БАРИЛГЫН НОРМАТИВ, БАРИМТ БИЧГИЙН ТОГТОЛЦОО МОНГОЛ УЛСЫН БАРИЛГЫН НОРМ БА ДЇРЭМ

УУЛЫН МАЛТАЛТЫГ ГАЗРЫН ДООРХИ БА ГАДАРГЫН УСНААС ХАМГААЛАХ

БНбД 22-02-07

МОНГОЛ УЛСЫН БАРИЛГА, ХОТ БАЙГУУЛАЛТЫН ЯАМ Улаанбаатар хот 2007 он

Албан ёсны хэвлэл

Барилга, хот байгуулалтын сайдын 200... оны ...дугаар сарын ...-ны єдрийн ...дугаар тушаалын ... дугаар хавсралт

1. Барилга, хот байгуулалтын сайдын 200. . оны . . . дугаар сарын . . . єдрийн . . . тоот тушаалаар батлав.

2. Энэхїї тушаал гарсантай холбогдуулан . . . –ны . . . дугаар тушаалаар /тогтоолоор/ батлагдсан . . . –ийн норм ба дїрмийг хїчингїйд тооцсугай.

Монгол хэлнээ хєрвїїлсэн: Б.Дагвадорж

МУ-ын зєвлєх инженер

Хянан тохиолдуулсан:

Г.Чулуун

МУ-ын мэргэшсэн инженер

Энэхїї нормативын баримт бичгийг Барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн їндэсний тєвийн зєвшєєрєлгїйгээр бїрэн болон хэсэгчлэн хувилах,олшруулах, тараахыг хориглоно.

­ 1 ­

Строительные нормы и правила “Защита горных выработок от подземных и поверхностных вод” /СНиП 2.06.14-85/-ийн орчуулгын тєсєл барилгын норм ба дїрэм “Уулын малталтыг газрын доорхи ба гадаргын уснаас хамгаалах” /БНбД 22-02-08/-ийн

талаархи товч танилцуулга.

Тус нормыг анх Зєвлєлт холбоот улсын їед боловсруулж баталсан ба тухайн їеийн БНМАУ-

ын УБХ-ны тогтоолоор Монгол улсын нєхцєлд тохируулан барилгын салбарт зєвлємжийн

чанартай мєрдїїлэх арга хэмжээг авч байсан байна.

Уг норм ба дїрмийг Орос хэл дээр нь сїїлийн нэмэлт єєрчлєлтийг инженер техникийн

ажилтнуудын баг тухайн чиглэлийн дагуу ОХУ-ын “Бюллетень строительной техники”

сэтгїїлийг ашиглан хийн Орос хэл дээр мєрдїїлэхээр БХБС-ын тушаал гаргуулсан боловч

ХЗДХЯамнаас зєвшєєрєєгїй болно. Иймээс орчуулах ажлын ЗТ 05/06 дугаартай техникийн

даалгаварыг БХБЯ-ны Тєрийн нарийн бичгийн даргаар батлуулан, орчуулгыг 2006 оны 06/46

тоот ажлын гэрээг їндэслэн БХБНААЇТєв захиалагчаар нь ажиллан, МУ-ын зєвлєх инженер

Б.Дагвадорж техникийн 12 хэлний толь бичиг, Э.Вандуй, Ж.Дашдорж нарын “Орос монгол нэр

томъёоны толь”, С.Цэдэндорж, Д.Пїрэвсїрэн, М.Энхбат, Я.Дашдондог “Уул уурхайн монгол,

орос, англи, герман толь ” (Їндсэн нэр томъёо), Улаанбаатар,2003 он. Л.Пїрэв, Х.

Жаргалсайхан, Д.Пїрэвсїрэн “Далд уурхайн малталт, нэвтрэлт, бэхэлгээ” Улаанбаатар хот

2001 он. С.Цэдэндорж , Л.Пїрэв “Уул уурхайн їйлдвэрлэлийн технологийн їндэс” УБ 2005 он,

Д.Дондов “Газрын хэвлийн геометр” УБ хот 2004 он, Д.Дондов “Маркшейдерийн ажил” (Дэд

дэвтэр) УБ хот 2005 он зэрэг холбогдох бусад тайлбар толь бичгийг ашиглан 1:1

харьцаатайгаар хийсэн. Нормын тєслийг хянан тохиолдуулагчаар Барилга, хот байгуулалт,

нийтийн аж ахуйн їндэсний тєвийн даргын 2006.11.23-ны єдрийн 164 дїгээр тушаалаар МУ-ын

мэргэшсэн инженер Г.Чулууныг томилон ажиллуулсан болно.

Норм ба дїрмийн тєсєлд Барилга, хот байгуулалт, нийтийн аж ахуйн їндэсний тєвийн а/1550

тоот албан бичгээр МУШУТИС-УУИС, “Уул уурхайн хїрээлэн”, Барилга, архитектур корпораци,

Улсын мэргэжлийн хяналтын газар, АМГТХЭГазар, ОБЕГазар мєн БХБЯ-ны 2007.11.12-ны

єдрийн 6/2834 тоот албан бичгийн дагуу тєвийн б/1518 тоот албан бичгээр Стандартчилал,

хэмжилзїйн їндэсний тєв зэрэг байгууллагуудаас санал авахаар хїргїїлэн АМГТХЭГазар,

УМХГ, ОБЕГ, СХЗЇТ-єєс ирїїлсэн саналыг саналын товчоо, норм ба дїрмийн тєсєлд тусгав.

Тус нормыг хатуу ашигт малтмалын орд газарт ил ба газрын доор ашиглалт явуулах үед усны

түвшинг доошлуулах, усыг зайлуулах, шүүрэлтийн эсрэг халхавч ба гадаргын урсацад

тохируулга хийх замаар уулын малталтыг газрын доорхи ба гадаргын уснаас хамгаалах зураг

төслийг зохиоход тавигдах шаардлагуудыг тусгаж єгсєн.

Норм ба дїрэмд заасан Оросын нормуудын оронд Монгол улсад хїчин тєгєлдєр мєрдєгдєж

байгаа барилгын норм, дїрмийг иш татсан болно.

БАРИЛГА, ХОТ БАЙГУУЛАЛТ, НИЙТИЙН АЖ АХУЙН ЇНДЭСНИЙ ТЄВ

БНбД 22-02-07

­ 3 ­

МОНГОЛ УЛСЫН БАРИЛГЫН НОРМ БА ДЇРЭМ

УУЛЫН МАЛТАЛТЫГ ГАЗРЫН ДООРХИ БА ГАДАРГЫН УСНААС ХАМГААЛАХ

... оны ... дугаар сарын -ны єдрєєс мөрдөнө.

БНбД 22-02-07

Энэхүү нормыг хатуу ашигт малтмалын орд газарт ил ба газрын доор ашиглалт явуулах үед усны түвшинг доошлуулах, усыг зайлуулах, шүүрэлтийн эсрэг халхавч ба гадаргын урсацад тохируулга хийх замаар уулын малталтыг газрын доорхи ба гадаргын уснаас хамгаалах зураг төслийг зохиоход хэрэглэнэ.

1. ЕРӨНХИЙ ЗҮЙЛ

ЕРЄНХИЙ ЗААЛТ

1.1. Уулын малталтыг уснаас хамгаалах талаар зураг төслийн явцад дараах шаардлагууд тавигдана. Їїнд:

Ордын ашиглалтын хэвийн нөхцєлийг эвдэж болох уулын малталт руу орох усны урсгалыг зогсоох;

Уулын малталт усанд автагдахаас урьдчилан сэргийлэх; Уулын малталтын ажлын талбайн эргэн тойрны уулын чулуулгийг усны

аюултай эвдрэлд орох явцыг саатуулах; Гадаргын ба уурхайн усыг зохион байгуулалттайгаар зайлуулан, хаях газар

хүргэх; Газрын доорхи усны түвшинг доошлуулсаны үр дүнд уулын малталтын

ажлын хамгаалагдаж байгаа бүсэд хөрсний эвдрэл ба аюултай үр дагавар бүхий уулын чулуулгийн ба байгууламжийн хэв гажилт, гадаргын усны обьектын эргийн угаагдал ба горимын гажуудал, ус хангамжид аюултай газрын доорхи усны шавхалт ба түүний бохирдол, урсгалын түгжрэл гаргуулахгүй байх; Уурхайн усыг зайлуулах явцад байгаль орчныг хамгаалах ба олборлож байгаа ордын бүсэд гадаргын урсац ба газрын доорхи усны түрэлт болон уулын малталт уруу орох урсацыг тохируулах арга хэмжээг авах, тоног төхөөрөмж, байгууламжийг урьдчилан төлөвлөх ажлыг авч їзнэ.

1.2. Уулын малталтын хамгаалалтын байгууламж, систем ба хэв байдал , тоног төхөөрөмж, арга хэмжээний төрлийг сонгохдоо ордын ашиглалтын хугацааны үйлдвэрлэлийн явц, өөрчлөлт ба байгалийн нөхцөл, хамгаалж буй орон зайн хэлбэр хэмжээг заавал тооцсон байна.

Хамгаалалтын систем, түүний хөгжил, хамгаалалтын байгууламж ба тоног төхөөрөмжийн хийц, арга хэмжээнүүд нь ордын ашиглалтын арга зүй болон хөгжилтэй харилцан уялдаатай байх ёстой.

Тухайлан авч үзэж байгаа уулын малталтын ажлын хамгаалалтын хувилбаруудыг уулын үйлдвэрийг байгуулах болон ашиглах үеийн хамгаалалтын нийт зардал, бүтээн бий болгосон нөхцөл, хамгаалалтын байгуулaмж, тоног төхөөрөмж, арга хэмжээний ашиглалтын үргэлжлэх байдлыг тооцож заавал харьцуулж үнэлнэ. Усны түвшинг доошлуулах болон шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн хувилбаруудыг харьцуулахдаа ил уурхайн ба уурхайн ус зайлуулалт тус бүрт мөн шүүрэлтийн

БНбД 22-02-07

­ 4 ­

эсрэг халхавч хийх тохиолдолд усны түвшин доошлуулалтаас ялгаатайгаар авч үзэх ба тэдгээр нь хортой урсацыг бий болгох, газрын доорхи усны нөөц хорогдох сөрөг үзэгдэл гаргахгүй байх мөн хамгаалалт хийж буй уулын чулуулаг болон газрын гадарга болон байгууламжийг деформацид оруулахгүй байх талаар авч үзнэ. Үүний зэрэгцээ уулын үйлдвэрийг татан буулгасны дараа эдгээрийн нөлөөнөөс үлдэж байгаа газрын доорхи усны байгалийн хөдөлгөөний гажуудлыг заавал тооцно.

1.3. Шүүрэлтийн эсрэг халхавчийг уулын малталт руу газрын доорхи усны нэвтрэлтийг зогсоох үндсэн арга болгон хэрэглэх ба нэг хэсэг байрлал дах шүүрэлтийн голомтыг дарах даалгаврыг биелүүлэхэд туслах арга хэмжээ болгон авч болно.

1.4. Зураг тєсєл зохиох өгөгдлийн бүрэлдэхүүнд уулын малталтыг гадаргын ба газрын доорхи уснаас хамгаалах системд тавигдах шаардлага болон хайгуулын материал ба уурхайн усыг хаях газрын талаархи мэдээлэл орно.

Хайгуулын материал нь “Барилгын инженер геологийн ажил’ БНбД 11-03-02- ийн шаардлагыг заавал хангах ба бүрэлдэхүүнд нь: Гидрологи метеорологийн өгөгдөл, Зураг төслийн байгууллагын даалгаварын дагуу хийсэн зохих масштабтай ордын план зураг, Геологийн тогтоц, зузаалаг үеийн тектоникийн эвдрэл, неотектоник, газар хөдлөлийн нөхцөл ба онцлох нөхцөл (мөнхийн цэвдэг, карст, хөрсний гулсалтын үзэгдэл гэх мэт.), Геологийн хөндлөн ба дагуу зүсэлтүүд, Геологи ба гидрогеологийн нөхцөл, инженер-геологийн үзүүлэлтүүд ба уулын чулуулгийн физик-механикийн шинж чанарын мэдээлэл, Уст үеүүдийн талаарх мэдээлэл усны эх үүсвэр, түүний тэжээлийн бүс ба гаралт, гадаргын усны холбоо, химийн бүрэлдэхүүн, температур гэх мэт орно.

Чулуулгийн шүүрэлтийн шинж чанарын өгөгдөлүүд, түүнийг гидрогеологийн нөхцөлтэй уялдуулан туршилтын шавхалтаар тодорхойлсон байдал, уст үеийн тархалтын зураг, түүний гадаргын ба улны байршил мөн гидроизогипс ба гидроизольезийн зураг мєн орно.

Геологи ба гидрогеологийн өгөгдлүүд нь уулын малталт руу газрын доорхи усны урсац эсвэл шүүрэлт гарах боломжтой бүхий л уст үеүүдийг хамарсан, хүлээгдэж буй уналтын бүс ба гүний хязгаарыг бүрэн харуулсан байх ёстой.

1.5. Уулын малталтын ажлын хамгаалалтын төсөлд зураг төсөв зохиох хүчин төгөлдөр батлагдсан нормын шаардлага хангасан техникийн бичиг баримтаас гадна төсөллөж буй хамгаалалтын арга хэмжээ нь нөлөөлөх магадлалтай хөдөө аж ахуйн эдэлбэрийн тодорхойлолт мөн түүнчлэн оршин байгаа ба баригдаж байгаа үйлдвэр болон байгууламж, ордын малталтын ээлж дараалал, цаг хугацаа болон хүрээлэн байгаа байгаль орчныг хамгаалахаар гаргасан шийдлийг тогтоосон дарааллын дагуу заавал оруулна.

1.6. Зураг төсөлд тусгасан хамгаалалтын системийн шат дараалсан гүйцэтгэлийг урьдчилан авч үзэх хэрэгтэй.

Зураг тєсєлд хамгаалалтын систем, түүний байгууламж тоног төхөөрөмжийг төгсгөлийн байдлаар сонгох эсвэл хангалттай үндэслэлтэй тооцоо хийхэд хайгуулын материалын хувьд боломжгүй нөхцөлд үр дүнг нь ашиглан зураг төсөлд засвар хийж болох туршилт үйлдвэрлэлийн ажлыг авч үзэх хэрэгтэй.

1.7. Тооцоогоор дараахь зїйлїїдийг заавал тодорхойлно:

БНбД 22-02-07

­ 5 ­

Ордын ашиглалтын үе шатууд дахь уулын малталтын тодорхой цэгүүд дэх газрын доорхи усны доошлолт, шаардлагатай доошлолтонд хүрэх хугацаа ба ус доошлуулах төхөөрөмжид ирэх гадаргын ба газрын доорхи урсац;

Шүүрэлтийн эсрэг халхавчаар гарах газрын доорхи усны урсац, халхавчийн зузаан, халхавчийн хоёр талын газрын доорхи усны түвшний байдал;

Шүүрэлтийн эсрэг халхавч хийхэд зайлшгүй хэрэгтэй цооногийн тоо ба тэдгээрийн материалын зардал, чулуулгийн зузааны хэмжээнд суурилуулах үүсмэл материалын тархалт, тогтвортой шүүрэлтийн эсрэг халхавч байгуулахад шаардлагатай цаг хугацаа;

Ус доошлуулах, ус цуглуулах, ус дамжуулах, шүүрэлтийн эсрэг халхавч төхөөрөмжийн бүтээмж, өнгөрүүлэх чадвар, хэмжээ, тоо, байрлуулалт болон бусад үзүүлэлт ба шүүрэлтийн эсрэг арга хэмжээг явуулахад шаардлагатай материаллаг ба эрчим хүчний хэрэгцээ, шавхалтын усны чанар болон газрын доорхи ус, гадаргын усны чанарын болзошгүй өөрчлөлтийн үнэлгээ, ус доошлуулах төхөөрөмжийн ажлаас үүдэн голын урсац, хөдөө аж ахуй болон ойн аж ахуй, хүн ам бүхий суурин буюу үйлдвэрийн ус хангамжид учруулах хохирлын үнэлгээ; Үүнээс гадна зураг төслийн явцад усны түвшин доошлуулах системийн нөлөөллийн бүс дэх газрын гадаргад гарах хэв гажилтыг заавал тодорхойлох шаардлагатай. Шаардлагатай үед загварчлал хэрэглэх, туршилтын үр дүнд тооцооны хэмжигдэхүүнийг үндэслэхийг зөвшөөрнө.

1.8. Зураг төсөлд ажиглалтын худаг ба харуулын төхөөрөмж, геодезийн репер, тэмдэгт, маркшейдерын пункт, хяналт хэмжилтийн багаж төхөөрөмжийн суурилуулалт болон тэдгээрийг геодезийн, маркшейдерын, гидрогеологийн ба гидрологийн ажиглалт явуулахад зориулж ажиллагаанд оруулах хугацаа, хамгаалалтын системийн төхөөрөмжийн ажиллагааг тэдгээрийн барилгын ба ашиглалтын үеийн ажиглалтыг тусгаж өгнө.

Шаардлагатай ажиглалтын бүрэлдэхүүн ба горимыг зураг төсөлд заавал тогтоож өгнө. Байгууламжийн хэв гажилт, хур тунадасны, газрын гадарга болон чулуулгийн хэв гажилт, шавхаж байгаа болон газрын доорхи усны хийн ба химийн бүрэлдэхүүн, температур, зарцуулга, усан сангуудын түвшин, орж байгаа хур тунадасны тоо хэмжээ, агаарын температур, түвшний ажиглалтыг тус тус тусгаж өгөх хэрэгтэй.

ИЛ МАЛТАЛТЫН АЖЛЫН ХАМГААЛАЛТЫН ЗУРАГ ТӨСЛИЙГ ЗОХИОХ

1.9. Ил малталтын хамгаалалтын ажлын зураг төсөлд дараах зїйлсийг тусгана: Ил уурхай /разрез/ -н нутаг дэвсгэр болон түүний залгаа орших газрын

гадаргын урсацыг тохируулах гадаад байгууламж ба арга хэмжээ: Ил уурхайд орж ирэх газрын доорх усны урсгал ба түүнд цугларах гадаргын

урсцад тохируулан тооцсон ил уурхайн дотоод төхөөрөмж, арга хэмжээ: газрын доорхи ухлага дах ус цуглуулагчаас ирсэн усыг зайлуулах төхөөрөмжүүд эсвэл ус урсгуур, ус цуглуулагч, ус татац ба тухайн газрын нөхцлөөс хамааран зайлшгүй шаардлагатай үед ил уурхайн дотоод цооногийн ба зүүн шүүлтүүрийн ус доошлуулах төхөөрөмж, уулын чулуулгийн тухайлсан газрын тампонаж, шүүрүүл, налуугийн ачаалал: Ил уурхайн усыг хаях гадаад ус дамжуулах төхөөрөмж; 1.10. Малталтын ханын тогтвортой нөхцлийг хангах эсвэл ил уурхай дахь газрын доорхи усны урсгалыг багасгах /зүсэлтийн суваг, гаргалтын суваг гэх

БНбД 22-02-07

­ 6 ­

мэт/ шаардлагатай үед 1.9 –д авч үзсэн төхөөрөмж болон арга хэмжээнээс гадна дотоод хүрээлсэн-цагираг, гүйцэд бус цагираг ба шугаман усны түвшин доошлуулах системүүд эсвэл шүүрэлтийн эсрэг халхавчийг төлөвлөнө.

Усны түвшин доошлуулах цагираг системүүдийг хамгаалж байгаа бүх хэсэгт болон түүний гадна талд ус агуулсан давхрага тархсан үед авч үзэх хэрэгтэй.

Усны түвшин доошлуулах гүйцэд бус цагираг системүүдийг ус агуулсан хурдас нь хамгаалж байгаа хэсгийн бүх талд бус тархсан үед төлөвлөнө.

Шугаман усны түвшин доошлуулах системыг зураг төсөлд тусгахдаа хамгаалж байгаа талбайн нэг талаас усан сан /урсгал ус/ -ийн зүгээс ирэх газрын доорхи урсгалыг барих эсвэл үе давхаргын хувьд илэрхий налуутай мөн түүнчлэн газар нутгийн нөхцөл байдалд эдгээрийг хэрэглэх нь оновчтой гэдэг нь мэдэгдэж байгаа тохиолдолд уртасгасан малталтын хамгаалалтанд тусгана. 1.11. Цагираг, гүйцэд бус цагираг ба шугаман шүүрэлтийн системийг зураг төсөлд тусгахдаа тухайн газрын үйлдвэрлэлийн боломж ба байгалийн нөхцөлөөс хамааруулан (бүлэг 4) мөн зарим төрлийн халхавчийг усны түвшин доошлуулах системд ашиглахад хязгаарлагдмал тохиолдолд хэрэглэнэ. 1.12. Зохих үндэслэлээр ил уурхайн (разрезийн) усны түвшин доошлуулах ба шүүрэлтийн эсрэг төхөөрөмжүүдийг хамгаалалтын системийн тус тусдаа байрлах элементүүдийн хэлбэрээр авч үзэхийг зөвшөөрдөг бөгөөд тэдгээрийг хамгийн их үр ашигтай байх нөхцөлөөр байршуулах ба ус тулах үеийн гадаргын байрлал, ус нэвтрүүлэх өндөр чадвартай чулуулгийн байрлал, газрын доорхи усны урсгалын чиглэл зэргийг харгалзан үзэх хэрэгтэй 1.13. Түрэлттэй усны пьезометрийн түвшинг бууруулахдаа уулын чулуулгийн тогтвортой байдлыг хадгалах ба уулын ажил уруу усны цөмрөлт гаргуулахгүйн тулд тусгай зориулалтын төхөөрөмжүүдийн (насосоор тоноглосон цооног, өөрөө халидаг цооног гэх мэт) тусламжтайгаар хийхээр авч үзэхийг зөвшөөрнө. 1.14. Ил уурхайн хамгаалалтын системийг хэд хэдэн үе шаттай хэрэгжүүлэхээр зураг төсөлд дараах байдлаар тусгана:

Ил уурхайн (разреза) барилгын ажлыг гїйцэтгэхийн ємнє ус дамжуулах ба гадаргын урсацыг тохируулах гадна байгууламж ба төхөөрөмжийг ажиллагаанд оруулах, уулын малталтыг газрын доорхи уснаас хамгаалахад зайлшгүй шаардлагатай арга хэмжээг гүйцэтгэх ба байгууламж ба төхөөрөмжийг ажиллагаанд оруулах тэрхүү хугацаандаа дараагийн үе шатны арга хэмжээ ба төхөөрөмж, байгууламжийг бэлдэнэ.

Хамгаалалтын системийг дотоод ус доошлуулагчтай эсвэл шүүрэлтийн эсрэг төхөөрөмжтэйгєєр зураг төсөлд оруулах ба газрын доорхи усны түвшний бууралтын өрнөлтийг түрүүлж хийх эсвэл шүүрэлтийн эсрэг байгууламжийг түрүүлж байгуулсан байхаар тусгах ба уулын малталтыг хамгаалалтын гадаад төхөөрөмжгүй зураг төсөлд тусгахаар бол ил уурхайн (разрезын) ашиглалтын үйл явцад зайлшгүй шаардлагатай тоног төхөөрөмжийг бэлэн байлгах арга хэмжээг заавал тусгана.

Ил уурхайн (разрезын) барилгын ажил гїйцэтгэх хугацаанд нэмэгдэл байгууламж ба төхөөрөмжийг дараалуулан ажиллагаанд оруулах ба зураг төсөлд тусгасан зайлшгүй шаардлагатай арга хэмжээнүүдийг авч явуулна. (бүлэг. 1.10-1.13-ийг үзэх)

Ил уурхайг ашиглалтанд оруулах їед тїїний бүтээмж зураг төслийн бүрэн хүчин чадалдаа хүрэх хүртэл уулын малталтын хамгаалалтыг хангах байгууламж ба төхөөрөмжийн бэлэн байдал, үүний дотор зураг төсөлд

БНбД 22-02-07

­ 7 ­

тусгагдсан гадаргын урсацыг тохируулах, шүүрүүлийн, ус татац ба уурхайн усыг зайлуулах системийн бэлэн байдлыг хангана.

Ил уурхайн ашиглалтын явцад байгууламж, тоноглолыг дэс дараалуулан ажилд оруулах ба хамгаалалтын системийн зураг төсөлд тусгагдсан уулын малталтын өрнөлттэй харьцуулахад газрын доорхи усны түвшний түрүүлсэн бууралтыг тогтмол хангаж байх байгууламж ба төхөөрөмжийг эсвэл шүүрэлтийн эсрэг төхөөрөмжийг зураг төсөлд заасан хугацаанд нь дараалуулан ажиллагаанд оруулна.

ДАЛД МАЛТАЛТЫН ЇЕИЙН ХАМГААЛАЛТЫН АЖЛЫН ЗУРАГ ТӨСЛИЙГ ЗОХИОХ

1.15. Далд малталтын ажлын хамгаалалтын зураг төсөлд тухайн газрын нөхцөлөөс хамааран уурхайн талбайн хязгаар дотор дараах ашиглалтыг дараах байдлаар тусгах хэрэгтэй:

Газар доорхи шүүрүүлээр уулын ажлыг шүүрүүлийн суваг байгуулж өөрийг нь хамгаалах;

Босоо, хэвтээ ба налуу өөрөө халидаг цооногуудыг өрөмдөж, эсвэл дарж хийх (цохилтоор хийсэн) замаар малталтын ажлыг өөрийг нь хамгаалах мөн тусгай зориулалтын цүнхэл болон өрөөний шүүрүүлийн малталтын ажил;

Гадаргуугаас өрөмдөж мөн цохиж хийсэн нэвт шүүр ба хамгаалалтын шүүрүүлийн малталтын ажил;

Гадаргуугаас эсвэл далд малталтаас байрлуулж өгсөн бөгөөд насосоор тоноглогдсон цооног, далд малталт дахь босоо шүүрүүд, шүүрэлтийн эсрэг халхавч (уулын чулуулаг дахь тампонаж);

Газрын гадаргын усны хөдөлгөөнөөр хөрсний үе давхрагад хуримтлагдах усыг оруулаад газрын гадаргын урсацыг тохируулах тохиромжтой арга хэмжээ ба байгууламж;

Далд малталтын ажлыг хамгаалах ажлын зураг төслийн бүх л тохиолдолд шавхаж байгаа усыг түүний хаях газарт хүргэн зайлуулах ба ус татацын төхөөрөмж болон хийцүүдийг тусгаж өгнө.

Тайлбар: Гадаргын урсацыг тохируулах систем нь зайлшгүй тохиолдолд зураг төслөөр тогтоогдсон уурхайн талбайн хязгаараас гадуурх талбайг хамрах ёстой.

1.16. Уулын чулуулаг ба газар доорхи малталтын ажил уруу усны сэтрэлт болох шууд аюул байгаа тохиолдолд тухайлбал ашигт малтмалын дээд гадарга талд хадархаг ус агуулсан давхарга оршиж байгаа үед тохирох үндэслэл байгаа бол зураг төсөлд уурхайн гадуур усны түвшин доошлуулах систем ба шүүрэлтийн эсрэг халхавчийг 1.10-1.13 шаардлагуудад зохицуулан тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

Ашигт малтмалын орд дахь бэлтгэл ба цэвэрлэгээний малталтын ажлын үед байх усны урсгалын зөвшөөрөгдөх хэмжээг тухайн ордтой адил төсөөтөй уурхайн барилгын ажил ба ашиглалтын туршлагаас үндэслэн авч хэрэглэнэ.

1.17. Үлэмж усны урсгал ирэх нь мэдэгдэж байгаа ус агуулсан зузаан үе дундуур нэвтрэх малталтын ажлын хамгаалалтын зураг тєслийг зохиох үед зохих үндэслэлүүд байгаа бол уурхайн талбайн хязгаар дотор шүүрүүлийн

БНбД 22-02-07

­ 8 ­

малталтын ажлыг үндсэн шавхалтын хэвтээ хавтгайгаас доор байрлуулсан тусгай шүүрүүлийн хэвтээ хавтгайд байгуулахаар тусгаж өгнө.

1.18. Уулын малталтын хамгаалалтыг төлөвлөхдөө тэдгээрийн нэвтрэлтийг хатаалт хийгдээгүй чулуулагт хийх їед 1.15-д заасан шаардлагыг мөрдөх ба өрөмдлөгийг түрүүлж хийгдсэн байх ба харин зайлшгүй тохилдолд уулын чулуулагт урьдчилан хөлдөөлтийг эсвэл хаалтын аргыг хэрэглэхээр тусгаж өгнө.

1.19. Далд малталтын ажлын хамгаалалтын системийн хэд хэдэн үе шатыг гүйцэтгэх үед зураг төсөлд дараах зүйлийг тусгаж өгөх шаардлагатай:

Уурхайн их амны нэврэлтийг эхлэхийн өмнө уурхайн их амны талбайг хүрээлж байгаа гадаргын усыг тохируулах байгууламж ба хийцүүдийг ажиллагаанд оруулах, уурхайн их амны бүх л гүний хэмжээнд хяналт- тандалтын цооногийг түрүүлж өрөмдөх, амны гадуурх шүүрэлтийн эсрэг халхавч эсвэл ус доошлуулах системийн (хэрвээ тэдгээрийг зураг төсөлд тусгаж өгсөн бол) бэлэн байдал, уулын чулуулгийн урьдчилсан тампонажийн бэлэн байдлыг хангах;

Бэлтгэл малталтын ажлын нэвтрэлтийн өмнө уурхайн их амны дэргэдэх ус татацын төхөөрөмжийг ажиллагаанд оруулах (бэлтгэл уулын малталтын нэвтрэлтэд төсөллөсөн байнгын насос станцыг бэлэн болох хүртэлх үед хүлээгдэж байгаа урсацад тооцсон түр хугацааны насос станц ажиллаж байхаар тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө), зумпфын ба шавхалтын насос станц, уурхайн гадна ус доошлуулах системыг (хэрвээ тэдгээрийг зураг төсөлд тусгаж өгсөн бол) ажиллагаанд оруулах;

Бэлтгэл малталтын ажлын нэвтрэлтийн хугацаанд –нэмэгдэл байгууламж ба хийцүүдийг дараалуулан ажиллагаанд оруулах ба зураг төсөлд тусгаж өгсөн зайлшгүй хийгдэх арга хэмжээнүүдийг явуулах (1.16—1.18-д зааснаар);

Цэвэрлэгээний ажил эхлэх їед газрын доорхи усны түвшний бууралтын өрнөлт, үйлдвэрлэлийн бүтээмжийг зураг төслийн бүрэн хүчин чадалд хүргэх хүртэл гарын доорхи малталтын хамгаалалтыг хангах байгууламж ба хийцийн бэлэн байдал, энд мөн газрын доорхи насос станцын ба гадаргын урсац тохируулах болон ус дамжуулах системийн бэлэн байдлыг хангана.

Їйлдвэрийн ашиглалтын ажлын явцад газрын доорхи усны түвшний өрнөлтийн тогтмол түрүүлсэн бууралтыг (уулын ажилд харьцуулахад) хангаж байх төлөвлөсөн арга хэмжээг явуулах ба байгууламж ба хийцүүдийг эсвэл тохиромжтой шүүрэлтийн эсрэг хийцүүдийг зураг төсөлд тодорхойлсон хугацаанд нь дараалуулан ажиллагаанд оруулах;

2. УСНЫ ТҮВШИН ДООШЛУУЛАЛТ

2.1. Усны түвшин доошлуулалтанд задгай ба вакуумтай усны түвшин доошлуулах цооног, босоо шүүр, давхарласан, шуудууны ба хоолойн шүүрүүл, газрын доорхи шүүрүүлийн малталтыг хэрэглэхээр төлөвлөх хэрэгтэй.

2.2. Ус агуулсан үеүїд дэх түрэлтийн бууралтын шаардагдаж байгаа хэмжээг малталтын ажлыг хүрээлж байгаа чулуулгийн тогтворжилтыг хангах ба тэдгээр рүү газрын доорхи усны сэтрэлтийг зогсоох нөхцлүүдээс тодорхойлж өгөх хэрэгтэй.

2.3. Ил малталтын ажлыг хамгаалж байгаа гадаад усны түвшин доошлуулах системийг хэрэглэж байгаа зураг төслийг зохиохдоо газрын доорхи усны түвшний хэмжээг түүний ёроолоос аль болох доош усны түвшинг оруулах ба

БНбД 22-02-07

­ 9 ­

түүний дээд түвшин нь системийн ослын зогсолтын үед байх тооцоогоор тодорхойлогдсон усны түвшний дээшлэлтийн хэмжээнд байх ёстой.

Газрын доорхи усны түвшинг ил малталтын ажлын ёроолоос доош бууруулах боломжгүй үед тухайлбал түүгээр ус тогтоогуур үе огтолж гарч байгаа үед ус агуулсан үе тус бүрт усны түвшин доошлуулалтын хүрч байгаа бодитой гүнд зайлшгүй үндэслэх ба ил уурхайн дотоод нэмэгдэл төхөөрөмжүүд ба арга хэмжээг 1.9 д заасны дагуу тусгаж өгнө.

2.4. Ус агуулсан чулуулгийн үе нь түүний дээр орших ус агуулсан үеэс ус тогтоогуурын үеэр тусгаарлагдаагүй газарт газар доорхи малталтын ажлыг хамгаалж байгаа ус доошлуулах шахтын гадна хийцүүдийг хэрэглэн усны түвшин доошлуулалтыг төсөллөхдөө газрын доорхи усны доошлуулсан түвшин нь хамгаалагдаж байгаа далд малталтын улнаас доош 2.3-ын шаардлагад тохирох гүнд байрлана.

Газар доорх малталтын ажлын зураг төсөл зохиож байгаа тухайн чулуулгийн үед түүний дээр орших ус агуулсан үеэс зааглаж байгаа ус тулах үе бэлэн байгаа үед (0,001 м/хон-оос бага шүүрэлтийн итгэлцүүртэй уулын чулуулагт) энэ чулуулгийн үеийн газрын доорхи усны түвшний бууралтыг дараах нөхцлийг мөрдөн тооцож тогтоохыг зөвшөөрнө:

y ≤ 5h d (1)

Үүнээс у — үлдэгдэл түрэлт, тусгаарлаж байгаа ус тулах чулуулгийн үеийн гадаргаас тоолж авах , м;

h d — малталтын ажлын үед үл хөндөж болох тусгаарлаж байгаа ус тулах чулуулгийн үеийн зузаан , м.

Энд газар доорхи уулын малталтын ажил байрлаж байгаа чулуулгийн зузаан дахь газрын доорхи усны түвшнийг тэдгээрийн улнаас доош бууруулах шаардлага хүчин төгөлдөр байна.

Уурхайн гадна ус доошлуулах хийцийн тусламжтайгаар газрын доорхи усны түвшний бууралтыг уулын малталын улнаас доош байлгах боломжгүй үед тохирох үндэслэлүүд нь байгаа бол тэдгээрийг ус доошлуулалтын бодитой хүрэх түвшинд хүрэхээр ашиглахыг зөвшөөрөх бөгөөд уурхайн талбайн хязгаар дотор 1.15-д заасны дагуу арга хэмжээ ба хийцүүдийг авч үзнэ.

2.5. Газрын доорхи усны түвшний шаардлагатай байгаа бууралтанд хүрэх хугацаа, депресси буурцын тархалт ба усны түвшин доошлуулах системийн өрнөлт нь уулын малталтын схемээр тодорхойлогдох ёстой.

2.6. Усны түвшин доошлууллатын тооцоонд зориулж байгалийн нөхцлийг тоймчлохдоо жинхэнэ гидрогеологийн нөхцөл, хурдсын геологийн тогтоц ба түүнийг бүрдүүлж байгаа үе давхаргуудын тодорхойлолтыг тусгаж өгөх ёстой.

2.7. Усны түвшин доошлуулалтын тооцоог доорх томъёогоор илэрхийлэгдэх шүүрэлтийн шугаман хуулийг үндэслэн гүйцэтгэх хэрэгтэй.

ν = kI (2)

Үүнээс ν — шүүрэлтийн хурд, м/хон; К — шүүрэлтийн коэффициент, м/хон; i — түрэлтийн градиент. Тооцооны үндсэн томъёонууд ба хүснэгтүүдийг зөвлөмжийн 1-р хавсралтад

оруулсан.

БНбД 22-02-07

­ 10 ­

Усны түвшин доошлуулалтыг өндөр шүүрэлттэй чанараараа ялгардаг чулуулагтай ус агуулсан давхаргад (том хэлтэрхийнүүдээс тогтсон, хүчтэй ан цав гарсан ба карстын) хийхээр бол түүний тооцоог туршилтын өгөдлүүдэд үндэслэж гүйцэтгэж болох ба хамгаалалтын системийн шат дараалсан гүйцэтгэлийн явцын үед нарийвчлан хийхийг зөвшөөрнө.

2.8. Үлэмж хүнд нөхцлүүдэд (шүүрэлтийн нэг төрлийн бус урсацтай, тэжээлийн ба ус доошлуулалтын хүрээний хэлбэр нь их хэцүү г.м) усны түвшин доошлуулалтын системын тооцоог загварчлал эсвэл өөр бусад арга ашиглан хийхийг зөвшөөрнө.

2.9. Усны түвшин доошлуулах ба ажиглалтын цооног мөн шүүрүүлийн хийцийг заавал мөрдөх 2-р хавсралтын заалтуудад тохируулан авах хэрэгтэй.

УСНЫ ТҮВШИН ДООШЛУУЛАХ ИЛ ХУДГУУД

2.10. Усны түвшин доошлуулах ил (агаар мандалтай холбоотой) худгуудыг ихэвчлэн 2 м/с –ээс багагүй шүүрэлтийн коэффициенттэй хадархаг чулуулагт газрын доорхи усны түвшинг бууруулахаар авах хэрэгтэй бөгөөд бусад бүх тохиолдолд тэдгээрийн үр ашгийг туршилтын үр дүнгээр баталгаажуулна.

2.11. Усны түвшин доошлуулах системийн зураг төсөлд ус доошлуулах ил худгуудыг дараах төрлүүдээр авч үзнэ:

Насосоор тоноглогдсон; Нэвт шүүрүүд, тэдгээрийн огтлон гарсан бүх л ус агуулсан давхаргуудаас орж

байгаа газрын доорхи ус нь тэдгээрээсээ газар доорхи уулын ажил уруу хаягддаг;

амсараар усаа халиадаг өөрөө халиагч; усыг шингээгч, түүний тусламжтайгаар дээр байрлаж байгаа давхаргаас доор

байрлаж байгаа руу газрын доорх усыг хаях; 2.12. Насосоор тоноглогдсон худгуудыг хүрээлсэн болон шугаман усны

түвшин доошлуулах системд авч үзэх бөгөөд түүнчлэн ашигт малтмалын ордын ил ба далд уулын малталтын үед тус тусдаа байрлах усны түвшин доошлуулах хийцийн төрлөөр ба ашигт малтмалын далд малталтын ажлын үед уурхайн талбарын талбайнуудаар хуваагдсан усны түвшин доошлуулах хийцийн төрлөөр авч үзнэ.

2.13. Нэвт шүүрүүдийг хүрээлсэн болон шугаман усны түвшин доошлуулах системд мөн түүнчлэн газар доорхи шүүрүүлийн хийц нь техникийн хувьд боломжтой эдийн засгийн хувьд нөхөгдөхөөр бол ашигт малтмалын ордын газар доорхи ба ил малталтын ажлын үед уурхайн талбарын талбайнуудаар хуваагдсан эсвэл тус тусдаа байрлах усны түвшин доошлуулах хийцийн төрлөөр авч үзнэ.

2.14. Доор байрлах уст давхаргуудын илүүдэл түрэлтийг авахад зориулагдсан босоо өөрөө халидаг худгуудыг ил эсвэл далд уулын ажил уруу ирэх түрэлттэй усны аюултай сэтрэлтийг зайлуулах ба уулын чулуулгийн тогтворжилтыг алдагдахаас урьчилан сэргийлэх зорилгоор авч үзнэ.

Өөрөө халидаг худгуудын өрөмдлөгийг газрын гадаргуугаас, ил уурхайн (разрезын) ханын дээд тавцан дээрээс, ил ба далд уулын малталтын ажлын улнаас хийж өгөх хэрэгтэй. Худаг нь түрэлттэй усыг агуулж байгаа уст давхаргын хамгийн элбэг устай хэсэг үрүү аль болох гүн хийгдсэн байх ёстой.

2.15. Налуу дээрх тавцангаас суулгаж өгдөг хэвтээ өөрөө халидаг худгуудыг ус агуулсан давхаргын уланд тэдгээр давхаргууд ба ус тулах давхаргын заагт ойрхон эсвэл төвлөрсөн шүүрэлт гарч байгаа газарт ил уулын малталтын

БНбД 22-02-07

­ 11 ­

налуугаар чулуулгийг суффозид орж зөөгдөн гарах явдлыг зогсоох зорилгоор тусгаж өгнө.

Ил малталтын налуу дээрх хэвтээ худгуудыг насосоор тоноглогдсон худгуудтай эсвэл нэвт шүүрүүдтэй (эсвэл шүүрэлтийн эсрэг халхавчтай үед) гадаад усны түвшин доошлуулах системийн туслах хэрэгслийн хувиар мөн түүнчлэн өөр бусад хэрэгслүүдийг (жишээ нь задгай ус татац) ашиглаж хийсэн байнгын малталтын хажуу ханын талаас ирэх газар доорхи усны бууруулсан түвшинг хадгалж байх зориулалттай үндсэн хэрэгслүүдийн нэгээр тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

2.16. Зураг төсөлд далд малталтын ажилд өөрөө халидаг худаг (өөдөөс сөргөсөн, уруудсан эсвэл хэвтээ —гидрогеологийн нөхцлөөс хамааран) хэрэглэхээр тусгаж, малталтын ажлын өөрийнх нь шүүрүүлэлтийн чадавхийг нэмэгдүүлэх мөн түүнчлэн малталтаас ус тулах давхарга ба завсрын үеэр тусгаарлагдсан ус агуулсан чулуулаг болон давхаргад усны түвшин доошлуулахад зориулж өгнө.

2.17. Ус агуулсан давхарга хэвтээ чигт түрж тогтсон үед цацраг байдлаар өрөмдсөн ер нь хэвтээ (шаардлагатай үед налуу) өөрөө халидаг худгууд ба дотроо насосоор тоноглогдсон уурхай худгуудаас бүрдсэн цацраг ус татамжуудыг ус доошлуулалтанд ашиглахаар тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

2.18. Хатааж байгаа давхрагийн доор ус шингээх өндөр чадвартай ус нэвтрүүлэх давхрага түрж тогтсон бол ус шингээгч худгуудыг хэрэглэнэ.

БОСОО (ЗҮҮН) ШҮҮР

2.19. Ил ба газар доорхи уулын малталтын ус доошлуулах системийн бүрэлдэхүүнд дараах босоо (зүүн) шүүрүүдийг хэрэглэнэ:

Хөнгөхөн, бие даасан ус өргөгчүүд байхгүй ба төв насос станцтай нийтийн (бүлэг босоо (зүүн) шүүрт зориулсан) сорох коллекторт хоолойгоор холбогдсон;

Эжекторын тус бүрдээ бие даасан эжекторын ус өргөгчүүдээр хангагдсан ба төв насос станцтай нийтийн түрэлттэй (бүлэг босоо (зүүн) шүүрт зориулсан) бөгөөд ус дамжуулах хоолойнуудаар холбогдсон;

Вакуум-концентрийн, тус бүрдээ бие даасан эжекторын ус өргөгчүүдээр хангагдсан ба төв насос станцтай нийтийн түрэлттэй бөгөөд ус дамжуулах хоолойнуудаар холбогдсон;

2.20. Хөнгөн босоо шүүрийн төхөөрөмжийг (ХБШТ) (гравитацын усны түвшин доошлуулалт) гол төлөв ил уурхайн дотоод хамгаалалтын системд, зайлшгүй тохиолдолд газар доорхи малталтын ажилд 4-5 м гүнд усны түвшнийг бууруулах шаардлагатай үед (эсвэл их гүнд давхарлах систем хэрэглэнэ) уулын чулуулаг нь 5-5О м/хон шүүрэлтийн коэффициенттэй бол гадуураа бүрхүүлгүй босоо (зүүн) шүүр, 2-5 м/хон бол босоо (зүүн) шүүр бүх өндөрт гадуур нь элс хайрган бүрхүүлтэй хэрэглэнэ.

2.21. Усны түвшин доошлуулах хөнгөн (зүүн) босоо шүүрийн вакуумийн төхөөрөмжүүд (УВВ, УВЗН төрөл), эжекторын босоо шүүрийн төхөөрөмжүүд (ЭН төрөл) ба вакуум концентр ус хүлээн авагчтай төхөөрөмжүүдыг ихэвчлэн 2 м/хон-оос бага шүүрэлтийн коэффициенттэй уулын чулуулгийн усны түвшинг доошлуулалтанд зориулж хэрэглэнэ.

2.22. Зураг төсөлд хөнгөн ба эжекторын (зүүн) босоо шүүрийн усанд авталтыг ер нь гидравлик аргаар хийх, зайлшгүй шаардлагатай үед хөнгөн ба эжекторын (зүүн) босоо шүүрийг угаагдал муутай чулуулагт хийх ба хатаалт хийгдэж

БНбД 22-02-07

­ 12 ­

байгаа хөрсний зузаан үед вакуум концентрын ус өргүүр суулгах бүх л тохиолдолд тэдгээрт зориулж цооног өрөмдөхөөр авч үзнэ.

Босоо (зүүн) шүүрүүлийн гадуурх дүүргэх материалд 0,5-2 мм.ширхэгтэй элсийг ашиглана.

2.23. Зураг төсөлд босоо (зүүн) шүүрийг хүрээлсэн эсвэл шугаман систем хэлбэрээр байрлуулахаар тусгана.

2.24. Агаарын хасах температуртай ажлын нөхцөлтэй үед босоо (зүүн) шүүрийн системийн зураг төсөлд дамжуулах хоолой ба насос станцад дулаалга тусгаж өгнө.

2.25. Босоо (зүүн) шүүрийн цахилгаан хангамжийг зураг төсөлд тусгахдаа худгийн насосуудад /заавал мөрдөх хавсралт 2 / тавигддаг шаардлагуудыг мөрдөнө.

ШҮҮРҮҮЛ

2.26. Уулын малталтын газрын доорхи усны хамгаалалтын системийн зураг төсөлд давхаргын, сувгийн, яндант шүүрүүл ба далд малталтын шүүрүүл (галерейн шүүрүүл). хэрэглэхээр тусгаж өгнө.

2.27. Давхаргын шүүрүүлийг ил малталтын налуугаар гарах газрын доорх усыг бүрэн зогсоох нь эдийн засгийн хувьд оновчтой бус эсвэл болохгүй үед суффозийн зөөгдөлт ба уулын чулуулгийн эвдрэлийг зогсоох зориулалтаар, мөн түүнчлэн дотоод овоолгуудыг шүүрүүлэхэд зориулж ил малталтанд тусгаж өгнө.

Овоолгын шүүрүүлийг хийх зайлшгүй шаардлага ба түүний хийцийн шийдлийг овоолго хийх технологи ба гадаргын усны зохион байгуулалтын шийдэлтэй хамтруулан, овоолгын суурь дахь чулуулгийн шинж чанар ба тухайн газрын бусад нөхцлүүдийг тооцон тогтоож өгнө.

2.28. Сувгийн шүүрүүл (ил шуудуу ба суваг)-ийг хэрэглэхдээ давхаргуудын гадаад усны түвшин доошлуулах хийцүүдийн (гол төлөв шугаман) хэлбэрээр, ордыг гадаад ус доошлуулах системгүй ил аргаар нээж байгаа үед толгой шуудууны төрлөөр ил уурхайн тавцангууд (талбай) хажуу ханын (разреза) сувгийн төрлөөр хэрэглэхийг зөвшөөрнө. Ил уурхайн дотоод дахь тавцангууд дээрх сувгуудыг гадаргын усыг дамжуулахад мөн нэг зэрэг ашиглана. Сувгийн хөндлөн огтлол нь 5-р зїйлийн шаардлагуудыг хангах ёстой. Сувагт цугларч байгаа усыг заавал өөрийн урсгалаар нь ил уурхайн талбайн хязгаараас гадна уурхайн ус хаягддаг газарт эсвэл ил уурхайн дотоод ус урсгуурын сүлжээгээр ил уурхайн ус цугуулагчид дамжуулна.

2.29. Яндант шүүрүүлийг ил уурхайн ханын өвөр дагуу сунаж тогтсон ба ус тулах үеийн дээр тогтоцтой тогтвор багатай чулуулгийн налуугаар шугамлан гарч байгаа газрын доорхи устай үед төлөвлөнө.

Яндант шүүрүүлийг ус тулах үеийн давхаргад оруулан, ус тулах үеийн дээрх газрын доорхи усыг бүрэн хүлээн авахаар байрлуулна.

2.30. Далд шүүрүүлийн малталтын ажлын нэвтрэлт ба хагас нэвтрэлтийн огтлолыг (галерейны шүүрүүл) авахдаа тэдгээрийн эргэн тойрны давхаргаас шүүрүүлэх шаардлагатай давхрага эсвэл дээр ба доор орших ус агуулсан давхаргуудын усны түвшин доошлуулалтад хэрэглэнэ. Тэхдээ түүнтэй хамт нэвт шүүр ба малталтын үед өрөмдөж гаргасан усны түвшин доошлуулах цооногууд, тэдгээр нь өөрөө халигч эсвэл вакуумтай адилаар ажилладаг (бүлэг 2.32) байхаар бодож, шаардлагатай үед бие даасан насосоор тоноглох хэрэгтэй.

БНбД 22-02-07

­ 13 ­

. Ашигт малтмалын далд олборлолтын үед уулын үндсэн малталтын ажлыг шүүрүүл болгон ашиглахийг зөвшөөрөх бөгөөд үүний тулд тэнд ус урсгах эсвэл судагуудыг төлөвлөж өгөх хэрэгтэй.

Далд шүүрүүлийн малталтын ажилд (мөн шүүрүүлээр ашигладаж байгаа үндсэн малталтын ажилд), нэвт шүүрүүдтэй хоног болон усны түвшин доошлуулах цооног өрөмдөхөөр зураг төсөлд тусгахдаа гарцыг төлөвлөнө.

Газар доорхи шүүрүүлийн малталтын ажлыг уурхайн ба ил уурхайн талбайн хамгаалалтанд зориулж төлөвлөн тэдгээрийг дотоод (цагираг, гүйцэт бус цагираг ба шугаман) усны түвшин доошлуулах зориулалтаар байгуулахаар тусгах эсвэл түүнийг шүүрүүлийн системийн байдлаар малталтын ажлын болон уурхайн талбараас доор байрлуулж хэрэглэнэ.

Ашиглалтын ажил явагдахаар төлөвлөж буй далд шүүрүүлийн малталтын ажилд (нэвт шүүрүүд, босоо өрөмдлөг гэх мэт ажилд хяналт тавих), дохиоллын системийг тусган, ус зайлуулалтын систем дэхь ослын үед тэнд байгаа хүмүүст мэдэгдэх ба шаардлагатай үед деспечерийн төвтэй телефон шугамаар холбогдохоор оруулна..

Шүүрүүлийн малталтын ажлын төслийг боловсруулахдаа “Газрын доорхи уулын малталт, нэвтрэлтийн ажил” БНБД 31-15-07–ийн шаардлагуудыг дагаж мөрдөнө.

ВАКУУМААР УСНЫ ТҮВШИН ДООШЛУУЛАХ

2.31. Вакуумаар усны түвшин доошлуулахдаа О,1- 2 м/хон шүүрэлтийн коэффициенттэй уулын чулуулагт газрын доорхи ус доошлуулахын тулд уулын малталт руу орж ирэх газрын доорхи усыг бүхэлд нь барьж авахад зориулж (ус тулах үе хүртэл буулгах) тусгах хэрэгтэй.

2.32. Вакуумаар усны түвшин доошлуулалтын зураг төсөлд гүний насостай вакуумын цооног, эжекторын босоо шүүр, вакуум – концентр худаг ба вакуумаар усны түвшин доошлуулах хөнгөн босоо (зүүн) шүүрийн төхөөрөмжийг мөн түүнчлэн зориулалтын худгийг далд малталтын ажилд өрөмдөж тэдгээрт вакуумаар усны түвшин доошлуулах төхөөрөмжийн иж бүрдэл ба агрегатийг эсвэл өөр бусад вакуумын систем холбож хэрэглэхээр тусгах хэрэгтэй.

2.33. Вакуумаар усны түвшин доошлуулах зураг төсөл зохиох үед хатааж байгаа уулын чулуулагаас жижиг хэсгүүд босоо шүүр ба цооногт зөөгдөх орох аюулыг тооцох хэрэгтэй ба бүх л тохиолдолд заавал мөрдөх хавсралт 2-н шаардлага хангасан элс хайрган асгаастай шүүрийг тусгах ба шүүрэн ба бүрхүүлэн шүүлтүүрийг шаардлагатай газруудад хэрэглэхээр оруулна.

2.34. Ил малталт дахь цооногийн шүүрт их хэмжээтэй агаар орохийг зогсоохийн тулд налуугаас хол байх зай нь хатаагдаж байгаа давхаргын зузаанаас багагүй байхаар байрлуулах ба тохирох үндэслэлүүд байгаа үед энэ зайг багасгаж болно.

Дээд хэсгийн шүүрийн дээрхи хоолойн хэсэгт ус бага нэвтрүүлдэг нягтруулсан хөрсөөр (шавар, шавранцар) тампон чигжээс хийж өгнө.

БНбД 22-02-07

­ 14 ­

2.35. Вакуумаар газрын доорхи усны түвшинг зохих хэмжээнд хүртэл доошлуулах системийн зураг төслийг зохиож байгаа үед ус тулах үеийн байрлал нь уулын малталтын суурьт ойр бол газрын доорхи усыг бүрэн тосож авахын тулд уулын малталтаар гүйцэд нээсэн уст үеийн ус тулах үетэй нийлэх хэсэгт худгийн шүүрийг байрлуулахаар тусгана. Шаардлагатай үед малталтын ажилд уст үеийн түрэлтийг багасган мөн түүнтэй нийлж байгаа хэсгийг бүрэн хатаалт хийхийн тулд худгийн шүүрийг хатаалт хийж байгаа бүх үеийг хамрахаар байрлуулна.

2.36. Нэг төрлийн чулуулагтай ус агуулсан давхаргад газрын доорх усны түвшинг 20 м хүртэл бууруулах шаардлагатай үед вакуумын цооногийн системийг тусгаж өгнө. Хатааж байгаа хурдаст давхаргууд нэмэгдсэн (түүнд ус тусгаарлах давхаргуудаар тусгаарладсан хэд хэдэн ус давхаргууд бэлэн байгаа) үед мөн түүнчлэн хаалттай (үл нэвтрүүлэх хүрээнүүдээр хязгаарлагдсан) давхаргуудад 100 м хүртэл ба үүнээс их гүнд вакуумын цооногийг хэрэглэхийг зөвшөөрнө.

2.37. Вакуумын цооног дахь хамгийн бага түвшин нь насосын үйдвэрлэгч- нийлүүлэгчийн шаардлагуудад тохирсон усанд авталтын гүнд, түүний тасралтгүй шавхалттай ажиллахад хүрэлцэхүйц хэмжээг хангасан ба цооног дахь усны динамик түвшний дээрх вакуумыг тооцоолсон байх ёстой. Хамгийн их түвшин нь төслийн цооног дахь түрэлттэй тохирсон байх ёстой.

2.38. Эжекторын босоо шүүрүүдийн төхөөрөмжүүдийг вакуумт ус доошлуулалтын зураг төсөлд газрын доорхи усны түвшинг 12 м (зохих үндэслэлүүд нь байгаа үед 20 м) хүртэл доошлуулах үед тусгаж өгөхийг зөвшөөрөх ба энд төхөөрөмжийн суурилуулалтын түвшнээс эхэлж тооцно.

2.39. Эжекторын ус өргүүрүүд бүхий вакуум-концентрийн худгуудын төхөөрөмжүүдийг завсрын шавар ба шавранцар үеүдээр тусгаарлагдсан уст үеүдийг төлөөлж байгаа үелсэн зузаан хөрсийг хатаахад ус доошлуулалтыг 20 м хүртэл гүний хязгаар дотор хийхэд тусгаж өгнө.

2.40. Вакуумын хөнгөн босоо шүүрийн төхөөрөмжүүдийг түрэлтгүй ба түрэлттэй уст үеүїдийн газрын доорхи усны түвшинг төхөөрөмжийг суурилуулсан түвшнээс доош 6-7 м хүртэл доошлуулах үед тусгаж өгнө. Газрын доорхи усны түвшинг их гүн доошлуулах зайлшгүй шаардлагатай үед УВВ загварын төхөөрөмжийг ашигласан давхарласан ус доошлуулах системүүдийг төсөллөхийг зөвшөөрнө.

Вакуумын усны түвшин доошлуулах төхөөрөмжүүдийг ил малталтыг задгайлах үед ба далд малталтад өрөмдсөн худгаас ус ба агаарыг ялгахад зориулж туслах хэрэгсэл болгон тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

2.41. 2 м/хон хүртэл шүүрэлтийн коэффициенттой элсэрхэг-шавар хөрсөнд хатаалтын зураг төсөл зохиох үед УВВ загварын босоо шүүрийн төхөөрөмжийг 7,5 м-ээс ихгүй урттай тусгаж өгөх ба 2 м/хон –оос дээш шүүрэлтийн коэффициенттэй хөрсөнд бол 8,5-9 м байна.

2.42. Вакуумын усны түвшин доошлуулалтын тооцоог тогтмол түрэлттэй байх үеийн тогтворжоогүй шүүрэлтийг бодож хийнэ.

Худгаар (босоо шүүрийн) гарах агаарын урсгалыг түүний тогтворжсон шүүрэлтийн томъёогоор тодорхойлохыг зөвшөөрнө.

АЖИГЛАЛТЫН ХУДГУУД

БНбД 22-02-07

­ 15 ­

2.43. Ажиглалтын худгуудын байрлалыг төсөлд тусгахдаа газрын доорхи усны үзүүлэлт ба горимын ажиглалтыг харуулах газрыг сонгох ба ордын ашиглалтын тооцооны бүхий хугацааны туршид усны түвшин доошлуулалтын нөлөө гарч магадгүй бүх талбайг хамрах ёстой.

2.44. Ажиглалтын бүсэд хатаалт хийгдэж байгаа хэд хэдэн ус агуулсан давхаргууд байгаа үед ажиглалтын худгууд, тусдаа байрласан пьезометр эсвэл түвшний мэдрэгчүүдийн бүх давхаргад заавал тусгаж өгнө. Тодорхой түвшингүүдэд суурилуулсан пьезометр (эсвэл түвшин мэдрэгч) бүрийн бусад хэвтээ талбай ба устай давхаргыг хааж, гадна тусгаарлагчтайгаар тусгаж болно.

Ус агуулсан давхаргуудын янз бүрийн өндөртэй байгаа түвшнүүдээс газрын доорхи усны дээжүүдийг сонгон авч химийн шинжилгээ хийх боломжийг хангасан байх ёстой.

2.45. Ажиглалтын худгуудыг газрын доорхи усны түвшний доошлуулалтыг үндсэн тооцооны ба өгөгдлийн хэмжээс болгон тодорхойлсон тооцооны бүх л цэгүүдэд тусгана.

Ажиглалтын худгуудыг гидрогеологийн нөхцлийн онцлог шинжтэй хэсгүүдэд бохирдлын эх үүсвэрүүдийн (хаягдлын сангаас, усан судлуудаас ба бусад), газрын доорхи усны тэжээл ба ачааллыг (гадаргын усны урсгалаас, усан сангаас ба бусад) байрлалыг тооцон байрлуулах хэрэгтэй.

Харьцангуй энгийн гидрогеологийн нөхцөлтэй үед ажиглалтын худгуудыг голчийн дагуу (цацрагаар) байрлуулахыг зөвшөөрнө. Ажиглалтын худгийн цацрагийг тавьж өгөх хэрэгтэй газрууд нь:

Ташуу түрж тогтсон ус агуулсан давхаргуудад-урсгалын чиглэлийн дагуу ба урсгалын уулзвар руу (байгалийн), хөрш ус доошлуулалтын системийн ба тэжээлийн илүү их магадлалтай бүсүүдийн чиглэлд (ус хангамжийн ба ус татцын);

Огцом уналттай ус агуулсан давхаргуудад-суналтынх нь дагуу ба давхаргуудын суналтын уулзвар луу, хөрш ус доошлуулалтын системийн ба магадлалтай тэжээлийн эх үүсвэрийн чиглэлд (ус хангамжийн ба ус татацын);

Уртааш үргэлжилсэн (шугаман) системийн үед – системийн тэнхлэгт перпендикуляраар.

Хүрээлсэн усны түвшин доошлуулалтын системийн зураг төсөлд нэг худаг нь хүрээн дээрээ харин хоёр дахь нь түүний дотор талд сонгосон тооцооны цэг дээр байх хоёроос доошгүй худаг бүхий цацрагтай ажиглалтын худгийн хоёроос доошгүй цацрагийг тусгаж өгнө.

Хүрээлсэн усны түвшин доошлуулалтын системийн нөлөөллийн бүс их үед сонирхол татаж байгаа ус агуулсан давхарга дээрх худгийг гурваас тав байхаар авч үзэх ба нэгдүгээрх нь хүрээн дээр байрлана.

3. УУЛЫН МАЛТАЛТЫН УС ЗАЙЛУУЛАЛТ

3.1. Хамгаалалтын системийн төсөлд уулын малталт руу орж байгаа усыг өөрийн урсгалаар гаргах нь оновчтой бус эсвэл боломжгүй үед усны шавхалтыг шууд хийх зориулалттай насос станцын төхөөрөмжүүдийг тусгаж өгнө.

3.2. Төслийн явцад насос станцад ирэх хэвийн ба хамгийн их урсгалыг ялгаж өгөх хэрэгтэй.

Насос станцад ирэх хэвийн урсгал нь гидрогеологийн тооцооны үндсэн дээр тодорхойлсон газрын доорхи усны хэмжээ ба уулын малталтын ажлын

БНбД 22-02-07

­ 16 ­

технологийн ба ахуйн хэрэглээнд (тоос дарах, гидромеханикчлал ба бусад.) байнга хэрэглэдэг уснаас бүрдэнэ.

Насос станцад ирэх хамгийн их урсгал нь хэвийн урсгалын хэмжээ ба бүлэг 5-ийн заалтуудад тохируулан тодорхойлсон, атмосферийн хур тунадасны үр дүнд бүрэлдэж шууд ил уурхайн эсвэл уурхайн талбайд унаж байгаа гадаргын усны урсгалын нийлбэрээр тодорхойлогдоно.

3.3. Ажлын ба нөөцийн насосуудын нийлбэр хүчин чадал нь 100 квт-аас их үед насос станцыг ихэвчлэн блок дотроо цахилгааны дэд станцтайгаар төлөвлөдөг.

3.4. Төсөлд гол, хэсгийн ба хөөрєгдөх насосын станцуудыг тусгах ба харин барилгын явцад түр хугацааны насосыг байрлуулна. Үүнээс гадна хөдөлгөөнт эсвэл зөөврийн насосын төхөөрөмжүүдийг мөргєцөг дотор ба бусад газруудад хэрэгцээт үед ашиглахад зориулж тусгах шаардлагатай.

З.5. Түрэлттэй дамжуулах хоолойг насос станцын бүрэн хүчин чадлаар тооцох ёстой.

Насос станцаас уулын малталтын зах хүртэл ихэвчлэн хоёроос цөөнгүй түрэлтийн хоолойг тусгаж өгнө. Нэг түрэлтийн хоолойг хэсгийн насос станцад зориулж мөн түүнчлэн доод талбаруудыг усанд автах боломжтой тохиолдолд ил уурхайн гол насосонд зориулж тусгай хоолойг тусгаж өгнө.

Нэгээс илүү түрэлтийн хоолой байгаа үед хэвийн урсгалын шавхалтыг тэдгээрийн нэг нь ажиллахгүй байсан ч хангаж байх ёстой.

3.6. Түрэлтийн ба сорох хоолой дээр байрлуулсан хаалтын төхөөрөмжүүд нь дурын насосыг засварлах эсвэл солих мөн түүнчлэн үндсэн хаалтын төхөөрөмжүүд нь хэвийн урсгалыг тасралтгүй хангах ба насос тус бүрдээ дурын түрэлтийн хоолой дээр ажиллах боломжуудыг хангасан байх ёстой.

Сорох хоолой ба түрэлтийн хоолой дахь усны хурд ер нь зохих ёсоор 1,5 ба 3 м/с дээш байх ёсгүй.

3.7. Ус зайлуулах байгууламжийн төслийг зохиох үед дотор цэвэрлэгээ (ус цуглуулагчийн, тунгаагчийн, зумпфыг, судгийг ба бусад) ба угсралтын ажлыг механикжуулж чадах тоног төхөөрөмж ба технологийн схемийг хэрэглэх хэрэгтэй.

ИЛ МАЛТАЛТЫН УС ЗАЙЛУУЛАЛТ

3.8. Төсөлд малталт руу орж ирэх газрын доорх ба гадаргын усыг цуглуулах ба зохион байгуулалттайгаар дамжуулан насос станцын дэргэдэх зумпф ба ус цуглуулагчид хүргэх ус урсгуурын ба хаях шугамын сүлжээний хийцийг тусгах ёстой. Ус урсгуурууд ба хаях шугамууд нь бүлэг 5-ийн шаардлагыг хангасан бөгөөд хамгийн их урсгалд тооцогдсон байх ёстой.

3.9. Ус цуглуулагч бүхий гол насос станцуудыг (тогтмол байрлалтай эсвэл хөвөгч) газрын доорхи усны хэвтээ чигийн урсгалуудын, гадаргын усны хураах талбайн ба ус зайлуулалтын хамгийн бага зардлаар хангах нөхцлийг тооцон байрлуулна

3.10. Усыг шууд гадаад ус зайлуулах хийцэд эсвэл гол насос станцын ус цуглуулагч руу шавхаж байгаа ус цуглуулагч бүхий хэсгийн насос станцуудыг (тогтмол байрлалтай, хөдөлгөөнт, хөвөгч) ил уурхайн тусдаа хэсгүүдийг (разрез) хангахад зориулж төсөллөх хэрэгтэй.

3.11. Зумпфтай хөдөлгөөнт эсвэл зөөврийн насосын төхөөрөмжүүдийг ил уурхайн тусдаа тусгаарлагдсан хэсгүүдээс усыг шавхахад зориулж тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

БНбД 22-02-07

­ 17 ­

Ил уурхайд шахалтын насос станцууд хэрэгтэй эсэхийг ил уурхайн ус зайлуулалтын ерөнхий схемийг сонгох ба холбогдох техник-эдийн засгийн тооцоог хийх үед тогтооно.

3.12. Малталтын орон зайнаас боломжийн хэрээр зайлшгүй ашиглах гол насос станц ба хэсгийн насос станц бүрийн дэргэд байх ус цуглуулагчийн багтаамж нь холбогдох ус хураах талбайн тооцоот урсацаас (бүлэг 5) ус цуглуулагчийг дүүрэх хугацааны туршид шавхагдах усны эзэлхүүнийг хассантай тэнцүү байна.

Энэхүү шаардлагыг биелүүлэх боломжгүй тохиолдолд төсөлд ажлын доод түвшнүүдийг түр зуур усанд автуулах боломж олгох зайлшгүй арга хэмжээнүүдийг ба хэвийн урсгалын 3 цагийн хэмжээнээс багагүй багтаамжтай ус цуглуулагчийг заавал тусгаж өгнө.

Зумпфын багтаамжийг нэг насосын хамгийн их өгөлтийн 5 минутийн хэмжээнээс багагүй сонгож авна.

Ус цуглуулагчид усыг тунгалагжуулах тунгаагууруудыг ба тэдгээрийг тогтмол цэвэрлэх боломжыг тусгаж өгөх ёстой.

3.13. Ил уурхайн ус зайлуулалтыг ил уурхайн хамгаалалтын үндсэн хэрэгслээр тусгаж, 3.10.— 3.12 –д заасан шаардлагуудыг мөрдөж байгаа үед дараах тохиолдлуудад зөвшөөрнө:

Хадан ба хагас хадархаг чулуулагт малталтын ажил руу орж ирэх газрын доорхи усыг цуглуулах ба холдуулах зохион байгуулалт нь ордын малталтанд авсан систем ба аргад хүндрэл учруулахгүй байвал;

Хадархаг чулуулагт барилгын ажлын эсвэл ил уурхайг гүнзгийлэх хугацаанд уулын ажлыг малталтын ажлын доод түвшнээс доор гүнзгийлж байрлуулсан тэргүүний шуудууг ашиглан явуулж байгаа үед, мөн чулуулгийн малталтыг усан дор хийх үед ба бусад тохиолдолд энэ нь ордын олборлолтын сонгон авсан аргад хүндрэл учруулахгүй байвал;

3.14. Хадархаг чулуулаг дахь малталтын ажилд (тэдгээрийг олборлож эсвэл хатааж байгаа үед) усны түвшнийг бууруулах хурдыг 1-р хїснэгтэд байгаа утгуудаас ихгүй байхаар тусгаж өгнө.

1 дїгээр хїснэгт

Чулуулгийн шүүрэлтйн коэффициент

м/хон

Малталт дахь усны түвшинг газрын доорхи усны бууруулаагүй байгаа түвшнээс доош гүнд (м)

доошлуулах зөвшөөрөгдөх хурд (см/хон) 5 хүртэл 5-10 10-20 20 дээш

2 хүртэл 30 25 20 15 2-10 60 40 30 25 10-20 100 70 50 40

20 дээш 120 90 60 50

БНбД 22-02-07

­ 18 ­

3.15. Чулуулгийн малталтын ажлыг гидромеханик хэрэгслүүд ашиглан хийж байгаа үед газрын доорхи ба гадаргын усыг нунтаг шороог шавхаж байгаа шороон соруулаар бүрэн эсвэл хэсэгчлэн шавхахаар тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

Гидромеханик малталтын ажлын мөрөгцєгийн зураг төсөлд олборлож байгаа чулуулгийн эвдрэлд нэмэр болох бөгөөд ил уурхайн ханын (разрез) нийт тогтворжилтонд аюул учруулахгүйгээр газрын доорхи усны шүүрэлт малталтын ажлын налуугаар гарч болно.

3.16. Ажлын доод түвшнүүдийг усанд автуулах үед (3.12-р зїйл), мөн түүнчлэн ахуйн хэрэглээний үед насосуудын сорох өндрийн зөвшөөрөгдөх хэмжээг хангах боломжгүй үед гол ба хэсгийн хөвөгч насос станцуудыг тусгаж өгнө.

3.17. Гол ба хэсгийн насос станцууд дахь ажлын насосуудын тоог тогтоосон журмын дагуу батлагдасан "Ашигт малтмалын ордын ил малталтын ажлын үеийн аюулгүй ажиллагааны нэгдсэн журам ", шаардлагад тохируулан тодорхойлно.

Хамгийн их урсгалын шавхалтын үед бүх ажлын насосуудыг тасралтгүй ажиллахаар тусгах ёстой.

Хөдөлгөөнт, зөөврийн ба түр хугацааны насос станцууд дээрх ажлын насосуудын тоог хэвийн урсгалын шавхалтыг тасралтгүй хийх тооцоогоор авч тусгана.

3.18. Зохих үндэслэлүүд нь байгаа үед тунгаасан усыг газар доорхи шүүрүүлийн систем рүү эсвэл ус шингээгч давхарга руу ( 6 бүлгийн шаардлагыг тооцон) хаяхаар тусгахыг зөвшөөрнө.

Хаялтыг цооногуудаар гүйцэтгэх бөгөөд тэдгээрийн тоог тооцоогоор тодорхойлохдоо хаях нөөц цооногууд нь нийт цооногийн 25 % ийг бүрдүүлэхээр тооцох ёстой.

Газрын доорхи шүүрүүлийн систем рүү ил уурхайгаас хаях ус нь газар доорхи насос станцын бүтээмжид тохирсон бөгөөд тохируулга хийгдэх ёстой.

3.19. Уулын ил малталтын насос станцын зураг төсөлд “Ариутгах татуурга. Гадна сүлжээ ба байгууламж” БНбД 40-01-06-ийн шаардлагуудыг мөрдөн, нөөц ба ажлын насосуудын тоо, насосуудын гарч байгаа хэсэг, дамжуулах хоолойнууд ба хөдөлгүүрүүдийн хооронд дахь гарцын өргөн, сорох хоолойнуудыг цэгцлэн байрлуулах, машины заал ба угсралтын талбайн хэмжээний, өргөгч-тээвэрлэгч төхөөрөмжийн хэлбэр хэмжээг тогтооно.

ГАЗАР ДООРХИ МАЛТАЛТ, НЭВТРЭЛТИЙН АЖЛЫН УС ЗАЙЛУУЛАЛТ

3.20. Тогтмол байрлалын ус зайлуулах төхөөрөмжүүдийн схемийг нэгэн зэрэг ажиллаж байгаа цутгал бүхий уст үе, тэдгээрийн байршил, уурхайн (ил уурхайн) хэмжээ гадаргын ба технологийн, газрын доорхи усны урсгалуудын хэмжээнээс хамааруулан сонгох хэрэгтэй.

3.21. Гол насос станцыг уурхайн амны цооногийн дэргэдэх талбайн орчимд түүний хамгийн доогуур түвшинтэй газарт байрлуулах хэрэгтэй.

Уулын малталтын их урт сунаж байгаа үед нөхцөл байдлын шаардлагаар ус дамжуулалтанд тогтмол байрлалын хэсгийн насосыг нэмж тусгахыг зөвшөөрнө.

3.22. Газар доорхи насос станцад байгаа ажлын насосуудын тоо ба тэдгээрийн нөөц ба засварт орсныг тооцсон нийт тоог хэвийн урсгалыг үндэс болгон тодорхойлох ба тогтоосон журмын дагуу батлагдсан “Хүдэр ба хүдрийн бус шороон ордыг далд аргаар ашиглах аюулгүй ажиллагааны нэгдсэн дүрэм”,

БНбД 22-02-07

­ 19 ­

ба “Нүүрсний ба занарын ордын уурхай дахь аюулгүй ажиллагааны журам”-ын шаардлагуудыг хангасан байна.

Хамгийн их урсгалын шавхалтыг газрын доорхи шүүрүүлийн систем (3.18-р зїйл) рүү хаяж байгаа ил уурхайн усны тохируулгыг тооцон тусгаж өгнө.

3.23. Гол ба хэсгийн насос станцын зураг төсөлд усанд суулгаагүй хэлбэртэйгээр, (Насосын их бие нь ус цуглуулагч дах усны түвшнээс дээр байрласан) сорох хоолой нь 200 мм хүртэл диаметртэй үед түүн дээрээ буцах хавхлагтай, вакуум насосын төхөөрөмжтэй, эсвэл 200 мм-ээс дээш үед шавхалтын насос ба усанд суулгасан хэлбэртэйгээр (Насосын их бие нь ус цуглуулагч дахь усны түвшнээс доор байрласан) зураг төсөлд тусгаж өгнө. Энд усанд суулгасан насос станцуудыг ер нь ан цав багатай хадан чулуулагт усаар ханасан төлөвтөө бат бэхийн хязгаар нь нэг тэнхлэгийн шахагдлаар 80 Мпа – аас дээш ба 1000 м3/ц аас дээш урсгалтай үед тусгаж өгнө.

3.24. Ус агуулсан чулуулагт насос станц ба цахилгааны дэд станцыг төлөвлөхдөө эргэн тойрны чулуулагт шүүрүүл эсвэл ус тусгаарлагч ба тампонажыг тусгаж өгнө.

3.25. Усанд суулгасан насос станцын өрөөнд дээгүүрээ хавтан хаалттай тус тусдаа сувгуудыг байрлуулж, тэдгээрт дамжуулагч хоолой ба цахилгааны кабелийг угсрах, дусаалын усыг цуглуулах нүх ба шавхах насос мөн түүнчлэн ослын үе дэх насос станцын доторхи усыг хүлээн авах нүх ба шавхах насосыг тусгаж өгөх хэрэгтэй.

3.26. Усанд суулгаагүй насос станцын өрөөний шалыг амны цооногийн ойролцоох талбайн рельсийн толгойноос 0,5-м ээс багагүй дээр байхаар авах хэрэгтэй.

3.27. 10-аас дээш тооны насос байгаа үед төхөөрөмжүүдийг зөөвөрлөх ба угсрахад зориулж хоёр цахилгаан кран суурилуулахыг зөвшөөрөх бөгөөд энд насосын байранд төхөөрөмжүүдийг хүргэх ажлыг өрөөний хоёр эсрэг талаас гүйцэтгэх хэрэгтэй.

3.28. Ус татамжийн худгуудыг бүлэглэсэн ба насос тус бүрд бие даасан байхыг зөвшөөрнө.

Насос станцад байгаа насосын агрегатын тоо гурваас дээш үед худгуудын тоо хоёроос багагүй байх ёстой.

3.29. Ус цуглуулах суваг худгуудын багтаамжийг тодорхойлох үед зураг төсөлд тусгасан шүүрүүлийн малталтын багтаамжийг түүний түр зуурын усанд автуулалт нь үндсэн малталтыг усанд автуулахгүй байхаар тооцно. Ус цуглуулах суваг худгуудын нийт багтаамж нь 3.22 ба “Газар доорхи уулын малталт, нэвтрэлтийн ажил БНбД 31-15-07–д заасан нормативын шаардлагуудад тохирох ёстой.

3.30. Үлэмж хэмжээний урсгал ус (5 мян. м 3 /ц-аас дээш) байгаа үед үндсэн ус цуглуулах худаг-сувагт зориулж уулын үндсэн малталтын ажилтай параллель тусгайлсан малталтын ажлыг илүү их доор өндөржилтөнд байрлуулж ашиглахыг зөвшөөрнө. Ер нь ус цуглуулах худгийн-малталтын ажлын дээд гадарга нь үндсэн малталтын ажлын ул хөрсний түвшинд байх ёстой. Малталтын ажлын хэвгийг сонгохдоо хөндлөн огтлолууд дахь ус зөвхөн бүх ус цуглуулах худгуудыг дүүргэсний дараа гол шавхалтын малталтын ажил уруу орж чадахаар тооцож сонгох хэрэгтэй.

Ус цуглуулах малталтын ажлын суваг-худаг нь насосын коллектортой нийлж байгаа газарт ус гаргах хоолой ба тохируулагч хаалттай битүү хана байгуулж өгнө.

БНбД 22-02-07

­ 20 ­

3.31. Их амны дэргэдэх насос станцаас гарах бүх л хаалгануудыг 0,1 МПа (1 кгс/см 3 ) даралтанд тооцоолсон битүүмжлэлтэй хаалгатайгаар тусгаж өгнө.

3.32. Газрын доорхи насос станцад түрэмгий бус устай үед зураг төсөлд энгийн төвөөс зугтах насос тусгаж өгнө. Газрын доорхи хүчиллэг ус (рН < 5) байгаа үед насосын тоноглол, төхөөрөмжүүд, хоолойнууд ба автомат удирдлагын аппаратурыг хүчилд тэсвэртэй материалаар тусгаж өгнө.

3.33. Түр хугацааны ба тогтмол насос станцын насос бүр тусдаа сорох хоолойтой байх бөгөөд соролтын ба түрэлтийн хоолой дахь даралтыг тодорхойлох зориулалттай тохирох хэмжигч (манометр, вакуумметр) багажуудаар хангагдсан байх ёстой.

3.34. Түрэлтийн хоолойнуудыг уурхайн их аманд ер нь торон өргүүрээр тоноглосон эсвэл шатны тасагтай байхаар байрлуулна.

Их аманд байгаа түрэлтийн хоолойг торны нүүрэн талд байрлуулахыг хориглоно.

Дөрвөөс дээш тооны түрэлтийн хоолойнууд (диаметр нь 300 мм-ээс дээш) байгаа үед тэдгээрийг тусгай зориулалтын хоолой кабелийн малталтанд байрлуулж өгнө.

3.35. Түрэлтийн хоолойнууд дахь гидравлик цохилтыг унтраахын тулд буцах хавхлаг болон бусад хамгаалалтын төхөөрөмжүүдийг тусгах хэрэгтэй.

Хоолойн ханын бат бэхийн ба тулгуурын төмөр хийцийн тооцоог ( магадлалтай гидравлик цохилтыг тооцон) гидростатик түрэлтийг хоёр дахин авсан хэмжээгээр хийнэ.

Насосын ба хоолойн явалтын зах хүртэл уурхайн их ам (эсвэл хоолойн босгогч) хүртэл түрэлтийн хоолойг гидравлик цохилт үүсэх үед хоолойнууд дахь эвдрэл ба шилжилтийг зогсоох чадвартай тусгай тулгууруудад бэхэлж өгнө.

3.36. Насос станцыг газрын гадаргаас доош 200 м-ээс их гүнд байрлуулах үед түрэлтийн хоолойд температурын компенсаторыг тусгах хэрэгтэй. Дээд компенсаторыг газрын гадаргаас 20 м –ээс их гүнд тусгах хэрэгтэй.

3.37. Зумпфын насос станцууд нь ажлын ба нөөцийн хоёр насосын агрегатаар тоноглогдсон байх ёстой.

3.38. Түр насос станцын ус цуглуулах худаг ба өрөөг төлөвлөхдөө тогтмол ус зайлуулах цогцолборын өрөөний адил шаардлагуудыг мөрдөнө.

3.39. Их амны орчмын талбайн ба гол шавхалтын малталтын барилгын ажилд зориулсан түр насос станцыг амны ойролцоо, газрын доорхи үндсэн урсгалын чиглэлд нэвтэрсэн малталтад байгуулах хэрэгтэй.

Түр насос станцыг ихэвчлэн усанд суулгаагүй төрлөөр төсөлд тусгах хэрэгтэй.

3.40. Уурхайн их амны нэвтрэлтийн үед түүний ус зайлуулалтыг дүүжлүүрийн насосоор харин шаардлагатай үед (уурхайн их амыг 250 м-ээс дээш гүнтэй үед) шаталсан насос станцын хэлбэрээр байгуулахаар тусгаж өгнө.

3 41. Усны түвшин доошлуулах гадаад систем ба шүүрэлтийн эсрэг хийцүүд байхгүй үед байнгын бэхлэгдээгүй их ам руу ирэх газрын доорхи урсгалыг тодорхойлохдоо малталтын ханан дахь газрын доорхи усны түвшний доошлуулалтыг уурхайн их амны огтлон гарсан ус агуулсан давхарга бүрийн бүх л хүчин чадлаар хийх нөхцлөөр тодорхойлно.

3.42. Уурхайн их амны мөрөгцөг дэх газрын доорхи усны зөвшөөрөгдөх урсгалыг “Газар доорхи уулын малталт, нэвтрэлтийн угсралтын ажил”-ын шаардлагад тохируулан авсан нэвтрэлтийн аргад зориулж тусгах хэрэгтэй.

БНбД 22-02-07

­ 21 ­

3.43. Усны түвшин доошлуулах гадаад систем эсвэл шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн зураг төсөлд уурхайн амны цооногийн мөрөгцөг дэх үлдэгдэл урсгал 8 м 3 /ц-аас дээш гарахгүй байхаар тооцох хэрэгтэй.

3.44. Зураг төсөлд амны цооногийн ханаар гарч байгаа газрын доорхи усыг цуглуулахын тулд тосон барих болон тэдгээрийг зумпф уруу зайлуулах хийцүүдийг тусгаж өгсөн байх хэрэгтэй.

3.45. Шаталсан насос станцыг уурхайн их амыг байгуулах үед мөн барилгын ажлын дараагийн шатуудад ба зайлшгүй шаардлагатай бол уулын үйлдвэрийн ашиглалтын үед ч ашиглагдаж байхаар тооцон тусгаж өгнө.

Уурхайн их амны 600 м –ээс дээш гүнд байрлах шаталсан насос станцын өрөөний хэмжээг тодорхойлохдоо дүүжлүүрийн насосын ажиллагааг хангах нөөц хүчний ба хяналтын кабель байрлуулахаар тооцох хэрэгтэй.

Шаталсан насос станцын ус цуглуулагчийг өрөөнөөс нь төмөр бетон ханаар тусгаарлаж хамар ханаар хоёр хэсэгт хуваана.

3.46. Уурхайн их амны шаталсан насос станцыг тэдгээрийн нэвтрэлтийн аргаас хамааралгүйгээр тусгах хэрэгтэй бөгөөд тэдгээрийн тоо, ажиллах хугацаа, хоорондох зайг ус зайлуулалтын схем (байнгын эсвэл түр), уурхайн их амны гүн ба сонгон авсан насос, төхөөрөмжүүдийг үндэс болгон тодорхойлно.

3.47. Газрын доорхи насос станцын зураг төслийг зохиохдоо энэхүү нормоос гадна аюулгүй ажилгааны журам (3.22) болон “Газар доорхи уулын малталт, нэвтрэлтийн ажил” БНбД 31-15-07-ийн шаардлагуудыг мөрдөх хэрэгтэй.

. АВТОМАТЖУУЛАЛТ, ДИСПЕТЧЕРИЙН УДИРДЛАГА,

ХОЛБОО, ДОХИОЛОЛ 3.48. Түр ба байнгын насос станцын автоматжуулалт, диспетчерийн

удирдлага, холбоо дохиололыг зураг төсөлд тусгахдаа Монгол Улсын барилгын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас баталсан “Цахилгаан байгууламжийн дїрэм” БД 43-101-03 ба энэхүү нормын 3.17 ба 3.22 –д заасан шаардлагуудыг мөрдөх хэрэгтэй.

Насос станцад зумпф ба ус цуглуулагч дахь усны түвшнээс хамаардаг насосын агрегатын автомат залгалт болон салгалт, ажлын насосуудаас аль нэг нь жагсаалаас гарсан үед нөөцийн насосын автомат залгалт тусгаж өгөх хэрэгтэй.

3.49. Автоматжуулалтын зураг төсөлд үйлдвэрүүдээс цувралаар үйлдвэрлэн гаргаж байгаа иж бүрдэл аппаратуруудыг ашиглахаар тусгах хэрэгтэй.

Автоматжуулсан насос станцад зориулж газар дээр байгаа диспетчерийн байрнаас (ДП) насосын агрегатын ажлыг хянах ба зогсоох унтраалга тусгаж өгөх ба мөн диспетчерийн байрнаас (ДП) ослын үед өгөх дохиолол дамжуулалтыг тусгаж өгнө.

Төслийн диспетчерийн удирдлага хяналтанд ус зайлуулалтын ажиллагааг бүхэлд нь тодорхойлогч үндсэн үзүүлэлтүүдийн (зарцуулга ба түрэлтийн) теле хэмжилт хийж, ашиглах боломжтой байхаар оруулах хэрэгтэй.

Ус зайлуулалтын бүх л төхөөрөмжүүдэд тэдгээрийн автоматжуулалтаас үл хамааран засвар ба үйлчилгээ явуулахад зориулж хэсгийн удирдлагын постуудыг тусгаж өгнө.

3.50. Холбоо, дохиололын тэжээлийг үл хамаарах эрчим хүчний хоёр эх үүсвэртэй байхаар тусгаж өгнө.

ЦАХИЛГААН ХАНГАМЖ, ЦАХИЛГААН ТОНОГЛОЛ, ГЭРЭЛТҮҮЛЭГ

БНбД 22-02-07

­ 22 ­

3.51. Насос станцын цахилгаан тоноглолыг сонгох, цахилгаан хангамж ба гэрэлтүүлэгийн зураг төсөлд 3.48-д заасан нормативын бичиг баримт ба уулын үйлдвэрийн хэтийн хөгжлийг ойрын 10 жилээс доошгүй хугацаанд тооцож гүйцэтгэнэ.

3.52. Цахилгаан хангамжийг тэжээлийн найдвартай хангамжаар нь бүлэглэсэн цахилгаан хүлээн авагчуудын зэрэглэлд тохируулан зураг төсөлд тусгах хэрэгтэй:

Гол насос станц - І зэрэглэл; 50 м 3 /ц-аас дээш зардалтай хэсгийн насос станц ба хөдөлгөөнт насосын

төхөөрөмж—II зэрэглэл; Мөн адил, 50 м 3 /ч хүртэл— III зэрэглэл; зумпфын насос станц — II зэрэглэл; түр насосны станц— І зэрэглэл; шүүрүүлийн малталтын гэрэлтүүлэг — III зэрэглэл Гол насос станц дахь дэд станцын тэжээлд хоёроос доошгүй тэжээлийн

шугам тусгах ба тэжээлийн нэг шугам салсан үед үлдсэн нь насосуудын ажлын хамгийн их шавхалтын урсгалыг хангах ёстой.

4. ШҮҮРЭЛТИЙН ЭСРЭГ ХАЛХАВЧ

4.1. Уулын малталтын хамгаалалтын системд гадсан, траншейгээр, нарийн зурвасаар, инъекцээр хөрсийг хөлдөөх зэрэг шүүрэлтийн эсрэг халхавчийг төлөвлөдөг.

4.2. Шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн төрөл ба үзүүлэлтүүдийг газрын доорхи уснаас хамгаалах гэж байгаа объектын инженер-геологи, гидрогеологийн нөхцөл болон шүүрэлтийн тооцоо (судалгаа), шаардлагатай үед хүчний үйлчлэлийн тооцоо хийсэний үндсэн дээр тодорхойлно.

4.3. Халхавч нь уст үеийг бүрэн хөндлөн огтлон гарч, ус тулах чулуулагт гүнзгий орсон байх ба түүний гүнд оролтын хэмжээ нь ус чулуулгийн онцлог ба халхавчид үйлчлэх усны түрэлтээс хамаарах ба чулуулгийн хязгаар тодорхой үед 1 м-ээс багагүй байна.

Ус тулах чулуулагт хүргэлгүй хийх халхавчид шүүрэлтийн ба техник-эдийн засгийн тооцоогоор үндэслэл хийгдсэн байна.

4.4. Шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн зураг төсөлд түүний шүүрэлтийн тогтвортой байдал, зураг төсөлд заасан хугацаанд хадгалагдах бат бөх байдал, усны түрэлтийг тогтвортой уулын чулуулгийн хүлээж авах зэргийн зохих тооцоогоор үндэслэгдсэн байна.

4.5. Ус тулах үе хүртэл хийсэн халхавчаар нэвтэрч болох газрын доорхи усны хэмжээг 1-р хавралтад заасны дагуу шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн дээд ба доод талын усны түрэлтийн зөрүү H S -ээр дараах томъёогоор тодорхойлж болно:

H S = t S I a , (3) Үүнээс t S — шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн зузаан, м; I a — халхавчийн зөвшөөрөгдөх түрэлтийн градиент, түүнийг туршилтын

үндсэн тодорхойлно. Барилгын байрлах газар нь гидрогеологийн хүнд нөхцөлтэй эсвэл уулын

малталтын олон янзын хэлбэртэй нөхцөлд шүүрэлтийн урсгалын үзүүлэлтийг туршилтын журмаар эсвэл модель дээр шїршин тодорхойлно.

БНбД 22-02-07

­ 23 ­

Халхавчийн шүүрэлтийн тооцоог туршилт-үйлдвэрлэлийн ажлын үр дүнгээр тодруулж, нарийвчлана. (1.6-д заасныг үзэх).

Ил уурхай доторхи (уурхайн доторхи) усны түвшин доошлуулалтын ба усны урсгал хаалтын халхавчаар нэвтрэх газрын доорхи усыг хүлээн авах арга хэмжээг зураг төсөлд тусгана.

4.6. Халхавчийн усны түвшний өөрчлөлтийг хянах пьезометрийн цооногийг зураг төсөлд тусгана

ГАДСАН, ШУУДУУНЫ БА НАРИЙН ЗУРВАСЫН ХАЛХАВЧ

4.7. Гадсан, шуудууны ба нарийн зурвасын халхавчийн зураг төслийг ил малталтын ажлыг газрын доорхи уснаас хамгаалах зорилгоор хүрээлэх ба шугаман схемээр зураг төсөлд тусгана.

4.8. Гадсан халхавчийг огтлолын цохилтын гадас байдлаар уулын чулуурхаг хэсэгт мөн том хэмхдэст чулуулагт 40-50 м хүртэл гүнд төлөвлөнө.

Зохих үндэслэлтэйгээр гадсан халхавчийг хооронд нь нийлүүлэн, чиглүүлэх хоолойд байрлуулах замаар байгуулж болно.

4.9. Өрөмдөн дүүргэх гадсан халхавчийг 0,5-1 м голчтой хатуу материалаар (бетон эсвэл шаварцементийн уусмал) байгуулахаар тусгана.

4.10. Оглолцсон гадсан халхавчийн төвүүдийн хоорондох зайг гадасны голчийн 0,7 — 0,8 –аас ихгүй байхаар авна.

Гадсан халхавчийн тооцоот зузааныг гадасны уулзварын зузаанаар бодно. 4.11. Шуудууны хэсгийн ба тасралтгүй халхавчийг хэмхдэсгүй чулуун уулын

чулуулагт хатуурдаг материал (бетон, шаварцементийн зуурмаг) ашиглан 40-50 м хүртэл гүнд байгуулахаар зураг төслийг зохионо.

4.12. Шуудууны халхавчийн зузааныг тусгай тоноглол ашигласан нөхцөлд 0,5- 1,0 м, ерөнхий чиглэлийн газар шорооны механизмыг ашиглавал 2,0—2,5 м хүртэл хэмжээтэй байгуулж болно.

4.13. Зураг төсөлд шуудууг ухах ажлыг төлөвлөхдөө шуудуу ба гадасны халхавчийн зориулалтаар хийгдэх өрөмдлөгийн ажлыг шаврын уусмалаар ханыг нурахаас хамгаалж байгуулахаар “Газрын байгууламж ба суурийн їндэсийн норм ба дїрэм”-ийн шаардлагын дагуу тусгана.

4.14. Шаврын уусмалд бентонитийн шаврыг ашиглахаар төлөвлөх ба түүнийг олдохгүй бол орон нутгаас уян нялархайн хэмжээ 0,2 –оос багагүй, 0,05 мм-ээс их ширхэгтэй хэсэг нь 10%-иас хэтрэхгүй, 0,005 мм-ээс бага ширхэгтэй нь 30%- иас их байх шаврыг сонгоно. Орон нутгийн шавартай бентонитийг хольж хэрэглэхийг зөвшөөрдөг.

Орон нутгийн шаврыг ашиглах тохиолдолд лабораторийн шинжилгээгээр шаврын үзүүлэлтүүдийг гарган тохирох эсэхийг тогтооно.

Шаврын уусмалыг бэлтгэх ус нь түүнийг коагуляцид оруулахгүй байх, бетоны бэлтгэхэд тавьдаг техникийн шаардлагыг хангасан байна.

4.15. Нарийн зурвасын халхавчийг (5—20 см) хатуурдаг материалаар дүүргэх (шаварцементийн уусмалаар) замаар барих ба түүнийг хавтгай металл зүйлээр эсвэл усны цоргиураар 20 м хүртэл гүнд том ширхэгтэй чулуугүй элсэрхэг ба шаварлаг хөрсөнд байгуулахаар төлөвлөнө.

4.16. Гадсан, шуудууны ба нарийн зурвасын халхавчийн зураг төсөлд хэрэглэх материал нь дараах шаардлагыг хангасан байна:

БНбД 22-02-07

­ 24 ­

Бетоны суулт 16—20 см (стандартын конусын суултаар); шахалтын бат бөх В15; ус нэвтрүүлэлтийн марк W2–ээс багагүй; хүйтэн тэсвэрлэлт F50–ээс багагүй байна.

Шаварцементийн уусмалын нягт 1,5-1,7 г/см 3 ; хатуурсан уусмалын шахалтын бат бөх нь 1,5 МПа (15 кгс/см 2 )–ээс багагүй, чулуулгийн гарц хатуурсан үедээ 98 %–иас багагүй байх, тогтворжилт 0,5 г/см 3 –ээс ихгүй уусалтын үзүүлэлт – уусмалыг бэлтгэх газраас цутгах газар хүртэл шахалтаар хүргэх боломжтой байх.

Шавар ихэвчлэн бөөгнөрсөн тогтоцтой (10 см-ээс сувгийн 1/3 хүртэл); консистенци нь хатуугаас хөшүүн уян нялархай.

Шавар шингээсэн хөрсний (боловсруулалт хийсэн хөрс, шаврын уусмалаар баяжуулж) шаварлаг ширхэгийн орц нь бүхийл хөрсөнд жигд тархах ба эзэлхүүний 10—15 %-иас багагүй байх бөгөөд консистенци нь шуудууны дүүргэлтийг хангахаар байна.

Шүүрэлтийн коэффициент нь хатуурсан ба уян налархай халхавчид 0,005 м/хоногоос хэтрэхгүй байх ёстой. Халхавчийн хаах усны түрэлтийн градиентийн талаарх тусгайлан хийсэн туршилтгүй үед 2-р хїснэгтээс авч болно.

2 дугаар хїснэгт

Шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн материал Усны түрэлтийн хүлцэх градиент Хатуурах материал: Шаварцементийн уусмал 100

бетон 105 Хатуурдаггүй материал:

Шавар шингээсэн хөрс 20 Том ширхэгтэй шавар 30

4.17. Хатуурах материалаар хийсэн хатуу халхавчийг гидростатикийн даралтын хүчний үйлчлэлээр уян суурь бүхий хавтан байдлаар мөн гүний хэмжээгээр өөрчлөгдөх уян зөөлний коэффициентыг бодолцон бат бєх байдлыг тооцно.

4.18. Зохих үндэслэлтэйгээр шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн материалд синтетикийн хальс (пленка) –ыг ашиглаж болох ба түүнийг сувгийн доод хажуу дагуулан үелэн дэвсэнэ.

Халхавчид хальсийг хэрэглэхдуу зураг төсөлд түүний гадуур шороогоор дүүргэхээр тусгах ба түүнд нь хурц өнцөгтэй, хальсыг гэмтээхээр зүйлийг оруулахгүй байлгана.

4.19. Зураг төсөлд материал ба ажлын чанарын хяналтыг заавал тусгах шаардлагатай бөгөөд халхавчид ашиглаж байгаа материалууд, шаврын уусмалын шинж чанар, шуудуу, нарийн зурвасны хэлбэр хэмжээний хяналт, түүний босоо чиглэл мөн завсар зайгүй байх болон ус тулах чулуулагтай холбогдсон байдлыг геофизикийн аргыг хэрэглэн тогтоож хянахаар оруулна.

4.20. Халхавчийн шүүрэлтийн эсрэг шинж чанарыг халхавчийн биеээс дээжлэн авсан сорьцод ус нэвчилтийн туршилтаар тодорхойлох мөн түүнчлэн пьезометрийн цооногуудыг халхавчийн дээд ба доод талд байрлуулж түвшний ажиглалт хийх замаар дүгнэлт хийж болно.

ИНЪЕКЦИЙН ХАЛХАВЧ

БНбД 22-02-07

­ 25 ­

4.21. Инъекцийн халхавч (чулуулгийн тампонаж) хэвтээ, налуу ба босоо чиглэлийн газар доорхи малталтын ажлыг газрын доорхи уснаас хамгаалах зориулалтаар зураг төсөлд тусгана.

Зохих үндэслэлээр инъекцийн халхавчийг ил малталтыг газрын доорхи уснаас хамгаалахад (шугамын ба хүрээлэн) зориулан хэрэглэж болно.

Уст үеийн геологи, гидрогеологийн нөхцөлтэй уялдуулан инъекцийн халхавчийг гадсан болон шуудууны халхавчтай хослуулан хэрэглэхээр зураг төсөлд тусгаж болно.

Уулын малталтын аль нэг хэсгийн чулуулгийг бэхлэх мөн ус нэвтрүүлэхгүй болгоход инъекцийн халхавчийг хэрэглэж болно.

4.22. Инъекцийн халхавчийг байгуулах, чулуулгийн тампонажийн зураг төсөлд цементаци, шавар, давирхай, силикатыг хэрэглэх талаар тусгах хэрэгтэй.

4.23. Цементацийг (цементын, шаварцементийн ба шаварцемент-элсний уусмалыг инъекцээр шахах), ихэвчлэн 0,10 мм-ээс их хагарлын нээлт бүхий хадан хөрсөнд халхавчийг байгуулахад хэрэглэх бөгөөд тэр нь дүүргэхэд чөлөөтэй эсвэл дүүргэгдсэн хэсэг нь 600 м/хоногоос илүүгүй хурдтай газрын доорхи усанд буюу хоёр дахь материалд хялбархан угаагддаг байх хэрэгтэй. Их хурдтай цементацийг хэрэглэхдээ туршилтын журмаар үндэслэл гаргана.

50 м/хоногоос илүү шүүрэлтийн коэффициенттой хайрга - дайрга ба элсэнцэр хөрсөнд цементацийг хэрэглэхээр төсөлд тусгаж болно.

4.24. Цементацид хэрэглэх уусмалын бүрэлдэхүүн ба консистенцийг инъекцийн халхавчийн зориулалт, бэхлэх чулуулгийн инженер-геологийн нөхцөл, түүний хагарлын байдал, карстай эсэх мөн газрын доорхи усны химийн бүрэлдэхүүн зэргийг харгалзан сонгоно.

4.25. Цементийн уусмалд 300 –аас багагүй марктай портланд цементийг хэрэглэнэ. Мөн сульфат тэсвэртэй, шлакопортландцемент, тампонажийн тусгай портланд цементийг хэрэглэж болно. Эзэрхэг найрлага бүхий газрын доорхи устай нөхцөлд түүнд тэсвэртэй цементийг хэрэглэнэ.

4.26. Шаврын уусмалын (инъекцээр шаварсиликатны уусмал шахах) хэрэглэхдээ цементаци нь үр ашиг багатай эсвэл усны эзэрхэг байдлаас найдвар багатай, идэгдэх нөхцөлд хэрэглэнэ.

4.27. Смолтой уусмал (инъекцээр синтетикийн смол бүхий хатуурах бодисыг шахах) –ыг элсэнцэр хөрсөнд (шүүрэлтийн коэффициент 0,2 — 50 м/хоног) мөн нарийн хагарал ба сүвэрхэг уулын чулуулагт инъекцийн халхавчийг хийхэд төлөвлөнө.

4.28. Силикатийн уусмал (инъекцээр хоёр эсвэл химийн уусмалыг шахах) – ыг элсэн хөрстэй газарт инъекцийн халхавчийг хийхэд ашиглана. Элсэн хөрсний шүүрэлтийн коэффициент нь 2 — 80 м/хоног байвал түүний сүвд силикат натрий ба хлорийн кальцийг ээлжлэн шахах ба нарийн ширхэгтэй элсэн хөрсний шүүрэлтийн коэффициент 0,5—2,0 м/хон байхад силикат натрийн нэгэн уусмалыг фосфорийн эсвэл кремнефторист-устєрєгчийн нэмэлттэйгээр хөрсөнд шахна.

4.29. Инъекцийн халхавчид цементаци, шаврын уусмал, смолийн ба силикатийн уусмалыг хослуулан хэрэглэж болно.

4.30. Инъекцийн халхавчийг хүлцэж болох түрэлтийн градиент I a -г хөрсний шүүрэлтийн үзүүлэлтээс хамааруулан тодорхойлох бөгөөд тусгайлан хийсэн туршилтгүй нөхцөлд зураг төсөлд бэхэлж байгаа хөрсний нэгжийн ус шингээх

БНбД 22-02-07

­ 26 ­

чадвараар нь “Усны барилга байгууламжийн буурь” БНбД 33-04-07-д зааснаар тодорхойлж болно.

4.31. Инъекцийн халхавчийн цооногуудын (цооногийн алхам) хоорондох зайг сонгохдоо түүнийг завсаргүй ба зураг төсөлд тусгасан нягтралыг хангах (инъекцийн халхавчийн нэгжийн ус шингээх ба шүүрэлтийн коэффициентийн хүлцэх хэмжээ) нөхцөлийг баримтлана.

Цооногуудын оновчтой зайг туршилтын ажлын үр дүнд тогтоодог журамтай. Туршилт хийгдээгүй нөхцөлд цооногийн хоорондох зайг инъекцээр шахах уусмалын тарах радиус r in ,-ын дараах томъёогоор тодорхойлж болно:

in in

in e r

q h a

t

e =

π ,

(4)

Үүнээс q in — цооногт шахаж буй уусмалын зарцуулга, м 3 /ц; t – уусмалыг цооног руу шахах хугацаа, цаг; h in – бэхлэх хөрсний бөөгнөрөх зузаан, м; a e – уулын чулуулгийн хагарал ба сүвийн жигд бус тархалтын коэффициент, е - уулын чулуулгийн нүх сүвийн коэффициент Томъёо (4)-өөр тодорхойлсон радиусын хэмжээг үйлдвэрлэлийн явцад

хийсэн туршилтын дүнг үндэслэн тодруулалт хийнэ. 4.32. Инъекцийн халхавчийн зураг төсөлд өрөмдлөг ба цооногт шахалт хийх

дэс дарааллыг тогтоож өгөх ба дараалан ойртуулах аргаар буюу эхний ээлжинд гол хагарал бүхий газруудад хийгээд дараа нь ойртуулан уулын чулуулгийн хагарал ба сүвийг хааж хийнэ.

4.33. Инъекцийн халхавчийг газрын дээрээс эсвэл уулын малталтын дотор талаас хийж болно.

4.34. Цооногийн чиглэл (налуугийн өнцөг) –ийг хамгийн их ус дамжуулах хагарал ба үелэлийн дагуу байрлахаар сонгоно.

4.35. Өрмийн цооногийн голчийг өрөмдлөгийн аргатай уялдуулан сонгох ба түүний ухах гүн, чулуулгийн бүрэлдэхүүн мөн шахагдах уусмалын шаардлагатай зарцуулга зэргийг харгалзан үзнэ.

Цооногийн голчийг 42—91 мм-ээр ихэвчлэн авах ба томоохон завсарыг бөглөх өтгөн уусмалыг шахахад 91—110 мм голчтой байж болно.

4.36. Элсэн хөрсөнд өрөмдлөгийн оронд 12-15 м хүртэл гүнд перфорираци /нүхэлсэн/ хийсэн инъекторыг суулгаж болно. Инъекторыг их гүнд суулгахдаа цооногийн өрөмдлөг хийж гүйцэтгэхээр төлөвлөнө.

4.37. Инъекцийн халхавчийн зураг төсөлд инъекцийн уусмалын даралтыг туршилтын журмаар тодорхойлох бөгөөд түүнийг хийгээгүй нөхцөлд адил төстэй газруудад хийсэн туршилтын дүнг үндэслэнэ.

Зураг төсөлд уулын ажил болон газрын гадаргууд шахагдсан уусмалыг гаргахгүй байлгах арга хэмжээг төлөвлөнө.

4.38. Инъекцийн халхавчийн зураг төсөлд энэхүү нормоос гадна “Газар доорх уулын малталт, нэвтрэлтийн угсралтын ажлын норм ба дїрэм”-д заасан шаардлагыг хангах хэрэгтэй.

МӨСӨН ЧУЛУУЛАГИЙН ХАЛХАВЧ (ХААЛТ)

4.39. Мөсөн чулуулгийн халхавчийг байгалийн чулуулгийг хөлдөөх замаар байгуулах ба түүний тогтвор багатай сэвсгэр хурдас болон хагарал ихтэй чулуулагт байрласан уст үеийг хааж уулын ажлыг (босоо, хэвтээ, налуугийн) гүйцэтгэхэд ашиглана.

БНбД 22-02-07

­ 27 ­

Зохих үндэслэлээр мөсөн чулуулгийн халхавчийг ил аргаар хийж буй уулын ажилд ашиглаж болно.

4.40. Мөсөн чулуулгийн халхавчийг хэрэглэх газар, хязгаарыг хөрсний шүүрэлтийн хурд, температур, газрын доорхи усны эрдэсжїїлэлтийн хэмжээ, хөлдөөх технологийг харгалзан тодорхойлно

4.41. Мөсөн чулуулгийн халхавч нь тодорхой үеийг бүрэн хамарч, ус тулах баттай чулуулагт хүрэх гүнд хийгдэхээр төлөвлөнө.

4.42. Мөсөн чулуулгийн халхавчийн зузааныг статик тооцоогоор түүний зориулалт, уулын малталтын хэлбэр хэмжээ, гүн болон чулуулгийн бат бөх чанарыг харгалзан тодорхойлно.

4.43. Мөсөн чулуулгийн халхавчийн температур болон хөлдөөх цооногийн хоорондох зайг туршилтын журмаар тодорхойлно. Туршилтын дүн байхгүй нөхцөлд мөсөн чулуулгийн халхавчийн дундаж температурыг хөргөх бодисын температурын 30-40 % орчим байхаар бодож авч болно.

Хөлдөөх цооногийн хоорондын зайг нэг эгнээгээр байгуулах үед 1-1,5 м –ээр авч болох ба олон эгнээгээр байгуулах үед 2-3 м зайтай эгнээг байрлуулна.

4.44. Хөргөлтийн төхөөрөмжийн хүчин чадлыг мөсөн чулуулгийн халхавчийн эзэлхүүний зураг төслийн эзэлхүүнээс хамааруулан дулаан техникийн тооцоогоор тодорхойлно.

4.45. Зураг төсөлд газрын доорхи усны түвшний хяналт, уулын чулуулгийн температур, мөсөн чулуулгийн халхавчийн тасралтгүй байдал ба зузааныг тогтоох арга хэмжээг тусгана.

4.46. Мөсөн чулуулгийн халхавчын зураг төслийг зохиохдоо энэхүү нормоос гадна “Газрын доорхи уулын малталт, нэвтрэлтийн угсралтын ажлын норм ба дїрэм” -д тавигдсан шаардлага болон барилгын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас баталсан дїрэм, журмыг баримтална.

5. ГАДАРГЫН УРСАЦЫГ ТОХИРУУЛАХ, УСЫГ ЗАЙЛУУЛАХ

5.1. Гадаргын урсацыг тохируулахын тулд дараах зүйлийг авч үзнэ: Ил уурхай ба боломжтой уурхайн талбарын усны урсац, цөөрмийн усыг

зайлуулах; Ил уурхайн ба уурхайн талбарыг орчны талбайгаас орж ирэх уснаас

хамгаалах; Уулын малталтын ажлын усны түвшин доошлуулах систем болон ус

зайлуулах бүсэд гадаргын усны шүүрэлтийг оруулахгүй эсвэл шүүрэлтийг багасгах мөн уурхайн (ил уурхайн) бүсэд газрын хонхорт гадаргын усыг хуримтлуулахгүй байлгах;

Ил уурхайн хажуу ханыг эвдрэлгүй байлгах ба ил аргаар ашиглаж буй уулын малталтын талбарт орох бороо тунадасны гадаргын усны нөлөөгөөр хэвийн ажиллагаа нь алдагдахгүй байх, технологийн усны алдагдал гэх мэт.

5.2. Гадаргын урсацыг тохируулах системийн зураг төсөлд орон нутгийн онцлогийг харгалзан барилга байгууламжийг төлөвлөнө. Түүнд уулын үерийн суваг, хамгаалалтын далан, ус хуримтлуулах далан, ус авах, зайлуулах барилга, голын голдиролыг шулуутгах, шинэ голидролд шилжүүлэх зэрэг арга хэмжээ тусгагдана. Мөн ил уурхай, уулын малталтын ажлын бүс рүү голын уснаас шүүрэн ирэх уснаас тусгаарлах, ил аргаар олзворлолт хийгдэх газраас усыг цуглуулах, зайлуулах шугам хоолой байгуулах, уулын малталтыг газрын доорхи уснаас хамгаалах, гэнэтийн урсацыг талбайд бий болгохгүй байлгах

БНбД 22-02-07

­ 28 ­

арга хэмжээг хангах мөн түүнчлэн улсын чанартай усны объектыг уулын малталтын ажлын хортой нөлөөнөөс хамгаалах талаар зураг төсөлд тусгана.

5.3. Гидротехникийн байгууламжийн гидрологи-метеорологийн тооцоот хангамшлийг техникийн даалгаврыг баталж байгаа байгууллага тогтооно.

5.4. Газрын доорхи уулын малталтыг гадаргын урсацаас хамгаалахаас татгалзах явдал нь зохих үндэслэлтэй байх ёстой.

5.5. Ил уурхай ба уурхайн талбайд орох борооны усны хамгаалалтын зураг төслийг зохиохдоо борооны эрчимшлийн хангамшлаар тодорхойлно. Нэг удаагийн тооцоот борооны усны эрчимшлийн хэмжээг 5 жилд нэг удаа, онцгой объект болон хажуу эргийн тогтворжилт аюултай байдалд орох объектод 10 жилд тохиолдохоор авч тооцно.

Уулын үерийн сувгийг үерийн усны 5%-ийн хангамшилтай зарцуулгаар тооцно.

Ил уурхайн ус цуглуулах болон насос станцын зураг төслийг хоногийн тунадасны хэмжээ, түүний нэг удаагийн нэмэгдэлтийг дараах хангамшлаар тодорхойлоно:

Ил уурхайн ус цуглуулахад -5 жил Ил уурхайн насос станцад 4 жил Чухал хариуцлагатай объектод (зураг төсөл зохиох даалгаварт тусгайлан

тусгасан байвал): Ил уурхайн ус цуглуулахад -10 жил Ил уурхайн насос станцад - 1 жил 5.6. Ус зайлуулах арга хэмжээний зураг төсөлд хүлцэж болох усны хурдны

хэмжээг 5 %-ийн хангамшилтай үерийн зарцуулгаар бодож төлөвлөнө. Налуу дээрх лотокийг тэгш өнцөгт, трапец эсвэл хагас дугуй хэлбэртэй

бэхэлгээтэй, угаагдахаас хамгаалан байгуулахаар (5 %-ийн хангамшилтай) зураг төсөлд тусгана.

Сувгийн шүүрүүлд ашиглах сувгийг бага налуутай бэхэлгээгїй байгуулахаар зураг төсөлд оруулна.

Ил уурхайн болон доошлох замд урсацыг хамж авах лоток төлөвлөнө. Түүн дээр ган сараалжийг байрлуулж, дээгүүр нь явах боломжтой болгоно.

5.7. Ил уурхайн нийт урсацыг талбайгаас зайлуулна. (3) Хэрэв газрын гадаргуугийн налуу нь боломжтой бол уурхайн ус хаях хэсэг рүү сувгаар явуулна.

5.8. Ил уурхай ба уурхайн гадна орших ус зайлуулах байгууламжийг ил суваг, лоток, даралттай ба даралтгүй хоолойгоор дамжуулахаар байгуулна.

Ил уурхай ба уурхайн гадна орших ус зайлуулах байгууламжийн зураг төсөлд ус нь газрын доорхи усыг тэтгэн, уурхайн ус доошлуулах системд нөлөөлөхгүй байхаар төлөвлөнө. Энэ нөхцлийг хангах боломжгүй бол уурхайн ус доошлуулах системд нэмэгдэн ирэх усыг оруулж тооцно.

5.9. Өвлийн улиралд хоолой ба насос станцад ус хөлдөхөөс хамгаалж дараах арга хэмжээг төлөвлөнө:

Єөрийн урсгал бүхий хоолойн налууг 0,005-аас их хийх, удаан хугацаагаар завсарладаг хоолойд 0,05-0,02 налуутай байгуулах;

Даралттай хоолойн ус гаргах хаалт винтелийг хоолойн доод хэсэгт байрлуулах;

насосны агрегатыг халаалттай байранд байрлуулах; Хоолойд ус хөлдөхөөс хамгаалах нэмэгдэл арга хэмжээг дулаан техникийн

тооцоогоор сонгоно.

БНбД 22-02-07

­ 29 ­

5.10. Уурхайн ба ил уурхайн усыг газрын гадаргуу, жалга, урсгал ус, цөөрөмд хаях, мөн хөрсөнд шингээх үед 6-д заасан шаардлагыг хангасан байвал зохино.

6. БАЙГАЛЬ ОРЧНЫГ ХАМГААЛАХ

6.1. Хамгаалалтын системийн зураг төсөлд байгаль орчныг хамгаалах арга хэмжээг дараах байдлаар тусгана:

Хамгаалалтын байгууламж ба хэрэгслийн зохиомжийн шийдэл, зураг төслийн шийдлийн схемийг сонгохдоо байгальд хамгийн бага хохирол учруулахаар бодож тусгана. Газрын доорхи усыг бохирдуулах, гадаргын усыг бохирдох, хог шороогоор дүүрэх, горим нь өөрчлөгдөх, эрэг нь угаагдах, хөрсний угаагдах, элэгдэх, намагших, уулын чулулгийн хөдөлгөөн, деформацид орох, талбайн ойролцоох барилга байгуулмж сууж, эвдрэх зэрэг нөлөөллийг гаргуулахгүй байх талаар зураг төсөлд шаардлагатай байгууламж, арга хэмжээг тусгах;

Хэрэв ямар нэг хохирол учруулахаар байвал түүнийг нөхөх зохистой арга хэмжээг тусгах;

6.2. Усны түвшин доошлуулах төхөөрөмжийг хэсэгчлэн ашиглалтад оруулах зураг төсөлд төлөвлөсөн хугацаанаас нь өмнө усны түвшин доошлуулалтыг 1.14 ба 1.19.-д заасны дагуу ажиллуулахгүй байх хэрэгтэй. Усыг цэвэр ба бохирдсон байдлаар нь хэсэгчлэн хуваарилан усыг зайлуулан шахах хэрэгтэй бөгөөд гарсан усыг бүрэн ба хэсэгчлэн ус хангамж, хөдөө аж ахуйн болон бусад зориулалтаар ашиглахаар төлөвлөнө.

6.3. Уулын малталтын ажлын усны түвшин доошлуулах төхөөрөмжөөс шахагдсан хаягдал усыг газар дээр эмх журамгүй хаяхыг зөвшөөрдөггүй. Хаягдал усыг ашиглалтгүй газарт байршуулах ба түүнийг усны эх үүсвэрт оруулахгүй байх, газрын доорхи ус бохирдох, хөрсийг угаах, намагжуулах бусад байгаль орчинд хор нөлөө үзүүлэхгүй байлгах талаар арга хэмжээг төлөвлөнө.

Уурхайн усыг гадаргын усанд болон жалганд нийлүүлэх ажлын зураг төслийг зохиохдоо зохих журмын дагуу батлагдсан “Бохирдсон усыг цэвэрлэж, гадаргын усанд нийлүүлэх журам”-ыг баримтлана

Уурхайн усыг газрын доорхи уст үед нийлүүлэх ажлын зураг төслийг зохиохдоо зохих ёсоор батлагдсан “Газрын доорхи усыг бохирдлоос хамгаалах журам”-ыг баримтлана.

6.4. Уурхайгаас гарсан усыг гадаргын ус, жалга болон хөрсний уст үед нийлүүлэхдээ 6.3.-д шаардлагыг хангахгүй бол уурхайн усыг зохих хэмжээнд нь хүртэл цэвэршүүлэх арга хэмжээ авах хэрэгтэй.

6.5. Уурхайгаас гарсан усны умбуур бодис хэмжээг багасгахын тулд тунгаагуурыг байгуулж ашиглана.

Тунгаагуурын эзэлхүүнийг уурхайгаас шахаж байгаа усны эзэлхүүн, түүнийг тунгаах хугацаа, усны объектод нийлүүлж болох хүлцэх цэвэршилт зэргийг харгалзан тодорхойлох ба нийлүүлж болох усны чанарыг “Бохирдсон усыг цэвэрлэж, гадаргын усанд нийлүүлэх журам”-ыг баримтлана. Уурхайн усыг тунгааж умбуур бодисыг зохих хэмжээнд хүргэх цаг хугацааг туршилтын журмаар тодорхойлно.

6.6. Уурхайн бохирдсон усны бохирдулагч бодисын концентраци хэмжээг багасгахын тулд физик-химийн болон биологийн цэвэрлэгээг төлөвлөнө.

Зохих үндэслэлтэйгээр уурхайн усыг ууршуулах цөөрөмд хаях замаар цэвэрлэгээг сольж болно.

Зарим нөхцөлд байгаль орчин, усны нөөцийг ашиглах хамгаалах төрийн байгууллагатай зөвшилцсөний үндсэн дээр эрдэсжїїлэлт бүхий усыг

БНбД 22-02-07

­ 30 ­

тохируулах цөөрөмд хийж хуримтлуулах ажлын зураг төслийг зохиож болно. Мөн түүнээс усны үертэй байх үед зохих хүлцэх хэмжээний концентраци (ПДК) бүхий усыг “Бохирдсон усыг цэвэрлэж, гадаргын усанд нийлүүлэх журам”-ын дагуу гадаргын усанд нийлүүлж болно.

6.7. Уулын малталтын ажлын ойролцоо байрлах гадагшаа урсацгүй байгалийн хонхор эсвэл аялал, загас болон аж ахуйн үйл ажиллагааны ач холбогдолгүй жижиг нуурыг хуримтлуулах, тохируулах цөөрөм эсвэл ууршуулах цөөрөм болгон зохих норм журмын дагуу ашиглаж болно.

6.8. Хуримтлуулах, тохируулах цөөрөм болон ууршуулах цөөрмийн ажлын зураг төслийг зохиохдоо газрын доорхи усыг бохирдохоос хамгаалах арга хэмжээг тухайлбал шүүрэлтээс хамгаалах халхавч, экран гэх мэтийг тусгана. Цөөрмийн гадуур хяналт судалгааны худгуудыг байрлуулж газрын доорхи усны бохирдлын байдалд хяналт тавина.

6.9. Цацраг идэвхит үйлчилгээ бүхий бодис агуулсан уурхайн усыг цуглуулах, зайлуулах, хоргүйжүүлэх арга хэмжээг зураг төсөлд тусгахдаа радиацийн аюулгүй байдлын талаарх норм ба эрүүл ахуйн дүрэмд зааснаар цацраг идэвхит бодис болон иончлогдох үйлчилгээ бүхий эх үүсвэртэй ажиллах арга хэмжээг төлөвлөнө.

Цацраг идэвхит үйлчилгээ бүхий бодис агуулсан уурхайн усыг газрын дээрх гадаргын ус болон ундааны усны, ахуйн ба загасны аж ахуйн зорилгоор ашигладаг усны эх үүсвэр болон уст үед хаяхыг хориглоно.

6.10. Шахалтаар хаягдаж байгаа усны нөлөөгөөр усны объектийн эрэг болон хөрсийг угаагдахаас хамгаалах арга хэмжээг зураг төсөлд тусгана.

6.11. Уурхайн усыг аль нэг усны эх үүсвэрт хаяхдаа усны нөөцийг ашиглах хамгаалах талаар гарсан нөхцлийг заасан Байгаль орчныг хамгаалах төрийн захиргааны төв байгууллагын баталсан норм дїрмийг баримтлах ба уулын үйлдвэрийг байршуулах талбайг сонгохдоо зохих Төрийн захиргааны байгууллагаас баталсан “Усыг тусгайлан ашиглах зөвшөөрөл олгох, зөвшөөрөлцөх журам”-ыг баримтлана.

6.12. Зайлуулагдаж байгаа усны чанарын үнэлгээний үр дүнд усанд ашигтай бүрэлдэхүүн хэсэг байвал түүнийг салган авч ашиглахаар зураг төсөлд оруулах хэрэгтэй.

6.13. Шүүрэлтийн эсрэг хэрэгсэл ба арга хэмжээг зураг төсөлд тусгахдаа ахуй-ундны ус авах байгууламжийн үйлчилгээний хүрээнд орших уст үед усанд уусгасан бодис бүхий шингэнийг инъекцээр шахахыг хориглоно.

6.14. Усны түвшин доошлуулах системийн нөлөөний бүсэд орших газрын гадаргын суулт, уулын чулуулгийн деформаци ба шилжилт болон байгууламжийн суурийн болзошгүй хөдлөлийг харгалзан үзэх хэрэгтэй.

6.15. Газрын доорхи усны түвшний бууралтаас үүсэх газрын гадаргын суулт, байгууламжийн суурийн болзошгүй хөдлөлийг тооцохдоо үе бүрийн деформацийн нийлбэрээр авч бодно.

6.16. Инженер-геологийн хүнд нөхцөл бүхий барилгын талбайн уулын чулуулгийн үе бүрийн суулт, шилжилт ба деформацийг тодорхойлохдоо модель загварыг хийж туршиж болно.

6.17. Усны түвшин доошлуулах системийн зураг төсөлд карст-суффозийн үйлчлэл, идэвхижилд орох мөн барилга байгууламжийн суурийн хөрсний сийрэгжилт явагдах зэрэг үйлчлэлийг харгалзан үзэх ба ялангуяа дээд талын элсэн үеийн байдалд онцгой анхаарал тавина. Зураг төсөлд одоогийн ба зураг

БНбД 22-02-07

­ 31 ­

төслийн шатанд байгаа барилга байгууламжийн хамгаалах шаардлагатай арга хэмжээг тусгана. (Гадсан хашлага, кольматаци, цементаци гэх мэт.)

6.18. Ил уурхайн ухагдсан уулын чулуулаг бүхий газрыг тэгшлэх боломжгүй үед түүний нөхөн сэргээх ажиллагааг аль нэг ус ашиглагчийн хэрэгцээнд зориулан цөөрөм болгон байгуулж болно.

1-Р ХАВСРАЛТ Зөвлөмж болгосон

УСНЫ ТҮВШИН ДООШЛУУЛАХ (ШҮРҮҮЛИЙН) СИСТЕМИЙН ТООЦОО

ЕРӨНХИЙ ЗААЛТ

1. Усны түвшин доошлуулах системийн тооцоог хийхдээ байгалийн нөхцлийн ба доошлуулах схемийг гаргасан байх хэрэгтэй. Уулын чулуулгийн зузаалаг хэсгийг нэг төрлийн нөхцөлд тухайлбал уст үе, ус тулах (эсвэл ус үл нэвтрүүлэх) үед шилжүүлэн ус нэвтрүүлэх үеийг хязгааргүй эсвэл хязгаарлагдмал (бүрэн эсвэл хагас) тэжээлтэй эсвэл ус үл нэвтрүүлэх үеэр хязгаарлагдсан гэх мэтээр авч үзнэ. Уст үеийн тэжээл нь цөөрөм, усны урсац бүхий газрын хөрсний уснаас эсвэл агаарын тунадасны шүүрэлт, нэг уст үеээс нөгөөдөө урсан ирэх зэрэг нөхцлөөр авна.

Усны түвшин доошлуулах системийн ажиллагааны үе шатаар схемчилж, аль нэгэн схемд оруулж авч үздэг. Үүнд: тойрог, хагас тойрог, шугамын, хэд хэдэн хэсгийн г.м (группийн-тойрог ба шулуун схемд оруулж болохооргүй).

2. Усны түвшин доошлуулах тооцоог тогтсон ба тогтоогүй шүүрэлтийн горимоор авч үзнэ. Тогтсон горимын тооцоог бүх төрлийн нөхцөлд авч үздэг журамтай. (Зөвхөн гаднаас тэжээлгүй хаалттай уст үеийн түвшинг доошлуулахаас бусад). Тогтоогүй горимын тооцоонд шавхалтын эхнээс тогтвортой горимд шилжих тэр цаг үе хүрсэн байдлаар авч үзэх ба тэр нь уст үеийн тэжээлийн нөхцлөөс хамааруулан тодорхойлогдоно.

Гаднаас тэжээлгүй хаалттай уст үеийн түвшинг доошлуулах тооцоог зөвхөн тогтворгүй горимоор гүйцэтгэнэ.

3. Усны түвшин доошлуулах (шүүрүүлийн) системийн тооцооны үндсэн зарчим нь:

Усны түвшинг доошлуулах шаардлагатай түвшинг тогтоох (Усны түвшин доошлуулах даалгавраар өгөгдсөн байдлаар);

Усны түвшин доошлуулах систем (шүүрүүл) рүү орж ирэх усны тооцоог хийнэ; Усны түвшин доошлуулах системийн үндсэн үзүүлэлтүүдийг тодорхойлно

(худгийн тоо, тэдгээрийн гүн, хүчин чадал, голчийн хэмжээ, хоолойн шүүрүүлийн ус дамжуулах чадвар болон бусад ус доошлуулах төхөөрөмжийн үзүүлэлтүүд) ;

Гаднаас орж ирэх усны урсацаар босоо тэнхлэг дээр газрын доорхи усны доошлолтын гадаргын депрессийн муруйг босгоно;

Тоноглолыг сонгон ус зайлуулалтын төхөөрөмжийн тооцоог хийх зэрэг байна. 4. Усны түвшин доошлуулах системд орж ирэх газрын доорхи усны хэмжээг

тооцоот цэгт байх шаардлагатай усны түвшингийн хамаарлаар дараах томъёогоор тодорхойлно.

Q khS Ф

= , (1)

БНбД 22-02-07

­ 32 ­

Зохих үндэслэлээр h ба k-ийн оронд томъёо (1) ус дамжуулах чадварын хэмжээ kh, м 3 /хоногийг туршилтын шавхалтын журмаар тодорхойлон хэрэглэж болно.

5. Усны түвшин доошлуулах систем ба уулын малталтын талбарт орж ирэх усны нийт хэмжээ нь уст үе бүрээс уг байгууламжид шүүрэн ирэх усны нийлбэрээр тодорхойлогдоно.

ШҮҮРЭЛТИЙН ТОГТСОН ГОРИМД ОРЖ ИРЭХ УСНЫ ХЭМЖЭЭГ ТОДОРХОЙЛОХ

6. Томъёо (1)-г ашиглан орж ирэх усны хэмжээг тодорхойлохдоо цагирган, бүрэн бус цагирган ба шугаман усны түвшин доошлуулах системд мөн уулын ажилд шүүрүүлийн эсрэг халхавчтай ба халхавчгүй нөхцөлд ф –ийн өгөгдлийг 1- р хїснэгтэд оруулсан томъёогоор бодно.

БНбД 22-02-07

­ 33 ­

1 дїгээр хїснэгт

Тооцооны схем Тооцооны томъёо Схем 1

Гүйцэд эсвэл гүйцэд бус хүрээний систем. Түрэлттэй ба түрэлтгүй шүүрэлтийн түвшиний бууралтын өгөгдсөн цэгт орж ирэх усны хэмжээ

Цагирагын систем

Ф

d

cs

r x

=

ln

2π

Бүрэн бус цагирагийн систем

Ф r d

cs

c

r x l =

ln

2π

Тооцоот цэгийн системийн гадна хүрээнд эсвэл төвд байрлахад x CS = r

Схем 2

Гүйцэт эсвэл гүйцэт бус шугамын систем. Түрэлттэй ба түрэлтгүй шүүрэлтийн түвшиний бууралтын өгөгдсөн цэгт орж ирэх усны хэмжээ

Ф l

d cs r x = −

Схем 3

Түрэлттэй уст үеийн дээд өнгөнд цагирагын шүүрүүл байрлах. Орж ирэх усны хэмжээ шүүрүүлийн байрлах гүн S l –ээс хамаарах

Цагирагын шүүрүүл

Ф r h

h r

r d

h

r r =

+ + ln ln

π

π

8

2

Бүрэн бус цагирагын шүүрүүл

Ф r h

h r

r r d

h

c

r r

l = +

+ (ln ln ) π

8

Схем 4

Түрэлтгүй уст үе дэх цагирагын гүйцэт бус шүүрүүл. Орж ирэх усны хэмжээ шүүрүүлийн байрлах гүн S l – ээс хамаарах

Цагирагын шүүрүүл

Ф r r

r d

l

l

h

r y

y r

= +

+ ln ln π

π

8

2

Бүрэн бус цагирагын

шүүрүүл Ф

r r r r d

l

l

h

c

r y

y r

l = +

+ (ln ln ) π

8

Схем 5

Түрэлттэй уст үеийн дээд өнгөнд шугаман шүүрүүл байрлах. Орж ирэх усны хэмжээ шүүрүүлийн байрлах гүн S l –ээс хамаарах

Ф h h

l h

d r r = + ( ln ) 2 1 π π

Схем 6

Түрэлтгүй уст үе дэх шугаман гүйцэт бус шүүрүүл. Орж ирэх усны хэмжээ шүүрүүлийн байрлах гүн S l –

Ф h

l d d

l

l

h

s r r

y y r

=

+

+

2

1

1

2

(

ln

)

π π

БНбД 22-02-07

­ 34 ­

ээс хамаарах Схем 7

Түрэлттэй уст үеийг нээсэн малталтын эрэг (давхрагын шүүрүүл)

хэрэв r h

≥ 0 5 , бол

Ф r h

r d r

= + ln

. 0 44

2π

хэрэв r h

≤ 0 5 , бол

Ф

r

h

r h h

h

r h r

rd

=

+ + +

+ ( arcsin . ln ) π

π

2 2 0 515

4

2

2 2

Схем 8

Түрэлтгүй уст үе дэх малталтын эрэг (давхрагын шүүрүүл)

хэрэв r y

≥ 0 5 . бол

Ф h

s

r

y y

r r d d r r

= +

+

π( ln

. ln

) 2

0 44

хэрэв r y

≤ 0 5 . бол

Ф h

s

r

r r

y

r y y

d d r y r

r =

+

+ + +

π( ln arcsin . ln

) 2

2 0515 4 2 2

Схем 9

Түрэлттэй уст үеийг нээсэн суваг (давхрагын шүүрүүл)

При b h

≥ 0 5 .

Ф b h l

d r = − + 0 44 .

При b h < 0,5

Ф b h

h b

l d r

= − + 0 638

4 . ln

π

Схем 10

Түрэлтгүй уст үе дэх суваг (давхрагын шүүрүүл)

хэрэв b y

≥ 0 5 . бол

Ф h

s

b b

y b y

l

d d

d

r s r

r

=

− − −

+ − +

2 2

0 44 2 2

( ) ( )

. β

хэрэв b y < 0,5 бол

Ф h

s

b b

y

b y y b

l

d d

d r s r

r

=

− − −

+ − +

2 2

0 638 4 2 2

( ) ( )

, ln β π

Схем 11

Ф r

k d s

s s

r tk r =

+ ln

2π

БНбД 22-02-07

­ 35 ­

Гүйцэд шүүрэлтийн халхавчаар хүрээлэгдсэн ухсан нүхэнд орох усны хэмжээ Схем 12

Гүйцэд шүүрэлтийн шугаман халхавчаар сувагт орох усны хэмжээ

Ф b

k

l

d s s

r t k =

− + − ( ) 1

7. Усны түвшин доошлуулах системийн шилжүүлэх радиус (уулын малталтын гарын доорхи ус гарч буй хязгаарт, түүний дотор ирмэгийн шүүрэлтийн эсрэг халхалч)-ыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

Хүрээлсэн усны түвшин доошлуулах систем (малталтын эсвэл хүрээлсэн халхавч) талуудын хоорондын харьцаа 10 –тай тэнцүү буюу түүнээс бага байвал:

r A

S r ( ) ; = π

(2)

Хүрээлсэн усны түвшин доошлуулах систем (Малталтын эсвэл хүрээлсэн халхавч) талуудын хоорондын харьцаа 10 –аас их, мөн богино (l < 2L) шугамын усны түвшин доошлуулах системд:

r = 0,25 l; (3)

урт ( l ≥ 2L ) усны түвшин доошлуулах систем (суваг) r = 0 (4)

8. Хүрээлсэн ба богино шугамын усны түвшин доошлуулах систем ба төхөөрөмжийн депрессийн радиус r d –ийн хэмжээг шүүрэлтийн бүсийн радиустай тэнцүү авах ба түүний хязгаар нь тэжээлийн хүрээтэй хамт бол тойрог хэлбэртэй авах мөн бусад хязгаарын нөхцөлд 2-р хїснэгтэд заасан томъёогоор, урт шугамын усны түвшин доошлуулах систем ба төхөөрөмжид дараах томъёогоор бодно:

r d = L (5)

9. Хоёр талаасаа тэжээлтэй урт шугамын усны түвшин доошлуулах систем (төхөөрөмжид) –д орж ирэх гүний усны хэмжээг хажуу тал бүрийг тусад нь тодорхойлж, (тэжээлийн бүсийн байрлах зайнаас хамааруулан) нийлбэрээр нийт хэмжээг олно.

2 дугаар хїснэгт

Тооцооны схем Тооцооны томъёо

БНбД 22-02-07

­ 36 ­

Нэг шугаман хязгаар бүхий тэжээлийн бүстэй уст үед d r L = 2

Харилцан перпендикуляр бүхий хоёр талын хязгаартай уст үе a—тэжээлийн бүс b—ус нэвтрүүлдэггүй

а,а хазгаарт d r L L

L L =

+

2 1 2

1

2

2

2

a,b хязгаарт d r L L L

= + 2 1 1 1

2

2

2

Хоёр талын параллель эгнээ бүхий хязгаартай уст үе a— тэжээлийн бүс b— ус нэвтрүүлдэггүй

а,а хязгаарт d r L L

L = 2

1 2

1 π

π sin

a,b хязгаарт

d r L L L ctg =

4 1

2

1 2 π π

Хязгааргүй уст үе түүний тэжээл нь р эрчимтэй гадаргын усны шүүрэлтээс бүрдэх d r r H

k p

= + 2

Түрэлттэй устай хязгааргүй уст үе түүний тэжээл нь дээд талын үенээс орж ирэх уснаас бүрдэнэ d

d r h

k r

k h = + 1

ШҮҮРЭЛТИЙН ТОГТООГҮЙ ГОРИМД ОРЖ ИРЭХ УСНЫ ХЭМЖЭЭГ ТОДОРХОЙЛОХ

10. Тогтоогүй горимын эхний ээлжинд (депрес нь тэжээлийн бүсэд хүрээгүй үед) усны түвшин доошлолтын функц Ф –ийг 3-р хїснэгтийн схем 1-ээр тодорхойлох эсвэл 1-р хїснэгтийн тогтворжсон горимд тодорхойлдог томъёогоор Ф-ийн хэмжээг авч болох ба тэхдээ радиус депресс r d ,-ийг дараах томъёогоор зохих хугацаанд тохируулан авна:

d r r at = +15 , (6)

Томъёонд орсон хэмжээсийг туршилтын журмаар тодорхойлох эсвэл дараах томъёог ашиглана:

lc

g

a kh =

µ ; pc

e

a kh =

µ

Үүний дараа депресси нь тэжээлийн бүсэд хүрсэн үед хүрээлсэн ба богино шугамын усны түвшин доошлуулах системд орж ирэх усны функцийн хэмжээг томъёо (1)-ээр авахдаа схем 2—7-ын дагуу 3-р хїснэгтийг ашиглана. 3-р хїснэгтэд орсон функц Е i –н хэмжээсийг 4-р хїснэгтэд оруулав.

3 дугаар хїснэгт

Тооцооны схем Тооцооны томъёо Схем 1

Ф at i cs E x = − −

14 4

2

π ( )

БНбД 22-02-07

­ 37 ­

Хягаарлаагүй уст үе

Системийн төвд x cs =r Ганц цооногт x cs =r h

Схем 2

Уст үе нь нэг талаасаа шулуун шугаман тэжээлтэй эсвэл ус үл нэвтрүүлэх хүрээтэй

( ) Ф

at z L at i

cs i E x E x = − −

± −

+ +

14 4

2 4

2 2 2

π

“+” тэмдэг нь ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд, “-“ нь тэжээлийн хүрээнд хамаарна. Системийн төв нь: x cs =r, x=0, y=0

Схем 3

Уст үеийн даврага нь харилцан перпендикуляр тэжээлийн эсвэл ус үл нэвтруулэхээр хүрээтэй байх

Системийн төв нь Ф

at at at at i i i

i i E r E L E L L E L = − −

± −

± −

+

± −

14 4

2 2

1

2

2

2

2

2

π

функцийн + Е i тэмдэгтэй байвал уст үеийн хязгаарын төрөлд тохируулж: [+ - + -]—x, z — тэжээлийн хүрээнд; [++++]—x, z — ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд [++--]—x — тэжээлийн хүрээнд; Z— ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд

Схем 4

Уст үеийн даврага нь харилцан параллель тэжээлийн эсвэл ус үл нэвтрїїлэхээр байх

Системийн төв нь:

Ф at at at i i

i i E r E L E L = − −

± −

± −

14 4

2 2

2

2

π

функции Е i тэмдэг нь: ″нэмэх″ —ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд, ″хасах″—тэжээлийн хүрээнд

Схем 5

Хязгаарлаагүй уст үе

Ф at

где Q i i

hi

i

i n

i hi E x q

= − −

=

=

=

∑ 14 4

2

1 π δ δ ,

Тэнцүү ундрагатай худгуудад

Ф at i mt E x = −

12 4 4

2

π ,

үүнээс mt h h

n hi x x x x = 1 2 K

Схем 6

уст үе нь шулуун хүрээ бүхий тэжээл эсвэл ус үл нэвтрүүлэх хүрээгээр хязгаарлагдсан

[ ] Ф at at i i hi

i

i n

i mhi E x E x = − −

± −

=

=

∑ 1 4 4 4

2

1

2

π δ , ″нэмэх″

тэмдэг ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд, ″хасах″—тэмдэг нь тэжээлийн хүрээнд. Тэнцүү ундрагатай худгуудын хязгаарт- тэжээлийн хүрээнд ба тогтсон горимд Ф mt m

mt

x x

= 1 2π

ln , ,

mt h h n

hn x x x x = 1 2 K

mt m mh mh n

mhn x x x x , = 1 2 K

БНбД 22-02-07

­ 38 ­

Схем 7

Уст үеийн давхрага нь харилцан перпендикуляр тэжээлийн эсвэл ус үл нэвтрїїлэх хүрээгээр хязгаарлагдсан байх

[ Ф at at i i hi

i

i n

i mhix E x E x = − −

± −

±

=

=

∑ 1 4 4 4

2

1

2

π δ

] ± −

± −

1

2 2

4 4 E x E x mhiz i

mhio

at at

функц + Е i уст үеийн хүрээнээс хамаарч: [+ - + -]—x, z — тэжээлийн хүрээнд; [++++]—x, z — ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд [++--]—x — тэжээлийн хүрээнд; Z— ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд a) Ф mx mt mz

mt mt mo mt

x

x x x

= 1 2π

ln ,

, ,

b) Ф mx mt mo mt mt mz

mt x

x x x

= 1 2π

ln ,

, ,

где mt mx mh x mh x

n mhnx x x x x x x x , ; = 1 2 K

mt mz mh z mh z n

mhnz x x x x x x x , ; = 1 2 K

mt mo mh o mh o n

mhno x x x x x x x , ; = 1 2 K

mt x см схему − . 6

Тайлбар. Ажиллаж байгаа худгийн усны түвшиний хэмжээг тодорхойлох үед энэ худгийн X h –ийг радиус r h . –тэй тэнцүү авна.

4 дїгээр хїснэгт

и E i (-и) ν їеийн W (и, ν) Г 1», 1) пряг 0,05 0,1 0,2 0,6 1,0 2,0 5,0

0 .— ее 6,228 4,854 3,505 1,555 0,842 0,228 0,007

0,01 -4,038 4,043 3,815 3,288 1,555 0,841 0,228 0,007 0,02 -З,355 3,326 3,344 2,852 1,553 0,841 0,228 0,007 0,03 -2,959 3,037 2,887 2,690 1,542 0,841 0,228 0,007 0,04 -2,681 2,748 2,629 2,482 1,521 0,841 0,228 0,007 0,06 -2,468 2,458 2,427 2,311 1,493 0,841 0,228 0,007 0,06 -2,295 2,312 2,262 2,167 1,459 0,839 0,228 0,007 0,07 -2,161 2,166 2,123 2,044 1.423 0,836 0,228 0,007 0,08 -2,027 2,021 2,003 1,935 1,386 0,832 0,228 0,007 0,09 -1,919 1,754 1,898 1,839 1,349 0,826 0,228 0,007 0,1 -1823 1,487 1,805 1,763 1,312 0,819 0,228 0,007 0,2 -1,223 1,221 1,216 1,194 0,996 0,715 0,228 0,007 0,3 -0.906 1,000 0,902 0,890 0,778 0,601 0,216 0,007 0,4 -0,702 0,779 0,700 0,693 0,621 0,502 0,205 0,007 0,5 -0,560 0,559 0,558 0,553 0,504 0,421 0,194 0,007 0,6 -0,454 0,476 0,453 0,450 0,415 0,354 0,177 0,007 0,7 -0,374 0,393 0,373 0,370 0,345 0,300 0,161 0,007 0,8 -0,311 0,310 0,310 0,308 0,289 0,254 0,144 0,007 0,9 -0,260 0,223 0,260 0,258 0,244 0,217 0,128 0,007 1,0 -0,219 0,136 0,219 0,218 0,206 0,186 0,114 0,007 2,0 -0.049 0,049 0,049 0,049 0,047 0,044 0,034 0.005 5,0 -0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,000

8,0 0 0 0 0 0 0 0 0

БНбД 22-02-07

­ 39 ­

11. Хүрээлэгдсэн эсвэл богино шугамын усны түвшин доошлуулах системд орж ирэх усны хэмжээг тодорхойлох үед харилцан өөр уст үенээс бүрдсэн зузаалаг хэсгийн нэг талаасаа хягаарлагдаагүй эсвэл хягаарлагдсан (нэг шулуун шугамын хязгаартай) үед шавхалт хийж байгаа хэсгийн усны түвшин доошлолтын функцийн хамаарлыг дараах томъёогоор тодорхойлно:

Хязгаарлагдаагүй уст үед

Ф

W at

a cs

cs

d x x b

=

2

4

;

; π

Нэг талаасаа хязгаарлагдсан уст үед,

Ф

W at

a W

at a cs

cs

d mcs

mcs

d x x b x

x b

=

±

2

2

2

4

; ;

π Їүнд "±" тэмдэгийн "нэмэх" тэмдэг нь ус үл нэвтрүүлэх хүрээнд, "хасах"

тэмдэг нь тэжээлийн хүрээнд. Функц V (и, v) –ийн утгыг 4-р хїснэгтээс тодорхойлно.

x x mcs cs

at ýñâýë at è 2 2 =

ν = cs

d

mcs

d

x b

x b a

или a

(10)

b d –г 5-р хїснэгтэд заасан томъёогоор тодорхойлно

5 дугаар хїснэгт

Тооцооны схем Тооцооны томъёо Схем 1

d d

g d

b k h

= µ

Схем 2

d d

E d

b k h

= µ

Схем 3

d

Е

d

d

d

d b k

h k h

= +

1 1

1

2

2 µ

Системийн төв ба хүрээнд x CS =r. 12. Урт шугаман усны түвшин доошлуулах системд орж ирэх усны хэмжээг

тодорхойлохдоо томъёо (1)-ийн түвшин доошлуулах функц Ф-ийн утгыг дараах томъёогоор бодно:

БНбД 22-02-07

­ 40 ­

F

F at

F L

at

l at

cs cs cs

cs

x x x

x =

−

−

2

2 2

2 2

(11)

Функц F (и)-ийн утгыг 1-р зургийн графикаас тодорхойлно.

1-р зураг. функцF(и)-ийн график

13. Түвшин доошлуулах функцийн утга нь түвшин доошлуулах системийн янз бүрийн хугацаанд ажиллуулах эсвэл зогсоох үед цаг хугацаа i- бүрд Q i =const байх ба усны зарцуулгын Q (t) нь шаталсан шугамаар (2-р зураг) илэрхийлэгдэх ба түүнийг n цаг хугацаанд дараах томъёогоор тодорхойлно:

( ) Ф Ф t i i

i ii

i n

i Q Q Q t = −

− −

=

=

− ∑ 1

1 1

(12)

2-р зураг. Шавхалтын шаталсан график

14. Тогтворжоогүй горимын үргэлжлэх хугацааг t –тэй тэнцүүгээр авч түвшин доошлолтын функциФ-ийг 3-р хїснэгтийн хэмжээнд хүрэх үед түүнийг 1-р хїснэгтэд заасан схем ба тэжээлийн нөхцлийн дагуу тодорхойлж болно.

УСНЫ ТҮВШИН ДООШЛУУЛАХ ХУДГИЙН СИСТЕМИЙН ТООЦОО

15. Усны түвшин доошлуулах худгуудын байршил, тоо, гүний хэмжээг газрын доорхи усны урсац, бууруулах шаардлагатай түвшиний хэмжээнээс үндэслэн тогтооно.

Худгуудын тооцоот хүчин чадлыг туршилтын материалыг үндэслэн тодорхойлно.

Туршилтын материалгүй нөхцөлд худгийн хүчин чадлыг дараах эмпирийн томъёог ашиглан тодорхойлж болно:

h f h q l r k ≤ 400 (13)

16. Усны түвшин доошлуулах худгуудын тооцоог урьдчилан тэдгээрийн үзүүлэлтүүдийн (гүн, голч, шүүрийн урт) туршилтын материалыг үндэслэн, эсвэл 13-р томъёогоор тодорхойлж, нэг худгийн ус гаргах чадварыг олох хэрэгтэй. Түүнийг үндэслэн мөн усны түвшин доошлуулах системд орж ирэх усны хэмжээнээс хамааруулан худгийн тоо, тэдгээрийн байрлалыг тодорхойлох

БНбД 22-02-07

­ 41 ­

ба худаг бүрийн ачаалалыг ойролцоогоор адил гэж авна. Энэ үед нэг анхаарах зүйл бол гидрогеологийн онцлог нөхцөл, мөн эдэлгээний хугацаанд худгуудын хүчин чадлын бууралт, гол шалтгаан нь хөрсний усны түвшиний бууралт, худгийн шүүрийн кольматаци, зэврэлт ба химийн бохирдол зэргээс болно. 17. Тогтоосон худгуудын байрлал, хүчин чадалд усны түвшиний бууралтыг усны түвшин доошлуулах худгуудын тооцоот цэг дээр болон худагт нь байж болох хэмжээг шалгах хэрэгтэй.

Хүрээлсэн ба шугамын ус доошлуулах системийн тооцоот цэгийн усны түвшинг тодорхойлохдоо 1-р хїснэгтийн схем 1 ба 2 –ийн томъёо ба (1) томъёогоор тооцсон түвшин доошлолтын функц Ф-ийг түрэлттэй үед шууд, түрэлтгүй нөхцөлд томъёо (1)-д дараах томъёог оруулна.

h H S

= − 2 2

(14)

18. Худгуудын шугам дээрх газрын доорхи усны түвшиний бууралтыг Ф –ийн утгаар томъёо (1) – ээр тодорхойлох ба хүрээний системд X cs = r, шугамын системд X cs = 0 гэж авна.

Гүйцэд худаг, түүний шугам ба усны түвшиний бууралтын хоорондын холбоог түрэлттэй урсацтай үед дараах томъёогоор илэрхийлнэ:

h l h

in S S q Ф kh

= + (15)

Гүйцэд худаг, түүний шугам ба усны түвшиний бууралтын хоорондын холбоог түрэлтгүй урсацтай үед дараах томъёогоор илэрхийлнэ:

h l h

in y y q Ф k

2 2 2 = − (16)

Худгийн шугамны босоо тэнхлэг дээрх усны түвшинг дараах томъёогоор тодорхойлно:

l l y S H = − (17)

Гүйцэд худгийн дотоод шүүрэлтийн эсэргүүцлийн үзүүлэлт нь:

in с Ф Ф = (18)

с h

Ф r s

= 12 2 π π

ln (19)

Гүйцэд бус худгийн уст үеийг нээн орсон байдлаас хамаарч дотоод шүүрэлтийн эсэргүүцлийн үзүүлэлтийг уст үеийг бүрэн нээж ороогүйн нэмэлт дотоод шүүрэлтийн эсэргүүцлийг оролцуулан дараах томъёогоор тодорхойлно:

imp c com Ф Ф Ф = + (20)

Түрэлттэй устай нөхцөлд

com f

f

f

h Ф l

l l r

h e =

− −

2π

ln (21)

Үүнээс е –г 3-р зургийн графикаас тодорхойлно. а) б)

БНбД 22-02-07

­ 42 ­

в) г)

3-р зураг. Гидрогеологийн гүйцэд бус худгийн эсэргүүцлийн тооцооны график а, б – түрэлттэй ба түрэлтгүй уст үеийн гүйцэд бус худгийн схем а, г — е –г тодорхойлох график Түрэлтгүй нөхцөлд 21-р томъёо ба 3-р зургийн графикаас е-г тодорхойлохдоо

I f –ийн оронд b f – г тавих ба h –ийн утгын оронд y h .–г тавина. Гүйцэд бус худгуудын системийн тооцоонд 15 ба 16-р томъёоны Ф in –ийн

утгын оронд Ф imp –г тавина. 19. Усны түвшин доошлуулах хэсгийн системийн худгийн тоо, хүчин чадал ба

байршлыг сонгохдоо усны түвшин доошлуулах худгуудын тооцоот цэг дээр болон худаг бүр дээр нь байж болох хэмжээг гарган, нийлүүлж шалгах хэрэгтэй.

S kh hi i q f = ∑ 1 (27)

Худгийн гадна орших тооцоот цэгийн усны түвшиний бууралтын функцийн өгөгдлийг 6-р хїснэгтийн томъёогоор тодорхойлох ба гүйцэд худагт түүний үйлчлэх хүрээг дараах томъёогоор бодно:

h d

h f r

r = 0 159 . ln (23)

Гуйцэд бус худгийн системийн тооцоонд 21 ба 23-р томъёоны түвшин доошлолтын функцийн утга ф imp –д тооцоот радиус r he ,–ийг оруулах ба гүйцэд худагт гүйцэд бус худгийн үйлчлэх ундаргатай адилаар авч:

he h r r e a a Ф imp = = − ; 2π (24)

Тооцоог хийхдээ гүйцэд худгийн нэг адил 23-р томъёонд r h –ийн оронд тооцоот радиусын хэмжээ r he – ийг тавина

20. Худгийн эцсийн гүн, насосыг байрлуулах гүн мөн шүүрийн голч, уртын хэмжээг 18 ба 19-р зїйлд заасны дагуу доошлуулах түвшний хэмжээ, худгийн усны түвшингээс үндэслэн тодорхойлно.

Шүүрийн эдэлгээг удаашруулах зорилгоор түүнийг худгийн усны түвшингээс дор байрлуулдаг журамтай. Зохих үндэслэлээр усны түвшингээс дээр шүүрийг

БНбД 22-02-07

­ 43 ­

байрлуулж болох ба тухайлбал усны түвшинг ус тулах үе хүртэл доошлуулах үед сүүлийн шатанд байж болно. Энэ нөхцөлд шүүрийн ажиллагаатай (усан доорхи) хэсгийн уртыг тодорхойлохдоо сорох өндрийг харгалзах ба худгийн гаднах усны түвшингээс усанд ороогүй шүүрийн l f , м - хэсгийг хасаж бодно. Гүйцэд худагт дараах томъёогоор:

f h

h

h h l

q r

q y k

k = −

+ 168 0 51 2

. . (25)

Гүйцэд бус худагт томъёо (25)-ийн y h ,–ий оронд b f –ийг тавина.

4-р зураг. Q (и, ν) ба Q 1 (и,ν) функцийн график

ХООЛОЙН БА ГАЛЕРЕЙНЫ ШҮҮРҮҮЛИЙН ТООЦОО

21. Сонгосон гүний байрлалын цагираган шүүрүүлд газрын доорхи усны орох хэмжээг 1-р томъёо ба 1-р хїснэгтийн схем 3 ба 4-д заасан томъёогоор бодно.

Ус орох хэмжээг газрын доорхи усны түвшиний доошлолтын тооцоонд оруулж 18-р зїйлд оруулсан цэгт бодох ба тэр нь шүүрүүлийн хүрээтэй харьцуулахад гадна нь байх юм.

22. Өгөгдсөн гүнд байрласан цагирган шүүрүүлийн төвийн газрын доорхи усны түвшиний бууралт, мөн төвд нь усны түвшин бууралтын хэмжээг заасан цагирган шүүрүүлийн байрлах шаардлагатай гүнийг дараах тэгшитгэлээс тодорхойлно

l

l l l

cs h l l

d

l

S y r y r y y S r y y

r y

r d

l

r r r r = +

−

= +

π ϕ ϕ ϕ 2 8 2 3

; ln ; (26).

1-р хїснэгтийн схем 3 -д y l =h; мөн хүснэгтийн схем 4-д у l = Н - S l ;

ϕ ϕ ϕ r r

l

d

l l

d

l y r y y

r y ;

=

−

1 2

(27)

Функцийн утга нь 1 2 3

ϕ ϕ ϕ r и

r

l

d

l l y r y y

,

БНбД 22-02-07

­ 44 ­

5-р зургийн графикаас тодорхойлно. Тэгшитгэл (27) –г утгын сонголтоор эсвэл графикаар бодно

6 дугаар хїснэгт

Тооцооны схем Тооцооны томъёо Схем 1

Тойргийн хүрээнээс тэжээлтэй давхрагад

f d

cs h

d cs i h

h

r x xr x r x x

=

+ − − +

0159

2 2

2 2 2

. ln

Схем 2

Хагас хязгаарлал бүхий давхрага (нэг талын хүрээний тэжээлтэй) 1-худаг; 2-тэжээлийн бүс

f x h h h

h

l l x x

= − +

0159 4 4 2 2

. ln ;

x нь нэмэх тэмдэгтэй бол цэг М нь худаг ба тэжээлийн бүсийн дунд байрлана

Схем 3

Зурвас хэлбэртэй уст үе бүхий давхрага 2 талын хүрээний тэжээлтэй 1-худаг; 2-тэжээлийн бүс

f Q x z

Q x z

st

h

st st st b l b b b

= +

−

; ; ;

2

и x z

или z

st st

h

st b b l b

= = = −

; . ν ν 2

Функц Q(и,ν)-ийг 4-р зургаас тодорхойлно

Схем 4

Тэжээлийн бүс ба ус үл нэвтрүүлэх хягаарын хоорондох давхрага 1-худаг; 2-тэжээлийн бүс

f x z x z Q b l b Q b b st

h

st st st

= +

−

1 1 ; ; ;

и x z

или z

st

h

st

h

st b l b

l b

= = +

= −

; . ν ν

Функц Q(и,ν)-ийг 4-р зургаас тодорхойлно

БНбД 22-02-07

­ 45 ­

23. Өгөгдсөн гүнд байрласан шугамын шүүрүүлд ирэх газрын доорхи усны хэмжээг 1-р томъёо ба 1-р хїснэгтийн схем 5 ба 6-аар тодорхойлох ба шугамын шүүрүүлийн голчоос х зайд орших газрын доорхи усны түвшинг 17-р зїйлд зааснаар түүнд ирэх усны хэмжээг 11-р томъёогоор бодогдсон байна.

24. Шугамын шүүрүүлийн голчоос х зайд өгөгдсөн доошлуулах шаардлагатай усны түвшинг хангахын тулд эхлээд түүнд орж ирэх газрын доорхи усны хэмжээг 1-р томъёо ба 1-р хїснэгтийн схем 2-оор тодорхойлох ба дараа нь мөн хүснэгтийн схем 5 ба 6-г ашиглан шугамын шүүрүүлийн байрлах шаардлагатай гүнийг сонгож өгөх замаар тодорхойлно.

25. Томъёонд тэмдэглэсэн үсгийн агуулгын тайлбарыг лавлахын 3-р хавсралтад орууллаа.

2-Р ХАВСРАЛТ Заавал мөрдөх

УСНЫ ТҮВШИН ДООШЛУУЛАХ ХИЙЦҮҮД БА АЖИГЛАЛТЫН ХУДГУУДЫН ЗУРАГ ТӨСӨЛ ЗОХИОХ НЬ

1. Усны түвшин доошлуулах худгуудын хийцийг тодорхойлохын тулд зураг төсөлд өрөмдлөгийн арга ба худагт шаардагдаж байгаа хамгаалалтын яндан бэхэлгээг сонгосон байх ёстой. Өрөмдлөгийг шавар угаалттайгаар шүүрүүлэлтгүй давхаргын хязгаар дотор, мөн түүнчлэн шүүрүүлэлттэй ус агуулсан давхаргын хязгаар дотор өрөмдсєний дараа нь шаврыг салгах нь үр ашигтай гэдгийг туршилтын аргаар тогтоосон тохиолдолд хийхээр тусгахыг зөвшөөрнө.

Шүүрийн баганын доорхи худгийн диаметрыг зураг төсөлд тусгасан гадаад шүүрүүлэгч элс хайрган асгаасын диаметрээр сонгон авна.

Ашиглалтын үед хэрэглэхээр тусгасан хамгаалалтын яндан хоолойн баганад доош сууж үлдэж байгаа хоолойны дээд зах нь түрүүн хийгдсэн хоолойн башмакаас дээр 3 м-ээс багагүй зайд, цоонгийн гүн 50 м хүртэл бол 5 м-ээс багагүй зайд байх ёстой бөгөөд цоонгийн гүн их тохиолдолд хоолойнуудын хоорондох цагираг завсар нь цементлэгдсэн (үлдэж байгаа бүх л хоолой хоорондын зайтай адилаар) эсвэл сальник хийгдсэн байх ёстой.

Далд малталт дахь усны түвшин доошлуулах худгийн зураг төсөл зохиох үед тэдгээрийн өрөмдлөгийг малталт уруу газрын доорхи усны цөмрөлт эс гаргах хийцүүдийг ашиглан хийхээр тусгаж өгнө.

Зөөлөн чулуулагт тохирох үндэслэлүүд нь байгаа бол газар доорхи малталтаас шаардлагатай гүн хүртэл шүүрийн баганыг нь чигжиж эсвэл дарах замаар өөрөө халидаг цооногийн хийцийг хийхээр тусгахыг зөвшөөрнө.

2. Усны түвшин доошлуулах худгуудад зориулж яндант, сараалж-савхан, хүндийн хүчний, торон, бүрхүүлэн ба блокон шүүрүүдийг тусгах эсвэл 1 дїгээр

БНбД 22-02-07

­ 46 ­

хїснэгтийн шаардлагыг үндэслэн худгийн ус хүлээн авах хэсгийг шүүрийн төхөөрөмжгүйгээр зураг төсөлд тусгаж өгнө.

Шүүрүүдийн эгнээ бүр түүний техникийн бүх өгөгдлийг заасан үйлдвэр бэлтгэгчээс гаргасан паспорттой байх ёстой.

Үйлдвэрт хийсэн шүүр авах боломжгүй тохиолдолд тэдгээрт зураг төслийн байгууллагын боловсруулсан тусгай зураг төсөл хийсэн байх ёстой.

Шүүрүүдийн бат бэх нь тэдгээрийн цооног дахь хэвийн ажиллагааг хангах мөн түүнчлэн тээвэрлэлт ба угсралтын үед бүрэн бүтэн байдлыг хангах хангалттай хэмжээтэй байх ёстой.

Тэдгээрийг зэвэрдэггүй байхаар зураг төсөлд тусгана. Шүүрүүдийн эгнээг хооронд нь мөн түүнчлэн тунгаагууртай ба шүүрийн дээр

байх хоолойтой холбохдоо ер нь резьбагаар хийсэн байх ёстой. 3. Хоолойны нүхлэлтийг дугуй нүхнүүд эсвэл уртааш зүссэн нарийн завсар

байдлаар тусгаж өгнө. Сараалж-савхан ба яндант шүүрүүдийн ус хүлээн авах бүрээсийг төмөр

утсаар өгөгдсөн тогтмол алхмаар спиралаар ороож хийх, тороор хийх эсвэл төрөл бүрийн нүхлэлт („мостом", дугуй нүхнүүд эсвэл уртааш зүссэн нарийн завсар гэх мэт) гаргасан ган хуудсыг зүсэж хийж өгнө.

4. Яндант шүүрийн хажуу гадаргын сүвэрхэг хэмжээ нь төмөр утсаар ороосон ус хүлээн авах хэсгийн 18-25% эсвэл зүссэн ган хуудсын 30—60 % байх ёстой.

Ус хүлээн авах бүрээсийн нэвтрүүлэх нүхний хэмжээ нь, харин эдгээр нь байхгүй бол шүүрийн нүх нарийн завсар нь залгаа байгаа чулуулаг ба элс хайрган асгаасын бүрэлдхүүний дундаж диаметртэй d i,mi тэнцүү байх ёстой.

5. Шүүрийн асгаасанд угаасан элс ба хайрга эсвэл элс-хайргын холимог, мөн түүнчлэн хувийн жин нь 20 кН/м 3 (2 тс/м 3 )-ээс багагүй ба түр зуурын шахагдлын эсэргүүцэл нь 60 МПа-аас багагүй хатуу тунамал ба галт уулын чулуулгийн буталсан бүтээгдхүүнийг хэрэглэхээр тусгана.

Асгаасын материал нь нягт, усанд уусдаггүй, давсны хольцоо байхгүй байх ёстой.

6. Элс-хайрган асгаасын ширхэглэлийн бүрэлдхүүн ба тэдгээрийн зузааныг 2-р хїснэгтэд заасан шаардлагуудад үндэслэн сонгоно.

Шүүрийн гадуурх асгаасыг байрлуулахдаа шүүрийн дээд ирмэгээс дээш 2-10 м-д асгаасаар бүрж байгаа цооногийн гүн ба шүүрийн баганын хэсгийн өндрөөс хамааруулан тусгаж өгнө.

7. Өргөсгөсөн хүрээний шүүрийн гадуурх элс хайрган асгаасыг жижиг ширхэгтэй элсэнд усны түвшин доошлуулах худагт тусгахыг зөвшөөрөх бөгөөд өрөмдлөгийг цохилтот өрөмдлөгийн аргаар зураг төсөлд тусгана.

Нэг үетэй хүрээний шүүрийн гадуурх асгаасыг дараах аргуудын нэгээр байгуулахаар тооцон зураг төсөлд тусгахыг зөвшөөрнө:

Худгаас хийн насосоор шавхалт хийхдээ нэгэн зэрэг элс хайрган материалыг байрлуулах ба хамгаалалтын янданг дээш өргөх, шүүрүүдийг конустай суулгах, туслах цооногийн тусламжтайгаар өрөмдлөгт зориулан өргөсгөгч ашиглах зэргийг авч їзнэ.

8. Усны түвшин доошлуулах худгийн хийцэнд битүү яндангаас бүрдэх, тогтворгүй хэсгийг бүрхэх шүүрэлтийн багана тусгах ёстой бөгөөд энэ нь давхарга, шүүрэлтийн эгнээ ба оройг усанд алдахгүй, шаардлагатай үед тунгаагуур эсвэл гарцтай байна.

Шүүрийн баганын диаметр нь түүн доторхи төхөөрөмжүүдийг тухайлбал насосууд (хэрэв зураг төсөлд тэдгээрийг тусгасан бол) ба багажийг суулган

БНбД 22-02-07

­ 47 ­

угсрах ба задлах шаардлагуудыг ба тооцоот усны зарцуулгыг өнгөрүүлөх чадварыг хангаж байх ёстой.

Шүүрүүдийг (1-р хүснэгтийн дагуу ) ус авах шаардлага агуулсан давхарга бүрд мөн түүнчлэн ус шингээгч бүсэд тусгаж өгөх хэрэгтэй.

Жижиг хэсгүүд тунах боломжтой цооног бүрд тунгаагуурыг тусгаж өгнө.

1 дїгээр хїснэгт

Худгийн ус хүлээн авах хэсгийн төрөл Хэрэглэх хүрээ

1. Шүүрээр тоноглогдоогүй худаг Бат бэх ан цавтай хадан чулуулаг, эдгээрийн зах хүртэл худгийн бэхэлгээгүй хэсгээс дээш насос байрлуулсан эсвэл насосгүй ажиллаж байгаа, ус агуулсан давхаргаас чулуулаг зөөгдөн гарсны улмаас ус хүлээн авах хэсэг нь өргөссөн цооногтой үед ан цав уруу цутгаж байгаа материалууд нь цооногийн хөндий рүү унах ба зөөгдөн орох аюул байхгүй

2.Яндант шүүр— дугуй эсвэл урт зураасан нүхлэлттэй хоолой нь гадуураа элс хайрган асгаас ба ус хүлээн авах бүрээс байхгүй

Ан цантай хадан ба том хэмхдэстэй чулуулагт ан цаваас хөрсний материалын зөөгдөлтийн аюул байхгүй үед, хайрган хөрс гэсэн зохих үндэслэл байгаа үед

3. Яндант шүүрүүд нь төмөр утсан ороомог, нүхнүүдийг нь хэвлэн гаргасан ган хуудас эсвэл тороор хийсэн ус хүлээн авагчтай, мөн түүнчлэн тулгуурын хэлхээ сараалжгүй ба гадуурх асгаасгүй, нүхнүүдийг нь хэвлэн гаргасан ган хуудастай шүүрүүд

Зохих үндэслэл нь байгаа үед – том ба хайргархаг элс, том хэмхдэстэй ба ан цавтай хадан чулуулагт цооног уруу элсэн материалын аюултай зөөгдөлт байхгүй үед

4. Мөн адил гадуураа элс хайрган асгаастай

Элс ба бусад уулын чулуулгаас цооног уруу жижиг хэсгүүд орох аюул байгаа үед

5. Сараалж-савхан шүүрүүд нь 3 байрлалд байгаатай адил ус хүлээн авах бүрээстэй

3 байрлалаар авах нөхцөл нь худгийн насосыг шүүрийн дээд талд байрлуулсан мөн түүнчлэн насосгүй ажиллаж байгаа худгууд

6. Мөн адил гадуураа элс хайрган асгаастай

4 байрлалаар авах нөхцөл нь худгийн насосондоо шүүртэй, мөн түүнчлэн насосгүй ажиллах худгууд

7. Хонхон ба шүхрийн төрлийн гравитацийн шүүрнүүд

Дунд ширхэглэлтэй элс

БНбД 22-02-07

­ 48 ­

8. Сагсан ба бүрхүүлэн шүүрүүд Нөхцөлүүдэд нь хүснэгт 2-ийн шаардлагуудын дагуу хоёр давхар гадуур асгаас хэрэгтэй бөгөөд элс ба хайргыг шууд цооног руу хийж асгаасыг байгуулахад түрэлттэй ус саад болж байгаа

9. Блокон шүүрүүд Том ширхэгтэй элс ба хайрга-хайр чулууны хуримтлал нь газрын доорхи усны кольматирующий химийн нэгдэл байхгүй

Тайлбар : 1. Шүүрүүдийг гадуураа асгаасгүй хэрэглэхдээ хэрэв энэ тохиолдолд уулын

чулуулгийн боломжтой эвдрэл нь хөрш залгаа байгаа газарт хүндрэл учруулахааргүй байвал зөвшөөрнө.

2. Төсөлд усны түвшин доошлуулах худгийн шүүрэнд хөвөнлөг материал, статик нэхмэл ба бусад материалыг ашиглахыг зөвшөөрөх ба эдгээр нь худгийн зайлшгүй ажиллах хугацааны шаардлагад тохирсон байна.

3. Ер нь үйлдвэрт бэлдсэн шүүрийг тусгаж өгөх хэрэгтэй.

Асгаасын параметрүүд Параметрүүдэд тавигдах шаардлага

Чулуулагтай залгаа байгаа асгаасын давхаргын материалын ба чулуулгийн өөрийнх нь ширхэгийн диаметрын дундаж утгуудын харьцаа эсвэл асгаасын сүүлийн ба өмнөх давхаргуудын

5 10 1 2

1

3

2

≤ = = ≤ ,

,

,

,

,

,

mt

g mt

mt

mt

mt

mt

d d

d d

d d

Асгаасын хийц дэх түүний давхарга бүрийн материалын олон янзын ширхэглэл:

Гидравлик аргаар эсвэл бүрхүүлэнд байрлуулж

k d d inf

≤ 5

Шүүрүүд ба цоонгийн ханын хооронд дахь завсраар хаяах замаар

k d d inf

≤ 3

Усны түвшин доошлуулах цооногийн шүүрийн элс хайрган асгаасын нэг үе давхаргын зузаан

fm fm fil t d t d и ≥ ≥ 30 0 25 sup .

Тайлбар. Шүүр нь ус агуулсан хэд хэдэн давхаргуудыг эсвэл завсрын давхаргуудыг огтлон гарч байгаа үед нэг давхаргатай элс хайрган асгаасын материалыг сонгохдоо чулуулгуудаас авсан бүх дээжүүдийн ширхэглэлийн бүрэлдхүүний шинжилгээгээр тодорхойлогдсон хамгийн бага утга d g,mt авах бөгөөд гэхдээ огтлон гарч байгаа давхарга бүрд d 1,mt > d g,mt нөхцлийг мөрдлөг болгоно. Хэрвээ олон янзын ус агуулсан давхаргуудын хувьд d g,mt нь өөр хоорондоо хэтэрхий зөрөөтэй, энэ нөхцлийг биелүүлэх боломжгүй бол шүүрийн өндрийн хувьд өөр өөр d 1,mt утгатай элс хайрган асгаасын нэг давхаргыг эсвэл хоёр давхрыг тусгаж өгнө.

Хөрс тунгаагуурын уртыг уулын чулуулгийн хүлээгдэж байгаа тунадсын хэмжээнээс хамааруулан тогтоох ба гэхдээ 2 м-ээс багагүй байна. Тунгаагууртай худгууд нь цэвэрлэгээ хийх боломжтой байх ёстой.

БНбД 22-02-07

­ 49 ­

9. Усны түвшин доошлуулах худгуудаас шавхалт хийхэд зориулж ерєнхийд нь худгийн насосуудыг тусгаж өгнө.

Зохих үндэслэлүүд нь байгаа үед усны түвшин доошлуулах худгуудын төхөөрөмжинд хийн насос, гидроэлеватор, поршинт насосыг тусгаж өгөхийг зөвшөөрнө.

Химийн идэвхтэй ба халуун усанд шавхалт хийхдээ химийн ба дулааны тэсвэртэй бүтээгдсэн насосыг хэрэглэх хэрэгтэй.

Худагт шүүрээс доор усанд суулгасан насос байрлуулах үед шавхаж байгаа усаар цахилгаан хөдөлгүүрийн гадуур урсахаар (хөргөх зорилгоор) хийхийн тулд бүрхүүлийг доороосоо онгорхой байдлаар байгуулахаар тусгаж өгөх ба гэхдээ ийм хийцийг насосын хийцэнд тусгаагүй бол хийнэ.

Шаардагдаж байгаа түрэлтийн хэмжээ дэх насосын өгөлтийн хэмжээ нь цоонгийн бүтээмжтэй тохирсон байх ёстой.

10. Насосоор тоноглогдсон худгуудыг манометр, хаалт, буцах хавхлаг, усны дээж авах зориулалтай өргүүр, ус хэмжих хэрэгсэл, пьезометр эсвэл шүүрийн багана доторх ба хоолойн гадуур орон зай дахь усны түвшнийг хэмжих зориулалттай мэдрэгчүүдээр (Усны түвшин доошлуулах цооногуудын системд нэг ижил нөхцөлд ажиллаж байгаа 10 цооногийн нэгэнд нь пьезометр суурилуулахыг зөвшөөрнө) хангасан байх ёстой.

Шүүрийн шаардлага байхгүй үед (1-р хїснэгтийн дагуу) худгийн хамгаалалтыг газрын гадаргаас эхлэн насосоос доош 2 м -ээс багагүй гүнд хүртэл битүү хоолойгоор тусгаж өгнө.

11. Цооногийн насосуудын цахилгаан хангамжийг зураг төсөлд тусгахдаа Барилгын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагаас баталсан “Цахилгаан байгууламжийн дїрэм” БД 43-101-03-д заасан шаардлагуудыг мөрдөх хэрэгтэй бөгөөд найдвартай ажиллагааны түвшнээрээ худгийн насосуудын цахилгаан хангамж нь II зэрэглэлд хамаарна.

Худгийн насосуудын цахилгаан хангамжийг цахилгаан дамжуулах бие даасан шугамаас тусгаж өгнө.

12. Усны түвшин доошлуулах худгийн насосын төхөөрөмжүүд нь худаг дахь усны түвшнээс хамаардаг автомат ажиллагаатай бөгөөд диспетчерийн пункт дээр ослын зогсолтын дохиололтой, зайлшгүй шаардлагатай бол насосыг түр хугацаагаар залгах ба салгах алсын удирдлагатай байхаар тусгаж өгнө.

13. Нэвт шүүрийн гарц дээр хаалт ба манометрийг тоноглож өгөх ёстой. 14. Өөрөө халидаг худгийн зураг төсөлд суултын хоолойн гадуур орон зайд

(шүүрийн гадуур орон зайд) дахь цөмрөлтийн эсрэг арга хэмжээг тусгасан байх ёстой. Өөрөө халидаг худгийн амсрыг түрэлттэй усыг буулгаж хүргэх шаардлагатай байгаа түвшнээс доор өндөржилтөнд байхаар зураг төсөлд тусгах хэрэгтэй. Амсраас асгарах усанд зориулж ус дамжуулах лотки, дамжуулах хоолой эсвэл сифон коллектор тусгаж өгнө.

Газрын доорхи малталтын ажлын өөрөө халидаг худгийн амсрыг хаалтаар тоноглосон байх ёстой.

Өөрөө халидаг худгуудын цацраган ус хүлээн авагчийн усны түвшин доошлуулах шаардлагатай байгаа бүх л давхаргуудад үүр хийж өгнө. Худгийн ханан дахь үүрийн тоо нь тооцоот цацрагийн тооноос 1,5-2 дахин илүү байх ёстой.

15. Вакуумын худгуудыг битүүмжлэгч тагтай бөгөөд 10–р зїйлд заасан бусад тоноглолуудтай энэхүү тагны нийлж байгаа хэсгүүдийг нь сальник хийж нягтруулсан байхаар тусгаж өгнө. Вакуумын худгууд нь вакуумметр, түвшний

БНбД 22-02-07

­ 50 ­

датчик ба динамик түвшнийг хэмжих зориулалттай төхөөрөмжөөр нэмж тоноглогдсон байх ёстой.

Зураг төсөлд шүүрийн баганын муфт холболтын битүүмжлэл ба худаг дахь тэдгээрийн төвийн тохиргоог тусгах хэрэгтэй.

Вакуумын худгаас агаарыг авахад зориулж вакуумын насос эсвэл эжекторын төхөөрөмжүүдийг тусгах хэрэгтэй. Энэ үед вакуумын ус доошлуулалтын хөнгөн босоо шүүрийн төхөөрөмжүүдийн насосын агрегатын ашиглалтанд үндэслэсэн системүүдийг хэрэглэхийг зөвшөөрнө.

16. Усны түвшин доошлуулах худгийн толгой ба гадна тоноглолууд нь бохирдол болон гэмтлээс хамгаалагдсан байх ёстой.

17. Шавхалтын усыг усны түвшин доошлуулах худгийн хийцийн ус хангамжинд зориулж ашиглахад “Барилга доторхи усан хангамж, ариутгах татуурга” БНбД 40-05-98-ийн шаардлагуудыг хангасан байх ёстой.

18. Зураг төсөлд усны түвшин доошлуулах нөөц худгуудыг тусгаж өгөх бөгөөд насосоор тоноглогдсон худгуудыг оролцуулсан хэмжээ нь тэдгээрийн тооцоогоор тодорхойлогдсон нийт тооны 20% хүртэл байна.

19. Ажиглалтын худгийн хийц нь ерєнхийдєє шүүрийн дээр байх хоолой, шүүр ба тунгаагуурыг багтаах ёстой. Баганын дотоод диаметр нь түүний дотор хөндийгөөр хэмжилтийн багажийг шилжүүлэх ба засварын ажлыг гүйцэтгэхэд ямарч саадгүй хангах хэмжээтэй байх ёстой. Шүүр нь яндант төрлийг хэрэглэхийг зөвшөөрөх бөгөөд синтетик материалаар хийсэн торон ус хүлээн авах бүрхүүлтэй байна. Ажиглалтын цоонгийн тунгаагуурыг 2-3 м өндөртэйгээр гүйцэтгэх хэрэгтэй. Худгийн толгой нь газрын гадаргаас дээш 0,5 м-ээс багагүй өргөгдөх ба тагийг хааж цоожилох ёстой бөгөөд харин шаардлагатай бол худгийн эргэн тойрны талбайд хашаагаар хамгаална.

Хэмжиж байгаа газрын доорхи усны түвшин гүн биш байвал хөнгөн босоо шүүрийг ажиглалтын худгаар ашиглахыг зөвшөөрнө.

Ажиглалтын худгийн өрөмдлөгийг ер нь эргэлтийн аргаар хийхээр тусгаж өгнө. Шүүрийн баганыг угаалт хийх замаар доош суулгахыг зөвшөөрнө. Эргэлтийн өрөмдлөгийг шавар угаалттай хийж байгаа тохиолдолд шүүрүүлэлтийн бүс дэх шаврыг салгах үр ашигтай аргыг тусгасан байх ёстой.

20. Геологийн зүсэлт, өрөмдлөгийн арга, цооногийн хийцээс хамааран зураг төсөлд тэдгээрийн цэвэрлэгээг гидравлик , цахилгаан-гидравлик, реагентнын, хийн цохилтот, механик, хэт авианы, тэсэлгээний аргуудын нэгээр (эсвэл хэд хэдээр) хийхээр тусгаж өгнө.

Цооногийн цэвэрлэгээг цооногийг ажиллагаанд оруулахын өмнө тэдгээрийг шавраас салгах шаардлагатай, хадан чулуулгийн ан цавыг идэвхижүүлэх, цооногийн гадуур нь түүний эргэн тойрны уулын чулуулгаас жижиг хэсгүүдийг зөөгдөлт хийх замаар байгалийн шүүр үүсгэх хэрэгтэй тохиолдлуудад хийхээр тогтоож өгнө.Їүнд:

Ажлын явцад гэдэг нь богино хугацаанд хийх, энэ нь тухайн газрын гидрогеологийн нөхцөлд зориулан тодорхойлсон туршилтын үр дүнгээр тодорхойлогдсон байх;

Хамгаалалтын системыг ашиглалтанд оруулахын өмнө гэдэг нь тэдгээрийг уулын үйлдвэрийн барилгын ажлын явцад ашиглах тохиолдолд;

ШҮҮРҮҮЛ

21. Ил малталтын ажлын налууд байрлах давхаргын шүүрүүлийг нэг үетэйгээр зураг төсөлд тусгаж өгнө. Шүүрүүлэгч материалыг ус агуулсан

БНбД 22-02-07

­ 51 ­

давхаргын ширхэглэлийн бүрэлдхүүнээс хамааруулан дунд эсвэл том ширхэгтэй элс мөн түүнчлэн олон ширхэглэлийн коэффициент k d

d inf нь 20-оос

ихгүй элс хайрганы хольцоор хийхээр тусгахыг зөвшөөрнө. Давхаргын шүүрүүлийн дээд хил нь малталтын ажлын налуугаар шүүрэн гарч

байгаа усны түвшнээс 0,5 м-ээр багагүй дээр байх ёстой. Давхаргын шүүрүүлийн зузаан нь 0,3 м-ээс багагүй байх ёстой.

Шүүрүүлийн асгаас ба яндант шүүрүүлийг хөлдөлтөөс хамгаалахын тулд давхаргын шүүрүүлийн дээрээс хөрсөөр хамгаалалтын үе байрлуулж өгнө.

Шаардлагатай үед давхарласан шүүрүүлийг ил уурхайн дотоод овоолгод хийхийг зөвшөөрөх бөгөөд овоолгын суурийн бүх талбайд байрлуулахдаа оройгоос нь системтэйгээр 0,1 м 2 –ээс багагүй хөндлөн огтлолтой шүүрүүл- шуудуунуудыг цул чулуунууд ба сайрга чулуугаар эсвэл том сүвтэй бетоноор хийсэн хөндий блокоор дүүргэн хийж усыг овоолгын өвөр талаар байх түр шуудуу руу дамжуулахад зориулж хэрэглэнэ.

Байгууламжийн суурь дахь давхаргын шүүрүүлийг хамгийн багадаа 16 см зузаантай хайрга эсвэл сайрга нэг үе (ан цавтай хадан ба хагас хадан чулуулагт), ба дунд ширхэгтэй элс нь хамгийн багадаа 10 см зузаантай элс ба хамгийн багадаа 15 см зузаантай хайргын эсвэл сайрга хоёр үеэс (тоосорхог элс ба шавар хөрсөнд) тусгаж өгнө.

Байгууламжийн ханын цаадхи элсээр хийсэн шүүрүүлийн үеийг (хананы шүүрүүл) 20 см-ээс багагүй зузаантай, газрын доорхи усны түвшнээс 0,5 м-с багагүй дээр тусгаж өгнө.

Давхаргын шүүрүүлд зориулж сүвэрхэг бетоноор хийсэн хавтанцар ба бусад материалуудыг ашиглахаар тусгахыг зөвшөөрөх ба эдгээр нь бат бэхийн шаардлагыг хангаж, газрын доорхи усны түрэмгий үйлчлэлд тэсвэртэй ба угаагдахгүй байх шаардлагыг хангасан байх ёстой.

Давхаргын шүүрүүлээс гарч байгаа усыг хоолойн шүүрүүл, задгай шуудуунууд ба ус урсгуураар дамжуулан хаях газарт эсвэл шавхалтын насос станцад хүргэнэ.

22. Яндант шүүрүүлд зориулж том сүвтэй бетон эсвэл элс-хайрган асгаастай асбестоцемент, керамик, бетон, төмөр бетон хоолойнуудыг тусгаж өгнө.

Яндант шүүрүүлийн элс-хайрган асгаасын материалд тавигдах шаардлагууд ба тэдгээрийн ширхэглэлийн бүрэлдхүүний сонголт нь усны түвшин доошлуулах системийн шүүрийн элс-хайрган асгаасынхтай (5 ба 6-р зїйл ) адил байна. Элс-хайрган асгаасын үеийн хамгийн бага зузаан нь элсээр хийхэд 10 см , 1хайргаар 15 см, эсвэл сайргаар хийгдсэн байх ёстой.

Шүүрүүлийн янданд хөвөнлөг, нэхмэл, нэхмэл бус ба бусад материалаар шүүрийн бүрээс хийхээр тусгахыг зөвшөөрөх ба эдгээр нь шүүрүүлийн ажиллах хугацааны шаардлагыг хангасан байх ёстой.

Яндант шүүрүүлд усыг хоолойнуудын уулзварууд, яндант шүүрүүдийн ханан дахь нүх сүвээр ба асбесто-цементен ба төмөр бетон хоолойн хананд дахь нүхнүүдээр хүлээн авахаар тусгах хэрэгтэй.

Шүүрүүлийн яндангийн диаметрийг бүтэн хөндлөн огтлолынхоо хэмжээгээр газрын доорхи усны хамгийн их урсгалыг өнгөрүүлэх чадвартай байх нөхцлөөр тогтоосон байх ёстой. Шүүрүүлийн яндангийн хамгийн бага хэвгийг 0,003 байхаар тусгаж өгнө.

Зохих үндэслэлүүд нь байгаа үед 400 мм ба түүнээс дээш диаметртэй хоолойн хэвгий 0,003-аас бага байж болно.

БНбД 22-02-07

­ 52 ­

Шүүрүүлийн хоолойд үзлэгийн худгийг уртын дагуу 50 м зайтай, тэдгээрийн эргэлт ба уулзварт байрлуулаж өгнө. Худгуудын хооронд байгаа хоолойнуудын хэвгийг өөрчлөлтгүйгээр байрлуулна.

Ил уурхай дахь хоолойн шүүрүүлээс гарч байгаа усыг нийт ил уурхайн ус усгуурын сүлжээнд нийлүүлэх хэрэгтэй.

23. Шүүрүүлийн малталтын огтлолыг тэдгээрийн ашиглалтын нөхцлөөс үндэслэх ба нэвтрэлтийн арга ба төхөөрөмжийг тооцон зураг төсөлд тусгана.

Бат бэх хадан чулуулагт газар доорхи шүүрүүлийн малталтыг ер нь бэхлэх хэрэггүй. Тогтворгүй чулуулагт шүүрүүлийн малталтыг бэхлэхдээ том хэмжээтэй шүүрүүлэх гадаргуу байгуулахаар гүйцэтгэх хэрэгтэй ба бэхэлсэн орон зай нь шүүрүүлэгч материалаар дүүргэгдсэн цементлэгдээгүй байх ёстой бөгөөд бэхэлгээнд төмөр бетон, цутгамал, сүвэрхэг бетон, саланги блокууд, мод хэрэглэх ба цутгамал бетон эсвэл төмөр бетон хэрэглэх үед ус өнгөрүүлэх зориулалттай шүүр-торон нүхнүүдийг (цонхнууд) хийж өгнө.

Шүүрүүлийн малталтыг уурхайн их амны ойролцоох ус цуглуулагч руу хэвгийтэй тусгаж өгөх хэрэгтэй. Зөвшөөрөгдөх хамгийн бага хэвгий нь 0,003.

ХАВСРАЛТ 3 Лавлагаа

ҮСГЭЭР ТЭМДЭГЛЭСЭН УТГА

А – Талбай, усны түвшин доошлуулах системийн хүрээний хязгаар м 2 ; (Малталтын ажлын газрын доорхи усны гадагшлах хүрээний шугам ба шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн дотор ирмэгийн хүрээ)

Е i (-u) – интегралийн үзүүлэлтийн функц; F(u) – зурвасаар урсах газрын доорхи усны орж ирэх хэмжээг тодорхойлоход

туслах функц (эсвэл доошилсон түвшин), H – уст үе дэх газрын доорхи усны бууруулж авсан түрлэг (тэжээлийн бүсийн

түрлэг), м; H s — шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн ирмэгүүд дээрх түрлэгийн зөрүү , м; I — түрэлтийн (даралтын) градиент; I a —халхавчид зөвшөөрөгдөх түрэлтийн градиент; L — усны түвшин доошлуулах системийн тэнхлэгээс (төвөөс) эсвэл

шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн ирмэгээс тэжээлийн бүс хүртэлх зай, м; Q – хүрээлсэн эсвэл нэг талын шугаман усны түвшин доошлуулах системд

орж ирэх усны нийт хэмжээ, м 3 /хон; S — тооцоот цэг дээрх газрын доорхи усны түвшний доошлолт м, S cs — усны түвшин доошлуулах системийн төв дэх газрын доорхи усны

түвшний доошлолт, м; S h — худгийн газрын доорхи усны түвшний доошлолт, м; S l - усны түвшин доошлуулах системийн шугам дээрх (хүрээ) газрын доорхи

усны түвшний доошлолт, м; W(u,ν)— хэрэв ус бага нэвтрүүлэх давхрагаас дамжин ирвэл газрын доорхи усны орж ирэх хэмжээг тодорхойлоход туслах функц а—ерөнхийлсэн тэмдэг, дараах томъёонд түүний тэмдэглэгээг оруулсан

үүнд: түрэлттэй шүүрэлтэд а рс —пьезопроводность (пьезо дамжуулалт), м 2 /хон, түрэлтгүй шүүрэлтэд a lc – уровнепроводность (түвшин дамжуулалт), м 2 /хон,

а — ус тулах үеэс усны түвшин доошлуулах худгийн шүүр хүртэлх зай, м; b — сувгийн өргөний хагас (малталтын), м;

БНбД 22-02-07

­ 53 ­

b d — ус бага нэвтрүүлэх давхрагаас дамжин ирэх газрын доорхи усны үзүүлэлтийн хэмжээ, 1/хон,

b f — худгийн усны түвшингээс шүүрийн доод тал хүртэлх зай, м; b st — өргөн (уст үеийн хоёр параллель хязгаарын хоорондох зай), м; d inf — ширхэгийн голчийн доод хэмжээ, түүнээс бага ширхэгтэй материал нь

овоолгын үе бүрийн массын 10 % -ийг эзэлнэ, мм; d fil — усны түвшин доошлуулах худгийн гадуурх голч, мм; d d,mt — ширхэгийн голчийн дундаж хэмжээ, түүнээс бага ширхэгтэй нь уулын

чулуулгын массын 50 % -ийг эзэлнэ, мм; d h — худгийн голч, мм; d k — ширхэгийн голчийн хэмжээний үзүүлэлт, түүнээс бага ширхэгтэй нь нэгэн

удаагийн овоолгод массын 60 % -ийг эзэлнэ, мм; d mt — ширхэгийн голчийн дундаж хэмжээ, түүнээс бага ширхэгтэй материал нь

уулын чулуулгын овоолгын үеийн массын 60 % -ийг эзэлнэ, мм; d 1,mt , d 2,mt , d 3,mt — овоолгын материалын усны урсгалын дагуу 1, 2, 3 дугаар

үеийн ширхэгийн голчийн дундаж хэмжээ, мм; d sup — ширхэгийн голчийн дээд хэмжээ, түүнээс бага ширхэгтэй материал нь

овоолгын үеийн массын 80 % -ийг эзэлнэ, мм; e — уулын чулуулгын сүвэрхэг чанарын коэффициент; f—нэг худгийн үйлчилгээний функцийн тооцоот цэгийн доошлолт; f h — Гүйцэд тооцоот худгийн үйлчилгээний үр дүнгийн доошлолтын функц; f i — нэг дүгээр худгийн үйлчилгээний тооцоот цэгийн доошлолтын функц; h — уст үеийн зузаан, түрэлттэй шүүрэлтэд эсвэл дундаж урсгал нь 2

2 H S − байх

үеийн түрэлтгүй шүүрэлтэд, м; h d — ус тулах үеэр тусгаарлагдсан малталтын ажлын үед эвдрээгүй хэсгийн

зузаан, м; h in — бэхэлсэн хөрсний үеийн зузаан, м; i – налуу, уклон; k— шүүрэлтийн коэффициент, м/хон, k d – тусгаарлагдсан үеийн шүүрэлтийн коэффициент, м/хон; k s — шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн биеийн шүүрэлтийн коэффициент, м/хон; l – уртын хэмжээ, шугамын эсвэл урт хажуу талын усны түвшин доошлуулах

системийн эсвэл халхавчийн, м; l c - уртын хэмжээ, цагирагын хүрээний эсвэл бүрэн бус цагирагын усны

түвшин доошлуулах системийн, м; l f – шүүрийн ажиллах хэмийн урт, м; l h — уст үеийн хязгаараас худаг хүртэлх зай, м; n— усны түвшин доошлуулах худгийн тоо, системийн зарцуулгын

өөрчлөлтийн шатны тоо; p – гадаргын усны шүүрч орох эрчимшил, м/хон; q – нэгж талбайгаас орж ирэх газрын дорхи ус (1 м хүрээний усны түвшин

доошлуулалт), м 2 /хон; q h - худгийн хүчин чадал, м 3 /хон; q hi - i- дугаарын худгийн хүчин чадал; м 3 /хон; q in – худаг руу шахсан уусмалын зарцуулга, м 3 /ц. r— усны түвшин доошлуулах системийн шилжүүлсэн радиус, м; r d - депрессийн радиус, м; r h — худгийн радиус (шүүрүүлийн нүх, шүүрүүлийн нүхний тал), м;

БНбД 22-02-07

­ 54 ­

r he - гүйцэд худгийн тооцоот радиус, жинхэнэ гүйцэд бус худгийн ундрагатай адил, м;

r in — худагт инъекцээр шахсан уусмалын тархалтын радиус, м; r s — шилжүүлсэн радиус, хүрээлсэн шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн дотор талын ирмэгээс, м;

s — худгийн алхам (усны түвшин доошлуулах шугаман системийн худгуудын хоорондох зай), м;

t - усны түвшин доошлуулах системийн ажиллах хугацаа (усны түвшин доошлуулах төхөөрөмжүүдийн), хоног; худагт уусмалын шахах хугацаа, цаг;

t fm —элс хайрган асгаасын үений зузаан, м; t s — шүүрэлтийн эсрэг халхавчийн зузаан, м; (u,ν) – функцийн бүрэлдэхүүний нийлмэл байдлын; ν— шүүрэлтийн хурд м/хон; х, у, z— цэгийн координат; x cs — усны түвшин доошлуулах системийн төвөөс (тэнхлэгээс) тооцоот цэг

хүртэлх зай, м; x mcs — усны түвшин доошлуулах системийн тольдсон дүрсний төвөөс тооцоот

цэг хүртэлх зай, м; x hi — 1 дүгээр (1 — худгийн дугаар) худгаас тооцоот цэг хүртэлх зай, м; x mhi — нэг шугамын тэжээлийн бүсэд хамаарах i- дугаар худгийн тольдсон

дүрснээс тооцоот цэг хүртэлх зай, м; x mhix — х тэнхлэгт хамаарах 1-дугаар худгийн тольдсон дүрснээс тооцоот цэг

хүртэлх зай, м; x mhiz — z тэнхлэгт хамаарах i -дугаар худгийн тольдсон дүрснээс тооцоот цэг

хүртэлх зай, м; x mhio — координатын тэнхлэгт хамаарах i -дугаар худгийн тольдсон дүрснээс

тооцоот цэг хүртэлх зай, м; x mt —тооцоот цэгээс худаг хүртэлх дундаж зай, м; x mt,m — тооцоот цэгээс нэг шугамын тэжээлийн бүсэд хамаарах уст үеийн

худгийн тольдсон дүрс хүртэлх дундаж зай, м; x mt,mx - тооцоот цэгээс х тэнхлэгт хамаарах худгийн тольдсон дүрс хүртэлх

дундаж зай, м; x mt,mz — тооцоот цэгээс z тэнхлэгт хамаарах худгийн тольдсон дүрс хүртэлх

дундаж зай, м; x mt,mo - тооцоот цэгээс координатын эхэд хамаарах худгийн тольдсон дүрс

хүртэлх дундаж зай, м; у — тооцоот цэг дээрх түрэлт –даралт (депрессийн гадаргын босоо тэнхлэг),

м; у cs — төв дээрх эсвэл усны түвшин доошлуулах системийн тэнхлэг дээрх

түрэлт –даралт (депрессийн гадаргын босоо тэнхлэг), м; y h - худгийн түрэлт –даралт (усны түвшний босоо тэнхлэг), м; y l — усны түвшин доошлуулах системийн түрэлт –даралт (депрессийн

гадаргын босоо тэнхлэг), м; Ф — усны түвшин доошлуулах системийн ажиллагааны доошлуулах функц; Ф in – худгийн дотоод шүүрэлтийн эсэргүүцлийн үзүүлэлт; Ф c — усны түвшин доошлуулах хүрээний дотоод шүүрэлтийн эсэргүүцлийн

үзүүлэлт; Ф com – уст үеийг худгаар бүрэн илрүүлээгүйгээс үүсэх шүүрэлтийн нэмэлт

эсэргүүцлийн үзүүлэлт;

БНбД 22-02-07

­ 55 ­

Фi imp — гүйцэд бус худгийн усны түвшин доошлуулах системийн дотоод шүүрэлтийн эсэргүүцлийн үзүүлэлт;

Q(u,ν), Q—уст үеийн хоёр хязгаар дахь доошлолтыг тодорхойлох туслах функц

а — коэффициент, гүйцэд худгийн тооцоот радиусыг тодорхойлоход хэрэглэх ба жинхэнэ гүйцэд бус худгийн ундрагатай адил

а е — коэффициент, уулын чулуулагт хагарал ба сүвний жигд бус тархалтын, β - налуугийн өнцөг

δ i — худгийн хүчин чадал ба орж ирэх усны нийт хэмжээний харьцаа; е –уст үеийг худгаар бүрэн илрүүлээгүйгээс үүсэх шүүрэлтийн нэмэлт

эсэргүүцлийг тодорхойлох коэффициент; µ g – уулын чулуулгийн гравитацийн ус өгөх чадвар; µ e - уулын чулуулгийн уян хатан ус өгөх чадвар; ϕ(u,ν), ϕ 1 (u,ν), ϕ 2 (u,ν), ϕ 3 (u,ν),— хүрээлсэн шүүрүүлийн тооцооны туслах

функц

УУЛЫН МАЛТАЛТЫГ ГАЗРЫН ДООРХИ БА

БНбД 22-02-07

­ 56 ­

ГАДАРГЫН УСНААС ХАМГААЛАХ

ГАРЧИГ

1. Ерөнхий зүйл Нийтлэг заалт Ил малталтын ажлын хамгаалалтын төслийг зохиох Газар доорхи малталтын хамгаалалтын төслийг зохиох

2. Усны түвшин доошлуулалт Усны түвшин доошлуулах ил худгууд Босоо шүүр Шүүрүүл Вакуумаар усны түвшин доошлуулах Ажиглалтын худгууд

3. Уулын малталтын ус зайлуулалт Ил малталтын ус зайлуулалт Газар доорхи малталтын ус зайлуулалт Автоматжуулалт, диспетчерийн удирдлага, дохиолол, холбоо Цахилгаан хангамж, цахилгаан тоноглол, гэрэлтүүлэг

4. Шүүрэлтийн эсрэг халхавч Гадсан, шуудууны ба нарийн зурвасын халхавч Инъекцийн халхавч Мөсөн чулуулагийн халхавч (хаалт)

5. Гадаргын урсацыг тохируулах, усыг зайлуулах 6. Байгаль орчныг хамгаалах Хавсралт 1.Зөвлөмж болгосон. Усны түвшин доошлуулах (шүїрүүлийн) системийн тооцоо

Ерөнхий заавар Шүүрэлтийн тогтсон горимд орж ирэх усны хэмжээг тодорхойлох Шүүрэлтийн тогтоогүй горимд орж ирэх усны хэмжээг тодорхойлох Усны түвшин доошлуулах худгийн системийн тооцоо Хоолойн ба галерейны шүүрүүлийн тооцоо

Хавсралт 2. Заавал мөрдөх. Усны түвшин доошлуулах хийцүүд ба Ажиглалтын худгийн төслийг зохиох

Усны түвшин доошлуулах ажиглалтын худгууд Шүүрүүл

Хавсралт 3 Лавлагаа. Үсгээр тэмдэглэсэн утга