T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

AK VE OTOMOTV ELEKTRK TESSATI

ANKARA 2005

NDEKLER NDEKLERNDEKLER ............................................................................................................. i AIKLAMALAR........................................................................................................iv GR............................................................................................................................ 1 RENME FAALYET 1..........................................................................................2 AMA.......................................................................................................................2 ARATIRMA .......................................................................................................... 2 1. AK..........................................................................................................................2 1. 1. Aknn Tanm ............................................................................................... 2 1.2. Aknn Grevleri.............................................................................................. 3 1.3. Aknn alma Prensibi................................................................................. 4 1.4. Ak eitleri...................................................................................................... 4 1.4.1. Kurun Ak.................................................................................................4 1.4.2. Kalsiyumlu Ak......................................................................................... 4 1.5.Kalsiyumlu Aklerin stnlkleri :....................................................................5 1.6. Aknn Yaps (ekil-6): .................................................................................5 1.8. Ak Kapasitesini Etkileyen Faktrler:...............................................................7 1.9.Tata Gre Ak Seimi.....................................................................................7 1.10.Ak Kontrolleri.................................................................................................7 1.10.1. Gzle Kontrol........................................................................................7 1.10.2. Yzeyden Kaak Kontrol........................................................................8 1.10.3. Younluk Kontrol................................................................................... 8 1.10.4. Kapasite Kontrol:.................................................................................... 8 1.10.5.Vasta zerinde Ykl Muayene...............................................................9 UYGULAMA FAALYET 1............................................................................... 10 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 15 RENME FAALYET 2........................................................................................17 AMA.....................................................................................................................17 ARATIRMA......................................................................................................... 17 2.Ak Elektrolitinin Hazrlanmas ve Younluk Kontrol.........................................17 2.1. Arlk Esasna Gre Elektrolit Hazrlanmas................................................. 17 2.2 Hacim Esasna Gre Elektrolit Hazrlanmas................................................... 17 2.3.Hidrometre........................................................................................................ 18 2.3.1. Su Younluuna Gre Blmleme ..........................................................18 2.3.2. Bome Esasna Gre Blmleme:.............................................................. 19 2.4.AKLERN ARJ VE DEARJI.................................................................... 20 2.4.1.Aknn Dearj ........................................................................................ 20 2.4.2. Ak arj................................................................................................... 21 2.5.AIRI ARJ VE DEARJIN ZARARLARI....................................................21 i

2.5.1 . Ar arjn Zararlar................................................................................ 21 2.5.2 . Ar Dearjn Zararlar............................................................................ 22 2.7.AK ARJ ETME METOTLARI....................................................................22 2.7.1. Yava arj................................................................................................. 22 2.7.2. Normal arj...............................................................................................22 2.7.3. abuk arj.................................................................................................22 2.7.4. Ara zerinde arj....................................................................................22 2.7.5. Ak arj Sresinin Tespiti........................................................................ 23 2.8.Aknn Self- Dearj ....................................................................................... 23 2.8.1 Slfatlama ................................................................................................23 2.9. Kullanlmadan Bekletilen Aklerde Yaplacak lemler:............................... 23 UYGULAMA FAALYET 2............................................................................... 24 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 25 RENME FAALYET 3........................................................................................27 AMA.....................................................................................................................27 ARATIRMA......................................................................................................... 27 3. Otomobil Tesisatlarnda Kullanlan Devre Elemanlar...........................................27 3.1.alterler............................................................................................................. 27 3.1.1. Mekanik alterler.....................................................................................27 3.1.2. Manyetik alterler.....................................................................................27 3. 2. Tesisat Kablolar ve Renk Kodlar: ................................................................28 3.3. Ampul ve eitleri........................................................................................... 28 3.3.1.Ampul........................................................................................................ 28 3.3.2. eitleri..................................................................................................... 28 3.4.SGORTALAR................................................................................................. 30 3.4.1. Tanm .................................................................................................... 30 3.4.2.Telli Sigortalar........................................................................................... 31 3.4.3. Devre Kesiciler........................................................................................ 31 3.4.4.Sigorta kutusu............................................................................................ 32 3.5. RLELER .......................................................................................................32 3.5.1.Akm Rleleri.............................................................................................32 3.5.2. Emniyet Rleleri .................................................................................... 32 3.6. SOKETLER .................................................................................................... 33 3.7.KONTAK ANAHTARI....................................................................................33 UYGULAMA FAALYET 3............................................................................... 34 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 35 RENME FAALYET 4........................................................................................37 AMA.....................................................................................................................37 ARATIRMA......................................................................................................... 37 4. KONTAK ANAHTARI:.........................................................................................37 4.1 Grevi............................................................................................................... 37 ii

4.2. Yaps............................................................................................................... 37 4.3.Kontak Anahtar Kontrolleri............................................................................. 38 4.3.1. asi Kontrol ........................................................................................... 38 4.3.2. Devre Kontrol......................................................................................... 38 4.3.3.Ksa Devre Kontrol.................................................................................. 38 UYGULAMA FAALYET 4............................................................................... 39 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 39 RENME FAALYET 5........................................................................................41 AMA.....................................................................................................................41 ARATIRMA......................................................................................................... 41 5.OTOMOBL TESSATINDA KULLANILAN KABLOLAR:...............................41 5.1.Kablo Malzemesi.............................................................................................. 41 5.2. Kablo Renkleri................................................................................................. 41 5.3. Kablo Kesitleri:................................................................................................42 5.4. OTOMOBL TESSATINDA KULLANILAN SOKETLER:........................42 5.4.1.Tanm:.......................................................................................................42 UYGULAMA FAALYET 5............................................................................... 44 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 45 MODL DEERLENDRME...................................................................................47 KAYNAKLAR........................................................................................................... 48

iii

AIKLAMALAR

AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 5250T0007 Otomotiv Teknolojisi Alan Tm Dallar Ak Ve Otomotiv Elektirik Tesisat Bu modl ile Aknn grevlerini, alma prensiplerini, eitlerini renecek; Aknn yapsn,kapasitesini,tata gre ak seimini yapacak;Ak elektrolitini hazrlayacak.arj eitlerini ve kontrollerini renecek, otomobil elektrik tesisat devre elemanlarn renecek. bir eitim meteryalidir. 40/32 Temel Elektrik ve Elektronik 2 Modln Baarm Olmak

SRE N KOUL

YETERLK MODLN AMACI

Ak otomotiv elektrik devre elemanlarnn arza tehis, onarm ayar ve bakmn yapmak. GENEL AMA: renci: Ak ve otomobil elektrik tesisat devre elemanlarnn arza tehis, onarm;ayar ve bakmn ara teknik katalouna uygun olarak yapabilecektir. AMALAR: 1-Akleri skebilecek, retici firmalarnn teknik deerlerine gre kontrollerini yapabilecek ve ara zerinde takabilecektir. 2- Aky retici firmalarn teknik deerlerine gre arj edebilecektir. 3- Oto elektrik tesisat devre elemanlarn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak kontrol edebilecek ve deitirebilecektir.

iv

4- Ara zerinde kontak anahtar ularn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak tespit edebilecektir. 5- Basit tesisat onarmlarn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak yapabilecektir.

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Oto tamir atlyesi ve oto elektrik atlyesi bilgisayar laboratuvar, tepegz, slaytlar, CD, VCD. gsterimi

LME VE DEERLENDRME

Modl iinde ve sonunda verilen oktan semeli sorular cevaplandrarak kendinizi deerlendiriniz, sonularn retmeninizle paylaarak eksikliklerinizi tamamlayabilmeniz iin gereken bilgileri alnz.

v

giri GRSevgili renci , Otomotiv teknolojisinde bir otomobilin ilk almas ve otomobil zerindeki k ve zel alc donanmlarnn almas iin elektrik kaynana ihtiya vardr. Bu ihtiyac karlayan eleman ak (batarya veya akmlatr )olarak adlandrlr. Ak gn getike otomotiv teknolojisine paralel olarak kaliteli ve yksek kapasiteli akler gelitirilmektedir. Petrol rezervlerinin azald ikibinli yllarn banda teknoloji byk bir hzla gelimektedir. Teknolojik gelimelerde anahtar rol elektrik ve elektronik para ve sistemlerindedir. Bu modlde temel elektrik paralarndan ak eitlerini ve yeni aklerin zelliklerini, arj edilmelerini, kontrollerini bulacaksnz. Kalsiyumlu ve jelli aklerin stnlklerini anlayacaksnz. Aklerin niin bakmsz olduunu, saklanmalarnn ve kullanm mrlerinin nasl bu kadar artn renebileceksiniz. Otomobil tesisatlarnda kullanlan devre elemanlarnda meydana gelen gelime ve deiimleri;eitlerini, grevlerini; tesisatlarnda kullanlan kablo malzemelerini, kablo renklerini eitlerini ve soketlerini reneceksiniz. Otomobilinizin farlar yanmyorsa, otomatik camlar almyorsa, sinyaller almyorsa bu gibi arzalarn otomobilin minicik bir sigortasnn atmasndan kaynaklanabileceini anlayacak ve kavrayacaksnz.

.

1

RENME FAALYET-1

RENME FAALYET 1AMA AMAAkleri skebilecek, retici firmalarnn teknik deerlerine gre, kontrollerini yapabilecek ve ara zerinde takabileceksiniz

ARATIRMA ARATIRMAAk imalat yaplan bir iletmeye giderek aknn yapld malzemelerin nelerden meydana geldiini renip ve rapor ederek snfta arkadalarnza sununuz.

1. AK1. 1. Aknn TanmElektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depo eden ve devresine alc baland zaman bu enerjiyi tekrar elektrik enerjisine evirerek d devreye veren bir retetir.

ekil1- Ak ve Ksmlar

2

1.2. Aknn Grevleri* Ara motoru almad zamanlarda kullanlacak alclara akm gndermek. (Radyo. Kalorifer, sigara yakaca, lambalar gibi alclar.) * Motorun ilk anda alabilmesi iin mar motoruna elektrik akm vermek. * Motor alirken elektrik sisteminde voltaj ve amperaj dengelemesi yapmak.(Yani yksek devirlerde alternatrn retecei voltaj bazen fazla ykseleceinden alclarn zarar grmesine sebep olabilir.) Bu durumda ak alternatrn oluturduu akmn bir ksmn zerine alarak ar voltajn ykselmesini nler. Ayrca tat alrken motordan hareket alan arj sistemi alclar besleyebilse de motor durduu anda baz gereksinimler iin yine elektrik enerjisine ihtiya vardr. Bu fonksiyonlar arata ak ile salanmaktadr. Bu aknn ara zerindeki evrimi aadaki gibidir.

ekil-2- Elektrik Devresi

3

1.3. Aknn alma PrensibiAklerin alma ekilleri doru akm reteleri olan piller gibidir.Bataryalar boald zaman doldurulur. Elektrolit ad verilen asit veya baz karm ierisine iki ayr cins metal paras sokalm. Metallerin d devresine bir elektrikli alc balandnda, sistemin i devresindeki kimyasal reaksiyon dolaysyla doru akm verilince alcnn altrd grlr. rnein volta pilini ele alrsak ekilde grlen kaptaki slfrik asit ierisine inko ve bakr levhalar konduunda bu iki madenarasnda 1 votluk gerilim meydana gelir ve sistem bir volta pilidir. te bataryalarda bunlar gibidir. Fakat voltaj artrmak iin iersindeki elemanlar deitirilir ve oaltlr.

ekil: 3 Volta Pilinin Oluumu

1.4. Ak eitleri1.4.1. Kurun Ak Kurun akler yap olarak 3 ksmdan olumaktadr: Batarya kutusu, elemenlar ve elektrolit denilen kimyasal karm

1.4.1.1.Batarya KutusuSert plastikten presleme suretiyle yaplmtr. erisindeki elemanlarn birbirine temas etmemesi iin blmlenmitir.

1.4.1.2.ElemanlarPlakalar, seperatrler, kutup balar, eleman kapa ve elektrolitten olumaktadr.

1.4.1.3.ElektrolitSlfrik asit ve saf su karmdr. Ak (batarya) iersindeki kimyasal reaksiyonu salar. 1.4.2. Kalsiyumlu Ak Gnmzdeki kurun-asit bataryalarda kullanlan kurun zgaralarn mekanik ve kimyasal dayanaklln arttrmak iin kurun ierisine eklenen antimonun yerini kalsiyum

4

almtr. Antimon bataryann almas srasnda gaz oluumunu hzlandrr ve ar su kaybna neden olur. Bu nedenle bu bataryalar srekli bakm gerektirir. Antimonun bu olumsuz etkisini gidermek iin zgaralara antimon yerine kalsiyum eklenir. Kalsiyumun avantaj normal arj voltajlarnda gaz oluumunu 75 orannda azaltm olmasdr. Bu nedenle normal alma mrlerinde su ilavesine gerek duymazlar

1.5.Kalsiyumlu Aklerin stnlkleri :1. Bir daha almamak zere tamamen kapatlm kapak 2. Yksek younlukta plakalar 3. Dayankl polipropilen kutu

1.6. Aknn Yaps (ekil-6):1- Toz kapaklar : Plastikten yaplmtr ve zerinde gaz kn salayacak havalandrma delikleri vardr. 2- Eleman kapa : Elektrolit doldurulmasn ve seviye kontrolunu salar. 3- Pozitif Kutup : Genellikle yanl kablo balantsn nlemek iin daha kaln yaplm yada bir marka ile iaretlenmitir. 4- Negatif plakalar: Btn plakalar kurun alaml ereveden oluur ve aktif kurunla dolu blmleri meydana getiren ok miktarda hcreye sahiptir. 5- keltme zgaralar : Kimyasal reaksiyun sonucu ortaya kacak olan artklar ak kabnn altndaki keltme zgaralarnda toplanr. 6- Seperatrler : Ksa devreyi nlemek amacyla her plakann arasna yerletirilmitir. Plakalar asidin serbeste dolamna izin verecek ekilde ve asidin zarar veremeyecei kimyasal yaps olan plastik malzemeden yaplmtr. 7- Pozitif plakalar : Btn plakalar kurun alaml ereveden oluur ve kurun peroksitle dolu blmleri meydana getiren ok miktarda hcreye sahiptir. 8- Balant Kprleri : Plaka grubunda kullanlr. + kutbu bir sonraki kutba balayan BALANTI KPRLER ak kab zerinden gerekleir. 9 Elektrolit : Her hcrede plakalarn zerini kapayacak seviyeye kadar doldurulur. 10 Ak kutusu : Birbiriyle balanmak zere veya alt blme ayrlm plastik dkmdr. 11 Kapak : Sk geme veya szdrmaz kaynak ile taklm plastik dkm paradr. 12 Negatif kutup : Ular serbest kalan kutuplar balant kutuplar durumuna gelir.

5

ekil 4: Aknn Yaps

1.7.Ak Etiketi

1-Ak toz kapa 2-Ak eleman kapa 3-Art kutup ba 4-Eksi plaka 5-Izgara 6-Separatr 7-Art plaka 8-Kpr 9-Ara blme 10-Ak kutusu 11-Ak st kapa 12-Negatif kutup ba : Ak zerindeki etiketlerin yorumlanmas

A Kod: 12 Volt B Kapasite C Kutuplarn balant ekli , ak kutusu ykseklii , kalite performans seviyesi D Mar srasnda ekilebilecek maksimum akm (rnek: 420 A akm 042 gsterilir.) E Boyut standartlar LB1 (ksa boy) simgesiyle karlalabilir.

ekil 7: Ak Etiketi

6

1.8. Ak Kapasitesini Etkileyen Faktrler:a)Plakalardaki aktif madde miktar b)Elektrolitteki asit miktar c)Plakalarn yzey alanlar Yukardaki saydmz maddelerdeki nitelik arttka batarya kapasiteside artar.

1.9.Tata Gre Ak SeimiJAPON ARALAR YERL ARALAR AVRUPA ARALAR HAFF TCAR ARALAR 45 Ah Dar Tip 55 Ah - 60 Ah 88 Ah - 100 Ah 72 Ah - 90 Ah

1.10.Ak Kontrolleri1.10.1. Gzle Kontrol Ak yzeyinde pislik bulunmamaldr. Ak kutusunda atlak bulunmamaldr. Kutup balarnda oksitlenme olmamaldr. Elektrolit seviyesi plakalarn 1-1,5 cm zerinde olmaldr. Eleman toz kapaklar zerindeki deliklerin ak olmasna dikkat edilmelidir Gevek balantlar sklmaldr.

ekil 8: Kontrol Gz

Kontrol gznde farkl renk gstergesi vardr: Yeil: Siyah: Yk durumu iyi, ak iyi Yk durumu kt, aky Durumda arj edin

Sardan renksize: Elektrolit seviyesi dk akye su ilave edin

7

ekil 9: Renk Gstergeleri

1.10.2. Yzeyden Kaak Kontrol Bir voltmetre ile bataryann yzeyinde kaak olup olmad kontrol edilebilir. Kullanlan voltmetrenin bir ucu bataryann negatif kutup bana balanr.Dier ucu ise batarya yzeyinde gezdirilir. Eer voltmetrede deer okunuyorsa,okunan bigede kaak var demektir. Deer okunmuyorsa batarya salamdr. Ak yzeyinde kaak olduunda, yzeyin scak su veya sodal su ile temizlenmesi gerekir. 1.10.3. Younluk Kontrol Elektrolit younluunu lmeye yarayan alete Hidrometre denir. Batarya ilerinde kullanlan hidrometreler bir cam tp ierisinde blmlenmi amandradan ibarettir. Tpn ucunda lastik rnga sklp braklnca tpe elektrolit alnr. Svnn younluuna gre amandra yzer. Sv seviyesinde elektrolit younluunun deeri okunur. Elekrolit younluuna gre bataryann arj durumu u ekildedir: 1,280 1,260 1,230 1,200 1.170 1,140 1,260 1,230 1,200 1,170 1,140 1,110 tam arjl 3/4 arjl 1/2 arjl 1/4 arjl arjsz tamamen bo

Renklere grede hidrometrede batarya arj durumu kabaca grlebilir: Mavi - arjl Sar - 1 / 2 arjl Krmz - arjsz 1.10.4. Kapasite Kontrol:

KapasiteAknn ara zerindeki tm alclar besleyecek miktardaki akm verebileceinin bir gstergesidir. Birimi Amper-saattir. Sembol (Ah)dr. ok eitli kapasite tanmlar vardr.

8

Bunlardan biri 20 saatlik ykleme kapasitesidir . Bu kapasiteyi belirlemek iin otomotiv aklerinde ak zerinde bulunan anma kapasite, 20 saatlik standart dearj sresine blnerek dearj akm bulunur.Bulunan akm ile ak eleman gerilimi 1.75 Volta dene kadar dearj edilir. Dearj sresi ile dearj akmnn arpm bize aknn kapasitesini verir.Bu kapasite deneyi ak retim tesislerinde yaplmaktadr. rnek : Anma kapasitesi 60 Ah olan tam arjl bir aknn gerek kapasitesini belirlemek iin yaplan deneyde dearj akm 60 Ah / 20 = 3 Amper olarak bulunur. Bulunan akm ile eleman gerilimi 1,75 volt olana kadar dearj edildiinde tespit edilen dearj sresi 16,5 saattir. Aknn gerek kapasitesi 16,5 x 3 = 49,5 Ah olarak hesaplanr. Kapasite kontrol Kapasite kontrolnn amac, aknn mar anndaki gerekli akm verip veremeyeceinin llmesidir.Kapasite kontrolnde ak kapasite lm cihaz kullanlr. Aknn etiketi zerindeki anma kapasite deeri okunur. Aknn toz kapaklar alr.Kapasite lm cihaznn Voltmetre ve Ampermetre maal kablolar Aknn art ve eksi kutuplarna balanr.( Cihazn art kablosu aknn art kutbuna, cihazn eksi kablosu aknn eksi kutbuna gelecek ekilde balanr). Daha sonra Cihazn Ykleme Topuzu saat ynnde evrilerek ak anma kapasitesi deerinin kat akmla yklenir.(rnein 60 Ah kapasiteki bir ak 60 x 3 = 180 Amper ile yklenir.) Bu anda cihazn voltmetre skalasndaki deer okunur ve hemen ykleme topuzu sola evrilerek kapal konuma getirilir.Cihazda okunan deer 12 voltluk aklerde 9.6 voltun altnda olmamaldr.Voltmetrede okunan deerin 9.6 volttan dk kmas ve elemanlarn hzla kaynamas ak kapasitesinin iyi olmadn gsterir. DKKAT : lm ilemini 15 saniyeden nce bitiriniz. Cihaz ykl durumda uzun sre tutmaynz. Aksi taktirde ak arzalabilir. 1.10.5.Vasta zerinde Ykl Muayene Ak ykleme muayenesi mar motoru altrld srada ak voltajn kontrol etmek suretiyle de yaplr. Bu kontrol iin batarya younluu 1,225ten fazla(takriben batarya yarm veya tam arjl) olmaldr. Elektrolit scakl ise 60 ile 90 F (15,5 C - 32,2 C ) civarnda olmaldr.Aksi halde elde edilecek sonular tam doru olmayabilir. Kontrol ileminde aracn motoru almayacak, sadece mar yapacak konumda olmas gerekir. Ak kutup balarna Voltmetre volt skalas 12 volttan byk olmak suretiyle ayarlanr.Voltmetrenin maal kablolar art ular artya, eksi ular eksiye gelecek ekilde balanr. Aracn kontak anahtar evrilerek motor tur atacak ekilde mar yaplr.Bu durumda voltmetre skalasndaki deer okunur.Okunan deerin 10 Volt tan aada olmamas gerekir.Voltaj deerinin 10 volttan dk kmas alclara yeterli akmn gitmemesine neden olur.

9

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET 1lem BasamaklarAky Skmek Arac gvenli bir ekilde park ediniz ve amurluk rt bezlerini rtnz.

neriler Aracn kontak anahtarn kapatnz. Aracn el frenini ekiniz. amurluk rtlerini takmhaneden alnz. Uygun anahtar kullannz. Anahtarlar unutmaynz. ak zerinde

Aknn asi kablosunun cvatasn uygun anahtarla sknz.

Aknn art (yaltlm) kablo bann cvatasn uygun anahtarla sknz. Aknn kutup balarnn balantlarn ektirme ile kartnz.

Aknn art kutup kablosu olduundan emin olunuz. Civataya uygun anahtar kulannz. Kutup bana zarar vermeyiniz. Aknn kutup balarn srasna gre karnz. ektirmeyi kutup balarna skca balaynz. Kutupbalarnn zedelenmemesine dikkat ediniz. Aky ereveye balayan civatalarn yerini tespit ediniz. Kullandnz takmlar temiz tutunuz. Temizleme svsn kutup balarna srmeyiniz. Temizleme svsn aracn kaportasna temas ettirmeyiniz. Kablo balarn birbirine dedirmeyiniz. Kablo balarn tespit ediniz. Uygun anahtar kullannz. Skme ve takma ilemi srasna dikkat ediniz.

Aky, ak erevesine balayan cvatadan uygun anahtar ile sknz.

Ak yzeyini temizleme svs ile temizleyiniz.

Kutup ve kablo balarn tel fra veya kablo ba temizleme aparat ile temizleyiniz. Kablo ba izolasyonunu kablo balar cvatalarn sknz ve taknz.

10

Aky Gzle Kontrol Ediniz.

Ak etiketini inceleyiniz.

Aknn kutusunu inceleyiniz.

Batarya kutusunda atlaklk ve elektrolit sznts olup olmadn kontrol ediniz. Aknn balama erevesinin balant kontroln yapnz.

Ak yzeyinin kuru ve temiz olup olmadn kontrol ediniz.

Ak toz kapaklarnda deformasyon ve hava k deliklerinin ak olup olmadn kontrol ediniz.

Ak kablo balantlarnda geveklik ve oksitlenme olup olmadn kontrol ediniz. Ak elektrolit seviyesini kontrol ediniz. Ak amper- saat kapasite deerini bulunuz. Aknn yzeyinden kontroln yapmak: kaak

Madde 1.10.1i okuyunuz ve uygulaynz. Ak kutusunda krk, atlak varm yokmu kontrol ediniz. Ak etiketini kendinize doru eviriniz. Etiket zerindeki yazlarn anlamn reniniz. Elektrolitin zerinize dklmememesine dikkat ediniz. Gvenlik kurallarna uyunuz. Bataryada arzaya sebep olan ve arzu edilmeyen durumlar dzeltiniz. Ak erevesinin balant yerlerini tespit ediniz Balantlarn salam olup olmadn kontrol ediniz. Aknn st ksmndaki pislikleri temizleyiniz. Kuru bez alp aknn zerini siliniz. Ak toz kapaklarn karp temizleyiniz. Ak toz kapaklarnn hava alma deliklerinin ak olup olmadn kontrol ediniz. Ak kablo balantlarn kontrol ediniz Kutup balar oksitlenmise sodal su veya scak su ile temizleyiniz. Eleman kapaklarn aarak elektroliti kontrol ediniz. Eksilmise saf su ilave ediniz. Elektroliti zerinize dkmeyiniz. Ak amper deerlerini kataloktan bularak karlatrnz. Madde 1.10.2yi okuyunuz ve uygulaynz. Dk deerdeki voltajlar gsteren bir voltmetre kullannz.

11

Negatif asili aralarda voltmetrenin negatif ucunu aknn asi kutup bana balaynz. Voltmetrenin seici dmesini uygun konuma getiriniz. Voltmetrenin art ucunu, art kutup bana dedirmeden batarya yzeyinde gezdiriniz. Voltmetrenin deer gsterip gstermediini kontrol ediniz. Aknn yapnz. younluk kontroln Ak toz kapaklarn kartnz. Hidrometreyi eleman iersine taknz ve elektroliti hidrometreye ekiniz. Hidrometreyle elektrolit younluunu lnz.

Takmlar temiz ve dzenli bulundurunuz. Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye balanmaldr. leme balamadan nce, batarya kutup balarn kontrol ediniz. Voltmetrenin alp almadn kontrol ediniz. Voltmetrenin art ucunu tespit ediniz. Voltmetreyi dikkatli bir ekilde devreye balaynz.. Art kutup bana dedirmemeye dikkat ediniz. Voltmetre deer gstermemelidir. Deer gsteriyorsa yzeyden kaak vardr. Madde 1.10.3yi okuyunuz ve uygulaynz. Elektroliti etrafa sratmamaya dikat ediniz. Younluu mutlaka scakla gre dzeltiniz. Hidrometreyi dikkatli kullannz. Ak toz kapaklarn zedelemeden kartnz. Elektroliti etrafa sratmamaya dikat ediniz. Hidrometreyi dikkatli kullannz. Elektroliti zerinize dkmemeye alnz. Hidrometrede okunan deerleri katalog deerleriyle karlatrnz. Younluu mutlaka scakla gre dzeltiniz. Bunun iin scakla gre younluk dzeltme deerlerini gsteren hidrometreleri kullannz.

Termometre ile scaklk derecesini lnz. Younluk deerlerinin dzeltmelerini yapnz.

12

Bataryann her elemannda llen deerleri bulgu kontrol tablosuna yaznz ve yorumlaynz.

Eleman kontroln abuk yapmak istediinde,maal voltmetre kullannz. Bu ilemi her bataryann elemanlarna uygulamaynz. Aracn motorunu durdurunuz. amurluk rtlerini rtmeyi unutmaynz Voltmetre kademesi 12 voltun bir kademe zerinde olmaldr. Okunan deer ara katalog deerinde olmaldr.(rnein 12.75 Volt gibi.) Madde 1.10.4 okuyunuz ve uygulaynz. Ykleme cihazn dikkatli kullannz. Ampermetre kablo ularn kutup balarna iyi yerletiriniz. Ykleme cihaznn kullanma katalgunu inceleyiniz. Gvenlik kurallarna uyunuz, alrken temiz ve dzenli olmaya zen gsteriniz. Ykleme cihaznda kontrol sonularn katalog deerleriyle karlatrnz. Ampermetre kablo ularn kutup balarna iyi yerletiriniz. Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye balanmaldr. Aracn motorunu durdurunuz. amurluk rtlerini rtmeyi unutmaynz Voltmetrenin seici dmesini 12 volttan byk konuma getirmeyi unutmaynz. Voltmetreyi temiz ve dzenli kullannz.

Aknn Voltmetre ile Kontroln Yapmak Aracn kaputunu aarak amurluklara rtleri rtnz. Ak kutuplarna voltmetre ularn balaynz. Voltmetre de okunan deeri okuyunuz. Aknn Yapmak Kapasite Kontroln

Ykleme cihazn (volt-amper) kablo ularn ak kutup balarna balaynz. Ykleme cihazn kapasite lm konumuna getiriniz.

Ykleme cihaznda sonularn okuyunuz.

kontrol

Aknn voltmetre ve ampermetre ile arjn kontrol ediniz.

Aracn kaputunu aarak amurluklara amurluk rts rtnz. Voltmetrenin seici dmesini 12 volttan byk konuma getiriniz.

13

Ak kutup balarna voltmetre kablo balklarn balaynz.

Voltmetre dikkatli bir ekilde devreye balanmaldr. Aknn art ve eksi kutup balarn belirleyiniz. Kablo ularn kartrmaynz. Vitesi boa alnz. El frenini ekiniz. Gvenlik kurallarna uymaya alrken temiz ve dzenli olmaya zen gsteriniz. Katolagdaki deerine baknz. Voltaj deerini katalogdaki deerlerle karlatrp yorumlaynz. Madde 1.10.5i okuyunuz ve uygulaynz. Motorun almamas iin gerekli nlemleri alnz. Voltmetre maal kablolarn uygun bir ekilde balaynz. Voltmetredeki lm deerini 12 voltun zerindeki kademeye getiriniz. lm sonucunda,voltaj deerinin 10 volttan aadaki bir deerde olamas gerektiini gzlemleyiniz. Ak erevesinin balant yerlerini tespit ediniz. Aky yerine oturtunuz. Anahtalar ara zerinde unutmaynz. Aknn nce asi kablosunu tespit ediniz. Uygun anahtar seiniz. Art ucu olduundan emin olunuz. Kablo ularn birbirine dedirmeyiniz. Anahtarlar ara zerinde unutmaynz.

Aracn motorunu voltmetrede voltaj okuyunuz.

altrarak deerini

Voltaj deerini yorumlaynz.

Aky Vasta zerinde Ykl Muayene yapmak

Aky Takmak . Aknn nce asi kablosunun cvatay uygun anahtarla taknz. Aknn art (yaltlm ) kablo bann cvatasn uygun anahtarlara taknz. Aky, ak erevesine balayan cvatasn uygun anahtar ile taknz.

14

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMErenme faliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli test hazrlanmtr. Bu testi kendi kendinize uygulaynz. Test sonunda yer alan cevep anahtar ile konular hakknda ne derece bilgi edindiinizi deerlendiriniz.

SORULAR1 . Mar motoruna ilk hareket iin elektrik veren devre eleman hangisidir ? A) Ak B) Alternatr C) Reglatr D) Karbratr

2 . Aadakilerden hangisi ak eitlerinden deildir ? A) Kurun ak B) Bronz ak C) Kalsiyumlu ak D) Jelli ak

3 . Aadakilerden hangisi aknn paralarndandr ? A) Elektrolit B) Seperatr C) Ak kutusu D) Hepsi

4 . Akde hangi kontroller yaplmaz ? A) Gzle kontrol B)Younluk kontrol C) Kapasite kontrol D) Ykseklik kontrol

5 . Ak iersindeki elektrolit plakalarn neresinden olmaldr? A) zerinde B) Altnda C) Ortasnda D) Hizasnda

15

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5

A B D D A

16

RENME FAALYET-2

AMA AMA

RENME FAALYET 2

Akleri retici firmalarn teknik deerlerine gre arj edebileceksiniz.

ARATIRMA ARATIRMAOkulumuzun atlyesindeki akleri teknik deerlerine ve katalogdaki deerlerine bakarak arja balama tekniklerini renerek retmeninize rapor halinde sununuz..

2.AK ELEKTROLTNN HAZIRLANMASI VE YOUNLUK KONTROLAknn (bataryann) iinde slfrik asit ve saf su olduunu biliyoruz. Eer bunlar belli oranda kartrlp hazrlanm deilse ve bunu bizim yapmamz gerekiyorsa ok dikkatli olmak gerekir. Elektrolit hazrlanrken daima asit,suyun iine yava yava dklmeli, tahta veya cam ubukla kartrlmaldr. Eer asit ierisine su dklrse srama yaparak etrafa zarar verebilir. Elektrolit hazrlarken kullanlacak asit ve su miktarn bulmak iin hazrlama ekline gre iki yntem vardr:

2.1. Arlk Esasna Gre Elektrolit HazrlanmasTam arjl bir bataryann younluunu 1,280 kabul edecek olursak, bunun % 39u asit ve % 61i sudur. Bunu formle uygulayacak olursak yle yazabiliriz. Gereken asit miktar(kg) = Hazrlanacak elektrolit miktar (kg) x 39 / 100 Gereken su miktar(kg) = Hazrlanacak elektrolit miktar (kg) x 61 / 100 rnek: Saf slfrik asit kullanarak 40 kg elektrolit hazrlamak iin gerekli su ve asit miktarn bulunuz? zm: 40 x 39 / 100 = 15,6 kg asit kullanlr. 40 x 61 / 100 = 24,4 = kg saf su kullanlr.

2.2 Hacim Esasna Gre Elektrolit HazrlanmasAklerde kullanlacak elektrolit, younluu, 1,835 olan saf asit veya 1,400 olan slfirik asidin sulandrlmas ile elde edilir. Aadaki tabloda hacim esasna gre elektrolit hazrlarken kullanlacak asit ve su miktar birim hacimler halinde verilmitir.

17

1.835 kg/litre younluktaki saf asit Kullanlrsa; Su Birim Younluk Hacmi

1,400 younluktaki sulandrlm asit kullanlrsa; Asit Su Birim Birim Hacmi Younluk Hacmi

Asit Birim Hacmi

1,200 13 3 1,200 13 10 1,225 11 3 1,225 10 10 1,250 13 4 1,250 15 20 1,280 11 4 1,280 11 20 1,290 6 3 1,290 9 20 1,300 5 2 1,300 4 10 1,345 2 1 1,345 1 7 1,400 3 2 Trkiye iklim artlarnda kullanlacak 1,280 younlukta elektrolit hazrlamak iin; 1,835 younluunda 4 hacim asit, 11 hacim suya kartrlarak 15 hacim elektrolit elde edilir.

2.3.HidrometreBir cam tp iersinde taksimlendirilmi amandradan meydana gelen hidrometre akdeki younluun llmesinde kullanlr. Hidrometrenin zerindeki lastik sklp brakldnda akdeki elektrolit tpn iine ekilir ve blmlenmi ksmdan deer okunur. Hidrometreden deer okunurken gz hizasnda baklr. Elektrolit iersindeki yabanc maddeler younluun yanl okunmasna sebep olabilir. Hidrometre amandralarnn blmlenmesi 2 ekilde yaplr. 2.3.1. Su Younluuna Gre Blmleme Saf suyun younluunu 1 olarak kabul edersek, amandra bunun st katlarndan 1,100-1,325 arasnda 0,005 fark gsterebilecek ekilde blmlenmitir. Aada eitli younluk deerlerinin karl olan arj deerleri verilmitir.

YOUNLUK

AK ARJ DURUMU

1,260-1,280 Tam arjl 1,230-1,260 3/4 arjl 1,200-1,230 1/2 arjl 1,170-1,200 1/4 arjl 1,140-1,170 Ancak ateleme sistemini besleyebilir. 1,100-1,140 Tamamen arjsz. Bu deerleri okurken virgl kaldrlarak okunur. rnek: 4 Bin iki yz altm gibi.

18

2.3.2. Bome Esasna Gre Blmleme: Elektrolitin iersindeki asit miktarna gre yaplr. Saf su (0) bome ve saf asit (66) bome olarak kabul edilmitir. Trkiye artlarnda 30-32 bome tam arjl bir aky ifade eder. Bome esasna gre blmlendirilmi bir deeri elektrolit younluuna evirmek istersek bome deerinden 4 karp elde edilen saynn nne 1, sonuna 0 ilave edilir. Elektrolit younluunun bome karln bulmak iin ise llen younluk derecesinin bandaki ve sonundaki saylar atlr ve kalan sayya 4 eklenirse bome derecesi bulunur. rnek: 1,260 younluunun bome karln bulunuz? 1.260 bandaki ve sonundaki saylar silersek. 26 +4 = 30 bome rnek: 30 bomenin karl olan younluk deerini bulunuz? 30 4 =26 1260

ekil-10- Hidrometrenin Ksmlar

ekil: Hidrometre

19

2.4.AKLERN ARJ VE DEARJI2.4.1.Aknn Dearj arjl bir akde pozitif plakann aktif maddesi kurunperoksittir. (PbO2) Negatif plakann aktif maddesi ise kurundur.(Pb) Elektrolit ise su ve slfirik asit (H2O + H2SO4 ) karmdr. Ak bir alcya baland zaman akm vermeye balar. ekil 11.ada grld gibi Ak dearj olurken elektrolit iersindeki slfirik asit (H2SO4 ) hidrojen ve slfat iyonlarna ayrr. Slfat iyonlar pozitif ve negatif plaka ile birleerek kurun slfat (PbSO4) oluturur. Pozitif plakadaki oksijen de hidrojen iyonlar ile birleerek suyu (H2O) meydana getirir. Dearj olan bir bataryada elektrolit iersindeki slfirik asit miktar azalrken su miktar artar ve karmn younluu der. (ekil : 11.b)

ARJLI AKNN DEARJ OLMASI - Plaka Pb Pb O2 + Plaka

Elektrolit 2H2 SO4 + H2O

ekil 11.A. Aknn Dearj Olmaso

20

DEARJ OLMU AK - Plaka + Plaka

Pb SO4

Pb SO4

Elektrolit2 ekil 11 - arjl Bir Aknn Dearj Olmas

H O H2 O H2 O

ekil 11.B: Dearj Olmu Ak

2.4.2. Ak arj Ak eleman plakalar arasnda kimyasal bakmdan bir fark yoksa buna dearj (bitmi) ak denir. Dearj olmu bir aknn arj olmas ise yukarda anlatlanlarn tersidir. Ak arj olurken plakalardaki kurun slfat (PbSO2), kurun (Pb) ve slfat (SO4) kklerine ayrr. Elektrolitteki su da (H2O) hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerine ayrr. Slfat kkleri plakalardan ayrlarak hidrojenle birleir ve slfat asit eklinde elektrolite geer. Ayn zamanda oksijen de pozitif plakadaki kurunla birleerek kurunperoksit (PbO2) meydana getirir. Bylece ak plakalar arasnda kimyasal bir reaksiyon meydana geldiinden arjl bir ak olmu olur.

2.5.AIRI ARJ VE DEARJIN ZARARLARI2.5.1 . Ar arjn Zararlar Pozitif kutup bann kabarmasna ve ak kutusunun deforme olmasna neden olur. Ara zerinde ar arj olan akde ok sk su eksilir.Bunun sonucunda plakalar hava ile temas eder, yzeyler slfatlaarak sertleir.

21

2.5.2 . Ar Dearjn Zararlar Aknn plakalarnda meydana gelen kurun slfatlar yzeyde sert bir tabaka meydana getirir. Buna da slfatlama denir. Kolay kolay zlemez. Dearj olmu bataryann pozitif plakalar dk scaklkta donarak hasara urar.

2.7.AK ARJ ETME METOTLARI2.7.1. Yava arj Uzun sre kullanlmadan bekletilen aklerin plakalarnda slfatlama olur. Sertleen plakalar zmek iin yava arj uygulanr. nce akye bir alc balanarak ak tamamen boaltlr. Sonra aknn iindeki elektrolit boaltlr ve saf su konur. Ak 0,5-1 amper lik bir akmla 60-100 saat arasnda arj edilir. arj sresi bitiminde ak iindeki elektrolit boaltlarak uygun younlukta elektrolit ilave edilir. 2.7.2. Normal arj Ara, aknn bitmesinden dolay almyorsa, ak alnp darda normal arja balanr. Normal arj cihazlar sabit akmla arj ettiklerinden birden ok ak, seri balanarak ayn anda arj edilebilir. Bir aky normal arja balarken dikkat edilecek noktalar: Aknn yzeyi temizlenir. Ak toz kapaklar alr. Younluk muayenesi yaplr ve elektrolit seviyesi tamamlanr. Birden fazla ak seri balanmsa en kk kapasiteli akye gre arj akm seilir. arj akm ak kapasitesinin 1 / 10 ile 1 / 20 si arasnda seilir. (rnek : Anma kapasitesi 60 Ah olan akde arj akm 3 6 amper arasnda olmaldr.) arj olurken zaman zaman elektrolit younluk kontrol yaplr. 2.7.3. abuk arj Bu ilemin amac dear olmu aky ksa zamanda mara basacak ekle getirmektir. Slfatlam, ksa devreli, eski ve aktif maddesi gevemi akler abuk arj edilmemelidir. Sk sk abuk arj uygulanan bataryalarn mr azalr. abuk arjda , arj akm 12 voltluk akler iin 25-50 amper arasndadr. Btn aklerde 15-20 dakika uygulanmas gereken bir ilemdir. abuk arj ileminde toz kapaklar almaldr. 2.7.4. Ara zerinde arj Ara zerindeki arj ; alternatr ve reglatrden meydana gelen arj sistemi ile yaplr. Ara zerindeki arj ilemi, sabit voltajla yaplan ilemdir.arj voltaj deeri 13.8 volt ile 14.2 volt deerleri arasnda olmaldr.

22

2.7.5. Ak arj Sresinin TespitiGerilim 12,25 V 12,40 V Aras 12,10 V 12,25 V Aras 11,95 V 12 10 V Aras 11,80 V 11,95 V Aras 11,65 V 11,80 V Aras 11,50 V 11,65 V Aras 35 Ah 2 Amper 8 saat 2 Amper 10 saat 2 Amper 12 saat 2 Amper 14 saat 2 Amper 16 saat 2 Amper 18 saat 40 Ah 2,5 Amper 7 saat 2,5 Amper. 9 saat 2,5 Amper. 11 saat 2,5 Amper. 13 saat 2,5 Amper. 15 saat 2,5 Amper. 17 saat 45 Ah 2,5 Amper. 8 saat 2,5 Amper 10 saat 2,5 Amper. 12 saat 2,5 Amper. 14 saat 2,5 Amper. 16 saat 2,5 Amper. 18 saat 50 Ah 3 Amper 7 saat 60 Ah 3,5 Amper 7 saat 3,5 Amper 9 saat 3,5 Amper 12 saat 3,5 Amper 14 saat 3,5 Amper 16 saat 3,5 Amper 18 saat 63 Ah 4Amper. 7 saat 70 Ah 4 Amper 8 saat 4 Amper 10 saat 4 Amper 12 saat 4 Amper 14 saat 4 Amper 16 saat 4 Amper 18 saat 80 Ah 4,5 Amper. 8 saat 4,5 Amper. 10 saat 4,5 Amper. 12 saat 4,5 Amper. 14 saat 4,5 Amper. 16 saat 4,5 Amper. 18 saat 95 Ah 5,5 Amper. 8 saat 5,5 Amper 10 saat 5,5 Amper 12 saat 5,5 Amper 14 saat 5,5 Amper 16 saat 5,5 Amper 18 saat 105Ah 6Amper. 8 saat

3Amper. 9 saat 3Amper. 11 saat 3Amper. 13 saat 3Amper. 15 saat 3Amper. 17 saat

4 Amper 9 saat 4 Amper 11 saat 4 Amper 12 saat 4 Amper 14 saat 4 Amper 16 saat

6 Amper 10 saat 6 Amper 12 saat 6 Amper 14 saat 6 Amper 16 saat 6 Amper 18 saat

rnein 45 Ah kapasiteli bir aknn voltaj lldnde 12.00 volt grlyor ise aknn 2,5 Amper akm ekecek ekilde en az 12 saat arja balanmas gerekir.

2.8.

Aknn Self- Dearj

Kullanlmadan uzun mddet bekletilen bataryann iinde, bir akm veriyormu gibi kimyasal reaksiyon meydana gelir. Bu olaya self dearj (kendi kendini dearj) denir. Scaklk ykseldike bataryann self dearj hz da artar. nk yksek scaklkta batarya elektrolit younluu azalr. 2.8.1 Slfatlama Aknn plakalarnda meydana gelen kurun slfatlar yzeyde sert bir tabaka meydana getirir. Buna slfatlama denir.

2.9. Kullanlmadan Bekletilen Aklerde Yaplacak lemler:Uzun mddet depolama mecburiyetinde kalnan akleri mmkn mertebe souk yerlerde muhafaza etmeli ve en fazla 30 gnde bir tam arj ederek meydana gelen slfatlamay kalnlamadan yok etmelidir. Byk olan i yerlerinde fazla saydaki akleri bir arada depolamak mecburiyeti olduundan akleri zel arj cihazna balanarak muhafaza edilmelidir.

23

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET 2lem Basamaklar Aky redresrl arj cihaz ile arj etmek : Aknn eleman toz kapaklarn sknz. Elektrolit seviyesini kontrol ediniz. arj cihaznn kablolarn ak kutup balarna balaynz.

neriler Madde 2.7.1 ve 2.7.2yi okuyunuz ve uygulaynz. Eleman toz kapaklarn zedelemeden srasyla sknz. Elektroliti elbisenize dedirmeyiniz. Kullanlan redresrn zel talimatna uyunuz. Cihazn kablolarn kutup balarna skca balaynz. Redresrn voltaj ayar dmesini devreye balam olduunuz batarya toplam voltajlarna gre ayarlaynz. arj cihazn konrol ediniz. Redresrn voltaj ayar dmesini devreye balam olduunuz ak toplam voltajlarna gre ayarlaynz. Hidrometreyi dik konumda ve gz hizasnda tutunuz. Gvenlik kurallarna uyunuz. Madde : 2.7.3 okuyunuz ve uygulaynz. amurluk rtlerini rtmeyi unutmaynz Aky dz bir yere braknz. Ak toz kapaklarn zedelemeden kartnz. Hidrometreyi dikkatli kullannz. Elektrolit ok tahrip edici zellie sahiptir Gvenlik uyarlarna dikkat edininiz. arj cihaznn kullanma talimatn okuyunuz. Cihazn kablolarn kutup balarna skca balaynz.

arj cihaznn voltaj ayar dmesini arj edilecek aknn voltajna gre ayarlaynz. arj cihazn alr duruma getiriniz. arj cihaznn amper ayar dmesini (kapasite deerinin 1/10 1/20si) arj edilecek aknn amperajna gre ayarlaynz. arj sresince ak younluunu lnz.

Aky abuk arj cihaz ile arj etmek (Ara zerinde): Aracn amurluklarn rtnz. Aknn eleman toz kapaklarn sknz ve elektrolit seviyesini kontrol ediniz.

arj cihaznn kablolarn ak kutup balarn balaynz.

24

arj cihaznn voltaj ayar dmesini arj edilecek aknn voltajna gre ayarlaynz.

arj cihazn alr duruma getiriniz. arj cihaznn amper ayar dmesini arj edilecek aknn amperajna gre ayarlaynz. arj cihaznn zaman ayar dmesini ayarlaynz. arj sresince ak younluunu lnz.

arj cihaznn dmesini, devreye balam olduunuz batarya toplam voltajlarna gre ayarlaynz Ak voltaj deerlerini kataloa bakarak reniniz. arj cihaznn fiini pirize taknz. arj cihazn konrol ediniz. Ak zerindeki amper deerini okuyunuz. Gvenlik kurallarna uyunuz. arj cihaznn kullanma talimatn okuyunuz. Younluk deerlerini tablo deerleriyle karlatrnz.

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMErenme faliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli test hazrlanmtr. Bu testi kendi kendinize uygulaynz. Test sonunda yer alan cevep anahtar ile konu hakknda ne derece bilgi edindiinizi deerlendiriniz. Sonular retmeninizle paylanz.

SORULAR1. Aknn younluk kontrol hangi lme cihaz ile yaplr? A) Termometre B) Ohmetre C) Hidrometre D) Ampermetre

2. Trkiye iklim artlarnda kullanlacak aklerin younluk deeri ne kadar olmaldr? A) 1,280 B) 1,250 C) 1,290 D) 1,400

3. Ak elemanlar arasnda kimyasal bakmdan bir fark varsa ak hangi durumdadr? A) Dearj olmu ak B) arjl ak C) Yarm arjl D) Az arjl

4. Aadakilerden hangisi ak arj etme metotlarndandr? A) Yava arj B) Normal arj C) abuk arj D) Hepsi

25

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4

C A B D

26

RENME FAALYET-3

RENME FAALYET 3AMA AMAOto elektrik tesisat devre elemanlar ara katalouna ve standartlarna uygun olarak kontrol edebilecek ve deitirebileceksiniz.

ARATIRMA ARATIRMASanayideki bir servise gidilerek otomobillerde kullanlan devre elemanlarnn almas ve tesisatlar haknda bilgi toplayarak rapor halinde retmeninize sununuz.

3. OTOMOBL TESSATLARINDA KULLANILAN DEVRE ELEMANLARI3.1.alterlerElektrik sistemlerinde istendii anda elektrik devrelerini amaya ve kapatmaya yarayan anahtarlardr. rete ile ile alc arasna seri olarak balanr. alterleri iki grupta inceleyebiliriz: 3.1.1. Mekanik alterler Daha ok, az akm eken devrelerde kullanlr. Kumanda ekline gre basma, ekme ve evirme suretiyle alan tipleri vardr. Kullanldklar devrenin zeliine gre guruba ayrlr:

3.1.1.1.Tek Kontakl alterlerYap olarak bir gvde zerine yerletirilmi iki kontak ve bir kprden meydana gelir. Kpr iki konta birletirmeye ve amaya yarar. rnein, korna, fren lambalar, mar sistemlerinde kullanlr.

3.1.1.2. ift Kontakl alterlerGenellikle ekme ve evirme suretiyle alr. ki kademeli alma posizyonuna sahip alc devrelerinde kullanlr. rnein, Sinyal lambalar

3.1.1.3.ok Kontakl alterler Birden ok alma kademesi bulunan zel devrelerde kullanlr. Kontak anahtar, lamba alterleri, selektr alterleri grup ierisine dahil edilebilir.3.1.2. Manyetik alterler Genellikle mar , arj sistemleri ve iftli kornalarda ve farlarda yani fazla akm eken devrelerde kullanlr. Mekanik alterlerde ama ve kapatma daha yava olduundan, kontaklarn yanmasna sebep olabilir. Bu gibi arzalara meydan vermemek iin manyetik alterler kullanlr.

27

3. 2. Tesisat Kablolar ve Renk Kodlar:Otomobilerin elektrik tesisatnda istenilen esneklii salamak amacyla, iinde ok sayda ince bakr tel bulunan zel kablolar kullanlr. Kablolarn yaltm plastik, ipek veya pamuk ipliinden rlm izole tabakalaryla salanr.

ekil 13: Kablo Kesiti

Oto elektrik tesisatlarnda, izole tabakalar eitli renklerde ve renk bantlarnda kablolar kullanlmaktadr. Bu sayede arzal bir sistemin tamirat, kablo renklerini takip ederek kolayca yaplabilmektedir.

3.3. Ampul ve eitleri3.3.1.Ampul Diren teli zerinden elektrik akm geirildiinde snarak k vermeye balar. Ampuller, flaman denilen diren telinin 2300 oCta snmasyla aydnlatma salar. Ampulun lamba soketine geen ksmna, duy, denir. 3.3.2. eitleri Oto elektrik sisteminde kullanlan ampuller yapm farkllklarna gre yle snflandrlr:

3.3.2.1. ekillerine GreAralarda kullanlan ampuller, yapm ekillerine gre, normal ampuller ve sofit ampuller diye ikiye ayrlr. Yaygn olarak normal ampuller kullanlr.

3.3.2.2. alma Gerilimlerine GreGnmz aralarnda genellikle 6- 8, 12- 16 ve 24-32 voltluk ampuller kullanlr.

3.3.2.3. Flaman Balantlarna GreAmpullerde flaman balants iki ekilde yaplr. Birinci balama eklinde flamann bir ucu alttan yaltlm olarak kartlr. Dier ucu ise iten duya balanr. Byle ampullere normal ampul denir. Dier balant eklinde flamann ise her iki ucu alttan yaltlm olarak kar, bunlara yaltlm ampul denir.

28

3.3.2.4. Glerine GreAmpullerin elektrik g birimi wattr. Oto elektrik tesisatnda kullanlan ampulleri gleri bakmndan 4 grupta inceleyebiliriz: 1 )- 0,5 1,5 watlk ampuller: Gsterge lambalarnda 2 )- 3 - 5 watlk ampuller: Plaka,tepe, park ve i lambalarnda 3 )- 21 - 32 watlk ampuller: Geri vites, sinyal ve fren lambalarnda 4 )- 55 - 100 watlk ampuller: Projektrlerde,uzun ve ksa farlarda kullanlr.

3.3.2.5. Flaman Saylarna GreFlaman saylarna gre ampuller tek Flamanl ve ift Flamanl olmak zere iki eittir. ift Flamanl ampuller yerletirme problemi olan yerlerde iki flaman ayn ampul iersine monte edilerek yerden tasarruf etmek amacyla kullanlr (Park + Fren , ksa far + uzun far gibi).

Ampuller yuvalarna balan ekillerine gre dz trnak ve apraz trnak olarak da iki snfa ayrlr. Ampul yuvasna yerletirilirken ncelikle trnaklarn yuvasna oturtulmas salanr ve daha sonra ampul ileri doru itilerek saa doru evrilir.

3.3.2.6.Halojen AmpulAmpuln iinde halojen, iodin, bromine ve dier gaz karmlar doldurulmutur. Ampuln iinde bulunan tungsten flaman,zerinden akm gemesi sonucunda snarak k verir.

ekil 14: Halojen Ampul

29

ekil 15: eitli Oto Elektrik Ampulleri

3.4.SGORTALAR3.4.1. Tanm Sigorta, elektrik devresini yksek akma kar koruyan devre elemandr.

ekil 16: Sigortalar

Sigortalar aracn elektrik devrelerinde meydana gelebilecek ksa devre sonunda sistemi olas yangn tehlikesine kar korumak iin kullanlan elemanlardr. Sigorta attnda yerine ayn amperde yeni sigorta taklr. Sigortalar, ait olduklar devrelerin akm giriine seri olarak balanr. Aralarda yap bakmdan iki tipi vardr:

30

3.4.2.Telli Sigortalar Az akm eken(5-25amper)devrelerde kullanlr. Yaplar ok basit olup bir porselen ubuk zerine veya cam tpn iine konmu metal telden yaplmtr. Sigortalarda kullanlan tel kolay eriyen madenlerden yaplr.

ekil 17 Telli Sigorta

3.4.3. Devre Kesiciler Grup halinde alan alc devrelerinde kullanlr. Bunlar bir rle eklindedir. zerinden 10 40 amper akm geen devrelerde kullanlr. Yaplarna gre ikiye ayrlr: (ekil-18,ekil-19)

ekil 18:. Termik Tip Devre Kesici

ekil 19: Manyetik Tip Devre Kesici

31

3.4.4.Sigorta kutusu

rnek:Birka ekipmana sigotalarn dalm:

ekil 20: Sigorta Kutusu

3.5. RLELER15 -40 Amper arasnda akm eken devrelerde kullanlan, tek kontakl, zel manyetik alterlerdir. ekilde grld gibi rle, elektromanyetik bir bobinin yaratt manyetik etkiyle alan kontak tertibatndan ibarettir. Grevlerine gre iki guruba ayrlr 3.5.1.Akm Rleleri

Far iftli korna ve mar selonoidi gibi sistemlerde kullanlr.3.5.2. Emniyet Rleleri Yksek gl baz alclarn, grevi bittikten sonra otomatik olarak almasn sona erdirmek iin kullanlr. Emniyet rlelerinin akm rlelerinden farkl taraf, kontaklarnn ters konumda olmasdr.

32

ekil 21:- Rleler

3.6. SOKETLERKablolarn birbirine eklenmesi ve taklmasnda kullanlan paralara soket denir. Otomobillerde kontak anahtar, sinyal kolu,sis farlar vb yerlerde kullanlmaktadr. Soketler konusuna 5.renme Faaliyetinde daha detayl deinilecektir.

ekil 22: Soket

3.7.KONTAK ANAHTARIKontak anahtarnn grevi, sisteme istendii zaman elektrik akmn gndermek ve istenmedii zaman devreden elektrik akmnn gemesine engel olmaktr. Kontak anahtarn detayl olarak renme Faaliyeti 4 te greceiz.

ekil 23: Kontak Anahtar

33

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET 3lem Basamaklar Oto elektrik devre elemanlarn tespit ediniz ve deitiriniz.

neriler Oto elektrik devre elemanlarnn ara zerindeki yerlerini reniniz. Arzal olanlar tespit ediniz. Oto elektrik tesisat kablolarnn zelliklerini ve renk kodlarn katalogdan bakarak belirleyiniz. Soketleri yerlerinden ekilde sknz. uygun

Oto elektrik tesisat kablolarnn zelliklerini ve renk kodlarn tespit ediniz. Soketleri ve zelliklerini ediniz ve deitiriniz. tespit

Sigortalar ve zelliklerini tespit ediniz. Sigortalar deitiriniz.

Sigorta kutusunu ara katalogundan bakarak inceleyiniz. Atm sigortay tespit yenisiyle deitiriniz. ediniz,

34

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAIKLAMA:renme faaliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli test hazrlanmtr. Bu testi kendi kendinize uygulaynz. Test sonunda yer alan cevep anahtar ile konu hakknda ne derecede bilgi edindiinizi deerlendiriniz. Sonular retmeninizle paylanz.

SORULAR1. Aadakilerden elemanlarndandr? A) alterler hangisi otomobil elektrik tesisatlarnda kullanlan D) Hepsi devre

B) Soketler

C) Ampuller

2. Elektrik sistemlerinde istendii anda elektrik devrelerini amaya ve kapatmaya yarayan devre eleman hangisidir? A) alterler B) Soketler C) Ampul D)Kablo 3. Yaplarna gre alterler ka gruba ayrlrlar? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4

4. Oto elektrik sisteminde kullanlan ampuller yapm farkllklarna gre ka gruba ayrlrlar? A) 2 B) 3 C) 5 D) 4 5. Oto elektrik tesisatnda kullanlan ampuller gleri bakmndan ka grupta incelenir? A) 4 B) 3 C) 2 D) 5 6. Gsterge lamabalarnda ka watlk ampul kullanlr? A) 3-5 Watlk B) 0,5-1,5 Watlk C) 15-32 Watlk 7. Elektrik devresini yksek akma kar koruyan devre eleman hangisidir? A) Soket B) Ampul C) Sigorta D) Rle D) 3 Watlk

8. 15-40 Amper arasnda akm eken devrelerde kullanlan devre eleman hangisidir? A) Sigorta B) Ampul C) Soket D) Rle

35

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8

D A B C A B C D

36

RENME FAALYET-4 RENME FAALYET 4AMA AMAAra zerinde kontak anahtar ularn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak tespit edebileceksiniz.

ARATIRMA ARATIRMAOtomobilerde kullanlan kontak anahtarlarnn alma ekli ve balantlar hakknda , internet ortamndan veya servislerden bilgi toplayarak rapor halinde retmeninize sununuz.

4. KONTAK ANAHTARI:4.1 GreviKontak anahtarlarnn grevi, sisteme istendii zaman elektrik akmn gndermek ve istendii zaman devreden elektrik akmnn gemesine engel olmaktr. Kontak anahtarlar birer elektrik alterri gibidir.

4.2. Yaps

ekil 24: Kontak Anahtarn Yaps

37

Gnmz aralarnda kontak anahtar genelde farkl konumda bulunur:

1. Stop DurumuDireksiyon kilitli anahtar karlabilecek konumdadr.

2. Ak DurumuBir kademe ileri evrildiinde, direksiyon kilidi ak, elektrik sistemi devrededir.

3.Mar DurumuBir kademe daha evrildiinde mar durumuna gelir. Baz aralarda stop konumundan sonra geriye evrilerek park konumuna alnr. Burada park lambalar devrededir, direksiyon kilitli ve anahtar karlabilir.

4.3.Kontak Anahtar Kontrolleri4.3.1. asi Kontrol Ohmetrenin bir ucu asiye, dier ucu asiden yaltlm akm giri ucuna dedirilir. l aletinin hibir deer gstermemesi gerekir. 4.3.2. Devre Kontrol

Devre kontrol 3 ekilde yaplr:1. Kontak anahtar ateleme konumuna getirilir, ohmetrenin ucu, kontak anahtar batarya giriine (BAT UCU ) dier ucu kontak anahtar ateleme kna (IGN UCU ) dedirildiinde ohmetrenin deer gstermesi gerekir. Deer gstermiyorsa devrede kopukluk var demektir 2. Kontak anahtar mar konumundayken ohmetrenin ucu, kontak anahtar batarya giriine (BAT UCU ) dier ucu kontak anahtar mar kna (ST UCU ) dedirilir. Deer gstermiyorsa devrede kopukluk var demektir. 3. Kontak anahtar mar konumundayken ohmetrenin ucu, kontak anahtar batarya giriine (BAT UCU ) dier ucu kontak anahtar zel alclarna (ACC UCU ) dedirilir. Deer gstermiyorsa devrede kopukluk var demektir. 4.3.3.Ksa Devre Kontrol Kontak anahtar kablolarnda ksa devreler genellikle tablo deerlerine baklarak tespit edilir. kan deerler karlatrlr. Ksa devre olup olmad kontrol edilir.

38

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET 4lem Basamaklar: Bat ucunu tespit ediniz. Ign ucunu tespit ediniz. St ucunu tespit ediniz. Acc ucunu tespit ediniz.

neriler:Ampermetre ile akmgiri kablosu olduunu kontrol edebilirsiniz. Kablo uclarn kartrmaynz. Kablonun rengini tespit edebilirsiniz. Gvenlik kurallarna uyunuz. Mar selenoidine bal olup olmadn kontrol ediniz. Kablolar renklerine gre ayrt ediniz.

LME DEERLENDRME LME VEDEERLENDRMErenme faaliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli test hazrlanmtr. Bu testi kendi kendinize uygulaynz. Test sonunda yer alan cevap anahtar ile konu hakknda ne derecede bilgiler edindiinizi deerlendiriniz. Sonular retmeninizle paylanz.

SORULAR1.Elektrik devresine istendii zaman elektrik akmn gnderen ve istendii zaman devreden elektrik akmnn gemesine engel olan devre eleman hangisidir? A) Ampul B) Kontak anahtar C) Rle D) Sigorta 2. Mar selenoidine giden kontak anahtar ucu hangi harflerle ifade edilmektedir? A) ST B) ACC C) IGN D)BAT 3. Akm giriine giden kontak anahtar ucu hangi harflerle ifade edilmektedir? A) ST B) ACC C) IGN D)BAT 4. Kontak anahtarnda ka kablo ucu bulunmaktadr? A) 2 B) 3 C) 4 5. Gnmz aralarnda kontak anahtar ka farkl konumda bulunur? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 D) 5

39

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5

B A D C B

40

RENME FAALYET-5AMA AMA

RENME FAALYET 5

Basit tesisat onarmlarn ara katalouna ve standartlarna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA ARATIRMAOtomobil zerinde ne gibi tesisat arzalar meydana gelir , arza tespiti nasl yaplr, aratrarak snftaki arakadalarnza sununuz.

5.OTOMOBL TESSATINDA KULLANILAN KABLOLAR:5.1.Kablo MalzemesiOtomobillerin elektrik tesisatnda istenilen esneklii salamak amacyla, iinde ok sayda ince bakr tel bulunan zel kablolar kullanlr. Kablolarn yaltm plastik, ipek veya pamuk ipliinden rlm izole tabakalaryla salanr.

5.2. Kablo RenkleriTemel elektirik durumlar unlardr: Krmz Sar Mavi Siyah Kontak ncesi + volt Kontak sonras + volt Park lambas veya gsterge devresi ase balants

Aadaki renkler, dier kablolar ve dier soketler iin kullanlmtr: Beyaz, Mavi, Bej, Kristal, Gri, Sar, Kahverengi, Siyah, Turuncu, Krmz, Somon rengi, Yeil, Mor. reticiye gre ayn kablolar iin farkl renkler kullanlabilir. BA BE BJ CY GR Beyaz Mavi Bej Kristal veya Beyaz Gri JA MA NO OR Sar Kahverengi Siyah Turuncu RG SA VE VI Krmz Somon rengi Yeil Mor

41

5.3. Kablo Kesitleri:Oto- elektrikte kullanlan kablo kesiti, zerinden geecek akm iddetine gre deiir. Kablo gerilim dmesi meydana gelmeden ve s olumadan alc akmn tayacak nitelikte olmaldr. Tesisatlarda kullanlan kablo kesitleri ve akm iddeti aaya kartlmtr.Kablo kesidi (mm2) izolesis 0,75 1 1,5 2,5 4 6 10 35-150 Emniyetle tayabilecei akm iddeti (Amper) 4 6 10 15 20 25 35 125-325 Kullanld Yer Gsterge devrelerinde Dk gl aydnlatma sistemlerinde (sinyal,geri vites vb.) Yksek gl aydnlatma sistemlerinde (Ksa farlar,park tablosu) Farlar ve motorlar Yksek gl motorlar,selenoidler. Normal kapasiteli genel akm ve arj kablolar Yksek kapasiteli genel akm ve arj kablolar Mar kablolar

5.4. OTOMOBL TESSATINDA KULLANILAN SOKETLER:5.4.1.Tanm: Kablolarn birbirine eklenmesi ve taklmasnda kullanlan paralara soket denir. Otomobilerde kontak anahtar,sinyal kolu ,sis farlar v.b. yerlerde kullanlmaktadr Kaplarn Kilitlenmesi Arka Sis Far

BalantSoket Ucu 1 2 3 4 5 Tanm Kaplarn kapanmas + Aydnlatma + Kontak ncesi ase Kaplarn almas Soket Ucu 1 2 3 4 5

BalantTanm kaz + Arka sis far + Arka sis far + Aydnlatma ase

ekil 25: Soketlerin Kullanld Yerler

42

Aydnlatma Soketi

Soket Ucu 1 2 3 4 Soket Ucu 1 2 3 4 5 6

Tanm Farlar Kodlar Kontak ncesi + Akm Park lambalar Tanm Korna Arka sis lambas k Kontak ncesi + Akm Sa sinyal Drtl flar Sol sinyal

ekil 26: Sinyal Korna soketleri

43

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET 5lem Basamaklar emalardan devre takibi yapnz. Sigorta soket balant yerlerini tespit et. Sigorta deitiriniz. neriler emalar okumay devreleri inceleyiniz. renerek

Sigorta kutusunu ara kataloundan bakarak inceleyiniz. Soket yerlerini ara kataloundan reniniz. Kablolarn karmamas renklerine gre ayrnz. iin

Kablo demet yerlerini tespit ediniz. Oto elektrik devresinde direkt akm hatlarn tespit ediniz. Aydnlatma tesisat balant yerlerini, soket balantlarn tespit ediniz.

Ara katalouna bakarak inceleyiniz. l aletlerini dikkatli kullannz. Soket balantlarn tek tek kontrol ediniz. Bozuk olan soketleri deitiriniz. Uyar tesisatn kontrol ediniz. l aletlerini dikkatli kullannz. Ampulleri yerinden temizleyiniz. alterlerin balantlarn ediniz. skerek kontrol

Uyar tesisatnn yerlerni, tespit ediniz.

balant

Aydnlatma ve uyar sistemlerinin devre ampullerini, alterlerini tamir ediniz ve deitiriniz.

44

LME DEERLENDRME LME VEDEERLENDRMEAIKLAMA renme faliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli test hazrlanmtr. Bu testi kendi kendinize uygulaynz. Test sonunda yer alan cevep anahtar ile konu hakknda ne derecede bilgi edindiinizi deerlendiriniz.Sonular retmeninizle paylanz.

SORULAR1.Oto elektrik tesisatnda kullanlan kablolarda hangi malzemeler A) Plastik B) Bakr C) pek D) Hepsi

2. Park lambas veya gsterge devresinde hangi renk kablo kullanlr? A) Krmz B) Mavi C) Sar D) Siyah

3. Kontak ncesinde hangi renk kablo kullanlr? A) Krmz B) Mavi C) Sar D) Siyah

4. Gsterge devrelerinde ka amperlik kablo kullanlmaldr? A) 2 B) 3 C) 4 D) 6

5. Kablolarn birbirine eklenmesi ve taklmasnda kullanlan paralara ne denir? A) Ampul B) Sigorta C) Soket D) Hepsi

6. Aadakilerden hangisinde soket kullanlr? A)Sis farlarnda B) Kap kilitlerinde C) Kontak anahtarnda D) Hepsi

45

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6

D B A C C D

46

MODL DEERLENDRME

MODL DEERLENDRMErencinin, modl faaliyetleri ve aratrma almalar sonunda kazand bilgi ve becerileri lme aralar ile llerek modl ile ilgili durumunu deerlendiriniz ve sonucu renciye bildiriniz. DAVRANILAR EVET Aknn asi kablosunun cvatasn uygun anahtarla sktnz m? Ak etiketini incelediniz mi? Ak elektrolit seviyesini kontrol etdiniz mi? Voltmetre asi kablo ucunu ak kutup bana baladnz m? Hidrometreyle elektrolit younluunu ltnz m? Mar motoru alt anda voltmetre deerini ltnz m? Aknn voltmetre ve ampermetre ile arjn kontrol ettiniz mi? Aknn eleman toz kapaklarn skmek Elektrolit seviyesini kontrol etdiniz mi? arj cihaznn kablolarn ak kutup balarna baladnz m? arj cihazn alr duruma getirdiniz mi? arj cihaznn voltaj ayar dmesini arj edilecek aknn voltajna gre ayarladnz m? Oto elektrik devre elemanlarn tespit edip deitirdiniz mi? Aydnlatma tesisat balant yerlerini, soket balantlarn tespit etdiniz mi? HAYIR

47

KAYNAKLAR KAYNAKLARDEMREL Necdet, Oto Elektrik Teknolojisi, Cilt: 2, Ankara, 1971 FLD Muhtar, Hulisi TRKMEN, smail YT, Motorculuk Blm Oto Elektrik ve lem Yapraklar Snf 2, stanbuL, 1988 YURTKULU lhan, Oto Elektrik Teknolojisi, Yce yaynlar A. . STAUDT Wilfried, Motorlu Tat Teknii, Ankara, 1995 WWW.Bosch Otomotiv Sat Sonras.htm

48

WWW. Otomobil Aydnlatma Halojen far ve ampuller WWW. Mutlu Ak WWW. nci Ak WWW. Oto Market WWW. Denizce.com. WWW.auto.101.com.

49