bÀi toÁn tÍnh tỔng hỮu hẠn
DESCRIPTION
BÀI TOÁN TÍNH TỔNG HỮU HẠNTRANSCRIPT
Môc lôc
1 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm luü thõa 4
1.1 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm luü thõa cña c¸c sè tù nhiªn . . . . . . . . . . . . . 4
1.2 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm lòy thõa vµ c¸c sè Bernoulli . . . . . . . . . . . . 8
1.2.1 Kh¸i niÖm vÒ sè Bernoulli vµ ®a thøc Bernoulli . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.2.2 Mét sè hÖ thøc gi÷a tæng lòy thõa vµ sè Bernoulli . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.3 Tæng ®an dÊu vÒ lòy thõa cña sè tù nhiªn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.4 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn lòy thõa vµ giai thõa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.5 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm luü thõa vµ hµm mò . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn tæ hîp 20
2.1 Tæ hîp vµ nhÞ thøc Newton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1.1 Tæ hîp vµ c¸c tÝnh chÊt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1.2 NhÞ thøc Newton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2 Mét sè bµi to¸n th«ng dông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.3 Mét sè mÖnh ®Ò vµ c¸c bµi to¸n míi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Tµi liÖu tham kh¶o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1
Më ®Çu
C¸c bµi to¸n tÝnh tæng thêng xuÊt hiÖn trong c¸c kú thi häc sinh giái, Olympiad,To¸n quèc tÕ hay kú thi vµo c¸c trêng phæ th«ng chuyªn díi nhiÒu h×nh thøc kh¸cnhau. C¸c bµi to¸n trªn, ®¹i bé phËn lµ nh÷ng bµi to¸n khã mµ häc sinh phæ th«ng,nhÊt lµ phæ th«ng c¬ së kÓ c¶ häc sinh chuyªn to¸n tá ra rÊt lóng tóng khi gÆp c¸cbµi to¸n d¹ng nµy.
HiÖn nay tµi liÖu tham kh¶o vÒ tÝnh tæng h÷u h¹n b»ng tiÕng ViÖt cha cã nhiÒu,cßn ph©n t¸n vµ c¸c bµi to¸n khã còng cßn Ýt. CÇn thiÕt ph¶i cã sù tæng hîp, ph©nlo¹i, giíi thiÖu c¸c ph¬ng ph¸p tÝnh tæng mét c¸ch hÖ thèng vµ c¸c bµi to¸n khãh¬n.
V× vËy, viÖc t×m hiÓu vµ ph¸t triÓn s©u thªm vÊn ®Ò" TÝnh to¸n vµ ®¸nh gi¸c¸c tæng h÷u h¹n" lµ cÇn thiÕt cho c«ng viÖc häc tËp vµ gi¶ng d¹y to¸n ë bËc phæth«ng. B¶n s¸ng kiÕn kinh nghiÖm nµy nh»m tr×nh bµy mét sè ph¬ng ph¸p vÒ tÝnhtæng h÷u h¹n vµ giíi thiÖu c¸c bµi to¸n trªn ë c¸c møc ®é kh¸c nhau.
S¸ng kiÕn kinh nghiÖm gåm c¸c phÇn: Më ®Çu, hai ch¬ng néi dung, KÕt luËnvµ Tµi liÖu tham kh¶o.
Ch¬ng mét Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm lòy thõaCh¬ng nµy tr×nh bµy c¸c kiÕn thøc vÒ tæng h÷u h¹n cña hµm lòy thõa d¹ng:
Sp(n) =n∑
k=1
kp, Lp(n) =n∑
k=1
(2k − 1)p,
Tp(n) =n∑
k=1
(−1)kkp, Fp(n) =n∑
j=1
j!jp.
VËn dông vµ tÝnh to¸n c¸c bµi to¸n nµy lµ sö dông c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c nhau nh:Ph¬ng ph¸p sö dông c¸c cÊp sè, ph¬ng ph¸p ®¹o hµm, nhÞ thøc Newton, ph¬ngph¸p truy håi, ph¬ng ph¸p khö liªn tiÕp vµ ph¬ng ph¸p quy n¹p.
Ch¬ng hai Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn tæ hîpCh¬ng nµy sö dông vµ kÕt hîp c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c nhau nh ph¬ng ph¸p ®¹ohµm, nhÞ thøc Newton vµ mét sè c¸c phÐp biÕn ®æi ®Ó gi¶i c¸c bµi to¸n tÝnh tæng
2
3
liªn quan ®Õn tæ hîp. Qua ®ã giíi thiÖu mét sè mÖnh ®Ò vµ bµi to¸n míi chØ ®îcgiíi thiÖu qua c¸c nghiªn cøu cña c¸c nhµ chuyªn m«n.
Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. T¸c gi¶ kÝnh mong®îc sù chØ d¹y, ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c ®éc gi¶.
ViÖt yªn, th¸ng 5 n¨m 2011T¸c gi¶
NguyÔn V¨n Thanh
Ch¬ng 1
Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm luü thõa
Ch¬ng nµy tr×nh bµy c¸c kiÕn thøc vÒ tæng h÷u h¹n cña hµm lòy thõa liªn quantíi sè tù nhiªn, sè Bernulli, tæng ®an dÊu, tæng giai thõa vµ hµm mò.
1.1 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm luü thõa cña c¸c sè tù nhiªn
Trong môc nµy sÏ tr×nh bµy c¸ch tÝnh c¸c tæng d¹ng
Sp(n) =n∑
k=1
kp, (1.1)
trong ®ã ta sö dông c¸c tÝnh chÊt cña cÊp sè céng, cÊp sè nh©n (®îc tr×nh bµy ëch¬ng 4) ®Ó gi¶i c¸c bµi to¸n. Chóng ta ®· biÕt
S1(n) =n(n+ 1)
2. (1.2)
Bµi to¸n 1.1. TÝnh S2(n) vµ S3(n).
6Lêi gi¶i. a) TÝnh S2(n). Sö dông c«ng thøc
k3 − (k − 1)3 = 3k2 − 3k + 1 ⇔ 3k2 = k3 − (k − 1)3 + 3k − 1.
Ta cã
3n∑
k=1
k2 =n∑
k=1
[k3 − (k − 1)3 + 3k − 1] =n∑
k=1
[k3 − (k − 1)3] + 3n∑
k=1
k −n∑
k=1
1
= n3 + 3n(n+ 1)
2− n =
n(n+ 1)(2n+ 1)
2.
VËy
S2(n) =n(n+ 1)(2n+ 1)
6. (1.3)
4
5
b) TÝnh S3(n). Tõ c«ng thøc
k4 − (k − 1)4 = 4k3 − 6k2 + 4k − 1⇔ 4k3 = k4 − (k − 1)4 + 6k2 − 4k + 1.
Ta cã
4n∑
k=1
k3 =n∑
k=1
[k4 − (k − 1)4 + 6k2 − 4k + 1]
=n∑
k=1
[k4 − (k − 1)4] + 6n∑
k=1
k2 − 4n∑
k=1
k + n
= n4 + 6S2(n)− 4S1(n) + n
= n4 + n(n+ 1)(2n+ 1)− 2n(n+ 1) + n.
VËy
S3(n) =n2(n+ 1)2
4. (1.4)
Bµi to¸n 1.2. TÝnh c¸c tæng Sp(n), p ∈ N, p ≥ 4.
6Lêi gi¶i. Sö dông nhÞ thøc Newton
(a+ b)p =
p∑i=0
C ipa
p−ibi, Cip =
p!
i!(p− i)!.
Ta cã
(k − 1)p =
p∑i=0
C ipk
p−i(−1)i = kp − pkp−1 +p∑
i=2
C ipk
p−i(−1)i,
suy ra
pkp−1 = kp − (k − 1)p +
p∑i=2
C ipk
p−i(−1)i. (1.5)
Céng tõng vÕ c¸c ®¼ng thøc trong c«ng thøc (1.5) theo k = 1, 2, ..., n, ta ®îc
pSp−1(n) = np +
p∑i=2
C ip(−1)iSp−i(n) (1.6)
6
Theo c«ng thøc truy håi (1.6) vµ c¸c c«ng thøc (1.2) - (1.4) chóng ta tÝnh ®îc Sp−1.
S4(n) =1
30n(n+ 1)(2n+ 1)(3n2 + 3n− 1), (1.7)
S5(n) =1
12n2(n+ 1)2(2n2 + 2n− 1), (1.8)
S6(n) =1
42n(n+ 1)(2n+ 1)(3n4 + 6n3 − 3n+ 1), (1.9)
S7(n) =1
24n2(n+ 1)2(3n4 + 6n3 − n2 − 4n+ 2), (1.10)
S8(n) =1
90n(n+ 1)(2n+ 1)(5n6 + 15n5 + 5n4 − 15n3 − n2 + 9n− 3), (1.11)
S9(n) =1
20n2(n+ 1)2(n2 + n− 1)(2n4 + 4n3 − n2 − 3n+ 3). (1.12)
Bµi to¸n 1.3. TÝnh c¸c tæng luü thõa cña c¸c sè tù nhiªn lÎ
Lp(n) =n∑
k=1
(2k − 1)p, p ∈ N∗. (1.13)
6Lêi gi¶i. Ta cã
L1(n) = 1 + 3 + 5 + ...+ (2n− 1) = n2. (1.14)
Víi p > 1 chóng ta biÕn ®æi c«ng thøc (1.13) nh sau
Lp(n) = 1p + 3p + 5p + ...+ (2n− 1)p
= [1p + 2p + 3p + 4p + ...+ (2n− 1)p + (2n)p]
− [2p + 4p + 6p + ...+ (2n)p]
= Sp(2n)− 2pSp(n).
VËy ta cã c«ng thøcLp(n) = Sp(2n)− 2pSp(n), (1.15)
trong ®ã Sp(n) ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc (1.1). Theo c«ng thøc (1.15) ta cã
L2(n) = S2(2n)− 22S2(n) =4
3n3 − 1
3n, (1.16)
L3(n) = S3(2n)− 23S3(n) = 2n4 − n2, (1.17)
L4(n) = S4(2n)− 24S4(n) =16
5n5 − 8
3n4 +
7
15n, (1.18)
7
L5(n) = S5(2n)− 25S5(n) =16
3n6 − 20
3n4 +
7
3n2, (1.19)
L6(n) = S6(2n)− 26S6(n) =64
7n7 − 16n5 +
28
3n3 − 31
21n, (1.20)
L7(n) = S7(2n)− 27S7(n) = 16n8 − 112
3n6 +
98
3n4 − 31
3n2, (1.21)
L8(n) = S8(2n)− 28S8(n) =256
9n9 − 256
3n7 +
1568
15n5 − 496
9n3 +
127
15n,
(1.22)
L9(n) = S9(2n)− 29S9(n) =256
5n10 − 192n8 +
1568
5n6 − 248n4 +
381
5n2.
(1.23)
Bµi to¸n 1.4. Víi p ∈ N∗. TÝnh tæng
Pp(n) =n∑
k=1
kp(k + 1)2.
6Lêi gi¶i. Ta biÕn ®æi tæng Pp(n) nh sau
Pp(n) =n∑
k=1
(kp+2 + 2kp+1 + kp) = Sp+2(n) + 2Sp+1(n) + Sp(n), (1.24)
trong ®ã Sp(n) ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc (1.1). Theo c«ng thøc (1.24) ta cã
P1(n) =1
4n4 +
7
6n3 +
7
4n2 +
5
6n, (1.25)
P2(n) =1
5n5 + n4 +
5
3n3 + n2 +
2
15n, (1.26)
P3(n) =1
6n6 +
9
10n5 +
5
3n4 +
7
6n3 +
1
6n2 − 1
15n, (1.27)
P4(n) =1
7n7 +
5
6n6 +
17
10n5 +
4
3n4 +
1
6n3 − 1
6n2 − 1
105n, (1.28)
P5(n) =1
8n8 +
11
14n7 +
7
4n6 +
3
2n5 +
1
8n4 − 1
3n3 +
1
21n, (1.29)
P6(n) =1
9n9 +
3
4n8 +
38
21n7 +
5
3n6 +
1
30n5 − 7
12n4 +
1
18n3 +
1
6n2 − 1
105n,
(1.30)
P7(n) =1
10n10 +
13
18n9 +
15
8n8 +
11
6n7 − 14
15n5 +
5
24n4 +
4
9n3 − 1
15n2 − 1
15n.
(1.31)
8
Bµi to¸n 1.5. Víi p ∈ N∗. TÝnh tæng
Qp(n) =n∑
k=1
k(k + 1)p.
6Lêi gi¶i. Ta biÕn ®æi tæng Qp(n) nh sau. §Æt i = k + 1 ta cã
Qp(n) =n+1∑i=2
(i− 1)ip =n+1∑i=1
(i− 1)ip =n∑
i=1
(i− 1)ip + n(n+ 1)p,
hay
Qp(n) =n∑
i=1
ip+1 −n∑
i=1
ip + n(n+ 1)p = Sp+1(n)− Sp(n) + n(n+ 1)p, (1.32)
trong ®ã Sp(n) ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc (1.1). Theo c«ng thøc (1.32) ta cã
Q1(n) =1
3n3 + n2 +
2
3n, (1.33)
Q2(n) =1
4n4 +
7
6n3 +
7
4n2 +
5
6n, (1.34)
Q3(n) =1
5n5 +
5
4n4 +
17
6n3 +
11
4n2 +
29
30n, (1.35)
Q4(n) =1
6n6 +
13
10n5 +
47
12n4 +
17
3n3 +
47
12n2 +
31
30n, (1.36)
Q5(n) =1
7n7 +
4
3n6 + 5n5 +
115
12n4 +
59
6n3 +
61
12n2 +
43
42n, (1.37)
Q6(n) =1
8n8 +
19
14n7 +
73
12n6 +
29
2n5 +
473
24n4 +
91
6n3 +
73
12n2 +
41
42n. (1.38)
1.2 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm lòy thõa vµ c¸c sè Bernoulli
1.2.1 Kh¸i niÖm vÒ sè Bernoulli vµ ®a thøc Bernoulli
C¸c sè Bernoulli ®îc ra ®êi, sau khi nhµ To¸n häc Thôy SÜ Bernoulli ( Swissmathematician Jacob Bernoulli, 1654-1705 ) sö dông trong bµi to¸n vÒ tæng lòythõa.Bµi to¸n vÒ tæng lòy thõa lµ bµi to¸n tÝnh tæng d¹ng
Sk(n) = 1k + 2k + ...+ nk =n∑
m=0
mk,
9
trong ®ã Sk(n) lµ nghiÖm cña ph¬ng tr×nh sai ph©n{Sk(0) = 0,
Sk(n+ 1)− Sk(n) = (n+ 1)k, (n = 0, 1, 2...).
§Þnh nghÜa 1.1. C¸c sè b0, b1, b2, ..., ®îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc{b0 = 1,
C1k+1bk + C2
k+1bk−1 + ...+ Ckk+1b1 = k,
(1.39)
®îc gäi lµ c¸c sè Bernoulli.
Theo c«ng thøc (1.39) ta t×m ®îc c¸c sè Bernoulli chØ sè thÊp sau ®©y
b0 = 1, b1 =1
2, b2 =
1
6, b3 = 0, b4 = −
1
30, b5 = 0,
b6 =1
42, b7 = 0, b8 = −
1
30, b9 = 0, b10 =
5
66.
C¸c sè Bernoulli tháa m·n hÖ thøc truy håi
bm = 1−m−1∑k=0
Ckm
bkm− k + 1
, b0 = 1, (m = 1, 2, ...). (1.40)
Chó ý. C¸c sè Bernoulli cã ®Æc ®iÓm sau ®©y
b0 = 1, b1 =1
2, hoÆc b1 = −
1
2, b2k+1 = 0, (k = 0, 1, ...).
§Þnh nghÜa 1.2. §a thøc Bernoulli Bk(x) ®îc x¸c ®Þnh nh sauB0(x) = 1,
B′
n(x) = nBn−1(x),∫ 1
0 Bn(x)dx = 0, n ≥ 1.
(1.41)
C¸c ®a thøc Bernoulli bËc thÊp
B0(x) = 1,
B1(x) = x− 1
2,
B2(x) = x2 − x+ 1
6,
B3(x) = x3 − 3
2x2 +
1
2x,
B4(x) = x4 − 2x3 + x2 − 1
30,
10
B5(x) = x5 − 5
2x4 +
5
3x3 − 1
6x,
B6(x) = x6 − 3x5 +5
2x4 − 1
2x2 +
1
42,
B7(x) = x7 − 7
2x6 +
7
2x5 − 7
6x3 +
1
6x.
MÖnh ®Ò 1.1. §a thøc Bernoulli cã c¸c biÓu diÔn sau
Bm(x) =m∑k=0
Ckm(−1)kbkxm−k, (1.42)
Bm(x) =m∑n=0
1
n+ 1
n∑k=0
Ckn(−1)k(x+ k)m. (1.43)
MÖnh ®Ò 1.2. Víi mçi sè nguyªn d¬ng n ta cã ®¼ng thøc
Bn(x+ 1)−Bn(x) = nxn−1, Bn(1) = bn,
trong ®ã bn lµ sè Bernoulli.
1.2.2 Mét sè hÖ thøc gi÷a tæng lòy thõa vµ sè Bernoulli
MÖnh ®Ò 1.3.
1k+2k+ ...+nk =1
k + 1(nk+1+C1
k+1b1nk+C2
k+1b2nk−1+ ...+Ck
k+1bkn). (1.44)
Chøng minh. DÔ dµng chøng minh r»ng Sk(n) lµ mét ®a thøc bËc k+1 theo n víisè h¹ng tù do b»ng kh«ng. Do ®ã ta ®Æt
(k + 1)(1k + 2k + ...+ nk) = nk+1 + C1k+1α1n
k + C2k+1α2n
k−1 + ...+ Ckk+1αkn.
§¼ng thøc trªn ®îc viÕt l¹i ë d¹ng biÓu thøc ®Æc trng
(k + 1)(1k + 2k + ...+ nk) = (n+ α)k+1 − αk+1, (1.45)
víi quy íc αk = αk. Trong c«ng thøc (1.45) thay n bëi n+ 1 ta ®îc
(k + 1)[(1k + 2k + ...+ (n+ 1)k] = (n+ 1 + α)k+1 − αk+1. (1.46)
Trõ tõng vÕ c¸c ®¼ng thøc (1.45), (1.46) ta ®îc
(k + 1)(n+ 1)k = (n+ 1 + α)k+1 − (n+ α)k+1. (1.47)
11
Trong ®¼ng thøc (1.47) cho n = 0 ta cã
(α + 1)k+1 − αk+1 = k + 1. (1.48)
Khai triÓn c«ng thøc (1.48) víi quy íc thay αk = αk ta ®îc
C1k+1αk + C2
k+1αk−1 + ...+ Ckk+1α1 + α0 = k + 1. (1.49)
NÕu cho α0 = 1 th× tõ c«ng thøc (1.49) ta t×m ®îc αk = bk lµ c¸c sè Bernoulli.
NhËn xÐt 1.1. C«ng thøc (1.44) cßn viÕt ®îc díi d¹ng sau
Sk(n) =1
k + 1
k∑m=1
Cmk+1bmn
k+1−m. (1.50)
MÖnh ®Ò 1.4. Ta cã hÖ thøc sau ®©y
Sp(m) =Bp+1(m+ 1)−Bp+1(1)
p+ 1. (1.51)
Chøng minh. VËn dông mÖnh ®Ò 1.2 ta cã
1p =1
p+ 1[Bp+1(2)−Bp+1(1)],
2p =1
p+ 1[Bp+1(3)−Bp+1(2)],
................................................,
mp =1
p+ 1[Bp+1(m+ 1)−Bp+1(m)].
Céng c¸c ®¼ng thøc trªn theo tõng vÕ ta cã
Sp(m) =Bp+1(m+ 1)−Bp+1(1)
p+ 1.
Bµi to¸n 1.6. Chøng minh bÊt ®¼ng thøc
nk+1
k + 1< Sk(n) <
(n+ 1)k+1 − 1
k + 1. (1.52)
6Lêi gi¶i. Theo bÊt ®¼ng thøc Bernoulli
(1 + x)k ≥ 1 + kx, (x ≥ −1, k > 0).
12
Ta cã (1 +
1
j
)k+1
> 1 +k + 1
j,
(1− 1
j
)k+1
> 1− k + 1
j.
Nh©n c¸c bÊt ®¼ng thøc trªn víi jk+1. Sau mét sè biÕn ®æi ta ®îc
jk+1 − (j − 1)k+1
k + 1< jk <
(j + 1)k+1 − jk+1
k + 1, (j = 1, 2..., n). (1.53)
Trong bÊt ®¼ng thøc (1.53) lÇn lît cho j = 1, 2, ..., n råi céng tõng vÕ cña c¸c bÊt®¼ng thøc ta cã ®iÒu ph¶i chøng minh.
1.3 Tæng ®an dÊu vÒ lòy thõa cña sè tù nhiªn
Trong môc nµy tr×nh bµy c¸ch tÝnh tæng cã d¹ng
Tp(n) =n∑
k=1
(−1)kkp, p ∈ N∗. (1.54)
§Þnh lý 1.1. Cho Tp(n) =n∑
k=1
(−1)kkp lµ tæng cña mét chuçi ®an dÊu
víi p ∈ N∗,m, n ≥ 0. Chøng minh r»ng
Tp(n) = (−1)n(n+ 1)p − 1−p∑
m=0
Cmp Tm(n).
Chøng minh. §Æt k = j + 1, ta cã
Tp(n) =n−1∑j=0
(−1)j+1(j + 1)p = −1−n−1∑j=1
(−1)j(j + 1)p
= −1−n∑
j=1
(−1)j(j + 1)p + (−1)n(n+ 1)p
= (−1)n(n+ 1)p − 1−n∑
j=1
(−1)jp∑
m=0
Cmp j
m
= (−1)n(n+ 1)p − 1−p∑
m=0
Cmp
n∑j=1
(−1)jjm
= (−1)n(n+ 1)p − 1−p∑
m=0
Cmp Tm(n),
13
trong ®ã
Tm(n) =n∑
j=1
(−1)jjm.
Bæ ®Ò 1.1. Víi mçi n ≥ 1 ta cã c¸c ®¼ng thøc sau ®©y
a)2n∑k=1
(−1)k+1 sin kx =sin x
2 − sin(2n+ 12)x
2 cos x2
. (1.55)
b)2n+1∑k=1
(−1)k+1 sin kx =sin x
2 + sin(2n+ 32)x
2 cos x2
. (1.56)
c)2n∑k=1
(−1)k+1 cos kx =cos x
2 − cos(2n+ 12)x
2 cos x2
. (1.57)
d)2n+1∑k=1
(−1)k+1 cos kx =cos x
2 + cos(2n+ 32)x
2 cos x2
. (1.58)
Chøng minh. Tõ ®¼ng thøc (1.55) ta cã
2 cosx
2(sinx−sin 2x+sin 3x− ...−sinnx+ ...−sin 2nx) = sin
x
2−sin(2n+
1
2)x.
Ta thùc hiÖn c¸c phÐp biÕn ®æi
2 sinx cosx
2= sin
x
2+ sin
3x
2,
− 2 sin 2x cosx
2= − sin
3x
2− sin
5x
2,
...........................................................,
− 2 sin 2nx cosx
2= − sin(2n− 1
2)x− sin(2n+
1
2)x.
Céng tõng vÕ cña c¸c ®¼ng thøc trªn ta cã ®iÒu ph¶i chøng minh.
c) Tõ ®¼ng thøc (1.57) ta cã
2 cosx
2(cosx−cos 2x+cos 3x−...−cosnx+...−cos 2nx) = cos
x
2−cos(2n+1
2)x.
14
Ta thùc hiÖn c¸c phÐp biÕn ®æi
2 cosx cosx
2= cos
x
2+ cos
3x
2,
− 2 cos 2x cosx
2= − cos
3x
2− cos
5x
2,
........................................................,
− 2 cos 2nx cosx
2= − cos(2n− 1
2)x− cos(2n+
1
2)x.
Céng tõng vÕ cña c¸c ®¼ng thøc trªn ta cã ®iÒu ph¶i chøng minh.C¸c ý b, d ta chøng minh t¬ng tù nh ý a, c.
NhËn xÐt 1.2. Theo bæ ®Ò (1.1) ta cã c¸c ®¼ng thøc sau ®©y
i1)2n∑k=1
(−1)k+1k = −n,
i2)2n∑k=1
(−1)kk2 = n(2n+ 1),
i3)2n∑k=1
(−1)kk3 = n2(4n+ 3),
i4)2n∑k=1
(−1)k+1k4 = n(−8n2 − 8n+ 1),
i5)2n∑k=1
(−1)k+1k5 = −16n5 − 20n4 + 5n2,
i6)2n∑k=1
(−1)kk6 = 32n6 + 48n5 − 20n3 + 3n,
i7)2n∑k=1
(−1)kk7 = 64n7 + 112n6 − 70n4 + 21n2,
i8)2n∑k=1
(−1)k+1k8 = −128n8 − 265n7 + 224n5 − 112n3 + 17n,
i9)2n∑k=1
(−1)k+1k9 = −256n9 − 576n8 + 672n6 − 504n4 + 153n2,
i10)2n∑k=1
(−1)kk10 = 512n10 + 1280n9 − 1920n7 + 2016n5 − 1020n3 − 155n.
15
Bµi to¸n 1.7. TÝnh tæng
a) 1− 3
2+
5
4− 7
8+ ...+ (−1)n−12n− 1
2n−1.
b) 3− 5
2+
7
4− 9
8+ ...+ (−1)n−12n+ 1
2n−1.
6Lêi gi¶i. Ta xÐt
P (x) =n∑
k=1
(2k − 1)xk−1 = 2n∑
k=1
kxk−1 −n∑
k=1
xk−1
=2nxn(x− 1)− (x+ 1)(xn − 1)
(x− 1)2.
Q(x) =n∑
k=1
(2k + 1)xk−1 = 2n∑
k=1
kxk−1 +n∑
k=1
xk−1
=(2n+ 1)xn+1 − (2n+ 3)xn − x+ 1
(x− 1)2.
Thay x = −12, ta ®îc
1− 3
2+
5
4− 7
8+ ...+ (−1)n−12n− 1
2n−1=
2n + (−1)n+1(6n+ 1)
9.2n−1.
3− 5
2+
7
4− 9
8+ ...+ (−1)n−12n+ 1
2n−1=
(−1)n+1(6n+ 7) + 3.2n
9.2n−1.
1.4 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn lòy thõa vµ giai thõa
Trong môc nµy tr×nh bµy c¸ch tÝnh tæng cã d¹ng
Fp(n) =n∑
j=1
j!jp, p ∈ N∗. (1.59)
§Þnh lý 1.2. Cho Fp(n) =n∑
j=1
j!jp, víi p ∈ N∗,m, n ≥ 0. Chøng minh r»ng
Fp(n) = 1− n!(n+ 1)p+1 +
p+1∑m=0
Cmp+1Fm(n). (1.60)
16
Chøng minh. §Æt j = k + 1, ta cã
Fp(n) =n−1∑k=0
(k + 1)!(k + 1)p =n−1∑k=0
k!(k + 1)p+1
= 1 +n−1∑k=1
k!(k + 1)p+1 = 1 +n∑
k=1
k!(k + 1)p+1 − n!(n+ 1)p+1
= 1− n!(n+ 1)p+1 +n∑
k=1
k!
p+1∑m=0
Cmp+1k
m
= 1− n!(n+ 1)p+1 +
p+1∑m=0
Cmp+1
n∑k=1
k!km
= 1− n!(n+ 1)p+1 +
p+1∑m=0
Cmp+1Fm(n),
trong ®ã
Fm(n) =n∑
k=1
k!km.
NhËn xÐt 1.3. Tõ ®Þnh lý 1.2 ta cã mét sè kÕt qu¶ sau
1) F1(n) = (n+ 1)!− 1, (1.61)
2) F2(n) + F0(n) = n(n+ 1)!, (1.62)
3) F3(n)− F0(n) = (n+ 1)!(n2 − 2) + 2, (1.63)
4) F4(n)− 2F0(n) = (n+ 1)!(n3 − 3n+ 3)− 3, (1.64)
5) F5(n) + 9F0(n) = (n+ 1)!(n4 − 4n2 + 6n+ 4)− 4. (1.65)
Bµi to¸n 1.8. T×m tæng cña tÊt c¶ 7! sè nhËn ®îc tõ ho¸n vÞ c¸c ch÷ sè cñasè 1234567.
( §Ò thi v« ®Þch níc BØ n¨m 1979 )
6Lêi gi¶i. Víi mäi gi¸ trÞ i, j ∈ {1, 2, ..., 7} sè c¸c ch÷ sè mµ trong ch÷ sè j ®øngë hµng thø i lµ 6! do ®ã
S = (6!.1 + ...+ 6!.7) + (6!.1 + ...+ 6!.7)10 + ...+ (6!.1 + ...+ 6!7)106
= 6!(1 + 2 + ...+ 7)(1 + 10 + ...+ 106)
= 720.28.1111111
= 22399997760.
17
Bµi to¸n 1.9. Chøng minh r»ng víi c¸c sè tïy ý m,n ∈ N, sè
Sm,n = 1 +m∑k=1
(−1)k (n+ k + 1)!
n!(n+ k)
chia hÕt cho m!, nhng víi mét sè gi¸ trÞ m,n ∈ N th× sè Sm,n kh«ng chia hÕt chom!(n+ 1).
( §Ò thi v« ®Þch níc Anh n¨m 1981 )
6Lêi gi¶i. Víi mçi gi¸ trÞ cña m ∈ N, ta chøng minh b»ng quy n¹p theo m ∈ N.
Sù ®óng ®¾n cña ®¼ng thøc Sm,n = (−1)m (n+m)!
n!, víi m = 1 ta cã kh¼ng ®Þnh
S1,n = 1− (n+ 2)!
n!(n+ 1)= 1− (n+ 2) = −(n+ 1)!
n!.
Gi¶ sö ®¼ng thøc ®· ®îc chøng minh víi gi¸ trÞ m ∈ N nµo ®ã. Ta chøng minh®óng víi m+ 1, ta cã
Sm+1,n = Sm,n + (−1)m+1 (n+m+ 2)!
n!(n+m+ 1)
= (−1)m (n+m)!
n!+ (−1)m+1 (n+m)!(n+m+ 2)
n!
= (−1)m+1 (n+m)!
n!(−1 + n+m+ 2) = (−1)m+1 (n+m+ 1)!
n!.
NghÜa lµ kh¼ng ®Þnh ®óng víi m+ 1. VËy sè
Sm,n = (−1)m (n+m)!
n!m!m! = (−1)mCm
n+mm! chia hÕt cho m! v× Cmn+m ∈ N.
Víi n = 2,m = 3 th× sè Sm,n = 60 kh«ng chia hÕt cho m!(n+ 1) = 18.Bµi to¸n ®îc chøng minh.
1.5 Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn hµm luü thõa vµ hµm mò
Bµi to¸n 1.10. TÝnh tæng
Sn =n∑
k=0
(a+ kd)qk.
6Lêi gi¶i. Ta cãn∑
k=0
(a+ kd)qk = an∑
k=0
qk + dn∑
k=1
kqk,
18
trong ®ã
an∑
k=0
qk = a(1 + q + q2 + ...+ qn),
dn∑
k=1
kqk = d[(q + q2 + ...+ qn) + (q2 + q3 + ...+ qn) + ...+ (qn)].
Tõ ®ã suy ra
Sn = a(1 + q + q2 + ...+ qn) + d[(q + q2 + ...+ qn)+
+ (q2 + q3 + ...+ qn) + ...+ (qn)]
= aqn+1 − 1
q − 1+ d.
(q.qn − 1
q − 1+ q2.
qn−1 − 1
q − 1+ ...+ qn
q − 1
q − 1
)= a
qn+1 − 1
q − 1+ d
(qn+1 − q + qn+1 − q2 + ...+ qn+1 − qn
q − 1
)= a
qn+1 − 1
q − 1+ d
(n.qn+1 − (q + q2 + ...+ qn)
q − 1
)=
1
q − 1
(a(qn+1 − 1) + d(nqn+1 − qn+1 − q
q − 1)
).
VËy
Sn =1
q − 1
(a(qn+1 − 1) + d(nqn+1 − qn+1 − q
q − 1)
).
Bµi to¸n 1.11. TÝnh tæng
(n+ 1)20 + n.21 + ...+ 2.2n−1 + 1.2n.
6Lêi gi¶i. Ta cãn∑
k=0
(n+ 1− k)2k = (n+ 1)20 + n.21 + ...+ 2.2n−1 + 1.2n.
¸p dông kÕt qu¶ bµi tËp (1.10) víi a = n+ 1, d = −1, q = 2, ta ®îcn∑
k=0
(n+ 1− k)2k = 1
2− 1
((n+ 1)(2n+1 − 1)− (n2n+1 − 2n+1 − 2
2− 1)
)= (n+ 1)2n+1 − (n+ 1)− n2n+1 + 2n+1 − 2
= 2n+2 − (n+ 3).
19
Bµi to¸n 1.12. TÝnh tæng
Gn =n∑
k=1
kpk, p 6= 0, p 6= 1.
6Lêi gi¶i. Ta cãn∑
k=1
pk =n∑
k=0
pk − 1 =pn+1 − 1
p− 1− 1 =
pn+1 − pp− 1
.
LÊy ®¹o hµm hai vÕ cña ®¼ng thøc trªn theo p ta ®îcn∑
k=1
kpk−1 =npn+1 − (n+ 1)pn + 1
(p− 1)2.
Nh©n hai vÕ víi p ta cã
Gn =n∑
k=1
kpk =npn+2 − (n+ 1)pn+1 + p
(p− 1)2.
Bµi to¸n 1.13. Cho d·y sè x0, x1, ..., xn, víi x0 = 2000,
xn =−2000n
n−1∑k=0
xk, n ≥ 1.
TÝnh
S =2000∑n=0
2nxn.
6Lêi gi¶i. Ta cã
x0 = 2000, x1 = −2000x0,
x2 =−2000
2(x0 + x1) =
−122000x1 −
1
22000x0 = −
1
2(2000− 1)x1.
B»ng ph¬ng ph¸p quy n¹p ta cã
xn =−2000n−1
n
n−1∑k=0
xk = −1
n(2000− n+ 1)xn−1
= (−1)n2000(2000− 1)...(2000− n+ 1)
1.2...nx0 = (−1)nCn
2000x0.
VËy
S =2000∑n=0
2nxn = x0
2000∑n=0
(−1)n2nCn2000 = x0(1− 2)2000 = x0 = 2000.
Ch¬ng 2
Tæng h÷u h¹n liªn quan ®Õn tæ hîp
Ch¬ng nµy tr×nh bµy c¸c bµi to¸n vµ mÖnh ®Ò liªn quan ®Õn tæ hîp, trong ®ãsö dông ph¬ng ph¸p ®¹o hµm, nhÞ thøc Newton, ph¬ng ph¸p sai ph©n vµ mét sètÝnh chÊt ®Ó gi¶i.
2.1 Tæ hîp vµ nhÞ thøc Newton
2.1.1 Tæ hîp vµ c¸c tÝnh chÊt
§Þnh nghÜa 2.1. Cho E lµ mét tËp gåm n phÇn tö (n ≥ 1). Víi k ∈ N, 0 6 k 6 n.
Mét tæ chËp k cña n phÇn tö thuéc E lµ mét tËp hîp con gåm k phÇn tö cña E. Ký
hiÖu Ckn hay
(n
k
)lµ sè c¸c tæ hîp chËp k cña n, tøc lµ
Ckn =
(nk
)=
n!
k!(n− k)!. (2.1)
C¸c tÝnh chÊt cña tæ hîp
1) C0n = Cn
n = 1, (2.2)
2) C1n = n, (2.3)
3) Ckn = Cn−k
n , (2.4)
4) Ckn + Ck−1
n = Ckn+1, (2.5)
5) C0n + C1
n + C2n + ...+ Cn
n = 2n. (2.6)
20
21
2.1.2 NhÞ thøc Newton
MÖnh ®Ò 2.1. Ta cã c«ng thøc khai triÓn nhÞ thøc sau ®©y
(a+ b)n =n∑
k=0
Ckna
n−kbk. (2.7)
HÖ qu¶ 2.1. Trong nhÞ thøc Newton cho a = 1, b = x ta cã c«ng thøc
(1 + x)n =n∑
k=0
Cknx
k. (2.8)
HÖ qu¶ 2.2. Trong c«ng thøc (2.8) t¬ng øng cho x = 1, x = −1 ta cã
n∑k=0
Ckn = 2n, (2.9)
n∑k=0
(−1)kCkn = 0. (2.10)
HÖ qu¶ 2.3. LÊy ®¹o hµm theo x hai vÕ cña c«ng thøc (2.8) ta cã
n(1 + x)n−1 =n∑
k=0
kCknx
k−1 =n∑
k=1
kCknx
k−1. (2.11)
2.2 Mét sè bµi to¸n th«ng dông
Bµi to¸n 2.1. TÝnh tæng
S = 12C1n + 22C2
n + ...+ P 2Cpn + ...+ n2Cn
n .
6Lêi gi¶i. §Æt
f(x) = (1 + x)n = C0n + C1
nx+ ...+ Cnnx
n.
g(x) = x(1 + x)n = C0nx+ C1
nx2 + ...+ Cn
nxn+1.
LÊy ®¹o hµm hai vÕ theo x ta cã
f ′(x) = n(1 + x)n−1 = C1n + 2xC2
n + ...+ nxn−1Cnn .
g”(x) = 2n(1 + x)n−1 + n(n− 1)x(1 + x)n−2
= 2C1n + 3.2xC2
n + 4.3x2C3n + ...+ (n− 1)nxn−1Cn
n .
22
Thay x = 1 ta ®îc
f ′(1) = n2n−1 = C1n + 2C2
n + ...+ nCnn .
g”(1) = 2n2n−1 + n(n− 1)2n−2 = 2C1n + 3.2C2
n + 4.3C3n + ...+ (n+ 1)nCn
n .
LÊy g′′(1)− f ′
(1) ta cã
S = 12C1n + 22C2
n + ...+ P 2Cpn + ...+ n2Cn
n = n(n− 1)2n−2.
Bµi to¸n 2.2. Chøng minh c¸c ®¼ng thøc
a) Ckn + 4Ck−1
n + 6Ck−2n + 4Ck−3
n + Ck−4n = Ck
n+4, (4 6 k 6 n). (2.12)
b) C0mC
kn + C1
mCk−1n + ...+ Cm
mCk−nn = Ck
m+n, (m 6 k 6 n). (2.13)
Chøng minh. a) ¸p dông c«ng thøc biÕn ®æi Crn = Cr
n−1 +Cr−1n−1, (0 ≤ r ≤ n) ta
cã
V T = Ckn + Ck−1
n + 3(Ck−1n + Ck−2
n ) + 3(Ck−2n + Ck−3
n ) + Ck−3n + Ck−4
n
= Ckn+1 + 3Ck−1
n+1 + 3Ck−2n+1 + Ck−3
n+1
= Ckn+1 + Ck−1
n+1 + 2(Ck−1n+1 + Ck−2
n+1) + Ck−2n+1 + Ck−3
n+1
= Ckn+2 + 2Ck−1
n+2 + Ck−2n+2
= Ckn+2 + Ck−1
n+2 + Ck−1n+2 + Ck−2
n+2
= Ckn+3 + Ck−1
n+3
= Ckn+4 = V P
b) Víi mäi x, n,m lµ sè nguyªn d¬ng ta cã
(1 + x)m+n = (1 + x)m(1 + x)n, (2.14)
(1 + x)m+n =m+n∑k=0
Ckm+nx
k. (2.15)
Tõ ®ã suy ra
(1 + x)m(1 + x)n =m∑p=0
Cpmx
pn∑
p=o
Cpnx
p =m+n∑k=0
k∑p=0
(CpmC
k−pn )xk. (2.16)
Tõ c«ng thøc (2.14) - (2.16) suy ra
Ckm+n =
k∑p=0
CpmC
k−pn = C0
mCkn + C1
mCk−1n + ...+ Cm
mCk−nn .
23
Bµi to¸n 2.3. TÝnh tæng gåm 2n sè h¹ng
S =1
2C1
2n −1
3C2
2n + ...+ (−1)k 1kCk−1
2n + ...+ (−1)2n+1 1
2n+ 1C2
2nn,
trong ®ã Ckn lµ hÖ sè cña khai triÓn nhÞ thøc Newt¬n.
( T¹p trÝ To¸n häc vµ tuæi trÎ sè 336 n¨m 2005)
6Lêi gi¶i. ∀k = 2, 3, ..., 2n+ 1 ta cã
1
kCk−1
2n =1
k
(2n)!
(k − 1)!(2n− k + 1)!=
1
2n+ 1
(2n+ 1)!
k!(2n+ 1− k)!=
Ck2n+1
2n+ 1.
Do ®ã
S =2n+1∑k=2
(−1)kCk
2n+1
2n+ 1
=1
2n+ 1
2n+1∑k=0
(−1)kCk2n+1 − C0
2n+1 + C12n+1
=1
2n+ 1[(1− 1)2n+1 − 1 + 2n+ 1]
=2n
2n+ 1.
Bµi to¸n 2.4. TÝnh tæng
A = C0n +
22 − 1
2C1
n +23 − 1
3C2
n + ...+2n+1 − 1
n+ 1Cn
n .
( §Ò thi ®¹i häc khèi B n¨m 2003 )
6Lêi gi¶i. Sö dông c«ng thøc(n+ 1
k + 1
)Ck
n = Ck+1n+1,
trong ®ã n lµ sè nguyªn d¬ng, k lµ sè nguyªn kh«ng ©m, k ≤ n ta cã
A =1
n+ 1
((n+ 1)C0
n + (22 − 1)(n+ 1)C1
n
2+ ...+ (2n+1 − 1)
(n+ 1)Cnn
n+ 1
)=
1
n+ 1
((2− 1)C1
n+1 + (22 − 1)C2n+1 + ...+ (2n+1 − 1)Cn+1
n+1
)
24
=1
n+ 1
((2C1
n+1 + 22C2n+1 + ...+ 2n+1Cn+1
n+1
)−(C1
n+1 + ...+ Cn+1n+1
))=
1
n+ 1
((2 + 1)n+1 − 1− (2n+1 − 1)
)=
3n+1 − 2n+1
n+ 1.
Bµi to¸n 2.5. Víi n lµ sè nguyªn d¬ng. Chøng minh r»ng
3nC0n − 3n−1C1
n + 3n−2C2n + ...+ 3Cn
n = 2n.
( §Ò thi §¹i häc Më n¨m 1997)
6Lêi gi¶i. Víi mäi x vµ víi mäi n lµ sè nguyªn d¬ng ta cã
(1− x)n = C0n − C1
nx+ C2nx
2 + ...+ (−1)nCnnx
n.
Thay x =1
3ta ®îc(
1− 1
3
)n
= C0n −
1
3C1
n +1
32C2
n + ...+ (−1)n 1
3nCn
n
2n
3n= C0
n −1
3C1
n +1
32C2
n + ...+ (−1)n 1
3nCn
n
3nC0n − 3n−1C1
n + 3n−2C2n + ...+ 3Cn
n = 2n.
Bµi to¸n 2.6. Chøng minh r»ng víi n ∈ N tïy ý, ta cã
n∑k=0
(2n)!
(k!)2.(n− k!)2= (Cn
2n)2.
( §Ò thi v« ®Þch níc Mü n¨m 1982)
6Lêi gi¶i. Ta cã(1 + x)2n = (1 + x)n(1 + x)n.
Sö dông nhÞ thøc Newton ta ®îc
C02n + C1
2nx+ ...+ C2n2nx
2n = (C0n + C1
nx+ ...+ Cnnx
n)(C0n + C1
nx+ ...+ Cnnx
n).
So s¸nh c¸c hÖ sè cña xn vµ sö dông ®¼ng thøc Ckn = Cn−k
n , (k = 0, 1, ..., n) ta cã
Cn2n = (C0
n)2 + (C1
n)2 + ...+ (Cn
n)2.
25
VËy
n∑k=0
(2n)!
(k!)2(n− k!)2=
(2n)!
n!n!=
n∑k=0
(n!)2
(k!)2(n− k!)2
= Cn2n[(C
0n)
2 + (C1n)
2 + ...+ (Cnn)
2] = (Cn2n)
2.
Bµi to¸n 2.7. TÝnh tæng
S = C02000 + 2C1
2000 + 3C22000 + ...+ 2001C2000
2000 .
( §Ò thi §¹i häc An Ninh n¨m 2000 )
6Lêi gi¶i. Ta cã
(1 + x)2000 = C02000 + C1
2000x+ C22000x
2 + ...+ C20002000x
2000.
Nh©n c¶ hai vÕ víi x ta ®îc
x(1 + x)2000 = C02000x+ C1
2000x2 + C2
2000x3 + ...+ C2000
2000x2001.
LÊy ®¹o hµm hai vÕ theo x ta cã
C02000+2C1
2000x+3C22000x
2+ ...+2001C20002000x
2000 = (1+x)2000+2000x(1+x)1999.
Cho x = 1 ta ®îc
S = 22000 + 2000.21999 = 21999(2 + 2000) = 2002.21999.
Bµi to¸n 2.8. Chøng minh c¸c ®¼ng thøc
a) C0n + C3
n + C6n + ... =
1
3
(2n + 2 cos
nπ
3
).
b) C1n + C4
n + C7n + ... =
1
3
(2n + 2 cos
(n− 2)π
3
).
c) C2n + C5
n + C8n + ... =
1
3
(2n + 2 cos
(n− 4)π
3
).
6Lêi gi¶i. a) XÐt ®ång nhÊt thøc
(1 + x)n = C0n + C1
nx+ C2nx
2 + ...+ Cn−1n xn−1 + Cn
nxn.
26
Trong ®¼ng thøc trªn lÇn lît cho x = 1, ε, ε2, trong ®ã ε2 + ε+ 1 = 0 ta cã
2n = Con + C1
n + C2n + ...
(1 + ε)n = C0n + C1
nε+ C2nε
2 + C3nε
3 + ...
(1 + ε2)n = C0n + C1
nε2 + C2
nε4 + C3
nε6 + ...
NÕu k kh«ng chia hÕt cho 3 th× 1+εk+ε2k = 0, nÕu k chia hÕt cho 3 th× 1+εk+ε2k =3.Tõ ®ã ta cã
2n + (1 + ε)n + (1 + ε2)n = 3(Con + C3
n + C6n + ...).
Do
ε = cos2π
3+ i sin
2π
3,
1 + ε = −ε2 = − cos4π
3− i sin 4π
3= cos
π
3+ i sin
π
3,
1 + ε2 = −ε = − cos2π
3− i sin 2π
3= cos
π
3− i sin π
3.
Tõ ®ã suy ra
(1 + ε)n = cosnπ
3+ i sin
nπ
3,
(1 + ε2)n = cosnπ
3− i sin nπ
3.
Khi ®ã ta ®îc
2n + (1 + ε)n + (1 + ε2)n = 2n +(cos
nπ
3+ i sin
nπ
3+ cos
nπ
3− i sin nπ
3
)= 2n + 2 cos
nπ
3.
VËy
C0n + C3
n + C6n + ... =
1
3
(2n + 2 cos
nπ
3
).
b) T¬ng tù ý a ta cã
ε2(1 + ε)n = C0nε
2 + C1nε
3 + C2nε
4 + C3nε
5 + ...
ε(1 + ε2)n = C0nε+ C1
nε3 + C2
nε5 + C3
nε7 + ...
Tõ ®©y suy ra
2n + ε(1 + ε)n + ε2(1 + ε2)n = 3(C1n + C4
n + C7n + ...).
Khi ®ã ta ®îc
27
2n + ε2(1 + ε)n + ε(1 + ε2)n = 2n − (1 + ε)n+1 − (1 + ε2)n+1
= 2n −[cos
(n+ 1)π
3+ i sin
(n+ 1)π
3+ cos
(n+ 1)π
3− i sin (n+ 1)π
3
]= 2n − 2 cos
(n+ 1)π
3
= 2n + 2 cos(n− 2)π
3.
VËy
C1n + C4
n + C7n + ... =
1
3
(2n + 2 cos
(n− 2)π
3
).
c) T¬ng tù ý a ta cã
ε(1 + ε)n = C0nε+ C1
nε2 + C2
nε3 + C3
nε4 + ...
ε2(1 + ε2)n = C0nε
2 + C1nε
4 + C2nε
6 + C3nε
8 + ...
Tõ ®©y suy ra
2n + ε2(1 + ε)n + ε(1 + ε2)n = 3(C2n + C5
n + C8n + ...).
Khi ®ã ta ®îc
2n + ε(1 + ε)n + ε2(1 + ε2)n = 2n − (1 + ε2)(1 + ε)n − (1 + ε)(1 + ε2)n
= 2n − (1 + ε2)(1 + ε)[(1 + ε)n−1 + (1 + ε2)n−1]
= 2n − (1 + ε+ ε2 + ε3)
[cos
(n− 1)π
3+ i sin
(n− 1)π
3+
+cos(n− 1)π
3− i sin (n− 1)π
3
]= 2n − 2 cos
(n− 1)π
3= 2n + 2 cos
(n− 4)π
3.
VËy
C2n + C5
n + C8n + ... =
1
3
(2n + 2 cos
(n− 4)π
3
).
2.3 Mét sè mÖnh ®Ò vµ c¸c bµi to¸n míi
MÖnh ®Ò 2.2.
n∑j=0
(−1)jCjnj
m =
{0, (0 ≤ m ≤ n− 1),
(−1)nn!, (m = n).(2.17)
28
Chøng minh. Chóng ta chøng minh c«ng thøc (2.17) b»ng quy n¹p theo m.Víi m = 0, n ≥ 1 ta cã
n∑j=0
(−1)jCjn = (1− 1)n = 0.
Víi m = 1, n 6= 1 ta cã
n∑j=0
(−1)jjCjn = n(1− 1)n−1 = 0.
Víi m = n = 1 ta cã
1∑j=0
(−1)jjCjn = −1 = (−1)11!.
Cè ®Þnh n ≥ 3 vµ gi¶ sö r»ng c«ng thøc (2.17) ®óng víi m = k,sao cho 0 ≤ k ≤ n− 2.NhËn xÐt r»ng j(j − 1)...(j −m) = jm+1 + bmj
m + ...+ b1j + b0, víi bj lµ c¸c sènguyªn nµo ®ã ta cã
n∑j=0
(−1)jCjnj
m+1 =n∑
j=1
(−1)jCjnj(j − 1)− ..− (j −m)−
m∑k=0
bk
n∑j=0
(−1)jCjnj
k
=n∑
j=m+1
(−1)jCjnj(j − 1)− ...− (j −m)− 0
=n∑
j=m+1
(−1)j n!j!
j!(n− j)!(j −m− 1)!
=n−m−1∑k=0
(−1)m+1+k n!
(n−m− 1− k)!k!
=n−m−1∑k=0
(−1)m+1(−1)kn(n− 1)...(n−m)[(n−m− 1)!]
(n−m− 1− k)!k!
= (−1)m+1n(n− 1)...(n−m)n−m−1∑k=0
(−1)kCkn−m−1 = 0.
Nh vËyn∑
j=0
(−1)jCjnj
m = 0, (0 ≤ m ≤ n− 1).
29
B©y giê xÐt m = n ta cãn∑
j=0
(−1)jCjnj
n =n∑
j=1
(−1)jCjnj(j−1)...(j−n+1)−
n−1∑k=0
bk
n∑j=0
(−1)jCjnj
k. (2.18)
XÐt vÕ ph¶i cña c«ng thøc (2.18) ta ®îcn−1∑k=0
bk
n∑j=0
(−1)jCjnj
k = 0, v× k < n,
n∑j=1
(−1)jCjnj(j − 1)...(j − n+ 1) = (−1)nn!.
VËy mÖnh ®Ò ®îc chøng minh
MÖnh ®Ò 2.3. Gi¶ sö k(k ≥ 1), n lµ c¸c sè tù nhiªn khi ®ãn∑
j=0
Cjn
(−1)j
j + k=n!(k − 1)!
(n+ k)!. (2.19)
Chøng minh. Chóng ta chøng minh ®¼ng thøc (2.19) b»ng quy n¹p theo n.Víi n = 0 ta cã
V T =0∑
j=0
Cj0
(−1)J
j + k=
1
k,
V P =0!(k − 1)!
(0 + k)!=
(k − 1)!
k!=
1
k, (k ≥ 1).
VËy ®¼ng thøc (2.19) ®óng víi n = 0. Gi¶ sö ®¼ng thøc ®óng víi n, xÐt vÕ tr¸i víin+ 1 ta cã
n+1∑j=0
Cjn+1
(−1)j
j + k= C0
n+1
(−1)0
0 + k+
n∑j=1
Cjn+1
(−1)j
j + k+
(−1)n+1
n+ 1 + k
=
(1
k+
n∑j=1
Cjn
(−1)j
j + k
)+
( n∑j=1
Cj−1n
(−1)j
j + k+
(−1)n+1
n+ 1 + k
)
=n∑
j=0
Cjn
(−1)j
j + k−
n∑q=0
Cqn
(−1)j
q + 1 + k=
1
k− 1
k + 1
=n!(k − 1)!
(n+ k)!− n!k!
(n+ k + 1)!=n!(k − 1)!
(n+ k)!
(1− k
n+ k + 1
)=
n!(k − 1)!(n+ 1)
(n+ k)!(n+ k + 1)=
(n+ 1)!(k − 1)!
(n+ k + 1)!.
Theo nguyªn lý quy n¹p ta cã ®iÒu ph¶i chøng minh.
30
MÖnh ®Ò 2.4.m∑j=1
(−1)j−1 Cjm
Cjn+j
=mn
(n+m)(n+m− 1. (2.20)
Chøng minh. [Xem: B. Sury, Sum of the reciprocals of the binomial coeffcients,European J. Combin. 14( 1993), 351-353 ]
MÖnh ®Ò 2.5. ( §¼ng thøc Horrace's). Víi c¸c sè nguyªn m ≥ 1, n ≥ 0 ta cã
m∑j=0
(−1)j Cjm
Cjn+j
=n
n+m. (2.21)
Chøng minh. Chøng minh b»ng quy n¹p theo m. Víi m = 1 ta cã
1∑j=0
(−1)j Cj1
Cjn+j
=C0
1
C0n
− C11
C1n+1
= 1− 1
n+ 1=
n
n+m.
VËy ®¼ng thøc (2.21) ®óng víi m = 1. Gi¶ sö (2.21) ®óng víi m, xÐt víi m+ 1 tacã
m+1∑j=0
(−1)jCj
m+1
Cjn+j
=
= (−1)0C0m
C0n
+m∑j=1
(−1)jCj
m+1
Cjn+j
+ (−1)m+1 Cm+1m+1
Cm+1n+m+1
= (−1)0C0m
C0n
+m∑j=1
(−1)j Cjm
Cjn+j
+m∑j=1
(−1)jCj−1m
Cjn+j
+ (−1)m+1 Cm+1m+1
Cm+1n+m+1
=m∑j=0
(−1)j Cjm
Cjn+j
+m∑j=1
(−1)jCj−1m
Cjn+j
+ (−1)m+1 Cm+1m+1
Cm+1n+m+1
=n
n+m+
m−1∑q=0
(−1)q+1 Cqm
Cq+1n+q+1
+ (−1)m+1 Cm+1m+1
Cm+1n+m+1
=n
n+m−
m∑q=0
(−1)q Cqm
Cq+1n+q+1
=n
n+m−
m∑q=0
(−1)q Cqm
Cqn+q+1
n+ 1
q + 1
=n
n+m− 1
n+ 1
m∑q=0
(−1)q(q + 1)Cq
m
Cqn+q+1
31
=n
n+m− 1
n+ 1
m∑q=0
(−1)qq Cqm
Cqn+q+1
− 1
n+ 1
m∑q=0
(−1)q Cqm
Cqn+q+1
=n
n+m+
1
(n+ 1)
m(n+ 1)
(m+ n+ 1)(m+ n)− 1
(n+ 1)
(n+ 1)
(n+m+ 1)
=n(m+ n+ 1) +m− (m+ n)
(m+ n)(m+ n+ 1)=
n
m+ n+ 1.
Theo nguyªn lý quy n¹p ta cã ®iÒu ph¶i chøng minh.
MÖnh ®Ò 2.6. Gi¶ sö k,m lµ nh÷ng sè nguyªn kh«ng ©m, 0 ≤ m ≤ k khi ®ã
k∑j=m
(−1)jCjkC
mj =
{(−1)k, (m = k),
0, (m < k).(2.22)
MÖnh ®Ò 2.7. Gi¶ sö k, n,m lµ nh÷ng sè nguyªn kh«ng ©m, 0 ≤ m ≤ k khi ®ã
k∑j=m
(−1)jCjkC
mj
1
j + n=
(−1)mk!(m+ n− 1)!
m!(k + n)!. (2.23)
Chøng minh. Khi m = 0 theo mÖnh ®Ò (2.3) ta cã
k∑j=0
(−1)jCjkC
0j
1
j + n=
k∑j=0
(−1)jCjk
1
j + n=n!(k − 1)!
(n+ k)!.
Gi¶ sö mÖnh ®Ò ®óng víi m, xÐt víi m+ 1 ta cãk∑
j=m+1
(−1)jCjkC
m+1j
1
j + n=
=k∑
j=m+1
(−1)jCjk
j −m(m+ 1)(j + n)
=k∑
j=m+1
(−1)jCjkC
mj (
j + n
m+ 1− m+ n
m+ 1)
1
j + n
=1
m+ 1
k∑j=m+1
(−1)jCjkC
mj −
m+ n
m+ 1
k∑j=m+1
(−1)jCjkC
mj
1
j + n
32
=1
m
k∑j=m
(−1)jCjk.C
mj
1
m+ 1(−1)mCm
k Cmm +
m+ n
m+ 1(−1)mCm
k Cmm
1
m+ n
− m+ n
m+ 1
k∑j=m
(−1)jCjk.C
mj
1
j + n.
Theo MÖnh ®Ò 2.6 ta cã
1
m
k∑j=m
(−1)jCjkC
mj
1
m+ 1(−1)mCm
k Cmm +
m+ n
m+ 1(−1)mCm
k Cmm
1
m+ n= 0.
Theo gi¶ thiÕt quy n¹p ta ®îc
m+ n
m+ 1
k∑j=m
(−1)jCjkC
mj
1
j + n=
(−1)mk!m!(m+ n)(m+ n+ 1)
.
VËyk∑
j=m
(−1)jCjkC
mj
1
j + n= −m+ n
j + n
(−1)mk!(m+ n− 1)!
m!(k + n)!=
(−1)m+1k!(m+ n)!
(m+ 1)!(k + n)!.
VËy theo nguyªn lý quy n¹p ta cã ®iÒu ph¶i chøng minh.
Bµi to¸n 2.9. Gi¶ sö n lµ sè nguyªn d¬ng cßn k lµ sè nguyªn kh«ng ©m. Chøngminh r»ng
n! = (n+ k)n − C1n(n+ k − 1)n + C2
n(n+ k − 2)n − ...+ Cnnk
n.
6Lêi gi¶i. Ta cã
(n+ k)n − C1n(n+ k − 1)n + C2
n(n+ k − 2)n − ...+ (−1)NCnn(n+ k − n)n
=n∑
j=0
(−1)jCjn(n− j + k)n =
n∑j=0
(−1)jCjn
n∑q=0
Cqn(n− j)qkn−q
=n∑
j=0
n∑q=0
(−1)jCjnC
qn(n− j)qkn−q =
n∑q=0
Cqnk
n−qn∑
j=0
(−1)jCjn(n− j)q
=n∑
q=0
Cqnk
n−qn∑
j=0
(−1)jCn−jn (n− j)q =
n∑q=0
Cqnk
n−qn∑
j=0
(−1)n(−1)jCjnj
q.
Theo mÖnh ®Ò (2.2) ta ®îcn∑
j=0
(−1)jCn−jn (n− j)q =
n∑j=0
(−1)n−jCjnj
q =
{0, (0 ≤ q ≤ n− 1),
n!, (q = n).(2.24)
Tõ ®ã suy ra ®iÒu ph¶i chøng minh.
KÕt luËn
S¸ng kiÕn kinh nghiÖm ®· tr×nh bµy vµ ®¹t ®îc mét sè kÕt qu¶ sau:
1. Ph©n lo¹i vµ tr×nh bµy c¸c bµi to¸n vÒ tÝnh to¸n vµ ®¸nh gi¸ c¸c tæng h÷u h¹n.
2. Sö dông vµ phèi kÕt hîp c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c nhau nh ph¬ng ph¸p ®¹ohµm, sè phøc, nhÞ thøc Newton hay ph¬ng ph¸p sö dông tæng cña c¸c cÊp sè v.v...®ÓnhËn ®îc c¸c tæng h÷u h¹n vÒ lòy thõa cña sè tù nhiªn, sè Bernulli, tæng ®an dÊu,tæng giai thõa, tæ hîp, mµ Ýt ®îc giíi thiÖu hay cha nãi nhiÒu trong c¸c tµi liÖuTiÕng viÖt ë bËc THCS - THPT.
3. S¸ng kiÕn kinh nghiÖm ®· tr×nh bµy ®îc mét sè mÖnh ®Ò vµ bµi tËp míi chØ®îc giíi thiÖu qua c¸c nghiªn cøu cña c¸c nhµ chuyªn m«n. Bªn c¹nh ®ã cßn giíithiÖu vµ ®¸nh gi¸ ®îc mét sè bµi to¸n tÝnh tæng trong c¸c k× thi vµo trêng chuyªn,tuyÓn sinh vµo ®¹i häc, häc sinh giái quèc gia, Olimpyad vµ thi v« ®Þnh quèc tÕ.
33
Tµi liÖu tham kh¶o
[1] Phan Huy Kh¶i (2000), To¸n n©ng cao gi¶i tÝch tÝch ph©n vµ gi¶i tÝch tæ hîp,Nhµ xuÊt b¶n Hµ Néi.
[2] NguyÔn V¨n MËu (2003), Mét sè bµi to¸n chän läc vÒ d·y sè, Nhµ xuÊt b¶nGi¸o Dôc.
[3] NguyÔn V¨n MËu (2006), BÊt ®¼ng thøc, ®Þnh lý vµ ¸p dông, Nhµ xuÊt b¶nGi¸o Dôc.
[4] T¹p trÝ to¸n häc vµ tuæi trÎ sè: 186 (1992), 336 (2005), 346 (2006), 349(2006), 359 (2007), 370 (2008), 375 (2008), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o Dôc.
[5] TuyÓn tËp 30 n¨m T¹p chÝ To¸n häc vµ Tuæi trÎ (1998), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸oDôc.
[6] TuyÓn tËp 5 n¨m t¹p trÝ to¸n häc vµ tuæi trÎ (2003), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o Dôc.
[7] TuyÓn chän theo chuyªn ®Ò to¸n häc vµ tuæi trÎ ( 2010), Nhµ xuÊt b¶n Gi¸oDôc.
[8] C¸c ®Ò thi v« ®Þch to¸n 19 níc trong ®ã cã ViÖt Nam (TËp 1, 2) (2002), NhµxuÊt b¶n trÎ.
ViÖt yªn, th¸ng 5 n¨m 2011T¸c gi¶
NguyÔn V¨n Thanh
34