editorjal il-moviment franÌiskan il-moviment fran©iskan ...€¦ · spirtuuÓajja...

Spirtu u Óajja Ottubru - Diçembru 2006 1

Editorjal

IL-MOVIMENT

FRANÌISKAN

Il-moviment Fran©iskan kien dejjem karatterizzat mill-varjetà ta’espressjonijiet. G˙alkemm dawn jistg˙u jidhru f'g˙ajnejn x’u˙udb˙ala indikazzjonijiet ta’ firdiet fi ˙dan l-istess familja reli©juΩa, jekk

mhux ukoll b˙ala tradiment ta’ l-intenzjonijiet ori©inali ta’San Fran©isk,fil-fatt juru dinamiΩmu u ˙ajja li huma uniçi fl-istorja tal-˙ajja reli©juΩa.L-Ordni Fran©iskan baqa’dejjem jixxettel u ji©©edded grazzi g˙al dawnid-diversi riformi fi ˙danu.Kull riforma hi b˙al ferg˙a li to˙ro© miz-zokk li titwieled minnu. Fil-kaΩ ta’ l-Ordni Fran©iskan nistg˙u ng˙idu li z-zokk prinçipali hu baxx˙afna, g˙ax minnu bikri ˙ar©u almenu Ωew© ferg˙at li tbieg˙du ˙afnaminn xulxin, imma li t-tnejn esprimew, bil-mod karatteristiku tag˙hom,xi aspetti tal-kariΩma ta’ Fran©isk t’Assisi. Fiz-zokk prinçipali nistg˙unqieg˙du lil Fran©isku u l-ewwel fraternità tieg˙u sat-tieni jew it-tielet©enerazzjoni ta’ patrijiet, bejn wie˙ed u ie˙or sas-1274, is-sena li fihamiet San Bonaventura. Minn hemm ’il quddiem l-Ordni beda jara Ωew©tendenzi djametralment opposti; wa˙da li riedet tesprimi l-kariΩma tal-fundatur b˙ala istituzzjoni kbira fil-Knisja, b’kunventi fil-bliet, knejjeskonventwali, çentri ta’ studju, predikazzjoni uffiçjali; l-o˙ra li riedettesprimi l-kariΩma ta' Fran©isku b˙ala fraternità ispirata g˙all-bidunettta’ l-Ordni, fl-eremita©©i, ˙ajja ta’ faqar u sempliçità, predikazzjoniitineranti. Biss, inkunu bolo˙ jekk na˙sbu li ma kien hemm l-ebdakuntatt bejn iΩ-Ωew© tendenzi, u jekk na˙sbu, per eΩempju, li l-ferg˙a«zelanti» kienet kontra l-istudji. Imma dan jirrikjedi studju approfondit,li aktar ma wie˙ed jid˙ol fil-profondità tieg˙u, aktar jirrejalizza kemmhu diffiçli li wie˙ed ikun kategoriku.L-istorja Fran©iskana hi çertament kamp immens ta’ riçerka li g˙adha ’lbog˙od mit-tmiem tag˙ha. Illum, ˙afna aktar minn qatt qabel, qedjin˙ass nuqqas ta' studjuΩi serji ta’ storja Fran©iskana fil-familji reli©juΩita’ l-I Ordni. Element poΩittiv hu li Ωdiedu l-istudjuΩi u riçerkaturi storiçilajçi f’dan il-qasam. Imma l-patrijiet Fran©iskani ta’ l-I Ordni mhux qedjimpenjaw ru˙hom biΩΩejjed g˙al approfondiment serju tat-tradizzjonitag˙hom. In-nuqqas ta’ g˙arfien ta’ l-g˙eruq storiçi tag˙na jwassal g˙altelfien ta’ l-identità tag˙na. Nibdew nag˙mlu kollox u nkunu kollox,barra milli nidhru u na˙dmu ta’ Fran©iskani.Hu f’dan id-dawl li r-rivista ta’ kultura «Spirtu u Óajja» issellem lill-istudjuΩi Fran©iskani, anke fil-kamp lokali, li ˙admu u g˙adhom ja˙dmug˙al g˙arfien xjentifiku u serju tal-kariΩma ta’Fran©isk t’Assisi. Din is-sena rajna t-telfa ta’ Ωew© storiçi Fran©iskani, P. Fran©isk AzzopardiOFMCap, u P. Alexander Bonnici OFMConv. Il-mertu ta’persuni li taw˙ajjithom g˙ar-riçerka storika hu li jqajjmu interess f’˙uthom ir-reli©juΩig˙al g˙arfien a˙jar tal-kariΩma Fran©iskan. Il-fatt li mhux dejjemnaqblu fl-interpretazzjoni storika m’g˙andniex narawh b˙ala sinjal ta’firda, imma pjuttost b˙ala sinjal ta’ rieda sinçiera li naslu g˙all-veritàdwar min a˙na. Imma dan nistg˙u nag˙mluh biss jekk nimpenjawru˙na fl-istudju ta' dak li hu tag˙na.

Fr. Noel Muscat ofm

i s t i t u t f r a n © i s

k a nOFMmalta

Werrej• Editorjal . . . . . . . . . . .1• L-Arti Figurattiva

fir-RelazzjonijietKonventwali bejnSqallija u Malta . . . . .2

• Madonna Klara t’Assisiu l-Ordni ta’SanDamiano (1) . . . . . . . .9

• Assistenza Spiritwali uUnità fl-OFS . . . . . . .12

• Sorijiet Fran©iskani,Storja u Spiritwalità 15

• Angelo ClarenoFrancescano . . . . . .20

• Kotba . . . . . . . . . . .22

78Rivista li to˙ro©kull tliet xhurbl-ewwel ˙ar©af’April 1986

Computer Setting:Ìwann Abela ofmJoseph Magro ofm

Stampat:Gozo Press

Il-Materjal kollu li jidherhuwa Copyright © ta’l-Istitut Fran©iskanu ta’l-Edizzjoni TAU, 2006

I Ordni Fran©iskan

Il-poΩizzjoni ©eografika tal-gΩejjer Maltin, lihuma bog˙od biss 80 kilometru minn Sqallija, turidipendenza naturali fuq din il-gΩira kbira. G˙al dakli g˙andu x’jaqsam ma’ l-ori©ini tal-fidi Kristjana,Malta kellha x-xorti li laqg˙et lill-appostlu San Pawlg˙al tliet xhur, meta hu sofra nawfra©ju fuq ix-xtuttal-gΩira fis-sena 60 ta’ l-era Kristjana. Kien minnMalta li Pawlu telaq lejn Sqallija u mbag˙ad lejnRuma. Hawnhekk mhux il-post li noqog˙dunitkellmu fid-dettall dwar fatti li ©ew ripetuti bostadrabi. Hu fatt ovvju li Ω-Ωew© gΩejjer qasmuflimkien l-istess destin g˙al sekli s˙a˙, sa mill-bidunett ta’ l-istorja. L-attenzjoni tag˙na senwaqqfuha fuq ir-relazzjonijiet ekkleΩjastiçi bejn iΩ-Ωew© gΩejjer, li ikkontribwew b’mod deçiΩiv biexi©ibu lil Sqallija u lil Malta dejjem aktar qrib xulxin.Dan il-fatt jidher l-aktar matul is-seklu 15, meta l-Ordnijiet reli©juΩi mendikanti bdew jistabilixxuru˙hom fuq il-gΩira. Huma kienu kollha jiddependumis-superjuri provinçjali tag˙hom li kienu joqog˙dufi Sqallija. Billi Malta dejjem kienet tipprovdi g˙ajnta’ vokazzjonijiet reli©juΩi u saçerdotali, bostareli©juΩi Maltin kienu jimlew il-monasteri ukunventi ta’ Sqallija, l-aktar dawk li jinsabu fil-kostatal-lvant ta’ din il-gΩira. Dawn ir-reli©juΩi Maltinqatt ma nsew lill-gΩira li minnha kienu ©ew, ug˙aldaqstant setg˙u jissu©©erixxu lijikkummissjonaw opri ta’ arti ming˙and l-a˙jarartisti Sqallin ta’ l-epoka, biex bihom iΩejnu l-knejjes u l-kunventi f’Malta.

Wara l-esperjenza ta’ evan©elizzazzjoni ta’ SanPawl kif ti©i deskritta fl-Atti ta’ l-Appostli, l-ewwelnota storika çerta rigward djoçesi f’Malta tirriΩultaminn erba’ ittri tal-Papa San Girgor I (590-604)dwar Ωew© isqfijiet, wie˙ed jismu Lucillus, li ©iedepost fuq ordni mog˙ti mill-Papa lill-isqofGiovanni ta’ Siracusa, u l-ie˙or is-suççessur tieg˙uTraianus li, flimkien ma’ xi isqfijiet o˙rajn minnSqallija, waqa’ ta˙t suspett rigward l-amministrazzjoni tal-patrimonju tal-Knisja ta’Ruma. Dawn il-fatt jimmarkaw biss il-bidu ta’ l-istorja tad-djoçesi ta’ Malta, li l-ewwel kienet sede

suffraganja tad-djoçesi ta’ Siracusa u mbag˙ad ta’dik ta’ Palermo, bl-isqfijiet Maltin li kwaΩi dejjemkienu joqog˙u Sqallija. B˙ala konsegwenza l-kleruMalti kien jirçievi s-sagrament ta’ l-ordni sagri minndiversi isqfijiet titulari jew djoçesani fi Sqallija.1

F’dan l-istudju mhijiex intenzjoni tieg˙i linipprovdi sintesi ta’ studju li jiena di©à ippreΩentajtf’pubblikazzjoni reçenti, li tkopri perjodu storiku ta’aktar minn elf sena, mill-416 sa l-1479, u li hi l-frottta’ riçerka u studju profond ta’ ˙mistax-il sena fl-arkivji Vatikani. 2 F’din l-analisi storika wie˙ed jarakif ir-relazzjonijiet ekkleΩjastiçi bejn iΩ-Ωew©gΩejjer huma minsu©in flimkien, u xi kultantjiffurmaw entità wa˙da, mag˙rufa bl-isem «InsulaSiciliae et insulis adiacentibus» (il-gΩira ta’ Sqallijau l-gΩejjer qrib tag˙ha). G˙andna pjuttost nag˙tuaktar importanza lill-a˙˙ar nofs tas-seklu 15, meta l-materjali dokumentarju jibda jkun aktar abbondanti.Dawn id-dokumenti jitkellmu minn benefiççji umit-twaqqif ta’ Ordnijiet reli©juΩi, permezz tal-fundazzjoni ta’ knejjes, kappelli u parroççi.

Wa˙da mill-ewwel mistoqsijiet li rridunippruvaw inwie©bu g˙andha x’taqsam mar-ra©unig˙aliex l-Ordnijiet reli©juΩi damu biex stabilixxewru˙hom f’Malta. B’dan il-mod to˙ro© l-importanzali nfittxu g˙al opri ta’ arti figurattiva fil-knejjes ukunventi qabel dan il-perjodu. In-noti storiçi lig˙andna rigward iΩ-Ωmien li ji©i qabel is-seklu 15g˙andhom x’jaqsmu ma’ patrijiet individwali, linormalment jissej˙u sempliçement li kienu ©ejjin«de Malta». Fl-opinjoni tag˙na dan ma jindikaxneçessarjament li kienu saru xi tentattivi minnpatrijiet Sqallin biex jin©iebu vokazzjonijietreli©juΩi minn Malta, imma pjuttost li bosta Maltinkellhom residenza o˙ra fi Sqallija. Qabel dan il-perjodu l-ma©©oranza tal-membri tal-kapitlu tal-kattidral ta’ Malta kienu jg˙ixu f’Catania, Siracusau Lentini,3 kif kienu jg˙ixu wkoll il-parti l-kbiratan-nobbli Maltin fi Sqallija.4 Kien minn din il-klassi ta’ ekkleΩjastiçi Maltin li nsibu persona©©ib˙al Frate Henricus de Malta (1274), li kien ra˙ebBenedittin; l-isqof Fran©iskan Jacobus de Malta(1346-56); il-patrijiet Agostinjani Frater Franciscusde Malta (1372) u Frater Johannes de Malta, li fl-1356 kien jg˙ix fil-kunvent ta’ Catania. Dawn il-persuna©©i u ismijiet o˙rajn li nafu bihom, mhuxneçessarjament jindikaw li l-Ordnijiet reli©juΩitag˙hom kienu preΩenti f’Malta. Id-dokumenti lig˙andna f’idejna f’dan l-istadju jistg˙u jg˙inunabiex niddataw, bla ebda dubju, il-mi©ja tal-patrijietAgostinjani fl-1413; il-patrijiet Karmelitani ta’ l-Osservanza stabilixxew ru˙hom hawn madwar l-1441;5 id-Dumnikani «de observancia»6 fl-1450;7

il-Fran©iskani Osservanti, wara diversi tentattivi lispiççaw fix-xejn, flimkien mal-Fran©iskani

2 Spirtu u Óajja Ottubru - Diçembru 2006

L-ARTI FIGURATTIVAFIR-RELAZZJONIJIETKONVENTWALI BEJNSQALLIJA U MALTAÌorg Aquilina OFM

I Ordni Fran©iskan


Konventwali stabilixxew ru˙hom f’Maltafl-1494;8 il-monaçi Benedittini ta’ SanNiccolò l’Arena ta’ Catania, g˙alkemmkienu wirtu patrimonju immens (1363) bl-iskop preçiΩ li jwaqqfu monasteru, qatt marifsu Malta jekk mhux biex ji©bru d-d˙ulabbondanti tag˙hom.9 IΩ-Ωew© monasterifemminili tal-Benedittini, dak ta’ SantaSkolastika u dak ta’ San Pietru, twaqqfuf’Malta fl-1443 u l-1455 rispettivament.10

G˙aldaqstant hu le©ittimu li nfittxu r-ra©uni g˙aliex l-Ordnijiet reli©juΩistabilixxew ru˙hom hekk tard b’modpermanenti fil-gΩejjer Maltin, u g˙aliex©ew kollha flimkien fi Ωmien relattivamentqasir. Hu dmir tag˙na wkoll li ninkludu l-preΩenza ta’ l-Ordni ta’ San Ìwann f’Maltamill-1530, billi dan ukoll hu Ordni reli©juΩ,bil-knejjes u l-monasteri tieg˙u, li jaqg˙uta˙t il-©urisdizzjoni assoluta tal-GranMastru. Fil-fatt, bosta kavallieri kienupatruni li akkwistaw diversi opri ta’ arti tulil-perjodu barokk.

Biex insibu r-ra©uni g˙al dan it-twaqqifhekk tardiv ta’ Ordnijiet reli©juΩi f’Maltaa˙na ma nistg˙u sempliçement nibbaΩawir-ra©unament tag˙na fuq is-suppoΩizzjonisempliçi tal-periklu veru li kien hemm liwie˙ed jaqsam bejn iΩ-Ωew© gΩejjer,11 li kifnafu, kien dejjem miΩg˙ud bil-periklu tal-korsari.12 Irridu wkoll nikkonçentraw l-attenzjoni tag˙na fuq il-©rajjiet politiçi ta’dan il-perjodu. Fil-fatt, is-sovrani il-Katalani-AragoniΩi kienu jag˙tu s-supporttag˙hom b’kull mod g˙all-espansjoni ta’ l-«Osservanti» fit-territorji tag˙hom. Esponenti kbarta’ dan il-moviment, b˙alma kien il-BeatuFran©iskan Matteo Giumarra da Agrigento, ˙adu l-okkaΩjoni ta’ din il-politika favorevoli biex jespandur-riforma, li huma kienu qed jippromwovu. Min-na˙a tag˙ha l-kuruna kienet i©©ib ’il quddiem utmexxi l-moviment ta’ riforma b˙ala mezz me˙tie©biex issostni l-politika rjali tag˙ha fid-diversi bliet usaltniet, partikolarment dawk fejn l-interessimerkantili u t-tensjonijiet soçjali u ekonomiçi kienul-aktar ˙ajjin;13 u g˙aldaqstant mhux biss min˙abbal-«Apostolica Secretia».

It-twaqqif ta’ l-ewwel kunventi f’Malta jid˙olfil-qafas politiku tar-renju ta’ Sqallija, li kien juri lilunnifsu b˙ala promutur ˙erqan tal-moviment ta’ l-Osservanza bl-iskop li jikkonsolida l-e©enomijapolitika tieg˙u. B˙ala eΩempju nistg˙u nikkwotawl-ewwel tentattiv fl-148214 biex jitwaqqaf il-kunvent Fran©iskan Osservanti fir-Rabat ta’Notabile, tentattiv li kien ©ej direttament mill-

«Università» b˙ala istituzzjoni li kellhatimplementa l-politika tal-viçire. Il-kunvent, fil-fatt,twaqqaf fl-1494,15 din id-darba wkoll bl-interventtal-«Jurati civitatis et insule Melevitanae». L-istessnistg˙u ng˙idu rigward it-twaqqif tal-kunventFran©iskan fil-gΩira ta’ G˙awdex fl-1489, li inbenabil-«proviso dominij Viceregis».16 Fit-22 ta’ Mejju1507, ir-Re Ferdinandu «Utriusque Siciliae»,b’digriet irjali eΩenta lill-patrijiet milli j˙allsuerbatax «oncie» fis-sena «pro pretio datij duarumpeciarum panni (…) pro vestitu fratrum»17 (g˙all-prezz ta’ Ωew© pezez drapp g˙all-ilbies tal-patrijiet).

Aktar tard, fl-24 ta’ Ottubru 1533, il-patrijieting˙ataw ukoll l-eΩenzjoni «per loro usu et subsidioet subvencioni de dicti poviri frati, et prout solitumest non li molestiriti (…) per quanto la gratia di SuaMaestà Cesarea tenj cara (…)»18 (g˙all-uΩu u l-g˙ajnuna u s-sostenn ta’ dawn l-imsemmija patrijietfoqra, u sabiex dawn ma ji©ux imxekklin, min˙abbal-g˙oΩΩa li turi lejhom il-grazzja tal-MajestàCesarea).

Antonio Catalano (il Vecchio), Vizitazzjoni tal-BVM(1600), Knisja S. Marija ta’Gesù, Valletta

I Ordni Fran©iskan

B’dan il-mod, mill-medjuevu tardiv sa l-ewwelg˙axar snin tas-seklu 19, ir-reli©juΩi Maltin, li kienunumeruΩi, inkluΩi dawk li kienu joqog˙du fil-kunventi ta’ Malta, kellhom jiddependu f’kolloxmis-superjuri regolari jew provinçjali tag˙hom fiSqallija, minkejja l-fatt li kien hemm movimentseparatista li kien ˙adem g˙all-awtonomija minnSqallija sa mis-seklu ta’ qabel (1764). Di©à waqt il-fundazzjoni ta’ l-ewwel kunvent, il-patrijiet Sqallinkienu regolarment preΩenti f’Malta. Fl-1497 insibulil P. Cherubino da Noto, Gwardjan u KummissarjuProvinçjali li kellu f’idejh il-bini tal-kunvent ta’Santa Marija ta’ Ìesù fir-Rabat ta’ l-Imdina. L-istess proçedura kienet tintuΩa sa tmiem is-seklu18.20 Minkejja l-arroganza tal-Kavallieri ta’ SanÌwann fil-mod kif kienu jitrattaw lill-poplu Malti, likien imxebba’ min˙abba li n-nobbiltà tieg˙u ftaqretu min˙abba t-tmexxija awtokratika tal-Kavallieri,ir-relazzjonijiet bejn iΩ-Ωew© gΩejjer ma kienuxinbidlu.

Óarsa ˙afifa lejn ir-re©istri ta’ amministrazzjonifinanzjarja tad-diversi kunventi turi li dawn ir-relazzjonijiet ma’ Sqallija Ωammew l-istabilità likienu akkwistaw.21 Mhux façli li nqallbu d-dokumenti kollha ta’ dawn l-arkivji tar-reli©juΩiwie˙ed wie˙ed, imma nistg˙u almenu nag˙tu ˙arsasintetika rigward l-arkivji tal-Patrijiet Minuri, unag˙tu lista tad-diversi opri ta’ arti figurattiva lihuma l-aktar mag˙rufin fiΩ-Ωew© knejjes ta’ SantaMarija ta’ Ìesù tar-Rabat u tal-Belt Valletta. Fl-istess ˙in, iΩda, hi ˙a©a ©usta li nag˙tu xi ˙jielrigward l-ewwel kummissjonijiet li twettqu minnreli©juΩi o˙rajn matul l-ewwel perjodu tal-mi©jatag˙hom f’dawn il-gΩejjer. B˙ala eΩempji nsemmulill-Patrijiet Dumnikani, li ikkummissjonaw l-istallital-kor fl-injam tal-©ewΩ u l-pino, bl-isgraffir mill-a˙wa Parisio u Pier Antonio Calachura ta’ Catania(1482); l-Agostinjani ikkummissjonaw trittiku, il-Ver©ni tal-Grazzji mal-qaddisin Pawlu u Wistin,attribwit minn Buhagiar lill-istess mg˙allem li pitterit-trittiku ta’ Santa Maria Latina ta’ Agira; u Ω-Ωew©ikoni g˙as-Sorijiet Benedittini ta’ l-Imdina,«Madonna della Misericordia» minn Giovanni deSaliba da Messina (1496) u polittiku impitter minnSalvo d’Antonio da Messina (1505).22

G˙all-Patrijiet Minuri l-isem «Santa Marija ta’Ìesù» hu b˙al marka partikulari li biha kienumag˙rufin il-Fran©iskani Osservanti ta’ Sqallija,23

kif di©à innutajna aktar ‘il fuq. Malli spiççaw jibnul-knisja tar-Rabat il-patrijiet, permezz ta’ kuntratt fl-atti tan-nutar Geronimo Mangianti ta’ Messina,datat 22 ta’ Frar 1503, ikkummissjonaw ming˙andAntonello Gagini, «mazonus messinensis», statwatal-Madonna fl-ir˙am.24 Il-pedestall ta’ din l-istatwa j©ib il-firma u d-data 1504, li llum tinqara

bil-˙niena, u li ©iet studjata u deskritta mill-Professur Mario Buhagiar b˙ala: «one of the mostsuccessful of his early works and served as a modelfor at least one other statue (…).»25 Fl-istess knisjahemm statwa o˙ra ta’ l-ir˙am li tirrappreΩenta lilSanta Marija Maddalena, li tradizzjonalment kienettinΩamm fil-kunvent, u li hi attribwita lill-bottegatal-Gagini, g˙alkemm Buhagiar jiddiskreviha b˙ala«of inferior quality and clearly not a product of his[Antonello’s] workshop».26

Matul l-ewwel g˙oxrin sena tat-twaqqif tag˙homil-Patrijiet Minuri tar-Rabat ta’ l-Imdina, fis-sena1515, permezz tal-˙idma tal-prokuratur tag˙hom«Joanne Zamit Maltese», ikkummissjonawming˙and Antonello de Saliba «civis messinensis»ikona (polittiku) g˙all-prezz ta’ 50 «oncie». L-a˙˙arriçevuta li tag˙ti l-prezz s˙i˙ ta’ din l-opra ta’ artig˙adha teΩisti: «pro factura et constructionecuiusdam cone per dicto conventu».27 Din il-pitturatirrappreΩenta DepoΩizzjoni fiç-çentru flimkienmal-qaddisin Appostli Pawlu, Antnin ta’ Padova,Fran©isk u Ludoviku. Pittura o˙ra g˙andha fiç-çentru l-Madonna bil-Bambin li hi bilqieg˙da fuqtron, u l-qaddisin Katerina, Agata, Luçija u Barbarafuq iΩ-Ωew© na˙at. Fin-na˙a ta’ isfel tal-pitturahemm «Salvator mundi» mat-tnax l-Appostli. Dwardan il-polittiku u l-altar li kien iΩejjen illum fadal iΩ-Ωew© pitturi tal-Madonna, u d-deskrizzjoni lijoffrilna l-kronista Fra Giovanni Antonio Merciecafl-1731, meta l-polittiku kien g˙adu «in situ».28

Tajjeb li nΩidu ng˙idu li Antonello u d-dixxendentitieg˙u kellhom ammirazzjoni partikulari lejn l-Osservanti.29 Ta’ l-istess perjodu, fl-1517, kienKurçifiss li kien inxtara flimkien mal-kumplamenttal-wirt im˙olli mill-fundatur tal-kunvent, u li hudeskritt f’inventarju b˙ala «lu crucifixo custau intranoto uncij dudichj et foro li ultimi dinari di laereditari di lo quondam jacubo chachm. AnnoDomini 1517».30

G˙all-knisja tal-Belt Valletta is-seklu 17 kienperjodu li matulu, wara li ntemm il-bini tal-kappellital-©nub ta’ l-istess knisja, u wara li l-paviment kolluing˙ata lil diversi familji b˙ala post ta’ dfin, il-patrijiet ˙asbu biex jikkummissjonaw ming˙anddiversi mg˙allmin xi opri ta’ arti li kellhom valurmhux indifferenti. Hekk, wara li huma re©g˙u bnewil-kor, il-patrijiet bidlu l-pittura prinçipali, u flokha©abu kwadru impitter minn Antonio Catalano [ilVecchio], li j©ib il-firma tieg˙u u d-data 1600.31

A˙na ma g˙andniex l-ebda dokumentazzjoni storikadwar din il-kummissjoni. X’aktarx li l-kwadrut˙allas mill-benefattur li l-arma tal-familja tieg˙utidher fil-pittura: dan kien çertu kavallier li kienjismu Carafa. Hu interessanti li l-pittur ©ie mitlubbiex ida˙˙al fost il-persuna©©i tal-ViΩitazzjoni,


I Ordni Fran©iskan


barra San Fran©isk, erba’ qaddisin nisa – Agata,Luçija, Barbara u Katerina, l-istess kif hemm fil-polittiku ta’ Antonello de Saliba fil-knisjaFran©iskana tar-Rabat ta’ l-Imdina. «Questo dipintoè uno dei più scenografici del pittore; sia per lapresenza di molte figure che per i colori, quiparticolarmente brillanti, ma pur sempre trattati coni caratteristici e delicati toni cangianti».32 Buhagiarg˙andu l-istess kliem ta’ tif˙ir g˙al din il-pittura.33

G˙all-knisja ta’ Santa Marija ta’ Ìesù tal-BeltValletta, is-seklu 17 kien çertament perjodu li fih hikienet mog˙nija b’opri ta’ arti li g˙andhom valurartistiku kbir. Nistg˙u nissupponu li l-patrijietMaltin li kienu joqog˙du f’Palermo kienu mitlubinli jsibu mg˙allmin im˙arr©in biex iΩejnu din il-knisja fil-belt il-©dida. Hekk, barra mill-pittura lidi©à semmejna ta’ Catalano, Gasparre Formica daPiacenza pitter «Sacra Famiglia» li ©©ib il-firma ud-data 1626. Il-«Guarigione del Padre di Publio» litirrakkonta l-miraklu wara n-nawfra©ju ta’ San Pawlf’Malta, opra ta’ Pietro Paolo Novelli, hi wkolldatata 1632. Ta’ l-istess perjodu hu l-Kurçifiss ta’ l-injam, skolpit f’zokk naturali ta’ si©ra taΩ-Ωebbu©,mill-Beatu Umile Pintorno da Petralia Soprana (il-Kurçifiss mirakoluΩ ta’ ÌieΩu).

Il-pittura ta’ Novelli ©ie kummissjonata g˙all-kappella ta’ San Trofimu, sie˙eb San Pawl fil-vja©©lejn Ruma. Il-patrijiet kienu taw din il-kappellab˙ala ©uspatronat lill-istorjografu Malti Fra’ Gio.Francesco Abela fl-1627. Is-su©©ett ta’ din il-pitturahu g˙al kollox ori©inali.34 Il-pittura ta’ Novelli hix’aktarx l-inqas wa˙da li ©iet studjata minn studjuΩiSqallin. X’aktarx li l-pittura t˙allset minn persuni liakkwistaw id-dritt ta’ ©uspatronat fil-kappella: il-familji Abela-Testaferrata-De Robertis. Skond il-kliem tal-kronista fl-1731: «Jcon haec valdelaudatur eximij alicuius pictoris eam esse necesseest».35

Jidher li Novelli mhux biss g˙ex kontemporanjuma’ Umile da Petralia, imma li x’aktarx hu kienukoll ˙abib tal-Fran©iskani ta’ Sant’Antoninof’Palermo. Skond dak li jikteb P. Pietro Tognoletto,il-bijografu kontemporanju tieg˙u, il-patrijiet ta’dan il-kunvent, meta Frate Umile kien qieg˙ed fuqis-sodda tal-mewt, sej˙u lil dan il-pittur minnMonreale biex ipitter ir-ritratt36 ta’ dan il-Fraqaddis, li llum m’g˙adux jeΩisti. Il-pitturi li baqg˙uma g˙andhomx «those chromatic and light effectcharacteristics which are typical of the paintings ofNovelli».37 Lilna jinteressana l-fatt li Ω-Ωew© oprita’ arti, dak ta’ Novelli u l-Kurçifiss ta’ Frate Umile,jinstabu flimkien fl-istess knisja Fran©iskana fil-Belt Valletta. Nafu bil-preΩenza ta’ patrijiet Maltinf’Palermo matul dan il-perjodu mill-fatt li fl-istesssena 1632 tal-pittura ta’ Novelli, ir-re©istri ta’

amministrazzjoni tal-kunvent jiddokumentaw ˙las lisar «per una lapide di marmo fatta venire daPalermo per la sepoltura del detto Cavalliere»,ming˙ajr ma jg˙idulna min dan il-kavallier kien.38

L-attribuzzjoni tal-Kurçifiss lil Frate Umile ©ietinnutata mill-kontemporanju, P. Pietro Tognoletto, lijikteb: «Nell’isola di Malta [è] venerato dà quelpopolo con grandissima devozione».39 Ninnutawukoll li, meta l-kronista g˙amel il-lista ta’ l-opri ta’arti ta’ dan l-img˙allem, hu japplika l-espressjoni«bl-akbar devozzjoni» biss g˙all-Kurçifiss ta’Malta. Tognoletto kien ukoll missjunarju fi Tripli, ufl-1671 kien Vigarju Apostoliku ta’ dik il-missjoni.40 Skond l-itinerarju solitu tal-missjunarjilejn l-Afrika ta’ fuq, hu çertament waqaf g˙al ftitΩmien fil-port ta’ Malta meta kien fi triqtu, u fil-kunvent tal-Belt hu ra b’g˙ajnejh din id-devozzjonikbira popolari. 41 «In realtà è l’immagine fra le piùespressive e indimenticabili del 600 siciliano (…)L’Immagine venerata alla Valletta, mostra il Cristobello nel volto e tormentato nelle membra dallesofferenze della Passione; tormentato, ma nonsopraffatto sicché traspira nelle fattezze umane ilsoffio del divino: Uomo e Dio».42

Is-saqaf tal-knisja ta’ Santa Marija ta’ Ìesù fil-Belt Valletta re©a’ nbena mill-©did fi tmiem is-seklu17. Il-Gran Mastru Garzes (1597-1601)ikkummissjona u ˙allas g˙all-pittura ta’ panewçentrali fis-saqar, opra ta’ artist mhux mag˙ruf. Fl-1707 is-saqaf re©a’ ©ie dekorat mill-pittur SqalliGiuseppe Scarlatti43 flimkien mal-kor, u ma’dekorazzjonijiet figurativi o˙rajn, kif jirriΩulta mid-deskrizzjoni tal-kronaka ta’ l-1731.44 Illum il-©urnata ma fadal xejn minn dawn il-pitturi, ˙liefframment mill-panew çentrali li jirrappreΩenta l-Annunçjazzjoni.

Xog˙olijiet artistiçi o˙rajn ©ejjin minn Sqallija uli jinsabu fil-knisja Fran©iskana tal-Belt, jinkludustatwa ta’ l-ir˙am abjad tal-Madonna ta’ Trapani45

[statwa 67cm, pedestall 22x28cm, b’g˙oli totali ta’98cm], li llum tinsab im˙arsa fl-Arkivju ProvinçjaliOFM. A˙na ma g˙andniex xi dokumenti partikularidwar din l-opra ta’ arti, ˙lief li fl-1667, P. FilibertoPeylabere kiseb ming˙and il-Provinçjal tieg˙u il-permess li jΩur is-Santwarju ta’ Trapani.46

Ûew© mg˙allmin Sqallin ori©inali, Turiglio ta’Messina, qabel it-terremot ta’ l-1693, u Santucci ta’Siracusa, mit-tieni nofs tas-seklu 18, kienu ©ewjoqog˙du f’Malta, u g˙al aktar minn sekluiddominaw dawn il-gΩejjer bl-opri ©odda ta’ artitag˙hom u bir-restawri ta’ opri li kienu di©àjeΩistu.47 Qabel dawn iΩ-Ωew© artisti, di©à fl-1548,id-dokumenti tal-knisja ta’ Santa Marija ta’ Ìesù ta’l-Imdina jirre©istraw il-preΩenza ta’ orgni, l-ewwelwie˙ed wara l-orgni tal-knisja Kattidrali.48 Fis-26

I Ordni Fran©iskan

ta’ Ìunju 1614 orgni ©did ©ie kummissjonat g˙all-knisja tal-Belt Valletta mill-«maestro organaro» DonGiuseppe Barone «Siciliano della Città di Bezini»g˙all-prezz ta’ mitt «oncie». Il-kuntratt hu rikk fid-deskrizzjoni tad-dettalji rigward dan l-istrumentmuΩikali.49 Turiglio u Santucci kienu familjari mal-patrijiet Fran©iskani, kif jirriΩulta minn dokumentita’ arkivju.50 Pietro Turiglio fl-1753 g˙amel mill-©did orgni ie˙or g˙all-knisja ta’ Santa Marija ta’Ìesù tal-Belt Valletta.51

Din is-sintesi ˙afifa tirrappreΩenta biss fil-qosoril-prova ta’ kemm ir-reli©juΩi Maltin kienu f’kuntattimill-qrib ma’ Sqallija. Dan ji©i affermat minnmindu huma stabilixxew ru˙hom fil-gΩejjer tag˙nalejn nofs is-seklu 15 sa l-ewwel nofs tas-seklu 19,meta ˙afna mill-provinçji reli©juΩi akkwistawawtonomija s˙i˙a mill-provinçja-omm tag˙hom fiSqallija, u l-patrijiet ing˙alqu fl-ambjent dejjaqinsulari tal-gΩejjer tag˙na, u kellhom joqog˙du g˙ar-rieda tal-˙akkiema politiçi ©odda ta’ dawn il-gΩejjer.Fil-knejjes u l-kurriduri tal-kunventi u l-monasteriwie˙ed jista’ jsib pitturi li g˙andhom çertu valurartistiku, imma li ©ejjin mill-pinzell ta’ artisti mhuxmag˙rufin, u normalment ji©u attribwiti bl-espressjoni ©enerika ta’ «skola Siciliana jewNapolitana». Fl-inventarji wie˙ed jista’ jsib ukolllisti ming˙ajr noti partikulari, li jirreferu g˙all-kummissjoni ta’ dawn l-opri ta’ arti. Is-seklu 17, uspeçjalment is-seklu 18, kienu mumenti ta’ ti©didartistiku skond dan l-istil ©did, ji©ifieri l-barokk, limela l-gΩejjer Maltin b’kull xorta ta’ opri ta’ arti. Il-gΩira ta’ Sqallija kienet preΩenti f’dan il-perjodu,b’u˙ud mill-aktar mg˙allmin mag˙rufin tag˙ha.

Forsi jkun ukoll ta’ g˙ajnuna li niftakru li wkolll-organizzazzjoni ta’ Assoçjazzjonijiet,Korporazzjonijiet u Konfraternitajiet bl-oratorjitag˙hom, ilkoll juru il-marka ta’ Sqallija. Dawn l-organizzazzjonijiet, flimkien ma’ l-Ordni ta’ SanÌwann u l-familji g˙onja Maltin, kienujikkummissjonaw opri ta’ arti skond il-qag˙dafinanzjarja tag˙hom. Dawn l-opri artistiçi g˙adhomjeΩistu, bosta drabi, «in situ». Fi studju ie˙or, li a˙nag˙andna l-intenzjoni li nippubblikawh dalwaqt,sejrin noffru analiΩi aktar profonda tad-dokumentazzjoni ta’ opri o˙rajn ta’ arti minn pitturiu mg˙allmin fl-ar©enterija, li sa dan il-mumentbaqg˙u misturin u mag˙luqin fl-arkivji.

Bibljografija

MANUSKRITTI

Archivio Arciconfraternita del SS.mo Crocifisso,Valletta

Ms. Libro dei Conti: 1788-1824Archivio della Cattedrale di Malta [=ACM]

Ms. Miscellanea, 32A.Archivio Frati Minori – Malta [=AFM]

Mss. Atti Originali [=AO]: I, IV.Ms. Cronica duorum Conventuum Sanctae

Mariae Jesus.Ms. Historia Chronologica Provinciae Vallis

Neeti in Sicilia.Ms. Lettere Circolari: 1738-1752Ms. Liber Propositionum Conventus Vallettae.Ms. Liber Beneficiorum fratris Philiberti

PeylabereMss. Libro esito, Valletta; 1629-1633;1675-

1715Archivio Notarile, Gozo [=ANG]

Atti Michelangelo Gatt, 31/5, 6 agosto 1828, ff.158-59.

Archivio Notarile Valletta [=ANV]Atti Antonio Abela, R1/3, 26 giugno 1614, ff.

225v-227v.Atti Pietro Vittore Giammalva, R292/9, 4. xii.

1753, ff. 93v-94.Archivio dell’Ordine di Malta [=AOM, in BNM]

Ms. 627, Repertorio dai Libri BullarumMs. 651, Registro dei Decretidella Camera del

Tesoro,1751Biblioteca Nazionale di Malta [=BNM]

Ms. Università, vol. 4.Mss. Library, 142, n. 6; 1122.

STAMPATI

George Aquilina, ‘The Maltese Franciscans and MarianDevotion in the 17th, 18th Centuries’, in VincenzoBorg (a cura di), Marian Devotions in the Islandsof Saint Paul (1600-1900), Malta 1983.

George Aquilina, Il-Gimgha l-Kbira tal-Belt, Malta 1986.George Aquilina, ‘Organs and Organ-Builders in 17th to

19th Century Malta, in Hugh Agius Muscat –Luciano Buono (a cura di), Old Organs in Maltaand Gozo. A collection of studies, Malta 1998.

George Aquilina, ‘Santa Marija ta’ Gesù’ Spirtu u Óajja,70 (2004), 2-6.

George Aquilina – Stanley Fiorini, The Origin ofFranciscanism in Late Medieval Malta, Malta1995a.

George Aquilina – Stanley Fiorini, ‘New DocumentsRelating to the Origins of Religious Order inMalta’, in Proceedings of History Week 1994,Malta 1995b

George Aquilina – Stanley Fiorini (a cura di),Documentary Sources of Maltese History,[=DSMH] Part IV, n. 1, Documents at the Vatican,Archivio Segreto Vaticano, Congregazione Vescovi


I Ordni Fran©iskan


e Regolari Malta: Vista Apostolica no. 51, MgrPetrus Dusina 1575, Malta 2001.

George Aquilina – Stanley Fiorini (a cura di), DSMH,Part IV, n. 2, Documents at the Vatican, ArchivioSegreto Vaticano: Cancelleria Apostolica andrelated sources at the Biblioteca ApostolicaVaticana 416-1479, Malta 2005.

Costanzo Bregna, La Missione Francescana in Libia,Tripoli 1924.

Mario Buhagiar, The Iconography of the Maltese Islands1400-1900, Malta 1987.

Mario Buhagiar, The Late Medieval Art and Architectureof the Maltese Islands, Malta 2005.

Julio Del Amo Garcia - Stanley Fiorini – GodfreyWettinger (a cura di), DSMH Part III, Documentsof the Maltese Universitas,n. 1, CathedralMuseum, Mdina, Archivum Cathedralis Melitae,Miscellanea 33: 1405-1542, Malta 2001.

Paolo Evangelisti, Fede, mercato, comunità nei sermonidi un protagonista della costituzione dell’identitàpolitica della Corona Catalano-Aragonese.Matteo d’Agrigento (c. 1380-1450), inCollectaneaFranciscana, 73 (2003) 617-664.

Stanley Fiorini, ‘Church Music and Musicians in LateMedieval Malta, in Melita Historica, X (1988) 1-11.

Stanley Fiorini (a cura di), DSMH Part II, Cocuments inthe State Archives, Palermo, n. 1, CancelleriaRegia:1259-1400, Malta 1999a; n. 2, CancelleriaRegia: 1400-1459. Malta 1999b

Mikiel Fsadni, Il-Migja u l-hidma ta’ l-Ewwel Dumnikanif’Malta, Malta 1965.

Rosolino La Mattina – Felice dell’Utri, Frate Umile daPetralia: l’Arte e il misticismo,[2a ed.] Caltanisetta1987.

Rosolino La Mattina – Felice dell’Utri, Frate Innocenzoda Petralia Scultore siciliano del XVII secolo fraleggenda e realtà, Caltanisetta 2002.

Anthony Luttrell, The Making of Christian Malta: TheAugustinians at Malta; The Benedictines andMalta, Approaches to Medieval Malta, VariorumCollected Studies, Suffolk 2000.

Teresa Pugliatti, Pittura del Cinquecento in Sicilia. LaSicilia orientale, Napoli 1993.

Giorgio Scerri, Il Riepilogo di una Lunga Vertenza, ossiail Primo Centenario della Erezione della Custodiadei Frati Minori di Malta, 1838-1938,Malta 1928.

Pietro Tognoletto, Il Paradiso Serafico ovvero Cronicanella quale si tratta dell’origine della Riforma deiMinori Osservanti divisa in dieci libri, Palero1667.

Salvatore Tramontana, Antonello e la sua città, Palermo1981.

Luca Wadding, Annales Minorum seu Trium Ordinum aS. Francisco Institutorum, Quaracchi 1933-1964.

Godfrey Wettinger (a cura di), Acta Iuratorum etConsilii Civitatis et Insulae Melitae, Palermo 1993.

Noti

1 Hi interessanti ˙afna l-ViΩta Pastorali tal-kleru likien g˙amel il-ViΩitatur Apostoliku Mons. Pietro Dusinafl-1575, fejn insibu attestat dwar il-qag˙da klerikali tal-kleru u dwar l-ordinazzjonijiet presbiterali tal-kleru. VideG. Aquilina – S. Fiorini 2001, pp. 195-305.

2 G. Aquilina – S. Fiorini, 2005, passim.3 Dokument tal-Cancelleria Regia ta’ Palermo (23 ta’

Lulju 1393) jitkellem mill-intervent ta’: “Rex et Regina,[ut] de nostro mandato et expressa voluntate omnescanonichos Jn civitate Cathanie morantes eligerevenerabilem fratrem Johannem de Pino (...) Jn episcopumet pastorem (...)” v. S. Fiorini, 1999, n. 181, p. 189.

4 Fil-fatt, l-ispopolament perjodiku tal-gΩira kienkawΩat mhux biss min-nuqqas ta’ sigurtà biex wie˙edjaqsam bejn iΩ-Ωew© gΩejjer, imma wkoll bl-attakkikontinwi tal-pirati tal-Barberia. Hu interessanti ordnimog˙ti f’Palermo fit-2 ta’ Diçembru 1440 minnGilebertus Centelles, Battista Plathamon: “divieto diarmare in Malta fuste straniere e di imbarcarvi maltesiper avviare allo spopolamento dell’isola”, BNM,Università 4, f. 21.

5 A. Luttrell, 2002, XVI, pp. 297-301.6 G. Wettinger, 1993, p. 217.7 M. Fsadni, 1965. Dan l-istudju hu wie˙ed mill-a˙jar

li g˙andna g˙all-istorja ekkleΩjastika u reli©juΩa maltija.8 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995, passim.9 A. Luttrell, 2002, XV, pp.147-165.10 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995b, pp. 1-23.11 Din id-diffikultà kienet qamet sa mill-bidunett tal-

fundazzjoni tal-Kunvent Osservanti ta’ S. Marija ta’ Ìesùfir-Rabat ta’ l-Imdina fit-13 ta’ Awissu 1507, u l-pjan masfaxxax g˙al kollox g˙ax il-Maltin sa waslu li joffrub˙ala rahan lill-istess uliedhom jekk ti©ri xi ˙a©a mhixmistennija: “ lu passahiu li lu quali li frati fanu grandidificultati, abenche per vostri licteri ni significati che sialcunu periculu fussi vuyaltri forivu quandu altru non sipotissi di vindiri vostri figloli”, hekk il-Kapitlu, li rçievadin l-assigurazzjoni, seta’ jkompli l-pro©ett li kieninbeda. J. Del Amo Garcìa, S. Fiorini, G. Wettinger,2001, n. 80, p. 100.

12 Il-piraterija u l-corso kienu mezz ta’ qlieg˙ g˙all-partijiet kollha interessati. Il-permess kien meqjus b˙ala:“ars ad piraticam exercendam”, u la regia curticonsequita et divj haviri lu quintu (...) la dicta quintaspectanti ala regia curtj (...).” Vide S. Fiorini, 1999, nn.397, 461, pp. 380-382, 488-490.

13 P. Evangelisti, 2003, pp. 617-664.14 L.Wadding, Annales Minorum, ad annum 1482, n.

64.15 ID, Ibidem, ad annum 1494, n. 1.

I Ordni Fran©iskan


16 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995b, doc. n. H, pp.20-21.17 AFM, AO, 1, 75-77; ACM, Ms Misc. 32A, 92.18 AFM, Ibid., 79; Aquilina –Fiorini, 1995, doc. XV,91; BNM, Libr. Ms. 1426, f. 607.19 G˙al dak li g˙andu x’jaqsam mal-Patrijiet Minuri aral-kitba ta’ G. Xerri, 1928.20 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995, pp. 52-57; ta’ l-a˙˙arkien “Teologo di Sua Altezza Serenissima il GranMaestro” u “Rev.do Padre Gerolamo Maria da Noto (...)Lettore di Sacra Teologia: 5 Gennaro 1797”. BNM,AOM, 627, pa©ni bla numri.21 Fl-1623 il-Provinçja Fran©iskana Osservanti ta’Sqallija inqasmet fi tliet provinçji autonomi. IΩ-Ωew©kunventi Maltin tar-Rabat ta’ l-Imdina u tal-Belt Valletta,bdew jag˙mlu mal-Provinçja ta’ Val di Noto, li dak iΩ-Ωmien kienet mag˙mula minn 22 kunventi. Cfr. AFM,

Ms. Historia Chronologica ff. 1-16v.22 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995, p. 29; Buhagiar 2005,137-8, 161, 164; A. Luttrell, 2002, II, Approaches toMedieval Malta, pp. 64-66.23 G. Aquilina, 2004, 2-6.24 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995, doc. X, p.83.25 M. Buhagiar, 2005, p. 236. Dwar Antonello jikteb fil-pp. 236-241.26 M. Buhagiar, 2005, 237. Fil-kronaka ta’ l-1731 naq-raw biss li kien hemm tliet altari fuq in-na˙a tal-lemin:“quorum primus dicatum est Divae Mariae Magdalenaerepresentante per simulacrum marmoreum album,habens Divi Jacobi Apostoli de genu orantis in uno, etPurgatorii Animarum in altero effigies”; APF, MsCronica, 16.27 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995, doc. XIII, p. 88.28 G. Aquilina, 1983, 340-41, n. 58.29 Fit-testment tieg˙u dan l-artista famuΩ sa jasal li jaf-ferma: “quod cadaver meum seppelliatur in conventusancte marie Jhesu cum habitu dicti conventus, et quodin obsequio meo nullus clerus, tam majoris messinensisecclesie, quam alius et presertim conventualium, debeatin meo obsequio intervenire, nisi clerus et monaci dicticonventus sancta marie Jhesu”: v. G. Di Marzo, Nuovistudi, doc. XII, p. 110, ikkwotat minn S. Tramontana,1981, pp. 88-89.30 G. Aquilina – S. Fiorini, 1995, p. 59, n. 126.31 “Antonius Catalanus Pictor Messinensis – Pingebat

1600”; BNM, Libr. Ms. 1122, ff. 9v – 10v; G. Aquilina,1983, p. 341.32 T. Pugliatti, 1993, pp. 260-61.33 M. Buhagiar, 1987, p. 54: “A porcelain-like delicacycombines with a keen eye for detail such as in the exqui-site gold-thread embroidery on the gown of St Catherine,who kneels with dance-like poise to receive the betrothalring from the Divine Child, or in the crisply renderedarchitectural details of the fluted columns in theBackground: and the painting luxuriates in passages oflyrical charm and poetic splendour”.34 Buhagiar, ibid., p. 75: “The treatment of the subject is

strikingly original (…) The composition is well organ-ized and the play of light and shade is handled with sen-sitivity and understanding to heighten the drama”.35 AFM, Cronica, 62.36 P. Tognoletto, 1667, p. 312: “(...) Pietro Novelli, dettocommunemento il Monrealese (...) fu chiamato per far ilritratto del servo di Dio (...)”.37 R. La Mattina – F. Dell’Utri, 1987, pp. 195-200.38 AFM, Libro Esito, 1629-1633, Valletta: “A dì 20Maggio 1632 sino li 10 agosto 1632”.39 Tognoletto, ibid., p. 308.40 C. Bregna, 1924, pp. 34-37.41 F’Malta jeΩisti Kurçifiss ie˙or, li hu opra ta’ FrateInnocenzo da Petralia, dixxiplu ta’ Umile. G˙aldaqstant,bil-mog˙dija taΩ-Ωmien, il-partikulari storiçi ta’ l-attri-buzzjoni lil dawn iΩ-Ωew© mg˙allmin distinti bdew ji©um˙awwdin, hekk li beda jintesa l-isem ta’ Frate Umile.Cfr. G. Macaluso, in G. Aquilina, 1986, p. 11. G˙all-Kurçifiss ta’ Innocenzo li jinsab fil-Kattidral ta’ l-Imdina, cfr. R. La Mattina, 2002, pp. 81-82.42 G˙ad-dettalji kollha ta’ din l-opra, cfr. G. Macaluso,Ibid., pp. 10-11.43 AFM, Ms. Liber propositionum, ff. 18-19.44 AFM, Ms. Cronica, p. 5945 Sibniha dokumentata f’inventarju ta’ l-1674 b˙ala:“una Madonna grande di Marmo”, imma fl-inventarjita’ wara ti©i dejjem deskritta b˙ala: “una Madonna gran-de di Marmo”, imma fl-inventarji ta’ wara ti©i dejjemdeskritta b˙ala: “Madonna di Trapani”: AFM, AO, doc.

12 f. 97v (1702); f. 103v (1705).46 AFM, Ms. Liber Beneficiorum, f. 55b.47 Ara l-istudju b’20 dokumenti ta’ G. Aquilina: 1998,137-169.48 AFM, AO, I, f. 61; S. Fiorini, 1988, 5.49 ANV, Atti Antonio Abela R1/3, 26 giugno 1614, ff.

225v-227v.50 AFM, Libro Esito, Valletta, 1675-1715, f. 271v; AO,1, [1734] p. 107; Lettere Circolari: 1738-1752, f. 72;AOM, 651, f. 270; Archivio dell’Arciconfraternita delSS.mo Crocifisso, Libro dei Conti, f. 236. F’G˙awdexsibna l-preΩenza tal-«maestri organari» Salvatore uSante Battaglia da Palermo: ANG, Atti MichelangeloGatt, 31/5, 6. viii. 1828, ff. 158-59; Archivio ParrochialeS. Giorgio, Libro esito, 1817-45, f. 239; fejn jirçievu l-˙las: “” tal-Knisja Matriçi u Parrokkjali ta’ San Ìor©.51 ANV, Atti Pietro Vittore Giammalva, R292/9, 4. xii.

1753, ff. 93v-94.

II Ordni Fran©iskan


F’Novembru 1253, waqt li kienet tixhed f’SanDamiano t’Assisi waqt inkjesta ordnata minnInnoçenz IV bi t˙ejjija g˙all-kanonizzazzjoni ta’ dikli kienet l-ewwel badessa ta’ l-istess monasteru,swor Beatrice bint Favarone di Assisi hekk fakkretil-konverΩjoni evan©elika u l-bidu ta’ l-esperjenzareli©juΩa ta’ o˙tha, «madonna» Klara:

«Imbag˙ad San Fran©isk qatag˙lha xag˙arhaquddiem l-altar tal-knisja tal-Ver©ni Marija, imsej˙al-Porziuncola, u wara bag˙atha fil-knisja ta’ SanPaolo de Abbatissis. Meta l-qraba tag˙ha riedujkaxkruha ’l barra, is-Sinjura Klara ˙atfet it-trie˙i ta’l-altar u kixfet rasha, u wriethom li kellha t-tonsura,u b’ebda mod ma qag˙det g˙alli riedu huma: la lijo˙duha minn hemm, u lanqas li tmur luramag˙hom. U mbag˙ad San Fran©isk, Fra Filippo uFra Bernardo ˙aduha fil-knisja ta’ Sant’Angelo diPanzo, fejn qag˙det biss g˙al xi Ωmien, u minnhemm g˙all-knisja ta’ San Damiano fejn il-Mulejtaha ˙afna Sorijiet biex tie˙u ˙sieb tmexxihom hi.Mitluba tg˙id kif kienet taf dawn l-affarijiet,wie©bet li, billi hi kienet o˙tha, rat b’g˙ajnejha xiaffarijiet, u o˙rajn semg˙ethom ming˙and is-SinjuraKlara, u ming˙and o˙rajn ukoll. Mistoqsija dwarkemm ilu dan, wie©bet: madwar tnejn u erbg˙insena» (ProcCan 12,4-5: FSK 460-461).

Fis-sintesi tag˙ha x-xhieda ta’ swor BeatricetirriΩulta mimlija qawwa u turi faΩi deçiΩiva fl-eΩistenza ta’ o˙tha Klara. Din, wara li semg˙et ulaqg˙et il-predikazzjoni ta’ fra Fran©isk, «ça˙det id-dinja u dak kollu li hu ta’ l-art, u marret taqdi lil Allamill-aktar fis possibbli» (ProcCan 12,2: FSK 458).Kien f’dak il-mument li Fran©isku «g˙amel it-tonsura» lil Klara quddiem l-altar ta’ Santa Mariadegli Angeli, u hekk da˙˙alha fil-qag˙da ta’ marapenitenti. Kien it-18 ta’ Marzu 1212, nhar Óadd il-Palm. Fl-1212, «madwar tnejn u erbg˙in sena»qabel l-1253, bint Favarone di Offreduccio kellhaftit inqas minn g˙oxrin sena. Hi kienet tappartjienilil familja importanti ta’ l-aristokrazija ta’ Assisi, ta’tradizzjoni nobbli. Il-familjari tag˙ha naturalmentippruvaw iΩommuha milli taqbad triq li kienettidhrilhom wisq personali u wisq barra min-normameta tqabbilha mat-toroq li soltu kienu jag˙Ωlug˙alihom in-nisa nobbli, li kienu jid˙lu fil-˙ajja

monastika. L-g˙aΩla tal-faqar u tal-penitenza,f’rabta ma’ Fran©isku u l-fraternità tal-Minuri,wasslet lil Klara g˙all-ewwel waqtiet ta’ servizzumli fil-monasteru ta’ sorijiet Benedittini ta’ SanPaolo delle Badesse, li kien jinsab mhux bog˙odminn Assisi fuq it-triq li tie˙u lejn Perugia. Wara ftitKlara kienet marret tie˙u sehem ukoll fil-˙ajjareli©juΩa ta’ komunità ta’ nisa penitenti minn Assisif’Sant’Angelo di Panzo. X’aktarx li l-ebda wa˙daminn dawn is-sistemazzjonijiet inizjali ma g˙o©botlil Klara. Tant hu hekk li fra Fran©isk, flimkien ma’fra Filippo Longo u fra Bernardo da Quintavalle,˙adha f’San Damiano, il-knisja çkejkna barra mill-˙itan ta’ Assisi li l-istess Fran©isk kien irrestawra.

Liema kienu f’dik iç-çirkostanza l-pro©etti, uforsi l-˙olm, ta’ fra Fran©isk u madonna Klara, ’ilhemm mir-rieda s˙i˙a u ©eneruΩa li «jg˙ixu skondil-forma ta’ l-Evan©elju mqaddes», ma tantx hu façlili nippreçiΩawhom. Hu aktar façli li naraw x’kienul-effetti tal-formazzjoni ta’ komunità çkejkna f’SanDamiano, wara li waslet hemm Angese, li kienet o˙tKlara, u wara li ©ew «dominae» (nisa nobbli)o˙rajn: komunità li kienet kapaçi li tipproponi lilhannifisha b˙ala eΩempju li jista’ jkun imitat. L-ewwel konsegwenza tidher li kienet li l-bixra tal-Minuri bdiet tidher b˙ala wa˙da doppja, maskili ufemminili. Hekk jidher, l-aktar jekk noqog˙dug˙ax-xhieda ta’ Jacques de Vitry f’Ottubru 1216.Dan il-prelat li kien ©ej mill-Bel©ju, u li kien wasalPerugia biex ji©i ikkonsagrat isqof ta’ Akri minnInnoçenz III, hekk ifakkar dawk li hu jsej˙ilhom«fratres minores» u «sorores minores»:

«F’dawk l-in˙awi sibt ukoll ˙a©a li kienet ta’fara© kbir g˙alija: xi persuni, ir©iel u nisa, g˙onja ulajçi li, wara li kienu jinΩg˙u minn kull proprjetàmin˙abba Kristu, kienu j˙allu d-dinja. Jissej˙u“patrijiet minuri” u “sorijiet minuri” ... In-nisajg˙ixu flimkien f’xi ospizi mhux bog˙od mill-bliet,u ma jaççettaw l-ebda proprjetà, imma jg˙ixu bil-˙idma ta’ idejhom. Jitnikktu u jit˙awwdu ˙afnameta jaraw kif il-kjeriçi u l-lajçi jΩommuhom fil-©ie˙ aktar milli jkunu jridu huma» (Jacques de Vitry,Ittra miktuba minn Genova [1216], 8-9: FSF 1684).

Fl-1216 il-gruppi ta’ «sorijiet minuri» melakienu aktar minn wie˙ed, u kienu mxerrdin f’diversi«ospizi». Meta nqisu li kienet ˙a©a mag˙rufa liwie˙ed minn dawn l-ospizi kien San Damiano,imma l-o˙rajn liema kienu? Jista’ jag˙ti l-kaΩ li danil-prelat kien qed jg˙aqqad ta˙t l-isem «sororesminores» komunitajiet ta’ nisa penitenti fl-Umbria lima nafux x’relazzjonijiet kellhom mal-komunità ta’San Damiano, u li hu problematiku li nippreΩentawil-profil tag˙hom b˙ala istituzzjoni. Wara kollox,nafu kemm hu problematiku li niddefinixxu l-panorama tar-reli©juΩi nisa fl-Italja u f’Ωoni o˙rajn

MADONNAKLARAT’ASSISI U L-ORDNITA’ SAN DAMIANO (1)Grado Giovanni Merlo



fl-Ewropa, bejn is-sekli 12 u 13. Reçentement l-istoriçi impenjaw ru˙hom biex i˙ollu din il-problema wkoll fil-kaΩ ta’ l-esperjenza ta’ madonnaKlara u tas-sorijiet tag˙ha. Ma naqsux dawk lisa˙qu dwar l-inizjattiva li twieldet minn Klara uFran©isku b˙ala li kellha effetti istituzzjonali, li rawevoluzzjoni, fid-diversi espressjonijiet u fl-interventi tal-papiet. Din it-teorija wasslet biexdawn l-istudjuΩi jqisu lil Klara u s-sorijiet tag˙hab˙ala Ordni reli©juΩ ©uridikament awtonomu fil-kristjanità latina tas-seklu 13. Dan hu rilevantimin˙abba li l-ekkleΩjastiçi ta’ dak iΩ-Ωmien, bil-modu b’˙afna reΩistenza min-na˙a tag˙hom, wasslu biexjaççettaw l-eΩistenza ta’ vokazzjoni reli©juΩaspeçifika g˙al dawk in-nisa li ma kienux jintrabtuma’ tradizzjoni monastika u li kellhom it-tendenza lijkissru l-kwadri iebsin soçjali u kulturali li humakienu jqisuhom b˙ala divinament stabiliti minnAlla, u li g˙alhekk ma jistg˙ux jinbidlu. Fil-perjoduli jmur bejn wie˙ed u ie˙or mis-snin 70 tas-seklu 12sas-snin 30 tas-seklu 13, il-©abra ta’ reli©juΩi nisakienet qed tippreΩenta lill-©erarkija ekkleΩjastika biproposta ta’ ˙ajja evan©elika ta’ diversi tipi, kemmkomunitarja kif ukoll individwali. Dawn, fl-ispirazzjoni radikali tag˙hom, ma kienux jidhrudifferenti ˙afna mill-istess tensjoni reli©juΩa likienet qed isse˙˙ fid-dinja ta’ Ordnijiet maskili.G˙alihom l-importanti ma kienx l-ordni kanonikuta’ appartenenza, daqskemm il-fedeltà lejn l-Evan©elju bix-xhieda relattiva kristjana fqira ueΩemplari.

Id-direzzjoni ma kienetx l-istess. Kien hemmnisa ver©ni, romol u penitenti li, mill-banda l-wa˙da, kienu jfittxu li jintrabtu mal-monaçi, l-aktarçisterçensi, u mal-kanoniçi regolari, imma mill-banda l-o˙ra kienu bdew jippretendu li ti©irikonoxxuta l-identità pekuljari u distinta tag˙hom.Din id-direzzjoni doppja setg˙et twassal g˙all-forom penitenzjali estremi ta’ nisa li, volontarjamentjg˙ixu fil-klawsura, mag˙rufin b˙ala «recluse»(«cellanae, inclusae, mulieres incarceratae»). Kienhemm esperjenzi ta’ ˙ajja reli©juΩa ta’ nisa li kienujg˙ixu qrib forom maskili ta’ ˙ajja reli©juΩa:f’aggregazzjonijiet ta’ sptarijiet, qrib knejjes umonasteri, fil-bliet u l-kampanja. Dawn kienukomunitajiet doppji li fihom mhux biss kienu jg˙ixuflimkien individwi ta’ sess divers, imma kjeriçi ulajçi, saçerdoti flimkien ma’ «viri religiosi» u«mulieres religiosae» (ir©iel reli©juΩi u nisareli©juΩi). Dawn kienu individwi li kienu jg˙addumill-«˙ajja tas-seklu» g˙all-«˙ajja reli©juΩa». Danil-mod ta’ ˙ajja reli©juΩa tag˙hom, fil-fatt, kien tipta’ ˙ajja semi-reli©juΩa, kemm il-darba din kienetisse˙˙ f’istituzzjonijiet li kienu barra minn dawkdi©à eΩistenti fil-monasteri u fil-kunventi ta’

kanoniçi regolari. Min-nofs is-seklu 12 g˙alihom uf’nofshom kienu ji©u elaborati u uΩati kliem uespressjonijiet li kellhom fortuna m©edda fl-ambjenti ta’ l-Ordnijiet mendikanti: «fraternitas,societas, congregatio, frater, socius, saeculorenunciare, propriam voluntatem relinquere,abrenunciare suam propria voluntatem, intrarereligionem» (fraternità, soçjetà, kongregazzjoni, fra,kumpann, tiç˙ad is-seklu, tirrinunzja g˙ar-riedatieg˙ek proprja, tiç˙ad ir-rieda tieg˙ek proprja,tid˙ol fir-reli©jon).

Din is-sintesi mg˙a©©la ta’ xi karattri ta’orjentamenti reli©juΩi li kienu ja˙dmu bejn is-sekli12 u 13 nistg˙u nifhmuha b˙ala l-g˙aΩla eΩistenzjalikristjana ta’ fra Fran©isk u ta’ madonna Chiara.Qrib is-sena 1216 il-kelma Minuri di©à tindikakemm «fratres» kif ukoll «sorores». Id-distinzjonibejn dawn iΩ-Ωew© komponenti ma kienetx ©ejjaçertament minn San Damiano, fejn jidher li kienhemm rabta mill-aktar intima tas-sorijiet ma’ fraFran©isk u l-patrijiet tieg˙u. Minn fejn kienet, mela,©ejja din id-distinzjoni? Kienet ©ejja minnmotivazzjonijiet ta’ strate©iji ekkleΩjastiçi lejn il-moviment reli©juΩ femminili ta’ ispirazzjonievan©elika u «pauperistica», li kienet qed ti©iippreΩentata quddiem il-Papa minn ambjenti ta’ l-Italja çentrali u tat-tramuntana. Dak li kien attiv u,b’xi mod, l-organizzatur, ta’ din l-istituzzjoni ©didakien il-kardinal Ugolino, kemm qabel l-elezzjonitieg˙u b˙ala Papa, kif ukoll meta sar Papa GirgorIX. Min˙abba esi©enzi li qamu waqt il-pontifikatta’ Innoçenz III, hu kellu l-intenzjoni li jasal biexjipprovdi kwadru istituzzjonali tad-diversiespressjonijiet ta’ evan©eliΩmu komunitarjufemminili. Forsi hu kien telaq mill-mudell ta’ SanDamiano, imma çertament kien applikah ming˙ajrriferiment g˙all-ispirazzjoni Fran©iskana li fihatwieled. F’Awissu 1218 il-kardinal Ugolino irçievamill-Papa Onorju III il-Bulla «Litterae tuae nobis» libiha, b˙ala legat tas-sede apostolika, ©ie awtorizzatbiex i©ib ta˙t id-dipendenza tal-Knisja ta’ Ruma lildawk il-komunitajiet femminili li kellhom l-intenzjoni li jg˙ixu b˙ala penitenti volontarji fil-forma ta’ faqar mill-aktar rigoruΩ.

Fuq il-baΩi ta’ din l-awtorizzazzjoni lejn tmiemLulju 1219 il-kardinal Ugolino, li kien jinsab fil-monasteru ta’ San Pietro ta’ Perugia, ta diplomi ta’protezzjoni u eΩenzjoni lil erba’ monasteri ta’ nisa, litlieta minnhom kienu fit-Toscana u wie˙ed fl-Umbria: Santa Maria al Santo Sepolcro ta’Monticelli qrib Firenze; Santa Maria fuori portaCamollia fi Siena; Santa Maria di Gattaiola fid-djoçesi ta’ Lucca; u Santa Maria di Monteluce barraPerugia. Il-kontenut ta’ dawn l-erba’ privile©©i, lilkoll jibdew bl-espressjoni «Prudentes virginibus»



hu dejjem identiku: dipendenza diretta mill-KnisjaRumana li tag˙ha kienet il-proprjetà tal-monasteru(«cum omnibus aedificiis et pertinentiis suis»), l-aççettazzjoni tar-Regola Benedittina, u l-klawsurarigoruΩa g˙as-sorijiet. L-unika eççezzjoni hi d-diploma mog˙tija lill-badessa u s-sorijiet ta’ SantoSepolcro f’Monticelli, li fiha ma hemm l-ebdariferiment g˙all-«forma ta’ ˙ajja» elaborata mill-kardinal Ugolino, imma g˙all-«osservanzi regolariskond l-Ordni tan-nisa ta’ Santa Maria di SanDamiano f’Assisi» li l-komunità ta’ Monticellikienet aççettathom «volontarjament». Kien il-monasteru ta’ Monticelli li, qabel l-o˙rajn kollha,fid-9 ta’ Diçembru 1219, irçieva l-konferma papalitad-diploma li kien akkwista mill-kardinal Ugolino.

Jidher li, f’dik is-sena 1219, is-sorijiet ta’Monticelli, kienu ©ew iffurmati personalment minnAgnese, o˙t madonna Klara: g˙aldaqstant maniskantawx bir-riferiment espliçitu g˙all-«osservanzi regolari» ta’ dak il-monasteru li l-kardinal isejja˙lu «Santa Maria di San Damiano».L-isem stess jurina l-g˙aqda bejn Ωew© tendenzifundamentali: San Damiano kienet il-knisja li ©ietrestawrata minn fra Fran©isk u fejn marret toqg˙odKlara u s-sorijiet tag˙ha; Santa Maria hi d-dedikazzjoni tal-monasteru li Ωdiedet mill-kardinalUgolino mad-diversi ismijiet ta’ monasteri li hu ˙ata˙t il-protezzjoni tieg˙u u li riedhom dedikati lill-Ver©ni Marija. Il-fatt li s-sitwazzjoni fl-1219/1220ma kienetx çara g˙al kollox jidher mill-fatt ta’ l-inizjattiva li ˙a fra Filippo Longo – f’dak il-perjoduSan Fran©isk kien jinsab fl-E©ittu – li kien «zelaturtas-Sorijiet Foqra» («zelator dominarumpauperum»), li jitlob mis-sede apostolika ittri ta’protezzjoni favur l-istess «dominae». Kienu dawn l-ittri li, malli Fran©isku irritorna fl-Italja mill-ArtImqaddsa, talab lill-kardinal Ugolino biexjirrevokahom.

Il-badessi u s-sorijiet tal-monasteri ta’ Gattaiola,Siena u Monteluce, irçevew il-konferma pontifiçjatal-privile©© ta’ Ugolino biss f’Settembru 1222. Il-pjan tal-kardinal ta’ Ostia kien Ωviluppa aktar jekk,matul it-tielet legazzjoni tieg˙u fl-Italja çentrali utat-tramuntana fl-1221, hu da˙˙al fir-re©istru ta’ l-atti tieg˙u il-formularju li l-isqfijiet kellhom juΩawmeta jikkonçedu t-twaqqif tal-monasteri femminili:

«Il-ver©ni ikkonsagrati lil Alla u l-qaddejja l-o˙rajn ta’ Kristu jaqdu lill-Mulej fil-faqar skond il-forma ta’ ˙ajja u r-reli©jon tas-Sorijiet Foqra tal-valle di Spoleto u Tuscia, mog˙tija lill-istess sorijietbl-awtorità tas-sinjur Papa, mis-sinjur Ugolino,isqof venerabbli ta’ Ostia».

Il-formularju jkompli billi jfakkar li l-isqfijietkellhom jikkonçedu lil dawn il-monasteri ©odda il-«libertà li, kif inhu mag˙ruf, g˙andhom il-monasteri

ta’ l-istess reli©jon ta’ Perugia, ta’ Siena u ta’ Lucca,ikkonfermata mill-privile©©i tas-sede apostolika».Il-fatt li l-formularju ma jsemmix lil San Damianot’Assisi u lil Santa Maria ta’ Monticelli jidher li qedjissu©©erixxi li l-kardinal Ugolino kien iqis lil dawniΩ-Ωew© monasteri diversi mill-o˙rajn li kienujsegwu l-«forma vitae» li hu stess kien kitebg˙alihom fl-1218/1219. L-espressjoni «skond il-forma ta’ ˙ajja u r-reli©jon tas-Sorijiet Foqra tal-valle di Spoleto u Tuscia» t˙alli spazju g˙alterminolo©iji, Ωviluppi u integrazzjoni li ©ew wara.Niftakru li fid-29 ta’ Marzu 1220 il-kardinal isqofta’ Ostia u Velletri kien iççelebra l-G˙id f’SanDamiano, u kien g˙ex ma’ Klara, «o˙ti l-aktarg˙aΩiΩa fi Kristu», u mal-«qaddejja ta’ Kristu» l-o˙rajn esperjenza reli©juΩa mill-aktar intensa, li l-prelat wara ˙ass il-firda doloruΩa tag˙ha. Il-konfront bejn il-«kobor tal-merti» ta’ Klara u l-«ebusija tar-reli©jon» li kienu jg˙ixu s-sorijiet tal-monasteru ta’ Assisi, kienu qajmu fil-kardinalUgolino l-g˙arfien tal-kundizzjoni tieg˙u b˙alamidneb li kien je˙tie© «id-dmug˙ u t-talb» ta’ sworKlara biex jaqla’ l-ma˙fra ta’ ˙tijietu. Lilha dan «l-isqof imsejken u midneb» jafda r-«ru˙ u l-ispirtu»tieg˙u, kif ukoll «Ìesù fuq is-salib feda l-ispirtutieg˙u fil-Missier».

Din id-dehra ta’ reli©joΩità ˙ajja u mqanqlanistg˙u nilm˙uhom f’ittra li l-kardinal Ugolino kienbag˙at lil Klara. Ma nistg˙ux neliminaw ix-xhiedatar-relazzjoni intensa u personali li in˙olqot bejn il-prelat, swor Klara u s-sorijiet l-o˙rajn tal-komunità.Liema ©ejjieni kien qed ja˙seb dwaru l-kardinalg˙ar-«religio» (ordni) ta’ San Damiano?

X’aktarx li l-futur kien marbut mar-relazzjoni lis-sorijiet kollhom ma’ l-iΩviluppi istituzzjonali tal-komponenti maskili tal-fraternità minoritika. Di©ànafu li bejn l-1221 u l-1223 saru d-deçiΩjonijietdwar il-profil ©uridiku li kellu jing˙ata lill-ordni ta’l-ir©iel, biex dan seta’ tassew jinbidel f’Ordnireli©juΩ. Ma nkunux daqshekk bog˙od mill-veritàjekk naffermaw li f’dak il-perjodu ta’ Ωmien it-trasformazzjoni ma kienetx biss ©uridika, immawkoll bidla fil-fiΩjonomija. Il-fraternità saret Ordni,u saret Ordni maskili. Kien hemm post g˙all-komponenti femminili? It-twe©iba tidher li kienetnegattiva. L-evoluzzjoni tal-fraternità ma kienetxi©©ib, min-na˙a ta’ Fran©isku, il-kapaçità jew ir-rieda jew il-possibilità li jelabora prospettivaistituzzjonali g˙al dawk in-nisa li mag˙hom mill-bidunett qasam l-intenzjoni biex «jg˙ix skond il-forma ta’ l-Evan©elju mqaddes». Imma madonnaKlara u s-sorijiet tag˙ha kienu se jid˙lu f’dell ta’dokumentazzjoni u fatti. Dan nilm˙uh jekk naqrawl-ewwel u t-tieni Regola tal-patrijiet Minuri.

Ikompli fil-˙ar©a li jmiss.

Ordni Fran©iskan Sekular


Fit-28 ta’ Marzu 2002, il-Konferenza tal-MinistriÌenerali ta’ l-I Ordni Fran©iskan u t-Terz OrdniRegolari (TOR), approvat l-Istatuti l-©odda g˙all-Assistenza spiritwali ta’ l-Ordni Fran©iskan Sekular(OFS). Il-Kostituzzjonijiet Ìenerali OFS jitkellmumill-Assistenza spiritwali u pastorali ta’ l-OFS fl-artikli 85-91. Nag˙tu ˙arsa lejn x’jg˙idu l-Kostituzzjonijiet, u mbag˙ad lejn il-kontenut ta’ l-Istatuti g˙all-Assistenza spiritwali OFS.

Il-Kostituzzjonijiet Ìenerali dwarl-Assistenza OFS

L-OFS hu parti s˙i˙a mill-familja Fran©iskana,jesprimi d-don tal-˙ajja Fran©iskana fis-sekolarità, ug˙andu relazzjonijiet speçjali mal-patrijietFran©iskani ta’ l-I Ordni u TOR (ji©ifieri mal-Patrijiet Minuri [OFM], mal-Patrijiet MinuriKonventwali [OFMConv], mal-Patrijiet MinuriKapuççini [OFMCap], u mat-Terz Ordni Regolari[TOR]).

L-Assistenza spiritwali u pastorali ta’ l-OFS hi,qabel xejn, id-dmir tal-Ministri Ìenerali u tal-Ministri Provinçjali Fran©iskani. Hekk, l-Assistenza fuq baΩi internazzjonali hi dmir tal-Ministri Ìenerali, filwaqt li dik fuq baΩi nazzjonalihi dmir tal-Ministri Provinçjali. Din l-Assistenzassir b’Ωew© modi. Qabel xejn, il-Ministri ta’ l-IOrdni u TOR jeΩerçitaw fuq l-OFS dak li jissejja˙«altius moderamen» (tmexxija aktar g˙olja) mil-Li©i Kanonika tal-Knisja (can. 303). Imbag˙ad,huma jeΩerçitaw l-Assistenza spiritwali u pastoralipermezz ta’ dawk il-patrijiet li huma ma˙turin b˙alaAssistenti ©enerali, jew nazzjonali, jew lokali, tal-Fraternitajiet OFS.

X’nifhmu b’«altius moderamen»? Il-Kostituzzjonijiet Ìenerali OFS jg˙idu li l-«altiusmoderamen» jiggarantixxi l-fedeltà ta’ l-OFS mal-kariΩma (don ta’ ˙ajja) ta’ San Fran©isk. F’kelmao˙ra, l-Ministri jridu jiΩguraw li l-Fraternitajiet OFSkollha jg˙ixu tassew bil-fedeltà l-˙ajja Fran©iskana,f’unjoni bejniethom, ma’ l-Ordni Fran©iskan, u fil-fidi Kattolika. Mela, ma nistg˙ux nitkellmu minnFraternità OFS, fejn ma hemmx il-fidi Kattolika u l-g˙aqda mal-familja Fran©iskana.

L-istess Kostituzzjonijiet jg˙idu li l-Ministri

Ìenerali jeΩerçitaw l-«altius moderamen» b’modkolle©jali, ji©ifieri flimkien, u mhux kull wie˙edg˙al rasu (artiklu 87 §1). Fil-kaΩ tal-MinistriProvinçjali, kull wie˙ed hu responsabbli mill-Fraternitajiet li jiddependu mill-Assistenza ta’ l-Ordni tieg˙u (artiklu 88 §1). Imma l-istessKostituzzjonijiet jg˙idu wkoll li l-MinistriProvinçjali, fl-assistenza tal-Fraternità nazzjonali,g˙andhom ifittxu metodi biex jaqdu dan id-dmirtag˙hom flimkien, b’mod kolle©jali (artiklu 88 §5).

Konkretament, id-dmirijiet tal-Ministri rigwardl-OFS jikkonsistu fi tliet elementi: (1) it-twaqqifkanoniku tal-Fraternitajiet OFS li jiddependu mill-Assistenza tag˙hom; (2) il-viΩta pastorali lill-Fraternitajiet OFS li jiddependu mill-Assistenzatag˙hom; (3) l-g˙aΩla ta’ patrijiet Assistenti «xierqau m˙ejjija tajjeb» g˙all-˙idma ta’ animazzjoni tal-Fraternitajiet nazzjonali u lokali, wara lijikkonsultaw il-Kunsill tal-Fraternità (artiklu 91).

L-interpretazzjoni ©uridika ta’l-«altius moderamen»

G˙alkemm, ma’ l-ewwel daqqa ta’ g˙ajn, dawnir-responsabiltajiet tal-Ministri Ìenerali uProvinçjali ta’ l-I Ordni u TOR jidhru çari, fil-prattika nafu li g˙ad hemm bosta diffikultajiet fir-rigward. L-ewwel diffikultà g˙andha x’taqsam ma’l-interpretazzjoni ©uridika ta’ l-«altius moderamen».Il-Kostituzzjonijiet OFS jinsistu li din g˙andha ti©ieΩerçitata b’mod kolle©jali. Imma din in-nota matinstabx fil-kanoni 303 tal-Li©i Kanonika tal-Knisja.Fl-interpretazzjoni ©uridika tal-Knisja, kull Ordnireli©juΩ g˙andu d-dritt li jwaqqaf fraternitajiet jewkomunitajiet ta’ «Terzjarji» li huma marbutin jewaggregati ma’ l-Ordni partikulari li hu responsabbliminnhom. Fil-kaΩ tal-familja Fran©iskana, jin˙assil-bΩonn, ©ustament, li l-4 familji ta’ l-I Ordni, lisemmejna aktar ‘il fuq, ja˙dmu flimkien b’modkolle©jali, u mhux kull wie˙ed g˙al rasu. Dan il-bΩonn ji©i indikat b’mod qawwi fil-KostituzzjonijietOFS, u hu çertament punt li tinsisti fuqu t-tmexxijata’ l-OFS (Presidenza tal-Conferenza InternazionaleOrdine Francescano Secolare = CIOFS). Il-fatt li l-Knisja uffiçjalment ikkonfermat il-KostituzzjonijietOFS juri li taççetta b˙ala korretta din l-interpretazzjoni fil-kaΩ tal-familja Fran©iskana.Madankollu, din qatt ma kienet l-interpretazzjoni©uridika li kellu f’mo˙˙u l-le©islatur fil-Kodiçi tal-Li©i Kanonika. Wie˙ed jista’ jistaqsi jekk, fil-fatt,xi wa˙da mill-familji ta’ l-I Ordni, tibqax bid-dritt lita˙seb hi g˙all-«altius moderamen» tal-Fraternitajiet OFS li jiddependu mill-assistenzatag˙ha, ming˙ajr ma tkun obbligata li dan tag˙mlu

ASSISTENZA SPIRITWALIU UNITÀ FL-OFSNoel Muscat OFM



dejjem flimkien mal-familji l-o˙rajn ta’ l-I Ordni. Uhu wkoll ambigwu s-sens tal-kelma «kolle©jali». Il-«kolle©jalità» timplika ftehim reçiproku u sens ta’unjoni u kollaborazzjoni fil-˙idma, imma bl-ebdamod ma timplika li xi ˙add g˙andu d-dritt lijippretendi li kul˙add irid jag˙mel u jiddeçiedikollox flimkien b˙ala obbligu.

L-OFS b˙ala Ordni illum hu wie˙ed. Immastorikament hu dubbjuΩ ˙afna jekk nistg˙ux ng˙iduli kien dejjem Ordni wie˙ed. G˙ax meta twieledori©inarjament, hu intrabat ma’ l-I Ordni b’tali modli din ir-rabta kienet wasslet g˙al dipendenza anke©uridika mill-patrijiet. Hekk meta l-I Ordni bedajinfired fil-familji prinçipali li g˙andna llum, kullwa˙da minnhom ˙adet ta˙t il-protezzjoni tag˙hadawk il-fraternitajiet li kienu jiddependu minnha, uwaqqfet o˙rajn ©odda. G˙al sekli s˙a˙, dak li xikultant g˙adu jissejja˙ Terz Ordni Fran©iskan kien,fil-fatt, mhux Ordni wie˙ed, imma 4 li kienujiddependu anke ©uridikament minn kull wa˙damill-4 familji ta’ l-I Ordni, fuq il-baΩi li kull Ordnihu awtonomu u g˙andu Ministru Ìeneral g˙alih, ul-ebda Ordni ma jista’ jeΩerçita ©urisdizzjoni fuqOrdni ie˙or. Il-Knisja ma tistax tinterpreta l-li©ib’mod ie˙or, imma t˙alli f’idejn kull Ordni d-dritt lijkollu Fraternitajiet OFS li jiddependu mill-Assistenza tieg˙u, anke jekk, fil-prattika, l-Knisjatapprova l-prassi ©dida li biha l-OFS iqis lilu nnifsub˙ala Ordni wie˙ed u jitlob lill-I Ordni biex ja˙demkolle©jalment g˙all-©id tieg˙u. F’kelma o˙ra, id-diskors dwar l-«unità» ta’ l-OFS g˙adu diskorsmiftu˙ g˙ad-diskussjoni, ukoll jekk it-tmexxija ta’ l-Ordni ma tridx tammetti dan bl-ebda mod. Dik li l-Presidenza CIOFS issej˙ilha «unità», fil-fatt, hipjuttost «unifikazzjoni». L-unità hi processspontanju, l-unifikazzjoni ti©i imposta minn fuq.Fil-preΩent nistg˙u ng˙idu li l-OFS ©ie unifikat,imma nistg˙u onestament ng˙idu li fih hemm unità?Nistg˙u nammettu li t-tmexxija fuq struttura«unitarja» hi l-unika wa˙da li ta˙dem, u li t-tmexxija fuq baΩi «konfederata» tmur kontra l-ispirtu Fran©iskan?

Ming˙ajr ma nidhru li rridu no˙duha kontra l-le©islazzjoni OFS u r-rieda tat-tmexxija ta’ l-Ordni,jibqa’ l-fatt li Ωew© elementi g˙adhom mhumiex çarifir-relazzjonijiet bejn l-OFS u l-I Ordni u TOR. (1)Hemm diskrepanza evidenti bejn dak li tg˙id il-Li©iKanonika tal-Knisja u dak li jg˙idu l-Kostituzzjonijiet Ìenerali OFS rigward l-«altiusmoderamen», anke jekk il-Knisja tapprova l-Kostituzzjonijiet u, g˙aldaqstant, l-interpretazzjoniu l-prassi konsegwenti li huma jikkmandaw. (2)Hemm diskrepanza fil-kompetenzi tal-Ministri, fis-sens li, filwaqt li l-Ministri Ìenerali jridu ja˙dmukolle©jalment fl-eΩerçizzju ta’ l-«altius

moderamen», il-Ministri Provinçjali humadirettament responsabbli mill-«altius moderamen»tal-Fraternitajiet li jiddependu mill-Assistenzatag˙hom, u huma im˙e©©in, imma mhux obbligati,li jfittxu modi biex ja˙dmu flimkien fuq baΩikolle©jali.

Statuti dwar l-Assistenza OFS

L-Istatuti dwar l-Assistenza (SAOFS) jibdewbilli jinsistu dwar l-g˙aqda ta’ ˙ajja li hemm bejn l-OFS u l-familji ta’ l-I Ordni u TOR, u jfakkru lill-Ministri li hu dmir tag˙hom li jiΩguraw li jipprovduAssistenza spiritwali u pastorali lill-OFS.

Fid-dawl ta’ dak li di©à rajna fil-Kostituzzjonijiet Ìenerali, l-SAOFS jitkellmu mill-«altius moderamen» b˙ala uffiççju tas-superjurima©©uri u mill-assistenza spiritwali b˙ala l-modordinarju kif jiggarantixxu din it-«tmexxija aktarg˙olja». L-iskop ta’ l-Assistenza spiritwali hu dakli jiggarantixxi l-fedeltà lejn il-Knisja u l-familjaFran©iskana, biex jg˙in fil-formazzjoni inizjali upermanenti tal-membri OFS, u biex i˙ajjar lill-patrijiet biex juru im˙abba u kura lejn l-OFS.

Fil-livelli ©enerali u provinçjali, l-Ministri jriduj˙addmu l-«altius moderamen» b’mod kolle©jali,filwaqt li, fil-livell tal-Fraternitajiet lokali, kullfamilja reli©juΩa ta’ l-I Ordni tie˙u ˙sieb tal-Fraternitajiet OFS li jiddependu mill-assistenzatag˙ha. Dan is-servizz ta’ «altius moderamen»jg˙in, u mhux jissostitwixxi, t-tmexxija ©uridikatal-Ministri OFS u tal-Kunsilli tag˙hom.

L-Assistenza hi, qabel xejn, id-dmir tal-Ministrita’ l-Ordnijiet Fran©iskani ir©iel. Humaresponsabbli mit-twaqqif kanoniku ta’ FraterntajietOFS, iridu jΩurhom waqt il-viΩta fraterna, u jridujipprovduhom b’Assistenti «xierqa u m˙ejjijatajjeb» g˙al dan ix-xog˙ol kwalifikat.G˙aldaqstant g˙andhom jie˙du ˙sieb li l-patrijiet lise jkunu Assistenti jirçievu preparazzjoniadegwata.

Il-Ministri Ìenerali jeΩerçitaw b’mod kolle©jalil-kura ta’ l-OFS billi: (1) jie˙du ˙sieb tar-relazzjonijiet ta’ l-OFS mas-Santa Sede; (2)jag˙mlu l-viΩta pastorali tal-Presidenza CIOFS; (3)jippresjiedu fuq l-elezzjoni tal-Presidenza CIOFS ujikkonfermawha; (4) jilqg˙u ir-riΩenja tal-MinistruÌenerali OFS. Huma jridu jkoll ja˙tru AssistantÌenerali OFS, kull wie˙ed g˙all-Ordni tieg˙u.

Il-Ministri Provinçjali jeΩerçitaw il-kura ta’ l-OFS fit-territorji li jaqg˙u ta˙t il-©urisdizzjonitag˙hom. Fejn hemm aktar minn Ordni wie˙edFran©iskan f’xi territorju (b˙al fil-kaΩ ta’ Malta),dawn iridu «jfittxu l-aktar mezzi adegwati biex



jaqdu b’mod kolle©jali l-missjoni tag˙hom» favuril-Fraternità nazzjonali OFS. Fil-kaΩ tal-Fraternitajiet li jiddependu mill-Assistenza ta’ l-Ordni tag˙hom, il-Ministri Provinçjali g˙andhomid-dmir li: (1) iwaqqfu kanonikament il-Fraternitajiet; (2) janimaw u personalment iΩuru l-Fraternitajiet li jiddependu mill-Assistenzatag˙hom; (3) iΩommu ru˙hom informati dwar l-Assistenza spiritwali li ting˙ata lill-OFS u l-GIFRA; (4) ja˙tru l-Assistenti spiritwali, warakonsultazzjoni mal-Fraternità konçernata.

L-Assistenti Spiritwali OFS jridu preferibilmentikunu patrijiet ta’ l-I Ordni u TOR. Humag˙andhom jag˙tu xhieda ta’ l-g˙aqda bejn il-familjita’ l-I Ordni u TOR u l-OFS, billi juru m˙abbaspeçjali lejn il-Fran©iskani Sekulari. L-Assistanthu membru bi dritt fil-Kunsill nazzjonali jew lokali,u g˙andu dritt li jivvota dejjem, ˙lief fil-kaΩ ta’elezzjonijiet u f’materja ta’ tmexxija ekonomikatal-Fraternità.

Il-˙idma ewlenija ta’ l-Assistent hi dik li jag˙tispiritwalità Fran©iskana lill-Fraternità OFS, u lijikkopera fil-formazzjoni inizjali u permanenti tal-Fran©iskani Sekulari. Hu partikularmentresponsabbli mill-˙ajja litur©ika u spiritwali tal-Fraternità OFS.

Il-viΩta pastorali hi mument privile©©jat fil-˙ajjatal-Fraternità. L-SAOFS jitkellmu mill-viΩitaturpastorali b˙ala espressjoni ta’ kif issir l-Assistenzalill-OFS. Hu jivverifika l-programmi ta’formazzjoni tal-Fraternità, jara li hi tg˙ix fil-fedeltàlejn ir-Regola OFS, f’g˙aqda mal-fraternitajieto˙rajn, mal-familja Fran©iskana u mal-Knisja, li l-Assistent tassew jikkontribwixxi g˙all-ispiritwalitàFran©iskana tal-membri. Hu rakkomandat li l-viΩtapastorali (tal-Ministru Provinçjal jew delegat tal-Konferenza ta’ Assistenti) issir flimkien mal-viΩtafraterna (tal-Ministru OFS, jew tad-delegat tal-Kunsill Nazzjonali).

Xi elementi prattiçi dwar l-Assistenti OFSjinkludu t-tul ta’ Ωmien li g˙andhom idumu fil-kariga (mhux aktar minn 12-il sena), x’g˙andu jsirmeta hemm diffikultà biex jinstabu Assistenti OFSmill-I Ordni jew TOR (sehem ta’ SorijietFran©iskani u Sekulari Fran©iskani b˙ala«animaturi» tal-Fraternitajiet), u dwar kif g˙andujkun kompost il-Kunsill ta’ l-Assistenti Nazzjonali,kull fejn hemm aktar minn Ordni wie˙ed ta’patrijiet preΩenti fl-istess territorju.

Hemm dmirijiet partikulari ta’ l-AssistentiÌenerali, Nazzjonali, Re©jonali u Lokali OFS, lidejjem g˙andhom x’jaqsmu mar-rabta u l-kollaborazzjoni li g˙andha teΩisti bejniethom uflimkien mas-superjuri ma©©uri ta’ l-Ordnijiettag˙hom. Hawnhekk se nieqfu biss fuq id-dmirijiet

ta’ l-Assistent Lokali tal-Fraternità OFS, li hu dak lijid˙ol direttament f’kuntatt mal-Fran©iskaniSekulari.

L-Assistent Lokali OFS ji©i ma˙tur mill-Ministru Provinçjal tieg˙u, wara li dan ikun ˙a l-parir tal-kunsill tal-Fraternità konçernata.

L-Assistent irid i©ib ’il quddiem l-unjoni u l-kollaborazzjoni bejn l-OFS u l-I Ordni u TOR, uja˙dem id f’id mal-Gwardjan tal-kunvent li mieg˙utkun marbuta l-Fraternità Lokali OFS (ma hemmxejn fl-Istatuti li jindika li l-Assistent irid ikunbilfors patri li qed jg˙ix f’dik il-FraternitàFran©iskana).

L-Assistent hu responsabbli mill-formazzjonital-Fran©iskani Sekulari u g˙andu jkun mitlub lijag˙ti l-fehma tieg˙u dwar il-kandidati g˙all-professjoni tar-Regola OFS.

Hu wkoll jie˙u ˙sieb li jo˙loq djalogu mal-membri li jkunu f’diffikultajiet partikulari, jew lijkunu jridu j˙allu l-OFS.

KonkluΩjoni

Il-figura ta’ l-Assistent Spiritwali OFS li to˙ro©mill-Kostituzzjonijiet Ìenerali OFS u mill-Istatutig˙all-Assistenza spiritwali u pastorali OFS hi dikta’ reli©juΩ li: (1) juri g˙arfien tajjeb tal-kariΩmaFran©iskan u ta’ l-istorja u l-le©islazzjoni ta’ l-OFS;(2) juri rispett lejn ir-rwol tal-Fran©iskani Sekularifit-tmexxija interna tal-Fraternità, u jkun jafx’inhuma l-kompetenzi tieg˙u; (3) ja˙demb’kollaborazzjoni mal-Ministru Provinçjal tieg˙u ujistimolah biex jie˙u parti attiva fl-animazzjoni tal-Fran©iskani Sekulari; (4) ikun kapaçi ja˙demf’kollaborazzjoni ma’Assistenti o˙rajn, kemm ta’ l-Ordni tieg˙u, kif ukoll ta’ Ordnijiet o˙rajnFran©iskani; (5) juri m˙abba vera u kura ta’ missierlejn il-membri kollha tal-Fraternità OFS li tag˙hahu Assistent.

Rajna wkoll kif l-Assistenza spiritwali OFS matmissx biss lill-figura ta’ l-Assistent, imma wkoll lildik tal-Ministru Provinçjal u tal-ViΩitatur. Rajnawkoll kif l-OFS jista’ ja˙dem sinçerament biexjirrejalizza l-vera unità li ti©i mill-kollaborazzjonisinçiera li tevita kull interessi parti©©jani, u li matippretendix li timponi process ta’ unifikazzjoni ta’persuni u strutturi ming˙ajr ma tikkura l-proçessformattiv ta’ kuxjenza favur il-vera unità ta' l-OFS.

III Ordni Fran©iskan


Wara l-Konçilju ta’ Trento

Id-digrieti tal-Konçilju ta’ Trento dwar in-nisareli©juΩi, u l-aktar id-digrieti tal-kostituzzjoni“Circa pastoralis” ta’ San Piju V kellhom b˙ala kon-segwenza l-fatt li s-sorijiet Fran©iskani bdew ji©umeqjusin b˙ala sorijiet tal-klawsura.

Sa minn Ωmien il-kostituzzjoni “Periculoso” ta’Bonifaçju VIII fl-1298 il-professjoni solenni kienettimplika l-osservanza tal-klawsura stretta u projbiz-zjoni assoluta li s-sorijiet jo˙or©u mill-monasteru,˙lief f’kaΩi ta’ emer©enza evidenti. Is-sorijiet likienu meqjusin b˙ala reli©juΩi fis-sens s˙i˙ tal-kelma kienu dawk li kienu jsegwu wa˙da mir-Regoli tradizzjonali: jew dik ta’ San BaΩilju, jew ta’Santu Wistin, jew ta’ San Benedittu, jew ta’ SanFran©isk (ji©ifieri r-Regola tal-Klarissi).

Ir-Regoli tat-Tielet Ordni Fran©iskan jewDumnikan ma kienux meqjusin b˙ala Regoli li jorb-tu lill-imse˙bin g˙al-li©i tal-klawsura.

Hekk, fi Ωmien il-Konçilju ta’ Trento, kienujeΩistu l-hekk imsej˙in “monasteri ta’ klawsura” u l-“monasteri miftu˙in”, skond jekk kienetx tit˙aresfihom il-li©i tal-klawsura. Barra dawk il-monasterili fihom kienet tit˙ares il-klawsura, kien hemmdawk il-monasteri li kienu wkoll meqjusin b˙alaklawstrali. Fihom is-sorijiet kienu j˙addnu l-klaw-sura wkoll jekk ma kienux miΩmumin g˙aliha bir-Regola jew bil-professjoni tag˙hom. Is-sorijiet likienu jg˙ixu fihom kienu meqjusin b˙ala SorijietTerzjarji. Ir-Regola tag˙hom kienet titqjies b˙ala“modus vivendi” approvata mill-Knisja, u makienetx timplika l-obbligu tal-klawsura.

Il-Kostituzzjoni “Circa pastoralis” kienet tiddik-jara l-klawsura lil dawn il-monasteri kollha, ukolldawk tas-Sorijiet Terzjarji. Il-voti reli©juΩitag˙hom, ukoll dawk li kienu ©ew dikjarati b˙alavoti solenni minn Sistu IV fl-1480, ma kienux job-bligaw lis-sorijiet biex josservaw il-klawsura,g˙aliex huma ma kienux i˙addnu wa˙da mill-erba’Regoli prinçipali, imma r-Regola tat-Tielet Ordni.

San Piju V ried jelimina din l-eççezzjoni ug˙amel hekk permezz ta’ din il-klawsola fil-Kostituzzjoni “Circa pastoralis”:

“Mhux is-sorijiet Terzjarji kollha li jg˙ixu fil-komunità jag˙mlu parti minn din il-kategorija.Bosta sorijiet Terzjarji ma riedux i˙addnu l-votisolenni u kienu qed jg˙ixu fil-komunità biss bil-votisempliçi”.

Il-Papa tahom g˙aΩla: jew jag˙mlu l-professjonisolenni, jew jibqg˙u kif kienu. Imma jekk jag˙Ωlu t-tieni opzjoni, ma setg˙ux ida˙˙lu aktar novizzi, u l-professjonijiet ©odda fil-komunitajiet tag˙hom kell-hom jitqiesu b˙ala nulli u bla effett. B’hekk Piju Vma issopprimiex il-komunitajiet ta’ Sorijiet Terzjarjib’voti sempliçi, imma ikkundannahom g˙all-pienatal-mewt maΩ-Ωmien.

Dan il-provvediment qajjem ta˙wid kbir fil-monasteri tan-nisa, l-aktar f’Ruma, fejn fl-1566t˙abbar li, waqt viΩta tal-monasteri tan-nisa, kienubosta dawk il-monasteri ta’ Sorijiet Terzjarji uBeghine li kienu sejrin jing˙alqu.

Xi isqfijiet, iΩda, g˙amlu uΩu mill-fakultàmog˙tija lilhom mill-Konçilju ta’Trento biex jiddis-pensaw mill-klawsura g˙al kawΩi le©ittimi, biexb’hekk isalvaw lil dawn is-sorijiet. Imma Piju V˙are© dokument ie˙or, il-bulla “Decori et honestati”(24 ta’ Jannar 1570), li fiha iddikjara li s-sorijietsetg˙u jo˙or©u mill-klawsura biss g˙al tliet ra©uni-jiet: xi nirien kbar, xi epidemia ta’ mard jewmin˙abba l-lebbra.

Kienu bosta l-protesti li saru, ukoll minn awtori-tajiet çivili, b˙as-Senat ta’ Venezja. B’hekk, f’ittratal-31 ta’ Diçembru 1580 is-Santa Sede g˙amlithaçara li ma riedetx tisforza lis-sorijiet g˙al restriz-zjonijiet akbar minn dawk li di©à kellhom i˙arsu.

B’hekk is-Santa Sede, bil-mod il-mod, saretinqas esi©enti filli tapplika din il-li©i tal-klawsuraforzata fuq is-sorijiet. Bosta monasteri fl-Italja upajjiΩi o˙rajn baqg˙u kif kienu qabel, ji©ifieri,monasteri miftu˙in. Ta’ min jg˙id ukoll li din il-li©ita’ klawsura forzata kellha konsegwenzi koro˙ fuqdawk il-monasteri foqra, li kienu baqg˙u miftu˙ing˙ax ma kellhomx renti fissi, u g˙alhekk masetg˙ux jing˙alqu fi klawsura. Kien hemm ukollkaΩi ta’ tfajliet li kienu jidda˙˙lu bil-fors fil-monas-teri miftu˙in biex il-familji tag˙hom ma jnaqqsux ir-rikkezzi tag˙hom min˙abba doti ta’ Ωwi©ijiet. Dawnsabu ru˙hom f’sitwazzjoni li qatt ma ˙olmuha:mhux biss imda˙˙lin f’kunvent bil-fors, immasa˙ansitra imsakkrin fil-klawsura! Ir-rejazzjonikienet ovvja, ukoll mill-awtorità çivili, li kellha kullinteress biex din l-istituzzjoni soçjali ta’ rimedjug˙al bosta familji ma ti©ix im˙arbta mill-awtoritàtal-Knisja.

B’hekk kienu diversi l-monasteri fl-Italja libaqg˙u monasteri miftu˙in. Fil-pajjiΩi ta’ l-Ewropafejn kienet qabdet l-art ir-riforma Protestanti, iΩda,kien bosta dawk il-monasteri li kienu qed jit˙abtu

IS-SORIJIETFRANÌISKANI: STORJAU SPIRITWALITA (8)Raffaele Pazzelli TOR



biex ikomplu, u dan kien jitlob minnhom li majkunux monasteri ta’ klawsura. Hekk sa l-istess isq-fijiet fl-Olanda ma riedux jimplementaw id-digrietita’ “Circa pastoralis”.

Fuq dehra ©enerali, iΩda, l-ma©©oranza tal-monasteri miftu˙in spiççaw biex aççettaw li jsirumonasteri tal-klawsura. Ma kienx g˙adhom jeΩistusorijiet Fran©iskani mog˙tijin g˙all-˙idma kari-tatevoli imma biss sorijiet tal-klawsura Fran©iskanili kienu iddedikati biss g˙at-talb u g˙all-˙idma fi˙dan l-istess monasteri. B’hekk l-effett tal-Konçiljuta’ Trento kien dak li abolixxa stil ta’ ˙ajja reli©juΩali kienet ilha preΩenti fil-Knisja sa minn Ωmien il-Papa Martin V fl-1428. It-trasformazzjoni tas-Sorijiet Terzjarji f’sorijiet tal-klawsura kienet çerta-ment f’oppoΩizzjoni g˙all-kariΩma ori©inali ta’ l-Ordni tal-Penitenza ta’ San Fran©isk.

Is-Sorijiet Fran©iskani fil-klawsura

Fil-klima tal-kontroriforma Kattolika tas-seklu16 il-vokazzjonijiet g˙all-˙ajja Fran©iskana fem-minili ma naqsux, lanqas f’monasteri tal-klawsura.Parti minn din il-kontroriforma, li se˙˙et bejn is-snin 1530-1560 kienet it-twelid ta’ diversi istituti ta’ideali Fran©iskani fi ˙dan l-istess Ordni tal-PatrijietMinuri ta’ l-Osservanza Regolari. EΩempji huma r-Riformati fl-Italja, l-Iskalzi, jew Alkantarini fiSpanja u r-Rikolletti fi Franza, Ìermanja uIngilterra. Barra mill-Osservanza Fran©iskanatwieldet il-familja tal-Kappuççini. Dawn il-familji©odda reli©juΩi kienu ta’ g˙ajnuna g˙as-sorijietFran©iskani tat-Tielet Ordni.

Fost dawn is-Sorijiet Terzjarji li kienu baqg˙ujg˙ixu fil-klawsura insibu dawk ta’ l-Olanda u l-Bel©ju, li kienu msej˙in tar-“Riforma ta’Limbourg”. Din inbdiet minn Jeanne Neerinck(twieldet Gand, Bel©ju 1576 – mietet Luxembourg1648). Kienet da˙let mas-Sorijiet GriΩi f’Gand, likienu j˙arsu r-Regola tat-Tielet Ordni Regolari ta’San Fran©isk, mog˙tija mill-Papa Ljun X fl-1521.Jeanne riedet li s-sorijiet tal-monasteru tag˙hajg˙ixu ˙ajja kontemplattiva u penitenzjali, bl-g˙ajnuna tal-Patrijiet Minuri Rikolletti. Fl-1623waqqfet monasteru f’Limbourg. Dawn kienu so-rijiet tal-klawsura li kellhom kostituzzjonijiet mik-tubin mill-Fran©iskan Rikollett Pierre Marchant(1585-1661). Din il-familja reli©juΩa ©iet approva-ta minn Urbanu VIII fl-1634.

Familja o˙ra klawstrali kienet dik tas-SorijietFran©iskani ta’ l-Omm Imnikkta (l-Addolorata).Dawn twaqqfu minn missjunarju Fran©iskanOsservanti, Antonio Margil de Jesus, fl-1683, f’SanJuan del Rio fil-provinçja ta’ Queretaro fil-Messiku,

bil-kollaborazzjoni ta’ Beatrice Flores (1665-1745).Din il-familja reli©juΩa hi l-eqdem wa˙da fost it-Terzjarji Regolari nisa li mill-bidunett ˙addnet il-klawsura.

Istituti femminili ta’ karità

Fl-istess Ωmien li fih kienu baqg˙u joktru istitutimonastiçi femminili, anke Fran©iskani, insibu l-iΩvilupp ta’ familji reli©juΩi femminili mog˙tijing˙all-˙idma ta’ karità. Fost l-aktar importanti ta’min isemmi lil San Viçenz de Paul li, flimkien ma’Santa Louise de Marillac, fl-1633 waqqaf is-Sorijiettal-Karità. San Ìwann Battista de la Salle, fl-1682waqqaf il-Freres ta’ l-Iskejjel Kristjani, g˙all-edukazzjoni taΩ-Ωg˙aΩag˙. Sant’Angela Merici,Terzjarja Fran©iskana, kienet waqqfet is-SorijietUrsolini fl-1535. Santa Fran©iska Frémoit deChantal fl-1610 waqqfet lis-Sorijiet tal-ViΩitazzjoni,bl-g˙ajnuna ta’ San Fran©isku de Sales. Dawn il-familji reli©juΩi kienu kawΩa ta’ ti©did fi ˙dan il-familja Fran©iskana, fis-sens li ispiraw diversi isti-tuti femminili Fran©iskani ©odda mog˙tijin g˙all-˙ajja ta’ apostolat.

L-ewwel kongregazzjonijiet Fran©iskani“©odda”

L-ewwel familja reli©juΩa li nsemmu kienetimsej˙a “The English Dames of Mary Ward” (1609-1610). G˙alkemm din ma kienetx istituzzjoniFran©iskana, imma kellha teΩerçita influss qawwifuq diversi familji Fran©iskani femminili li twielduf’dan il-perjodu. Din il-familja reli©juΩa twieldetbil-˙idma ta’ Mary Ward, mara nobbli IngliΩa likienet tg˙ix fil-belt ta’ Saint-Omer (Flandrja).Kienet komunità ta’ nisa Kattoliçi li kellhom ji©ujg˙ixu fil-Bel©ju min˙abba l-persekuzzjonijietAnglikani. Huma kienu jmexxu skejjel u ospizig˙an-nobilità IngliΩa. Il-fundatriçi kienet ˙olqotdiversi tipi ta’ nisa reli©juΩi: novizzi, skolastiçib’voti sempliçi perpetui, koadjuturi b’voti sempliçiperpetui, u sorijiet professi b’voti solenni. Ma kell-homx l-obbligu tal-klawsura u tal-kor, u kienu jimxufuq il-kostituzzjonijiet tas-Soçjetà ta’ Ìesù.Sfortunatament Mary Ward spiççat eΩaminata mill-InkwiΩizzjoni u fit-13 ta’ Jannar 1631, il-bulla ta’Urbanu VIII, “Pastoralis romani pontificis” issop-primiet din il-familja reli©juΩa. Wara l-mewt ta’Mary Ward dawn in-nisa reli©juΩi baqg˙u jg˙ixuprivatament ta˙t l-isem “Istitut ta’ l-ImqaddsaVer©ni Marija”. Fl-1877 dan l-Istitut re©a’ ©ieapprovat mill-Knisja, u fl-1908 Piju X irrikonoxxa



lil Mary Ward b˙ala l-fundatriçi. Illum il-©urnatadan l-istitut hu mifrux ˙afna. Hu mag˙ruf bl-is-mijiet “Institutum Beatae Mariae Virginia”,“Institute of the Blessed Virgin Mary of the Sistersof Loreto” fl-Irlanda u f’Toronto.

Istitut ie˙or kien dak tal-“Figlie di San Francescod’Assisi”, li twaqqaf f’Pisa, l-Italja, fl-1611. L-ewwel Sorijiet Terzjarji bdew jg˙ixu fil-komunitàta˙t id-direzzjoni tal-Fran©iskani Riformati f’Borgoa Mozzano, qrib Lucca. G˙alkemm il-kongregaz-zjoni qatt ma la˙qet numri kbar, hi wa˙da mill-eqdem kongregazzjonijiet ta’ Sorijiet Fran©iskani.

Ftit taΩ-Ωmien wara, fl-1623, twaqqfu s-“SorijietEliΩabettini” f’Aachen, fil-Ìermanja. Huma kienuj˙arsu ˙ajja reli©juΩa mag˙mula minn opri ta’ karitàu mhix marbuta mal-klawsura. Il-kongregazzjonitwaqqfet minn Apollonia Radermecher (1571-1626). Fl-1622 l-awtoritajiet ta’ Aachen ˙allewf’idejha t-tmexxija ta’ l-isptar lokali, fl-g˙ajnuna tal-Fran©iskani Osservanti f’Cologne. Fl-1626 l-ewwelsorijiet ˙adu t-tonka tas-Sorijiet Terzjarji, u po©©ewlilhom infushom ta˙t il-protezzjoni ta’ SantaEliΩabetta. Fl-1671 tferrxu f’Luxembourg umbag˙ad fi Graz (1690).

Il-“Fran©iskani ta’ l-Immakulata Kunçizzjoni ta’Sebenik” (1673) twieldu fil-Kroazja, minn gruppita’ Sorijiet Terzjarji Penitenti Fran©iskani li kienujg˙ixu f’dawn l-in˙awi qrib il-patrijiet Fran©iskani.Is-sorijiet kienu jiddedikaw ru˙hom g˙all-assistenzatal-morda u l-foqra u kellhom karatteristika tipikatar-reli©juΩi nisa fil-Kroazja, ji©ifieri li jg˙inu lis-saçerdoti fil-knejjes. Kienu jipprofessaw it-Regolatat-Tielet Ordni Regolari mog˙tija minn Ljun X, liittraduçew fil-lingwa Kroata. Sa l-1922 kienupreΩenti biss f’Sebenik, imma llum l-Istitut hupreΩenti fi Franza, Awstrja u Ìermanja, kif ukollf’˙afna postijiet fil-Kroazja u d-Dalmazja.

Il-Konservatorji u d-Djar ta’ Karità

Wa˙da mill-istrutturi karatteristiçi ta’ dawn il-komunitajiet ©odda ta’ Sorijiet Fran©iskani kienetdik tal-“konservatorju”. Din il-kelma tindika “kun-vent ta’ nisa li ma jg˙ixux fil-klawsura u majag˙mlux voti, u li jg˙ixu bil-karità u bl-assistenzata’ fondi pubbliçi, bl-iskop li jda˙˙lu mag˙homtfajliet foqra li ma jkollhomx dota”. Il-kelma tfisserukoll “konservazzjoni” jew protezzjoni ta’ tfal uΩg˙aΩag˙ foqra mill-perikli morali. Kienet ting˙ataedukazzjoni lill-membri ta’ dawn il-konservatorji.Fis-seklu 19, imbag˙ad, il-kelma “konservatorju”kienet tinkludi kunventi li jkollhom skola primarja lifiha joqog˙du t-tfal, kif ukoll xi istituzzjonijiet ka-ritatevoli o˙rajn li kienu distinti mill-monasteri ta’

nisa kontemplattivi.L-awtoritajiet ekkleΩjastiçi dejjem approvaw

dawn l-istituzzjonijiet, g˙ax kienu djar ta’ nisadevoti mog˙tijin g˙al g˙emejjel ta’ karità. Isemie˙or li, xi mindaqqiet kien jing˙atalhom, kien dakta’ “Djar ta’ Karità”. Interessanti li, ukoll f’Malta uG˙awdex, sallum, xi istituzzjonijiet ta’ karità litwaqqfu fis-seklu 19 baqg˙u jissej˙u Konservatorjijew Djar ta’ Karità. EΩempji jinkludu l-Konservatorju Vincenzo Bugeja, u l-KonservatorjuAdelaide Cini f’Santa Venera, u d-Dar ta’ Karità tas-Sorijiet Fran©iskani tal-Qalb ta’ Ìesù fir-Rabat ta’G˙awdex.

Kongregazzjonijiet Fran©iskani ©odda o˙rajn

Il-“Fran©iskani Missjunarji ta’ Assisi” (“delGiglio”, 1702). Dan l-istitut inbeda minn P.Giuseppe Antonio Marcheselli, Fran©iskanKonventwal, u Angela Maria del Giglio, TerzjarjaFran©iskana. L-iskop ta’ din il-familja reli©juΩakien li taqdi fil-˙idma ta’ edukazzjoni ta’ tfal orfni ufoqra, tal-morda u fil-˙idma parrokkjali u missju-narja. L-istitut beda b˙ala Konservatorju, ta˙t il-protezzjoni ta’ l-isqof ta’ Assisi u b’affiljazzjonimal-Patrijiet Minuri Konventwali. Fl-1822 Piju VIIta lil dan l-istitut l-isem ta’ “Monastero del Giglio”.B˙al bosta istituti o˙rajn reli©juΩi fis-seklu 19, dawnis-sorijiet sofrew Ωew© soppressjonijiet, dikNapoljonika fl-1810 u dik Taljana fl-1860, immabaqg˙u s˙a˙ fil-˙idma karitattiva tag˙hom.

Is-Sorijiet Fran©iskani Terzjarji ta’ Bressanone(1700), twieldu f’din il-belt li, sa l-1919 kienet ta˙til-˙akma ta’ l-Imperu Awstro-UngeriΩ. Twieldu bil-˙idma ta’ Maria Hueber (1653-1705), li kienetTerzjarja Fran©iskana. Id-direttur spiritwali tag˙hakien Fran©iskan, P. Isidore Kirnigl, li ˙e©©i©ha biextikkonsagra ˙ajjitha g˙all-kura ta’ tfajliet foqra. L-istitut Ωviluppa bil-mod ˙afna, min˙abba restriz-zjonijiet kbar mill-awtoritajiet çivili. Imma l-iskej-jel li fet˙u dawn is-sorijiet kienu, g˙al bosta snin, l-a˙jar skejjel fir-re©jun tal-muntanji Dolomiti. Is-Sorijiet ipprofessaw ir-Regola ta’ Ljun X (1521) ukellhom il-kostituzzjonijiet tag˙hom approvati mill-Kapitlu tal-Fran©iskani Riformati (1724) u mill-isqof ta’ Bressanone. Kienu jg˙ixu fil-professjonita’ voti sempliçi perpetwi bil-klawsura episkopali,biex jing˙ataw g˙all-apostolat skolastiku. P.Capistran Soyer (+1865) kien il-kunsillier u d-diret-tur ta’ dawn is-sorijiet g˙all-ewwel nofs tas-seklu19, u min-nukleju ori©inali l-kongregazzjoni Ωvilup-pat f’erba’ kongregazzjonijiet reli©juΩi indipendenti,is-Sorijiet Fran©iskani ta’ Bressanone, ta’ Bolzano-Bosen, ta’ Caldano-Kaltern u ta’ Rio Punteria-



Muhlbach, kollha dedicati g˙all-edukazzjoni ta’tfajliet. Il-Kongregazzjoni ˙addnet ir-Regola tat-Tielet Ordni Regolari mog˙tija minn Piju XI fl-1927, u ©iet approvata mill-isqfijiet ta’ Bressanone,Trento u Innsbruck.

L-IlluminiΩmu u l-bidu ta’ l-era Napoljonika

It-tieni nofs tas-seklu 18 kien immarkat b’ostilitàdejjem aktar lejn l-istituzzjonijiet ta’ ˙ajja reli©juΩamill-awtorità çivili ta’ bosta pajjiΩi Ewropej. Dankien l-effett ta’ dak il-moviment imsejja˙“IlluminiΩmu”, li wassal g˙ar-rivoluzzjoni FrançiΩata’ l-1789. Dan kien isostni l-ra©unament uman kienbiΩΩejjed biex wa˙du jaffronta kull problema ta’reli©jon, u li g˙alhekk ir-rwol tal-Knisja ma kienximportanti. J. Lortz, Storia della Chiesa, II, Paoline,1973, p. 17, jafferma li l-IlluminiΩmu kien jimmar-ka t-twelid ta’ çiviltà awtonoma, li kienet indipen-denti g˙al kollox mill-Knisja.

Fil-kamp reli©juΩ l-IlluminiΩmu wassal g˙al dikit-tendenza li tissejja˙ “Giuseppinismo”. Din il-kelma ©ejja mill-imperatur ta’ l-Awstrija Joseph IIta’ Hapsburg-Lorain (1741-1790). Dan qies lilunnifsu b˙ala monarka assoluta u Illuminat li ried©urisdizzjoni s˙i˙a anke fuq kwestjonijiet ekkleΩ-jastiçi. Fosti r-riformi tieg˙u kien hemm dik dwarir-reli©juΩi, li biha dawk ir-reli©juΩi li kienu utlig˙as-soçjetà g˙ax kienu jag˙mlu opri karitattivikienu tollerati, filwaqt li r-reli©juΩi klawstrali u kon-templattivi kienu meqjusin piΩ Ωejjed fuq is-soçjetàu g˙alhekk kienu ji©u soppressi. Dan kien sar mill-1781 permezz ta’ Kumissjoni ta’ Regolari imwaqq-fa mill-istess Imperatur, li kienet tippretendi lita˙dem ming˙ajr l-ebda riferiment g˙all-awtorita-jiet tal-Knisja. B’hekk ing˙alqu bosta monasterifemminili wkoll fir-renji tal-Bourboni fi Spanja,Franza, Napli u Sqallija.

Is-Sorijiet G˙alliema ta’ Hallein (1723)

Dan l-istitut kellu l-bidu tieg˙u minn TerzjarjaFran©iskana, Maria Therese Zechner. Fl-1723 dinbdiet tilqa’ tfal foqra fid-dar tag˙ha biex tag˙tihomtag˙lim b’xejn. Malajr ing˙aqdu mag˙ha xebbieto˙rajn f’din il-˙idma qaddisa, fl-ispirtu tar-Regolatat-Terz Ordni Fran©iskan Sekulari. Imma fl-1750©ew soppressi. Fl-1758 l-Isqof Prinçep ta’ Salzburgtahom permess jer©g˙u jin©abru flimkien, immabiss g˙al Ωmien qasir. L-Isqof Prinçep ta’ warajh,Girolamo Colloredo mhux biss issopprimihom,imma talli ma ried l-ebda reli©juΩi jidhru bil-libsatar-reli©jon barra fit-toroq u lanqas li j˙arsu r-

Regola Fran©iskana! B’hekk dawn is-sorijiet kell-hom jg˙ixu fil-mo˙bi f’kunvent tal-Fran©iskanibarra minn Salzburg. Meta l-gvern Awstrjak appro-va l-˙idma favur l-iskejjel, dawn is-sorijiet setg˙ujiΩviluppaw. Fl-1819 huma aççettaw ir-Regola ta’Ljun X g˙at-Tielet Ordni Regolari. Fl-1822 ©ewrikonoxxuti b˙ala “g˙aqda reli©juΩa sempliçi u tem-poranja”. Fl-1842 l-Imperatriçi Carolyn Augustatalbithom iwaqqfu dar fi Vienna. Fl-a˙˙arnett fl-1902 l-Isqof ta’ Salzburg tahom il-permess tat-twaqqif kanoniku b˙ala istitut ta’ voti sempliçi tem-poranji.

Ir-Rivoluzzjoni FrançiΩa

Ir-Rivoluzzjoni FrançiΩa kellha, b˙ala wie˙edmir-riΩultati tag˙ha, il-qerda ta’ l-istituzzjonijietmedjevali kollha, inkluΩa l-Knisja. Imma fl-istess˙in kellha l-effett li tat opportunità ta’ Ωviluppi©odda, anke fil-˙ajja reli©juΩa. Ir-RivoluzzjoniFrançiΩa kienet ir-riΩultat lo©iku ta’ l-idejiet ta’ l-IlluminiΩmu fi Franza, li bdew fl-1750 b’Voltaire,Diderot, u Rousseau.

Il-persekuzzjoni tal-Knisja kienet parti integrantimir-Rivoluzzjoni, li attakkat l-aktar l-istituzzjonijietekkleΩjastiçi, inkluΩi r-reli©juΩi. L-AssembleaNazzjonali, fit-13 ta’ Frar 1790, iddikjarat l-aboliz-zjoni tal-monasteri kollha ta’ l-ordnijiet kontemplat-tivi. Kienu biss ir-reli©juΩi li kienu jie˙du ˙sieb tal-morda jew ta’ l-edukazzjoni li, tejoretikament,setg˙u jkomplu jeΩistu, imma kellhom jaqg˙u ta˙til-kontroll ta’ l-Istat, sa˙ansitra fl-g˙aΩla ta’ kandi-dati ©odda u professjonijiet reli©juΩi.

B’hekk bosta sorijiet Fran©iskani kellhom sem-pliçement jitilqu mill-kunventi, u jmorru lura g˙andil-familji tag˙hom. Fit-12 ta’ Lulju 1790 ©iet dik-jarata l-Kostituzzjoni Çivili dwar il-Kleru. Biha l-membri tal-kleru kellhom jie˙du ©urament li jin-qatg˙u minn ta˙t l-ubbidjenza tal-Papa u jaqdu bisslill-Istat. Fl-1792 aktar minn 300 saçerdoti u tlietisqfijiet ©ew massakrati talli ma aççettawx li jie˙dul-©urament. Fosthom insemmu l-martri Fran©iskanitat-Tielet Ordni Regolari, Severinus Girault.

Ir-Rivoluzzjoni FrançiΩa intemmet bil-mewt vjo-lenti ta’ Maximillian Robespierre (27 ta’ Lulju1794). Fl-1795 da˙al fix-xena l-Ìeneral NapuljunBonaparte.

Napuljun Bonaparte

Il-perjodu ta’ gloria ta’ Napuljun kien dak bejn l-1796 u l-1815. B˙ala bniedem frott tar-Rivoluzzjoni FrançiΩa u l-IlluminiΩmu, Napuljun



kien jaqbel li l-Istat kellu d-dritt li jkollu kontrollassolut fuq il-Knisja. Fl-istess ˙in, iΩda, kien jaf li l-ordni ekkleΩjastiku u d-devozzjoni reli©juΩa kienume˙tie©a g˙all-©id ta’ Franza. Fl-1801 g˙amelkonkordat mas-Santa Sede, li bih il-kappillanisetg˙u jirritornaw fil-parroççi tag˙hom. Napuljunkien jiffavorixxi lis-sorijiet li jg˙allmu kull metakellu x’jaqsam ma’ reli©juΩi nisa, u partikolarmentkien jiffavorixxi lis-Sorijiet Ursolini, li kellhomf’idejhom l-edukazzjoni fi Franza. Imma fi ΩmienPiju VII (1800-1823) inqalg˙et kriΩi fir-relazzjoniji-et bejn Napuljun u l-Papa, hekk li fil-5 ta’ Lulju1809 Napuljun bag˙at lill-Piju VII fil-˙abs u wettaqukoll xi soppressjonijiet lir-reli©juΩi.

Ir-Restawrazzjoni

Ir-restawrazzjoni tirreferi g˙al dak li kien ©iemiftiehem fil-Kungress ta’ Vienna (1814-1815).Piju VII re©a’ akkwista l-presti©ju li kellu qabel.Ìie deçiΩ li jsir ritorn g˙all-qag˙da kif kienet qabelNapuljun. Il-Papa re©a’ irçieva t-territorji tieg˙u fl-Italja. Il-Knisja t˙alliet ter©a’ torganizza l-˙ajja isti-tuzzjonali tag˙ha, u l-Papa re©a’ ©ie rikonoxxutb˙ala kap politiku sovran, g˙alkemm biss fl-ordnispiritwali. Diversi konkordati ©ew iffirmati bejnStati Ewropej u l-Knisja fis-seklu 19. Dan kolluwassal g˙at-twelid ta’ diversi kongregazzjonijietreli©juΩi femminili ©odda, kif naraw fin-numru lijmiss ta’ dan l-istudju. Fir-re©istri tal-Kongregazzjoni ta’ l-Isqfijiet u r-Regolari jirriΩultali, bejn l-1816 u l-1822 kienu ©ew approvati mal-124 istituti reli©juΩi ©odda. Fost dawn il-kon-gregazzjonijiet, li narawhom id-darba li ©ejja, jixraqinsemmu g˙alissa dik tal-Fran©iskani EliΩabettinita’ Padova.

Il-Fran©iskani EliΩabettini ta’ Padova (1828)

Din hi kongregazzjoni li turi l-ori©inalità ta’familji reli©juΩi femminili ©odda fis-seklu 19. L-EliΩabettini bdew f’Padova fl-1828, meta l-Fran©iskana Sekulari Elisabetta Vendramini bdiettg˙ix ˙ajja komuni ma’ xi nisa Terzjarji o˙rajn, bl-iskop li jag˙tu edukazzjoni g˙al tfajliet foqra uabbandunati. Huma kienu Terzjarji li kienu jsegwur-Regola ta’ Nicolò IV (1289), u la kellhom kunventu lanqas konservatorju. Is-sorijiet kienu jΩommumag˙hom xi tfajliet foqra li ma kellhomx fejnjoqog˙du. Imma waqt epidemija fl-1836 kellhomjag˙alqu l-iskola, u offrew id-dar tag˙hom b˙alarifu©ju g˙all-morda. Sentejn wara, fl-1838, t˙allietf’idejhom il-kura ta’ l-ospizju “Beata Angelina”

f’Padova, u hemmhekk huma kienu jie˙du ˙sieb in-nisa anzjani u morda, u fl-istess ˙in fet˙u skola g˙at-tfal abbandunati. Fl-1845 fet˙u orfanatrofjuf’Padova. U mbag˙ad dawn is-Sorijiet Terzjarjibdew jie˙du ˙sieb ta’ istitut g˙all-g˙omja, l-isptarçivili ta’ Padova u l-Ospizju ta’ Venezja. Fl-1910 l-Istitut akkwista d-“decretum laudis” pontifiçju, u fl-1913 kellu l-ewwel Kostituzzjonijiet. L-Istitutinfirex ukoll fl-Isvizzera, Ar©entina, E©ittu u Kenja.

L-iΩvilupp interessanti tas-Sorijiet Fran©iskanifis-seklu 19 narawh fil-˙ar©a li tmiss, partikolar-ment g˙al dak li g˙andu x’jaqsam mat-twelid ta’tliet Kongregazzjonjiet Fran©iskani femminili limall-ewwel kienu preΩenti f’Malta u G˙awdex: is-Sorijiet Fran©iskani Missjunarji tal-QalbImmakulata ta’ Marija, is-Sorijiet Fran©iskaniMissjunarji ta’ Marija, u s-Sorijiet Fran©iskani tal-Qalb ta’ Ìesù, li twaqqfu f’Malta.

Persuna©©i Fran©iskani


Din is-sena, l-Konvenju annwali tas-SocietàInternazionale di Studi Francescani, bis-sedef’Assisi, se jkollu b˙ala tema l-figura storika ta’Angelo Clareno, l-esponent l-aktar famuΩ tal-familja Spiritwali ta’ l-Ordni Fran©iskan fis-seklu14. Il-Konvenju hu l-34 wie˙ed fis-sensiela li bdietfl-1974, u li jinΩamm fis-Sala della Conciliazioneta’ Piazza del Comune f’Assisi, mill-5 sas-7 ta’Ottubru. Nag˙tu ˙arsa ˙afifa lejn il-kontenuti tal-Konvenju, li normalment ji©bor fih il-krema ta’ l-istudjuΩi ta’ l-istorja Fran©iskana.

Giulia Barone, professoressa fl-Università ta’Ruma “La Sapienza”, titkellem dwar «OrdiniMendicanti dal Concilio di Lione II a GiovanniXXII». Il-Konçilju ta’ Lyon ta’ l-1274, li g˙alihkien preΩenti San Bonaventura, li miet waqt l-istessKonçilju, kien irregolarizza s-sitwazzjoni ta’ bostamill-Ordnijiet Mendikanti medjevali. Filwaqt li˙alla jg˙ixu dawk prinçipali, fosthom il-Predikaturi,Minuri, Karmelitani, Agostinjani, Serviti ta’ Marija,kien issopprima diversi o˙rajn li kienu nibtu g˙ad-dell ta’ dawn l-Ordnijiet kbar u kienu j˙awwdu l-im˙u˙ tan-nies g˙ax kienu jippreΩentaw ru˙homb˙ala marbutin ma’ Ordnijiet stabiliti. L-OrdniFran©iskan kellu l-akbar pjaga ta’ dawn il-movimenti penitenzjali li jqisu lilhom infushomb˙ala reli©juΩi. EΩempji kienu jinkludu l-Ordni ta’l-Appostli u s-Saccati ta’ Gerardo Segharelli. Fl-istess ˙in, iΩda, dawn il-provvedimenti qajjmureazzjoni fi ˙dan it-tendenzi riformaturi ta’ l-Ordnijiet il-kbar, g˙ax il-patrijiet bdew ja˙sbu li l-Knisja riedet trendi lill-Mendikanti fuq l-istrutturamonastika u tag˙tihom proprjetà in komuni. Il-Fran©iskani Spiritwali g˙amlu reazzjoni li ˙raxetwara l-Konçilju ta’ Lyon u la˙qet il-quççata tag˙hafil-kontroversja dwar il-faqar bejn il-Papa ÌwanniXXII u l-Fran©iskani fl-ewwel kwart tas-seklu 14.Kien dan iΩ-Ωmien li fih g˙ex u ˙adem AngeloClareno, li kien strumentali fl-iΩvilupp tal-familjatal-Faticelli, li spiççaw biex jinqag˙tu mill-ubbidjenza lejn l-Ordni tal-Minuri biex jiddefendul-faqar evan©eliku ori©inali li ried San Fran©isk,almenu skond kif kienu jifhmuh huma.

David Burr, studjuΩ u espert dwar l-IspiritwaliFran©iskani, professur fil-Virginia PolytechnicInstitute and State University ta’ Blacksburg,jitkellem dwar «Angelo Clareno, l’obbedienza ed il

commento alla Regola». Clareno kien kitebkummentarju g˙ar-Regola Fran©iskana, li fih huwera l-ideolo©ija li g˙aliha i©©ieled ˙ajtu kollha,ji©ifieri l-osservanza mill-aktar stretta tal-faqarevan©eliku ming˙ajr proprjetà individwali jewkomunitarja. Dan kien ifisser iç-ça˙da ta’ diversiinterpretazzjonijiet tal-Papiet li, sa mill-Bulla «Quoelongati» tat-28 ta’ Settembru 1230, kienu taw lill-Fran©iskani diversi privile©©i rigward l-osservanzatal-faqar permezz ta’ eΩenzjonijiet mill-obbligi tar-Regola. Dan wassal lil Clareno u lil s˙abu l-Fraticelli Spiritwali biex jid˙lu f’konflitt mas-superjuri ta’ l-Ordni u mal-Papiet. Wara mument ta’libertà ta˙t il-papat qasir ta’ Celestino V (1294), il-Fraticelli kienu sabu ru˙hom f’inkwiet kbir mal-Papiet, l-aktar ma’ Bonifazju VIII u Ìwanni XXII.

L-istudjuΩ famuΩ Felice Accrocca, professur fil-Pontificia Università Gregoriana ta’ Ruma, jitkellemdwar it-tema: «‘Filii carnis – filii spiritus’. Il-‘Liberchronicarum sive tribulationum OrdinisMinorum’». Din hi l-opra letterarja l-aktar famuΩata’ Angelo Clareno, li j˙ares lejn l-ewwel mitt senata’ l-Ordni Fran©iskan b˙ala storja ta’ seba’tribulazzjonijiet jew persekuzzjonijiet. Illum il-©urnata din l-opra ©iet tradotta fil-lingwi prinçipali,u saret o©©ett ta’ studju interessanti. AngeloClareno jara l-ewwel tribulazzjoni fil-fatti li se˙˙ewmeta San Fran©isk irritorna mill-Art Imqaddsa fl-1220 u sab l-Ordni ta’ ta˙t fuq, irriΩenja u ˙alla t-tmexxija ta’ l-Ordni. It-tieni tribulazzjoni kienet dikta’ Ωmien Fra Elia, Ministru Ìeneral mill-1232 sa l-1239. Fiha sofrew ˙afna l-ewwel s˙ab ta’ SanFran©isk, l-aktar Bernardo da Quintavalle u Caesarminn Speyer. It-tielet tribulazzjoni kienet dik ta’Ωmien il-Ministru Ìeneral Crescenzio da Iesi (1244-1247), li kien ˙adha qatta’ bla ˙abel kontra l-Ispiritwali tal-Marche di Ancona. Ir-raba’tribulazzjoni se˙˙et waqt il-©eneralat ta’ GiovanniBuralli da Parma (1247-1257), li kien simpattizzantita’ l-Ispiritwali u li ©ie depost u eΩiljat minn SanBonaventura. Il-˙ames tribulazzjoni kienet dik lisofrew l-Ispiritwali fi Provence, l-aktar Pierre JeanOlieu (Olivi), l-aktar esponent famuΩ ta’ l-Ispiritwalifi Franza. Is-sitt tribulazzjoni se˙˙et fit-Toscana,fejn kien persegwitat mill-InkwiΩizzjoni l-Fran©iskan Ubertino da Casale, awtur ta’ opraintitolata «Arbor vitae crucifixae Iesu» (Is-si©ra tal-˙ajja ta’ Ìesù Msallab). L-a˙˙ar tribulazzjoniAngelo jaraha fi Ωmienu, waqt il-persekuzzjoni˙arxa tal-Papa Ìwanni XXII, li ried jeqred il-Fraticelli. Ta’ min jg˙id li Angelo Clareno innifsukien spiçça ˙ajtu fl-eΩilju f’Santa Mariadell’Aspromonte, fil-Basilicata, fl-1334. Bostamill-Fraticelli li kienu ikkundannati mill-InkwiΩizzjoni kienu ˙arbu lejn ir-Renju ta’ Sqallija,

ANGELO CLARENOFRANCESCANO

Persuna©©i Fran©iskani


‘l bog˙od mill-InkwiΩizzjoni papali.Marco Bartoli, studjuΩ mag˙ruf fil-qasam

Fran©iskan, jitkellem dwar «La dimensioneescatologica del dibattito tra Spirituali e Comunitàtra secolo XIII e XIV». It-tema ta’ din il-konferenzatmiss il-problema ta˙raq tar-relazzjonijiet fi ˙dan l-Ordni tal-Minuri wara Ωmien San Bonaventura,meta l-patrijiet hekk imsej˙in «zelanti», li ji©uekwiparati ma’ l-Ispiritwali, bdew jid˙lu f’konflittmat-tmexxija tal-«communitas ordinis», li kienettikkomprendi l-ma©©oranza tal-patrijiet, u li kienetaççettat bla problemi l-interpretazzjonijiet papalidwar ir-Regola Fran©iskana. It-termini li juΩaBartoli, «Spirituali» u «Comunità», humamag˙Ωulin tajjeb, u huma ˙afna aktar eΩatti mid-diviΩjoni «Spirituali-Conventuali» ta’ Moorman uta’ dawk l-istudjuΩi li jitkellmu minnkonventwaleΩimu fl-Ordni di©à fis-seklu 13. It-tema eskatolo©iku, marbut ma’ l-istennija ta’ l-a˙˙arΩminijiet u mad-dimensjoni profetika ta’ SanFran©isk u dawk il-patrijiet li kienu j˙ossuhom l-aktar fidili lejh, kellha riperkussjonijiet negattivi fuql-Ordni, li ©ie suspettat li kien jisimpatizza mad-duttrina eskatolo©ika ta’ l-abbati Gioacchino daFiore. L-istess Giovanni da Parma kien ©ie depostminn Ministru Ìeneral proprju min˙abba li kien jurisimpatiji lejn dawn it-teoriji.

Michael F. Cusato, professur f’SaintBonaventure University ta’ New York, jitkellemdwar it-tema «Where are the ‘Poor’ in the Writingsof Angelo and the Franciscan Spirituals?» Id-duttrina hekk imsej˙a «pauperistica» kienet qabet l-art fl-Ordni Fran©iskan fis-seklu 13, u kienetissostni li Kristu u l-Appostli ma kellhomxproprjetà, u li g˙alhekk ir-Regola Fran©iskanakienet kopja fidila ta’ l-Evan©elju. Dan seta’ wassalg˙al attakki kontra l-Knisja, li kienet tidheristituzzjoni ta’ presti©ju u qawwa ekonomika upolitika. Il-Fran©iskani kienu mid˙la ta’ dan is-su©©ett. Angelo Clareno, fil-fatt, ma kienx a˙raxkontra l-Knisja b˙ala istituzzjoni, imma l-kuntrastitieg˙u mal-mexxejja ta’ l-Ordni kienu wassluh biexjitlob lill-Papa Celestino V fl-1294 biex jipprote©ililu u lil s˙abu, billi g˙aqqadhom flimkien f’Ordnireli©juΩ ©did li semmieh «Poveri eremiti di PapaCelestino». L-istess isem juri x’kienu t-tendenziradikali ta’ dan il-grupp li, fil-fatt, ©ie soppress minnBonifazju VIII imma li baqa’ jg˙ix fl-idejali tal-Fraticelli.

Paolo Vian, tal-Biblioteca Apostolica Vaticana,jitkellem dwar «Ubertino da Casale e AngeloClareno: due itinerari a confronto». G˙idna liUbertino da Casale kien wie˙ed mill-esponenti tal-familja Spiritwali li kiteb trattat jismu «Arbor vitaecrucifixae Jesu». Ma’Angelo Clareno u Pierre Jean

Olivi nistg˙u inqisu lil Ubertino b˙ala esponentintellettwali ta’ l-Ispiritwali, biex inne˙˙u l-ideaΩbaljata li l-Ispiritwali kienu xi grupp ta’ patrijietillitterati u bla skola. Il-verità storika turina li humaiddefendew l-ideali tag˙hom b’kitbiet mirqumin ubi preparazzjoni teolo©ika soda.

Roberto Lambertini, mill-Università ta’Macerata, jitkellem dwar it-tema «Identità e tensioniminoritiche nella Marchia di Angelo Clareno». Il-Marche ta’ Ancona kienu r-re©jun li fih twieldet il-familja ta’ l-Ispiritwali fl-Italja, u minn fejn ˙ar©u l-esponenti l-aktar famuΩi ta’ din il-familja. Angelo,li qabel bidel ismu kien jismu Pietro diFossombrone, kien ©ej proprju minn dan ir-re©jun, lifil-fatt jinsab qrib ˙afna ta’ l-Umbria, fejn twieled il-moviment Fran©iskan.

L-a˙˙ar Ωew© konferenzi huma i˙arsu lejn l-aspetti ekkleΩjastiku u politiku tar-relazzjonijiet likellu Angelo Clareno. Jürgen Miethke, ta’ l-Università ta’ Heidelberg, jitkellem dwar il-PapaÌwanni XXII u l-movimenti «pauperistici», li l-akbar esponenti tag˙hom kienu l-IspiritwaliFran©iskani. Paolo Evangelisti, tal-Biblioteca dellaCamera, Roma, jitkellem dwar «Relazioni di potereed etiche per il potere: Clareno, Filippo di Maiorcae la testualità politica francescana catalano-aragonese».

Il-figura ta’ Angelo Clareno hi çertamentvalutata mill-©did minn studjuΩi ta’ Ωminijietna, liqed jiskopru kif il-moviment ta’ l-IspiritwaliFran©iskani, inkluΩi dak tal-Fraticelli ta’ Clareno,kien ˙afna aktar minn sempliçi moviment ta’fundamentalisti li irriskjaw il-kundanna ta’ l-InkwiΩizzjoni papali min˙abba l-ereΩija. Kienmoviment ta’ persuni li ©enwinament kienu konvintili kienu jridu jg˙ixu l-mudell ta’ ˙ajja evan©elika li˙addan Fran©isku ta’ Assisi, u li l-istorja tathomra©un f’nofs is-seklu 14, meta mill-fdalijiettag˙hom twieled l-akbar moviment ta’ riforma fi˙dan l-Ordni Fran©iskan, dak ta’ l-OsservanzaRegolari fl-Italja. Kienu wkoll huma lijiggarantixxu, b’çertu mod, il-kontinwità storikama’ San Fran©isk u l-ewlenin s˙abu, ming˙ajr bl-ebda mod ma kellhom l-ebda pretensjoni li jiç˙du l-eΩistenza tal-familja tal-«Communitas Ordinis» li l-Knisja kienet tqisha b˙ala l-mezz ewlieni tat-tixridtal-messa©© ta’ San Fran©isk fid-dinja tal-predikazzjoni u tal-kultura universitarja. IΩ-Ωew©tendenzi kienu t-tnejn importanti u vitali biex l-Ordni Fran©iskan Ωviluppa kif Ωviluppa mis-seklu15 ‘il quddiem, fuq linji differenti imma wkollkomplementarji.

Kultura Fran©iskana

Fra Diego Bonanno

ÌORÌ AQUILINA OFM, Fra Diegu Bonannoofm. Fran©iskan li ˙aseb fil-fqir, PublishersEnterprises Group (PEG) Ltd., San Ìwann, Malta2006, ISBN – 13: 978-99909-0-445-1.

Wara snin ta’ stennija ˙erqana, li fihom l-istorikuP. Ìor© Aquilina OFM g˙amel riçerka akkurata ukompluta f’diversi arkivji, l-aktar f’dak tal-PatrijietFran©iskani, issa g˙andna f’idejna bijografijadefinittiva tal-filantropu Malti l-Fran©iskan FraDiegu Bonanno OFM (1831-1902). G˙alkemmdi©à ©ew pubblikati xi studji parzjali dwar FraDiegu, nistg˙u ng˙idu li din hi l-ewwel darba lig˙andna f’idejna mhux biss bijografija ta’ qari ˙afifu mexxej, imma wkoll apparat kritiku ta’ noti uriferimenti imprezzabbli, u ©abra tad-dokumentiori©inali li l-istudjuΩ ikkonsulta. Fil-fatt, il-verumertu tal-ktieb jinsab mhux biss fl-istorja li jir-rakkonta daqskemm fis-serjetà ta’ dokumentazzjonistorika u xjentifika li hemm mi©bura fih.

Il-ktieb fih preΩentazzjoni mill-MinistruProvinçjal tal-Patrijiet Minuri, P. Pawl Galea OFM,li jirreferi g˙all-okkaΩjoni taç-çelebrazzjoni ta’g˙eluq il-mitt sena mill-mewt ta’ Fra DieguBonanno, li saret fi Pjazza San Pawl, il-Óamrun,quddiem il-monument nazzjonali ta’ dan il-fra umliFran©iskan, nhar l-14 ta’ Mejju 2002. Dakinhar P.Ìor© kien g˙amel diskors kommemorattiv, li fihkien semma l-punti kollha li mbag˙ad jiΩviluppaf’din il-bijografija.

Çertament ˙add daqs P. Ìor© ma seta’ jiktebbijografija b˙al din dwar Fra Diegu, min˙abba l-fattli hu kellu aççess g˙all-materjal li hemm mi©bur fl-arkivju provinçjali tal-kunvent ta’ Santa Marija ta’Ìesù, Valletta. Kien xieraq li dan il-materjal jintuΩabiex ikun ippubblikat minn Fran©iskan li jirrakkon-ta ©rajja ta’ wie˙ed mill-ulied l-aktar denji li kellhal-Provinçja Fran©iskana Maltija (g˙alkemm metamiet Fra Diegu l-Fran©iskani Maltin kienu g˙adhomKustodja u saru Provinçja awtonoma biss fit-13 ta’April 1914). Kien g˙alhekk li, g˙alkemm bostakienu ˙asbu li l-Fran©iskani ma kienux interessatijo˙or©u l-fatti tal-˙ajja ta’ Fra Diegu, din kienet ilha©ejja min˙abba l-fatt li P. Ìor© mexa bi prudenzakbira u b’paçenzja ta’ çertosin biex ikun Ωgur li jkol-lu quddiemu stampa çara mhux biss tal-˙ajja ta’ FraDiegu, imma wkoll tal-kontorn soçjo-politiku uekkleΩjastiku li fih g˙ex.

Il-ktieb jirrakkonta l-©rajja ta’ Fra Diegu, il-vokazzjoni tieg˙u, il-fatti li ©abuh wiçç imb’wiççmal-faqar u l-miΩerja, il-˙idma tieg˙u filantropika,it-twaqqif ta’ l-Istitut San Fran©isk fil-Óamrun, u l-funeral imponenti li sarlu wara mewtu. Jirrakkontawkoll il-prova li g˙addew minnha Fra Diegu u l-patrijiet meta dan kien marad. Imma l-ktieb fihukoll elementi ©odda li nistg˙u ng˙idu li joffrub˙all-kontorn li ming˙ajru ma tifhimx il-©rajja ta’Fra Diegu: il-qag˙da soçjali u ekonomika ta’ Maltafis-seklu 19; il-kollaborazzjoni ta’ Fra Diegu mas-Sorijiet Fran©iskani tal-Qalb ta’ Ìesù; is-sehem likellhom il-Patrijiet Fran©iskani fit-tmexxija ta’ l-Istitut San Fran©isk wara l-mewt ta’ Fra Diegu u r-ra©unijiet g˙aliex ©ew kostretti jitilquh; id-doku-mentazzjoni kollha rigward il-monument nazzjonalili ©ie inawgurat fis-16 ta’ Ottubru 1932 fil-Óamrun,fejn g˙adu jiddomina sallum fi Pjazza San Pawl.

Il-ktieb qed ji©i ippubblikat f’g˙eluq il-mitt senamill-inawgurazzjoni ta’ l-Istitut San Fran©isk, li FraDiegu ma kellux ix-xorti jarah mitmum. Jinkludifih diversi ritratti storiçi, bibljografija kompluta,lista ta’ dokumenti li jinsabu fl-arkivji u indiçi anal-itiku. Il-ktieb hu tassew tentattiv li rnexxa biexstudjuΩ ta’ l-istorja b˙al P. Ìor© joffri lill-pubblikuMalti bijografija popolari, u lill-istudjuΩi l-apparatkollu me˙tie© g˙al konfront serju u xjentifiku rig-ward il-fatti tal-˙ajja ta’ dan il-Fran©iskan umli li˙aseb fil-fqir.


KOTBA:

Kultura Fran©iskana


Giorgio La Pira

MARCELLO BADALAMENTI OFM, GiorgioLa Pira Francescano. Fare della fede la vita,Pazzini Editore, Villa Verucchio, Rimini 2006,ISBN – 10:88-89198-99-0.

Dan hu studju interessanti dwar figura kristjanafix-xena politika Taljana tas-seklu li g˙adda, li kienmembru ta’ l-Ordni Fran©iskan Sekular, Giorgio LaPira, Sindku ta’ Firenze. L-awtur hu Fran©iskan tal-Provinçja ta’ Sqallija ta’ l-Isem Imqaddes ta’ Ìesù,li attwalment jinsab fl-Art Imqaddsa b˙ala viçi-mas-tru tan-novizzi f’Betle˙em. Hu wkoll professur tat-Teolo©ia Morali fil-Pontificia UniversitàAntonianum ta’ Ruma, u awtur ta’ diversi kotbadwar ˙ajja reli©juΩa u spiritwalità.

Il-ktieb mhuwiex bijografija ta’ dan il-persuna©©li kien kapaçi jkun politiku li jaf jinΩel g˙arkob-btejh biex jitlob bl-umiltà, imma pjuttost riflessjonifuq il-messa©© kristjan tieg˙u favur il-˙idma g˙all-paçi. Jag˙ti ˙arsa lejn il-proçess ta’ konverΩjonitieg˙u, u lejn l-impenn tieg˙u b˙ala nisrani uFran©iskan awtentiku, l-aktar b’riferimenti kontinwig˙all-ittri li hu kiteb u d-diskorsi li g˙amel matul il-karriera politika tieg˙u.

Fuq kollox juri kemm bniedem b˙al La Pira, likien Fran©iskan Sekular, fehem il-vokazzjoni tieg˙uli jkun ˙mira evan©elika fid-dinja, ukoll fil-qasamtal-˙idma politika. Din il-figura hi ta’ stimolu biexil-Fran©iskani Sekulari jifhmu a˙jar is-sej˙atag˙hom li jkunu xhieda kristjani fid-dinja politika,fejn bosta drabi jid˙lu fi kriΩi l-valuri ta’ l-umanità,©ustizzja u onestà li huma imprezzabbli g˙all-kisbata’ paçi dejjiema.

Santa Klara

Clare of Assisi.Early Documents. TheLady, Revised Editionand Translation byRegis J. ArmstrongOFMCap., New CityPress, New York –London – Manila 2006.

Dan il-volum hu r-reviΩjoni ta’ volum likien di©à ©ie ippubb-likat darbtejn minnRegis J. Armstrong. L-iskop tieg˙u li jipprovdivolum komplementarju g˙at-tliet volumi ta’Francisof Assisi. Early Documents, li huma l-verΩjoni uffiç-jali tal-Fonti Fran©iskani bil-lingwa IngliΩa.

«This volume takes a big step toward makingClare and her story accessible to a wide audience.General readers and those beginning with the voiceof Clare in her writings. Poor Clares will want thisvolume because of its revised translations» (IngridPeterson OSF, author of Clare of Assisi: ABiographical Study).

MARIA PIA ALBERZONI, Clare of Assisi andthe Poor Sisters in the Thirteenth Century, Edited byJ.F. Godet-Calogeras, Franciscan InstitutePublications, St. Bonaventure University, NY 2004,pp. 240, ISBN: 1-57659-192-1, US$ 22.00.

Fis-serje ta’ artikliippubblikati f’dawn l-a˙˙ar 10 snin, Maria PiaAlberzoni tatna dehra©dida ta’ l-ori©ini tal-moviment Fran©iskanfemminili. Il-qari attenttag˙ha tal-Fontes jof-frilna Ωew© kontribuz-zjonijiet importanti.Qabel xejn, hi tikkon-ferma r-rwol kritiku tal-©erarkija ekkleΩjastika,partikolarment tal-kar-dinal Ugolino (PapaGirgor IX) fil-formazzjoni tal-moviment reli©juΩfemminili tas-Sorijiet Foqra ta’ San Damiano.Imbag˙ad tag˙mel analiΩi tar-relazzjonijiet bejnKlara u l-patrijiet Minuri, u bejn il-patrijiet u l-moviment monastiku femminili in ©enerali, u turikemm kien ikkumplikat il-proçess ta’ istituzzjonal-izzazzjoni ta’ Ordni ta’ sorijiet klawstrali. Din it-traduzzjoni bl-ingliΩ ta’ l-opra ori©inali bit-taljantg˙in lill-medjevalisti u storiçi reli©juΩi o˙rajn li jix-tiequ jifhmu l-varjetà tal-movimenti reli©juΩi fem-minili fl-Italja u r-relazzjonijiet kumplessi tag˙homma’ l-Ordni Fran©iskan.

Biex wie˙ed jordna kotba mill-FranciscanInstitute Publications, jew jitlob katalogu, jista’jikkuntattjahom f’dawn l-indirizzi:

Franciscan Institute PublicationsThe Franciscan InstituteSt. Bonaventure UniversitySt. Bonaventure, NY 14778 USA

Website: http://franciscanpublications.sbu.eduEmail: [email protected]: 1-800-541-2525

I Ordni Fran©iskan


Riflessjoni Fran©iskana

Abbrevjazzjonijiet

Kitbiet ta’ S. Fran©isk

Adm Admonitiones.CantAudPov Cantico Audite Poverelle.CantSol Canticum fratris Solis.LaudDei Laudes Dei Altissimi.BenLeo Benedictio fratri Leoni data.EpAnt Epistola ad sanctum Antonium.EpCler I Epistola ad Clericos (Redactio prior).EpCler II Epistola ad Clericos (Red. posterior).EpCust I Epistola ad Custodes I.EpCust II Epistola ad Custodes II.EpFid I Epistola ad Fideles I.EpFid II Epistola ad Fideles II.EpLeo Epostola ad fratrem Leonem.EpMin Epistola ad Ministrum.EpOrd Epistola toti Ordini missa.EpRect Epistola ad populorum rectores.ExhLD Exhortatio ad Laudem Dei.ExpPat Expositio in Pater noster.FormViv Forma vivendi sanctae Clarae data.Fragm Fragmenta alterius RegulaeNB.LaudHor Laudes ad omnes horas dicendae.OffPass Officium Passionis Domini.OrCruc Oratio ante crucifixum.RegB Regula bullata.RegNB Regula non bullata.RegEr Regula pro eremitoriis data.SalBMV Salutatio beatae Mariae Virginis.SalVirt Salutatio virtutum.Test Testamentum.UltVol Ultima voluntas S. Clarae scripta.

Fonti ta’ S. Franæisk

1C Tommaso da Celano, Vita Sancti Francisci.LCh Celano, Legenda ad usum chori.2C Celano, Memoriale in Desiderio Animae.3C Celano, Tractatus de Miraculis S. Francisci.LJS Julian of Speyer, Vita Sancti Francisci.OR Officium Rhythmicum S. Francisci.AP Anonimo Perugino.L3C Leggenda dei Tre Compagni.CA Compilatio Assisiensis.LM S. Bonaventura, Legenda Maior S. Francisci.LMin S. Bonaventura, Legenda minor S. Francisci.SP Speculum Perfectionis.SC Sacrum Commercium S. Francisci.ABF Actus Beati Francisci et Sociorum Eius.Fior Fioretti di San Francesco.

Kitbiet u Fonti ta’ S. Klara

BenCl Barka ta’ S. Klara.EpAgn I-IV Ittri lil S. Agnese ta’ Praga.LegCl Legenda Sanctae Clarae Virginis.PrivPaup Privilegium Paupertatis.ProcCan Processo di Canonizzazzione.RegCl Regola ta’ S. Klara.TestCl Testment ta’ S. Klara.

«Living the Gospel Today»Mill-Instrumentum Laboris tal-Kapitlu

Ìenerali Straordinarju 2006

We are called on to live at the beginning of thethird millennium. The Christian faith, faced by atechnological, computerised world and its crises:underground wars, terrorism and globalisation, isexposed to all the questions and challenges aboutGod, about His entry into history in the person ofJesus, about the nature of man and about themeaning of his life and death. The Church also isquestioned: its role and influence in the world arereduced to banality and opposed. Our FranciscanFamily is marked by crisis: numerical reduction,uncertainty about our identity, the temptation ofabandonment and of discouragment. Only ourreferral of self to the Gospel, of which the Rulewishes to be a vital summary, can help us torespond with confidence, imagination andcourage to these multiple challenges … It happensthat some present-day challenges have not beenaccepted in a proper way. We could characteriseand sumarise them in a single formula: freeingourselves from self-centredness, or the referring ofall to ourselves, in order to open up to dialogue.This means not concentrating on ourselves alone,on our origins and traditions, without re-situatingthe latter by referring them to their context andwithout situating ourselves within a broader wholeof which we form a part. We are not anautonomous island, but a small region of a morevast continent: the world and, within it, theChurch. Let us not forget that our Order is a smallpart of the great Franciscan Family, formed by anoverwhelming majority of lay (SFO) andconsecrated people (TOR): it would be grave,neither fraternal or “ecumenical”, to behave as ifwe were alone.

Kummissjoni Preparatorjag˙all-Kapitlu Ìenerali Straordinarju 2006.

“

”