zrównoważony rozwój metropolii silesia · zrównoważony rozwój metropolii silesia analiza...

Zrównoważony rozwój

Metropolii Silesia

Dariusz Szwed, Beata Maciejewska1

Autorzy:Część pierwsza: Beata MaciejewskaWspółpraca: Dariusz Szwed, Małgorzata Tkacz-Janik, Bartłomiej KozekCzęść druga: Dariusz Szwed

Korekta: Irena Kołodziej, Emilia Walczak, Zofia Psota

Projekt graficzny, skład, łamanie: Beata B. Nowak

Wydawca: Fundacja Przestrzenie Dialoguul. Zakopiańska 32b/4, 80-142 Gdańsk www.przestrzeniedialogu.org

Publikacja wydana we współpracy z: Fundacja im. Friedricha Eberta Przedstawicielstwo w Polsceul. Podwale 11, 00-252 Warszawawww.feswar.org.pl

ISBN 978-83-930412-0-6

Wydanie I Gdańsk, 2010

CC-BY-NC-ND (Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 3.0 Polska)

Podziękowania: Niniejsza publikacja powstała dzięki pomocy i wsparciu następujących osób i instytucji, którym serdecznie dziękujemy: Biuro Górnośląskiego Związku Metropolitalnego w KatowicachDom Współpracy Polsko-Niemieckiej w GliwicachCentrum Sztuki Współczesnej Kronika w BytomiuGaleria Szyb WilsonNiezależny Serwis Informacyjny Gliwice

fundacja.przestrzenie dialogu

2

Zrównoważony rozwój Metropolii

SilesiaAnaliza dokumentu:

Strategia Rozwoju Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 r.

zawierająca propozycje dotyczące zrównoważonego rozwoju obszaru metropolitalnego

Dariusz Szwed, Beata MaciejewskaWspółpraca:

Małgorzata Tkacz-Janik, Bartłomiej Kozek

Fundacja Przestrzenie Dialogu we współpracy

z Fundacją im. Friedricha Eberta, Przedstawicielstwo w Polsce

2010

3

WstępJuż więcej niż połowa Europejczyków i Europejek mieszka w miastach-regionach i metropoliach, proces metropolizacji jest więc nieunik-niony. Wyzwanie polega na sprawieniu, by odbywał się on zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju.

Czym jest zrównoważony rozwójCoraz częściej mamy do czynienia ze stwierdzeniem, że nie konsump-cja i rosnące słupki wzrostu gospodarczego, lecz jakość życia z zacho-waniem dóbr naturalnych jest budulcem nowego fundamentu przy-szłości.

Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposóbWspółczesne metropolie europejskie prześcigają się w ocenach, któ-ra z nich jest bardziej przyjazna człowiekowi i środowisku, efektywna energetycznie, skuteczniej przeciwdziała zmianom klimatycznym, jest atrakcyjnym ośrodkiem twórczości i innowacji.

Zarządzanie metropoliąDbałość o sprawy publiczne oraz budowanie metropolitalnej toż-samości to najważniejsze zadania władz metropolii. Realizacja tych zadań wymaga innowacji w zarządzaniu.

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ METROPOLII SILESIA

CZĘŚĆ PIERWSZA Podstawy zrównoważonego rozwoju metropolii

4

Rynek pracy – wybrane propozycje

Odpowiednio przeprowadzona reforma rynku pracy, dostosowują-ca go do przeciwdziałania zmianom klimatycznym, może stworzyć wystarczającą ilość miejsc pracy, by zamortyzować zmniejszenie się ich liczby w bardziej szkodliwych ekologicznie sektorach gospodarki i jednocześnie zwiększyć zatrudnienie na rynku pracy poprzez dodat-kowe etaty dla osób bezrobotnych.

Wyrównanie szans – wybrane propozycje

Dla rozwoju danego regionu ważne jest dostrzeżenie i umiejętność zagospodarowania potencjału różnych kapitałów ludzkich – nie tylko pełnosprawnych mężczyzn w sile wieku, ale także kobiet, osób po 45. roku życia i osób z niepełnosprawnością.

Demokracja energetyczna Nowoczesna polityka energetyczno-klimatyczna uwzględnia zarów-no rosnące zapotrzebowanie na energię, jak i dopuszczalne bariery rozwoju wyznaczane przez aspekty ekologiczne, społeczne i gospo-darcze.

Zrównoważona mobilnośćZrównoważony system transportowy jest krwioobiegiem metropolii, stanowiącym o jej atrakcyjności dla mieszkańców i osób ją odwie-dzających.

Społeczeństwo recyklinguGospodarkę odpadami zgodną z zasadą zrównoważonego rozwoju należałoby określać jako gospodarkę surowcami wtórnymi.

ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ METROPOLII SILESIA

CZĘŚĆ DRUGA Filary zrównoważonego rozwoju metropolii

5

Zrównoważony rozwój Metropolii Silesia

6

Już więcej niż połowa Europejczyków i Euro-pejek mieszka w miastach-regionach i me-tropoliach, proces metropolizacji jest więc nieunikniony. Wyzwanie polega na spra-wieniu, by odbywał się on zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Założeniem prezentowanego opracowania była próba odpowiedzi na dwa pytania: Czy Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia Silesia może się rozwijać w sposób zrówno-ważony? Jakie warunki należy spełnić, aby było to możliwe?Mimo że idea zrównoważonego rozwoju jest jed-nym z filarów Unii Europejskiej, zrównoważony rozwój metropolii to w UE zagadnienie stosunko-wo nowe. Nie powstał dotychczas katalog wska-zówek, narzędzi i wskaźników zrównoważonego rozwoju metropolii, brak sprawdzonych dobrych praktyk, nie wykonano pogłębionych analiz metropolii: ich stanu, jasnych i ciemnych stron, potencjalnych kierunków rozwoju. Jednocześnie Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny1 i Ko-mitet Regionów2 podkreślają, że chociaż w po-szczególnych krajach UE podejścia do procesów metropolizacji są różne, to wyzwania i ambicje wielkich regionów miejskich są podobne: chciały-by one być siłą napędową gospodarki i ośrodkami twórczości oraz innowacji3. Podobne są także skutki nieharmonijnego rozwo-ju metropolii: ubóstwo, wykluczenie społeczne, segregacja przestrzenna, segregacja ekologiczna, wykluczenie transportowe itd. Wiele metropolii to miejsca, w których kumulują się i zwielokrot-niają współczesne problemy. W czym tkwi błąd?

„Niedostatki w harmonijnym rozwoju obszarów metropolitalnych wynikają z braku tożsamo-ści i braku odpowiedniego zarządzania sprawami publicznymi. Istniejące jednostki administracyjne są często przestarzałe. Uniemożliwiają one ela-styczne dostosowanie się” – czytamy w jednym z dokumentów EKES z 2007 roku4.

Powołanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii Silesia jest próbą dostosowania się do wymogów czasu i współczesnych kierunków rozwoju, gdyż proces metropolizacji jest nieunikniony także w Polsce. Trudno zaprzeczyć, że z powodu bra-ku niezbędnych podstaw (bazy prawnej i dobrej praktyki zrównoważonego zarządzania metropo-lią) oraz nieutożsamiania się mieszkańców z me-tropolią, powołanie metropolii, stworzenie stra-tegii jej rozwoju5, promowanie Silesii jako spójnej marki może się wydawać tematem zastępczym wobec tego, co określa się jako prawdziwe ludzkie problemy.6 Ale nie sposób myśleć o dynamicznym rozwoju tego najbardziej zurbanizowanego regio-nu Polski bez ścisłej współpracy miast, bez zinte-growanych działań i polityk, których wdrożenie ma bezpośredni wpływ na codzienne życie, jak transport czy gospodarka odpadami.

W prezentowanym opracowaniu idziemy o krok dalej niż pytanie o sens istnienia metropolii. Kon-centrujemy się na rozważaniu, jakie warunki nale-ży spełnić, aby metropolia rozwijała się w sposób zrównoważony. Podstawą naszej pracy była anali-za wielu dokumentów strategicznych, opracowań itd., a także efekty kilkudziesięciu spotkań z pre-zydentami miast wchodzących w skład GZM oraz

wstęp

7

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, EKES (The European Economic and Social Committee – 1 EESC) – kilkusetosobowy organ doradczy i opiniodawczy Unii Europejskiej, reprezentujący szeroko rozumiane zorganizowane społeczeństwo obywatelskie: pracodawców, związki zawodowe, rolników, konsumentów oraz pozostałe grupy interesów państw Unii. Głównym zadaniem Komitetu jest doradz-two wobec Rady Unii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej w kwestiach doty-czących polityki gospodarczej i społecznej.Komitet Regionów (Committee of the Regions – COR) – kolegialny organ pomocniczy Rady UE i Komisji 2 Europejskiej, który reprezentuje stanowiska władz lokalnych i regionalnych wobec ustawodawstwa UE, wydając opinie o propozycjach legislacyjnych Komisji Europejskiej. Członkowie Komitetu Regionów pracują w sześciu komisjach tematycznych, m.in. w Komisji ds. Zrównoważonego Rozwoju (DEVE) i Komisji Polityki Spójności Terytorialnej (COTER).Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie „Europejskie obszary me-3 tropolitalne – konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy”, (2007/C 168/02), http://www.ine-isd.org.pl/index_dokumenty.php?dzial=2&kat=4&art=2&limit=0Ibid. 4 Projekt 5 Strategii Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia” do 2025 roku, opublikowany na stronie internetowej GZM: http://www.gzm.org.pl/pol/strategia/Projekt_Strategii_Rozwoju_GZM_Silesia.PDFOpinie o tym, że metropolia jest tematem zastępczym, pojawiają się w doniesieniach medialnych i 6 komentarzach internautów, np.: http://sosnowiec.gazeta.pl/gazetasosnowiec/1,93867,7155906,Projekt_Metropolii_zatwierdzo-ny__czas_na_konsultacje.html


osobami reprezentującymi media, sztukę, kulturę, organizacje pozarządowe, biznes itd. Głównym punktem odniesienia stał się dla nas projekt Stra-tegii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku, opubli-kowany w październiku 2009 roku.

Opracowanie podzieliliśmy na dwie części. Pierw-sza zawiera wyjaśnienie, na czym polega zrów-noważony rozwój, oraz analizę zrównoważonego rozwoju w metropoliach (m.in. nowoczesne po-miary rozwoju metropolii, nowe wskaźniki atrak-cyjności, kapitały wpływające na rozwój). W tej części mowa jest także o nowoczesnych sposobach zarządzania metropolią oraz o sposobach kształto-wania zrównoważonego rynku pracy i wyrówny-wania szans społecznych. Druga część to analiza polityk sektorowych: energetyczno-klimatycznej,

transportowej i gospodarowania surowcami wtór-nymi. Jest w niej również mowa o energooszczęd-nym budownictwie i odnawialnych źródłach ener-gii, zasadach zrównoważonego transportu oraz zasadach recyklingu w metropolii.

Chcielibyśmy, aby to opracowanie stało się jednym z czynników wpływających na poprawę jakości ży-cia, przestrzeni publicznej i stanu środowiska w Metropolii Silesia oraz inspiracją do kształtowania społeczności metropolii wrażliwej i odpowiedzial-nej nie tylko za wspólną przestrzeń, ale także za wspólne sprawy w Europie i na świecie.

Beata Maciejewska, Dariusz Szwed

8

Polityka zrównoważonego rozwoju metropolii:

zarządzanie• rynek pracy•

kapitał społeczny•

Część pierwsza

9

rozdział `01

Czym jest zrównoważony

rozwój Minęły czasy wiary w zbawienną

rolę wzrostu gospodarczego. Kryzys, który dotknął głównie gospodarki

uważane za najsilniejsze, obalił wiele mitów na temat roli kapitału i inwestycji. Coraz częściej mamy

do czynienia ze stwierdzeniem, że nie konsumpcja i rosnące słupki

wzrostu gospodarczego, lecz jakość życia z zachowaniem dóbr

naturalnych jest budulcem nowego fundamentu przyszłości1.

11


Obecnie w politykach wielu instytucji i państw poszukuje

się nowych definicji „roz-woju”, „zysku”; coraz szerzej

krytykuje się przekonanie, że PKB jest wskaźnikiem dobrobytu2.

Jednocześnie idea zrównoważonego rozwoju, w której wzrost gospodarczy, spój-

ność społeczna i ochrona środowiska idą ze sobą w parze i wzajemnie się uzupełniają, nie tylko zyskuje coraz więk-sze znaczenie w Unii Europejskiej, ale jest też nadrzędnym

długoterminowym celem UE. Cel ten ma zostać osiągnięty przez działania m.in. na rzecz ograniczania zmian klimatu,

promowania czystszej energii, przeciwdziałania nadmiernej eksploatacji zasobów przyrodniczych czy stworzenia społe-

czeństwa opartego na integracji społecznej, uwzględniającego solidarność między pokoleniami oraz w ramach pokoleń3, 4.

Głównym celem zrównoważonego rozwoju są poprawa jakości życia oraz zapew-nienie dobrobytu zarówno obecnemu, jak i przyszłym pokoleniom. Paradok-

salnie, w opinii wielu analityków obecny kryzys gospodarczy może stać się w Unii Europejskiej impulsem do bardziej stanowczego wdra-

żania idei zrównoważonego rozwoju oraz promowania tego modelu na świecie.5

Czym jest zrównoważony rozwójWprowadzenie

12

`01

Czym jest zrównoważony rozwój

Termin „zrównoważony rozwój” został zdefi-niowany w 1987 roku (w Raporcie Światowej

Komisji Środowiska i Rozwoju Na-sza wspólna przyszłość jako „rozwój, odpowiadający potrzebom dnia dzisiejszego, który nie ogranicza zdolności przyszłych pokoleń do za-spokajania ich potrzeb”. Rozwinięcie zasady zrównoważonego i trwałego rozwoju uzgodniono i przyjęto w Deklaracji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku, wraz z towarzyszącym jej obszernym

zbiorem zaleceń znanych pod na-zwą Agenda 21.W polskim systemie prawnym za-sada zrównoważonego rozwoju ma umocowanie konstytucyjne w arty-kule 5: „Rzeczpospolita Polska strze-że niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wol-ność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważone-go rozwoju”.

W Traktacie o Unii Euro-pejskiej zrównoważony rozwój określono jako nadrzędny długotermino-wy cel UE. Strategia unijna

na rzecz zrównoważonego rozwoju, zmieniona w 2006r., nakreśla dłu-goterminową wizję, w której takie elementy, jak rozwój gospodarczy, spójność społeczna i ochrona środo-wiska idą ze sobą w parze i wzajem-nie się uzupełniają.

Niestety, ten idealny model w rze-czywistości jest znacznie zdefor-mowany: za najważniejsze uważa się czynniki ekonomiczne, drugie w kolejności są czynniki społecz-ne, a czynniki środowiskowe mają najmniejsze znaczenie. Dla lepszej równowagi modelu potrzebne jest więc zwiększenie znaczenia czyn-ników środowiskowych, które mają znaczny wpływ na stan gospodarki oraz społeczeństwa (rys. niżej).

Podstawowa definicja zrównoważonego rozwoju

Zrównoważony rozwój w polityce Unii Europejskiej

Źródło: http://www.iucn.org/programme/

GOSPODARKA

ŚRODOWISKO

SPOŁECZEŃSTWOSPOŁECZEŃSTWOGOSPODARKA

ŚRODOWISKO

SPOŁECZEŃSTWO

TEORIA RZECZYWISTOŚĆ KONIECZNA ZMIANA

GOSPODARKA

Gospodarka, społeczeństwo i środowisko – trzy filary zrównoważonego rozwoju

ŚRODOWISKO

13


Najważniejsze obszary działania w strategii zrówno-ważonego rozwoju

W Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE z 2006 roku wymieniono siedem kluczowych obszarów działania. 6

Są to:

1. ograniczanie zmian klimatu oraz promowanie czystszej energii;

2. zapewnienie, by systemy transportowe odpowiadały wymogom ochrony środowiska oraz spełniały gospodarcze i społeczne potrzeby społeczeń-stwa;

3. promowanie zrównoważonych wzorców produkcji i konsumpcji;

4. lepsze zarządzanie zasobami przyrodniczymi oraz przeciwdziałanie ich nad-miernej eksploatacji;

5. promowanie wysokiej jakości zdrowia publicznego na niedyskryminujących zasadach;

6. stworzenie społeczeństwa opartego na integracji społecznej, uwzględnia-jącego solidarność między pokoleniami oraz w ramach pokoleń, a także zagwarantowanie wysokiej jakości życia obywateli;

7. aktywne promowanie zrównoważonego rozwoju na forum międzynarodo-wym oraz zapewnienie zgodności wewnętrznych i zewnętrznych polityk UE z zasadami zrównoważonego rozwoju, jak również z podjętymi przez UE międzynarodowymi zobowiązaniami.

Z komunikatu Komisji Wspólnot Europejskich z lipca 2009 roku wynika, iż mimo licz-nych pozytywnych zmian w polityce, w kilku dziedzinach utrzymują się tendencje sprzeczne z zasadą zrównoważonego rozwoju. Szybko i nadmiernie rośnie popyt na zasoby naturalne. Zmniejsza się różnorodność biologiczna, a jednocześnie wzra-sta presja na najważniejsze ekosystemy. W dalszym ciągu wzrasta zużycie energii w transporcie. Kwestia ubóstwa na świecie pozostaje nierozwiązana.

14

Czym jest zrównoważony rozwój

`01

Obecnie w politykach wielu instytucji i państw obserwujemy odejście od wiary w zbawienną rolę wzrostu gospodarczego. Liderem tego kierunku myślenia jest amerykański prezydent Barack Oba-ma, który rozpropagował ideę ZMIANY. Jednym z przykładów owej zmiany jest coraz szersza krytyka przekonania, że PKB jest głów-nym wskaźnikiem dobrobytu, nie uwzględnia on bowiem wielu ważnych czynników, m.in. skutków oddziaływania przemysłu na środowisko (hałas, zanieczyszczenie) czy na stan zdrowia. Znane są już alternatywne miary dobrobytu, jak np. wskaź-nik rozwoju społecznego (Human Development Index – HDI), który oprócz badania PKB na miesz-kańca uwzględnia także średnią długość życia oraz sukcesy edukacyjne społeczeństwa. Prawdziwą re-wolucją może okazać się próba stworzenia nowe-go wskaźnika, którą w 2008 roku podjęła powo-łana przez prezydenta Francji Sarkozy’ego Komisja do spraw Pomiaru Kondycji Gospodarki i Postępu Społecznego. Na jej czele stoi dwóch wybitnych noblistów: Amerykanin Joseph Stiglitz, były główny ekonomista Banku Światowego, znany z krytycznego spojrzenia na zarządzanie mecha-nizmem globalizacji i ściśle wolnorynkową ekono-mię, i Amartya Sen, indyjski ekonomista, twórca wspominanego powyżej wskaźnika rozwoju spo-łecznego, który w swoich badaniach łączy zagad-nienia ekonomiczne z etyką i filozofią, zajmuje się m.in. zagadnieniami ubóstwa i głodu.

W opracowywanym przez Komisję wskaźniku będą brane pod uwagę precyzyjnie wycenione koszty wzrostu gospodarczego i zapobieganie im w dłuższym horyzoncie czasowym, a także rozło-żenie się dochodu w całości społeczeństwa (a nie na jednego mieszkańca), dzięki czemu precyzyj-niej zostaną ocenione nierówności społeczne. Podobne inicjatywy podejmują także organizacje pozarządowe i naukowcy w innych europejskich krajach. Jednym z przykładów może być książ-ka dwóch niemieckich naukowców – politologa Clausa Leggewie i psychologa społecznego Haral-da Welzera o znamiennym tytule Koniec świata, jaki znaliśmy. Klimat, przyszłość i szanse dla demo-kracji, wydana jesienią 2009 roku, której autorzy wskazują na konieczność ekologicznej rewolucji i redemokratyzacji społecznej (stare struktury de-mokratyczne „wyrobiły się”). Innym przykładem może być Instytut Nowej Ekonomii (New Economy Institute) w Wielkiej Brytanii. Jego celem jest „po-prawa jakości życia poprzez innowacyjne rozwią-zania, które kwestionują dotychczas obowiązujące myślenie w kwestiach ekonomicznych, środowi-skowych i społecznych. (…) Na pierwszym miej-scu stawiamy ludzi i naszą planetę”.7

Nowe pomiary rozwoju

15


PrzypisyPiotr Buras, 1 Koniec świata jest piękny, „Gazeta Wyborcza”, 14.12.2009 r.; http://wyborcza.pl/1,76842,7357732,Koniec_swiata_jest_piekny.htmlhttp://www.mojeopinie.pl/kolejne_prace_nad_stworzeniem_alternatywnego_miernika_dobro-2 bytu,3,1254815411 http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Zrownowazonyrozwoj/Strategia+Zrownowazonego+Rozwoju/3 Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego 4 Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Uwzględnianie kwestii zrównoważonego rozwoju w polityce UE w różnych dziedzinach. Przegląd strategii Unii Europejskiej na rzecz zrównowa-żonego rozwoju – rok 2009, Bruksela, 24.07,2009 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2009:0400:FIN:PL:PDFIbid.5 http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Zrownowazonyrozwoj/Strategia+Zrownowazonego+Rozwoju/6 New Economy Instutute http://www.neweconomics.org/7

Przydatne strony internetowe Instytut na rzecz Ekorozwoju: www.ine-isd.org.pl•

Strona Ministerstwa Gospodarki dot. zrównoważonego rozwoju: •http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Zrownowazonyrozwoj/

Wskaźniki zrównoważonego rozwoju można znaleźć m.in. na stronie Eurostatu pod adresem: •http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/sdi/introduction

Więcej informacji o wskaźniku rozwoju społecznego (HDI) m.in. na stronie: •http://pl.wikipedia.org/wiki/Wskaźnik_Rozwoju_Społecznego

16

rozdział `02

Czy metropolie mogą rozwijać się

w zrównoważony sposób

W neoliberalnej optyce metropolie postrzegane są jako zaplecze dla

działalności gospodarczej, miejsca rozwarstwienia i kontrastów.

Tymczasem współczesne metropolie europejskie prześcigają się

w ocenach, która z nich jest bardziej przyjazna człowiekowi i środowisku,

bardziej efektywna energetycznie, skuteczniej przeciwdziała zmianom

klimatycznym, jest atrakcyjniejszym ośrodkiem twórczości i innowacji.

17

Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” to opis „snu o potędze”, za-korzenionego w czasach przedakcesyjnych i dawnym przemyśle wydobywczym. Rozwój

utożsamiany jest z materialnymi zasobami i inwe-stycjami, dobrze uzbrojonymi terenami, rozległą specjal-

ną strefą ekonomiczną, z masą fabryk, galerii handlowych i przestrzeni targowych, przez które nieprzerwanie mkną rzeki

samochodów z inwestorami oraz „ekspertami z zagranicznymi paszpor-tami”1. Tymczasem bazą współczesnych metropolii opartych na zrównoważonym

modelu rozwoju jest dość prosty zestaw wartości, niemający nic wspólnego ze „snem o po-tędze”. Metropolia ma być przyjazna człowiekowi i naturze, bezpieczna, przyjemna i skonstru-

owana w taki sposób, by umożliwiać jak najwyższą jakość życia. Mówiąc krótko: „liczy się wy-sokiej jakości środowisko miejskie, dbałość o mieszkańców, przejrzystość działania i współpraca, zrównoważony rozwój oraz godna praca”2.Podstawowa różnica między zaprezentowanymi wyżej modelami to przesunięcie akcentów z inwestycji materialnych na inwestycje w dobro publiczne. W neoliberalnym modelu metro-

polia jest miejscem, w którym kumulują się i zwielokrotniają współczesne problemy, m.in. zjawiska ubóstwa, wykluczenia społecznego, segregacji przestrzennej, segregacji ekolo-

gicznej, wykluczenia transportowego itd. W modelu zrównoważonym priorytetami są: wyrównywanie szans, spójność i sprawiedliwość społeczna, współodpowie-

dzialność i rozwój obywatelskości. Jeśli rozwój – to zrównoważony. Jeśli zysk – to niebezwzględny. Jeśli

przemysł – to innowacyjny. Jeśli praca – to wysokiej jakości. Te cele są spójne z podstawami polityki Unii Euro-

pejskiej.

Zrównoważony rozwój metropoliiWprowadzenie


18

`02

Czy metropolie mogą rozwijać się w zrównoważony sposób

Co się liczy w metropoliach

Przy ocenie zrównoważonego rozwoju danego miasta czy metropolii bierze się pod uwagę 10 obszarów tematycznych, którymi są: rozwój społeczno-gospodarczy, zrównoważona produk-cja i konsumpcja, włączenie społeczne, zmiany demograficzne, zdrowie publiczne, zmiany kli-matu oraz energia, zrównoważony transport, zasoby naturalne, partnerstwo globalne, dobre zarządzanie. Posługując się wyżej wymienionymi obszarami, można wskazać np. owe pożądane kierunki rozwo-ju Metropolii Silesia:

zapewnienie uczciwej konkurencji na rynku pra- •cy, także z ponadnarodowymi korporacjami;aktywna polityka utrzymania na rynku pracy •osób po 45. roku życia, w tym seniorów;dbałość o to, by wysoki poziom życia był udzia- •łem dużego odsetka mieszkańców metropolii, a rozwarstwienie było niewielkie;zapewnienie komfortowego dostępu do urzę- •dów osobom z niepełnosprawnością oraz sprawnie działający e-urząd;dbałość o to, by społeczeństwo rozwijało się •zgodnie z zasadą równości szans, poprzez re-alizację polityki gender mainstreaming, czyli uwzględnianie zróżnicowanych potrzeb ko-biet i mężczyzn we wszystkich aspektach życia i rzeczywiste dążenie do osiągnięcia faktycznej i trwałej równości kobiet i mężczyzn;konstruowanie budżetu metropolii z uwzględnie- •niem potrzeb obu płci (gender budgeting); uświa-damianie politykom i urzędnikom, że „złotówka ma płeć”;zabieganie o to, by innowacyjność nauki i biz- •nesu przejawiała się także w dostępie kobiet do wysokich stanowisk i studiów na kierunkach ścisłych;tworzenie sieci obiektów sportowych i rekre- •acyjnych – łatwo dostępnych, uwzględniających specyficzne potrzeby różnych grup i pokoleń;

prowadzenie działań z zakresu promowania •zdrowego trybu życia (sport, zdrowa żywność) oraz profilaktyki zdrowotnej; ograniczanie potrzeb transportowych zamiast •ich generowania;sprawny, estetyczny, wysokiej jakości, ekolo- •giczny transport publiczny;dobrze oświetlone, zadbane ciągi komunikacyj- •ne dla pieszych; ograniczenie ruchu samocho-dów osobowych w ścisłych centrach; wspieranie przez władze edukacji w zakresie •współodpowiedzialności globalnej, obejmującej m.in. przeciwdziałanie zmianom klimatycznym; wspieranie działań oraz udział w działaniach •na rzecz zrównoważonego rozwoju na arenie międzynarodowej, m.in. międzynarodowa dy-plomacja energetyczna; wspieranie produktów sprawiedliwego handlu;wdrażanie nowoczesnego zarządzania w me- •tropolii, np. powoływanie nowoczesnych wy-działów/departamentów (departament zrów-noważonego rozwoju); nacisk na dobre, spójne i konsekwentne planowanie;dbałość o to, by decyzje dotyczące sposobów •i kierunków rozwoju zapadały w wyniku konsul-tacji z mieszkańcami i różnymi grupami intere-sów.

Nowe obszary

19

EkologiaPierwszy europejski ranking 30 zielonych miast – Europe-an Green City Index – zapre-zentowany w grudniu 2009 w Kopenhadze, przedstawia obraz potrzeb i wyzwań, przed jakimi stoją dzisiejsze metropolie. Wskazuje też, że na ekologię miast największy wpływ ma zamożność i sto-pień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Jaki udział w zarządzaniu dużymi miastami ma polityka proekolo-giczna? W jakim stopniu europej-skie metropolie działają na rzecz zmniejszenia emisji CO2, troszczą się o obszary zieleni, inwestują w oczyszczalnie ścieków, starają się zmniejszyć zużycie wody? Na te i inne pytania dostarcza odpo-wiedzi studium opracowane przez The Economist Intelligence Unit na zlecenie firmy Siemens. Bada-nie objęło 30 największych miast Europy – głównie stolic, które oceniano w ośmiu kategoriach: emisji CO2, energetyki, budownic-twa, transportu, gospodarowania wodą, jakości powietrza, usuwa-nia śmieci i wykorzystania grun-tów, troski o środowisko.

W rankingu zdecydowanie przo-dują miasta skandynawskie, na czele z Kopenhagą, Sztokholmem i Oslo. Z miast Europy Wschodniej, oprócz Wilna i Rygi oraz War-szawy, która znalazła się na 16. pozycji, a więc pośrodku stawki, wszystkie pozostałe miały najniż-sze notowania. Raport wskazuje wyraźnie na dwa czynniki decy-dujące o wpływie miast na śro-dowisko. Pierwszym jest stopień zamożności – miasta bogatsze stać na nowoczesne rozwiązania energooszczędne i chroniące śro-dowisko. Drugim czynnikiem, po-wiązanym jednak ściśle z pierw-szym, jest poziom obywatelskiej świadomości mieszkańców, która często decyduje o różnych zacho-waniach, np. o używaniu rowerów zamiast samochodów. Ponadto aktywność obywateli w różnych stowarzyszeniach i organizacjach działających na rzecz środowiska pomaga w przeforsowaniu pro-ekologicznych przepisów prawa i ich egzekwowaniu.Niezależnie jednak od różnic, niemal wszystkie badane miasta mają już swój wkład w ochro-nę klimatu: wskaźnik emisji CO2 w przeliczeniu na mieszkańca jest w nich niższy od średniej w krajach Unii – wynosi około 5,2 tony rocznie wobec 8,5 tony w

UE. Niemal wszystkie te miasta opracowały już i częściowo

wdrożyły strategie ochrony środowiska.

Sprawiedliwość ekologiczna Pojęcie „sprawiedliwość ekologiczna” pojawiło się w latach 80. XX w. w zamieszkanych przez imigrantów dzielnicach amerykańskich wielkich miast, gdzie stawiano niebezpieczne dla zdrowia, silnie zanieczyszczające zakłady przemysłowe. Powstał wówczas ruch na rzecz prawa do sprawiedliwego dostępu ludzi – niezależnie od ich statusu materialnego, płci czy koloru skóry – do czystego środowiska naturalnego, szczególnie w miastach4. Czyste woda i powietrze, dostęp do terenów zielonych i oddalenie od hałaśliwych dróg to jedne z najbardziej pożądanych miejskich dóbr, które często są dystrybuowane nierówno. Wykluczenie ekologiczne często idzie w parze z wykluczeniem społeczny, np. w najbardziej skażonych regionach Anglii mieszka czterokrotnie więcej ludzi reprezentujących mniejszości etniczne, niż na terenach ekologicznie bezpiecznych.5


Pierwszy ranking zielonych miast3

20


`02

Dynamika rozwoju miast jest bezpośrednio zwią-zana z umiejętnością przyciągnięcia do danego

miejsca tzw. klasy kreatywnej, czyli osób wy-twarzających dobra niematerialne: naukow-

ców, artystów, informatyków, ludzi mediów, prawników, menedżerów, projektantów itd.; im jest ich więcej, tym większy jest kapitał kreatywny danego miej-sca – wynika z badań amerykańskiego socjologa miasta Richarda Floridy6.Tym, co charakteryzuje takie kreatywne centra, są: otwar-tość, różnorodność oraz wieloetniczność, gwarancja wy-sokiego standardu życia, ciekawej rozrywki, swobody re-alizowania siebie. Florida nazywa te cechy 3T: Technologia, Talent, Tolerancja. Według badań Richarda Floridy, w Stanach Zjednoczonych klasa kreatywna to około 30% całego zasobu siły roboczej. Na podobnym poziomie wskaźnik ten kształtuje się w trzech pań-stwach w Europie: w Holandii, Belgii i Finlandii, a np. we Włoszech i Portugalii wynosi zaledwie 15%.

W badaniach indeksu kreatywności po-szczególnych centrów Florida bierze pod uwagę nowoczesne wskaźniki, m.in.:

wskaźnik bohemy artystycznej ( • Bohemian Index) – określa odsetek aktywnych zawodowo artystów i muzyków w danej miejscowości. Jest jednym z najbardziej precyzyjnych wskaźników rozwoju w zakresie przewidywanej wysokości populacji czy koncentracji zaawansowanych technologii. Spośród 20 regionów o najwyż-szym wskaźniku bohemy artystycznej, 11 znaj-duje się w pierwszej dwudziestce regionów najbardziej innowacyjnych;

wskaźnik odlotowości (C • oolness Index) – wskaźnik tworzony na podstawie odsetka po-pulacji w wieku 22 do 29 lat, intensywność ży-cia nocnego (ilość barów, klubów nocnych itd. na mieszkańca) i kultury (liczba galerii sztuki i muzeów na mieszkańca);

wskaźnik różnorodności ( • Gay Index lub Di-versity Index) – miara odsetka osób w danej społeczności otwarcie deklarujących orientację odmienną od heteroseksualnej. Wskaźnik róż-norodności jest silnie powiązany z koncentra-cją zaawansowanych technologii: im bardziej rozwijają się zaawansowane technologie, tym wyższy jest wskaźnik różnorodności;

wskaźnik talentu ( • Talent Index) – określa odsetek osób w danej społeczności o wyso-kich kwalifikacjach i wyższym wykształceniu; wskaźnik ten jest bardzo silnie skorelowany ze wskaźnikiem różnorodności, co oznacza, że utalentowani ludzie wybierają do życia i pra-cy miejsca o wysokim stopniu różnorodności demograficznej, wysokim stopniu otwarto-ści i ze stosunkowo niskimi barierami wejścia w środowisko;

wskaźnik wielokulturowości ( • Melting Pot Index) – określa odsetek osób w danej popula-cji, których miejscem urodzenia jest inny kraj.

Kreatywność

Wskaźniki nowoczesnego społeczeństwa miast-regionów i metropolii

21

Dobrze skonstruowana polityka


Przykładem skutecznej realizacji nowoczesnej polityki

zrównoważonego rozwoju na szczeblu metropolii jest

szwedzkie miasto Malmö. To jedno z najbardziej kreatywnych

miast na świecie (13. miejsce w rankingu Fast Company na

najbardziej kreatywne miasta świata) i jednocześnie jedno z czterech miast najbardziej

ekologicznych.

PRIORYTETY MALMÖ:Miasto przyjazne klimatowi Do 2020 roku Malmö będzie miastem o zerowej emisji gazów cieplarnianych, a do 2030 roku cały obszar miejski będzie w 100% zasilany energią ze źródeł odnawialnych7. Malmö konsekwentnie inwestuje w sprawdzanie nowych, przyjaznych środowisku technologii i współpracuje z innymi miastami europejskimi w celu wymiany doświad-czeń i dobrej praktyki.Edukacja w zakresie zrównoważone-go rozwoju w MalmöEdukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, za-równo w zakresie programów edukacyjnych, wy-cieczek dla turystów czy specjalnych wydarzeń dla dzieci i młodzieży, jak i edukacji obywatelskiej dla dorosłych, jest silnie wspierana przez władze mia-sta, które wyznają dewizę, że „nadzieja na zrów-noważony rozwój leży w edukacji”8. Oprócz stałych wydatków na edukację w zakresie zrównoważone-go rozwoju władze miasta przeznaczają corocznie (od 2008 roku) 5 milionów koron szwedzkich (rów-nowartość około 2 milionów złotych) na kluczowe projekty, jak: edukacja pozaszkolna, dokształcanie edukatorów z zakresu zmian klimatycznych, zielone place szkolne.

Malmö walczy ze zmianami klimatuMalmö należy do działającego na szczeblu unijnym Porozumienia Burmistrzów9 dla zrównoważonej gospodarki energetycznej na szczeblu lokalnym. Sygnatariusze Porozumienia zobowiązują się do prowadzenia w swoich miastach aktywnej polity-ki energetycznej (wykraczającej poza cele polityki energetycznej UE) w zakresie redukcji emisji CO2 poprzez poprawę efektywności energetycznej oraz czystszą produkcję i zużycie energii. Porozumienie podpisało dotychczas ponad 1000 miast europej-skich, w tym 5 z Polski (Bielsko-Biała, Lubianka, Niepołomice, Raciechowice, Warszawa) – i żadne ze Śląska.Planeta Ziemia w 2050 roku w MalmöNiemal pięćdziesięciu wiodących naukowców z całe-go świata wzięło udział w międzynarodowym warsz-tacie zatytułowanym „Planeta w 2050 roku”, który odbył się w Lund i Malmö. Celem warsztatu było opisanie optymistycznych scenariuszy dla przyszłości Ziemi w roku 2050 i zbadanie ścieżek prowadzących od teraźniejszości do takiej właśnie, optymistycznej przyszłości naszej planety. Malmö miastem sprawiedliwego handluMalmö jest pierwszym w Szwecji miastem spra-wiedliwego handlu, tzn. takim, które promuje pro-dukty wytwarzane w krajach słabo rozwiniętych w godziwych warunkach, m.in. za godne wyna-grodzenie, bez korzystania z pracy dzieci. Władze Malmö czynią starania, by w mieście wzrastał po-pyt na etycznie produkowane dobra i rosła świa-domość mieszkańców w zakresie sprawiedliwego handlu.

22


`02

Coraz większe znaczenie w rozwoju metropolii mają wymiary: global-ny i lokalny. Wymiar globalny to m.in. świadomość odpowiedzial-ności za globalny klimat czy też łączących nas międzynarodowych powiązań rynkowych. To także wiedza o tym, czym jest ślad eko-logiczny, w jaki sposób powstaje i jak możemy go ograniczyć. Dru-gi wymiar to wymiar lokalny, np. współodpowiedzialność lokalnej społeczności za najbliższe otocze-nie: dzielnicę czy centrum miasta. Przykładem takiej odpowiedzial-ności może być decyzja mieszkań-ców Sztokholmu o wprowadzeniu opłat za wjazd samochodem do centrum miasta. Obu wspomnianych wyżej per-spektyw – globalnej i lokalnej – brakuje w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia”. Słowo „kli-mat” pojawia się w nim w sformu-łowaniu „klimat kulturalny” lub „przyjazny klimat”, a „wymiarem globalnym” określa się metropolię (w odróżnieniu od poszczególnych

miast mających wymiar lokalny). Projekt nie od-nosi się do największych wyzwań współczesnych miast i odwraca się od

polityki Unii Europejskiej w zakresie takich proble-

mów, jak globalne ocieplenie czy walka z biedą. Działania na

rzecz budowania sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej, między-pokoleniowej i międzygatunkowej (patrz ramka obok) są w strategii nieobecne. Tego typu perspektywa widzenia metropolii i jej rozwoju jest projektowi strategii obca.Tymczasem według Sieci Euro-pejskich Regionów i Obszarów Metropolitalnych METREX, wiele ważnych problemów globalnych, jak zmiany klimatyczne, starzenie się ludności czy imigracja, można rozwiązać skutecznie i w sposób zintegrowany jedynie we współ-pracy z metropoliami. Ponadto to właśnie na ternach dużych obszarów miejskich (określanych jako LUZ-y, czyli Large Urban Zo-nes10, pośród których Katowice wraz z otaczającymi je miastami zajmują 12. miejsce w Europie) wzrastają: emisja dwutlenku wę-gla, zużycie energii i zasobów nie-odnawialnych. Jest więc kwestią najbliższej przyszłości stworzenie zintegrowanej polityki LUZ-ów, która będzie uwzględniała także takie aspekty zrównoważonego rozwoju, jak zrównoważona poli-tyka transportowa, energetyczno-klimatyczna czy odpadowa.

Różne wymiary sprawiedliwościSprawiedliwość we-wnątrzpokoleniowa to solidarność z ludźmi, którzy żyjąc na półkuli południowej toczą już dziś wojny o dostęp do wody, o zasoby natural-ne, nie mają dostępu do energii, podczas gdy na globalnej Północy zużycie tych zasobów jest ogromne. Gdybyśmy wszyscy zaczęli funkcjo-nować i konsumować tak, jak Amerykanie, potrzebowalibyśmy dziewięciu planet – tak wysokie jest tam tempo zużycia zasobów i energii. Solidarność międzypoko-leniowa to koniecz-ność zapewnienia wysokiej jakości życia przyszłym pokoleniom. Konsumując zbyt dużo i w zbyt dużym tempie, zaciągamy długi u na-szych dzieci i wnuków, którym może zabraknąć zasobów naturalnych i na które spadną najpoważniejsze kon-sekwencje spowodowa-nych przez nas zmian klimatycznych. Sprawiedliwość międzygatunkowa to konieczność „liczenia się” z przyrodą, zostawie-nie jej przynależnego miejsca, żeby mogła „produkować” m.in. czyste powietrze, czystą wodę, żywność.

Wymiar globalny,wymiar lokalny

23


Referendum o odwołanie prezyden-ta miasta Gliwic. Bezpośrednim po-wodem zorganizowania referendum było zlikwidowanie linii tramwajo-wej. Przeprowadzone 8.11.2009r., nie zgromadziło wystarczającej licz-by głosujących; frekwencja wynio-sła około 11% gliwiczan, podczas gdy minimum wynosi 22%. Spośród wszystkich biorących udział w głoso-waniu – czyli około 18 tysięcy osób – 90% głosowało za odwołaniem prezydenta Zygmunta Frankiewicza. Widać więc dużą potrzebę zmiany wśród najaktywniejszych obywateli, niemniej głos decydujący o zanie-chaniu zmian mieli ci obywatele Gli-wic, którzy nie brali udziału w refe-rendum.

W Katowicach warto pracować, ale nie żyć 11

W żadnym z wielkich polskich miast nie zarabia się tak dobrze, jak w Katowicach: według Głównego Urzędu Statystycznego średnia pensja w stolicy Górnego Śląska pod koniec czerwca 2009 roku wynosiła 4477 złotych brutto (o 37 złotych wię-cej niż w drugiej w rankingu płac Warszawie), co wynika głównie ze stosunkowo wysokich płac w przemyśle. Mimo to Katowice stopniowo się wyludnia-ją. Z GUS-owskiego raportu wynika, że w 2008 roku zmarło w tym mie-ście blisko 800 osób więcej niż się urodziło. Ujemny jest też bilans migracji – w 2008 roku w Katowicach osie-dliło się niespełna 2600 nowych mieszkańców, a opuściło je prawie 3700 osób, proces ten się nasila.

Pracownicy mówią o Tesco w Silesii – obóz pracy12

Obniżone ceny kosztem pracowników, praca za płacę, która nie tylko nie pozwala na godziwe życie, ale nawet na zapłacenie podstawowych opłat, złe traktowanie pracowników – to druga strona rozwoju handlu i konsumpcji w miastach śląskich, a w tym przypadku w największym na Śląsku kompleksie handlowym Silesia, który także jest wizytówką rozwoju metropolii. Dziś do pro-

blemów z godziwą płacą do-szedł kolejny – handlowa

przestrzeń Silesii sku-tecznie odciąga

mieszkańców metropolii od

wizyt w cen-trach miast, np. cen-trum Ka-towic.

Wybrane obszary niezadowolenia / głosy krytyczne

24

PATRZĄC W PRZYSZŁOŚĆ, WIDZIMY: Samorząd, który wspiera rozwój •

lokalnej, małej i średniej przedsię-biorczości, a nie wielkie koncerny.

Planowanie przestrzenne w rę- •kach urbanistów, a nie urzędników.

Obwodnicę miasta, wyprowa- •dzenie przejazdu tirów poza miasto, zmodernizowany tramwaj i sprawną komunikację publiczną.

Doinwestowanie placówek służby •zdrowia w nowoczesny sprzęt leczni-czy.

Miejsce w przedszkolach dla •wszystkich maluchów, przyjazne szkoły blisko domu, małe klasy, w których łatwiej uczyć i wychowywać, harcówki i domy kultury w każdej

dzielnicy.Odnowioną starówkę, wykorzy- •

stanie turystycznych i historycznych walorów miasta.

Zrównoważony rozwój w odnie- •sieniu do środowiska naturalnego, spraw społecznych i dziedzictwa kul-turowego oraz transportu.

Zadbaną zieleń i czyste ulice. •Uwzględnienie opinii miesz- •

kańców w działaniach związanych z planowaniem przyszłości miasta i w decyzjach dotyczących kształtu i lokalizacji nowych inwestycji miej-skich.

Po prostu: Gliwice – miasto dla lu- •dzi!


`02

Jak to widzą mieszkańcy13:Treść ulotki zachęcającej do uczestnictwa w referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta Gliwic Zygmunta Frankiewicza

NASZE MIASTO POTRZEBUJE ZMIAN!Nasze miasto pilnie potrzebuje zmian! To, co było osiągnięciem pierwszych lat prezydentury pana Frankiewicza, dzisiaj jest przeżytkiem. Zaś to, co najbardziej boli, to fakt, że w prezy-denckiej wizji miasta, niestety… za-brakło miejsca dla ludzi!

Miasto nie może być traktowane jak firma, która ma przynosić zyski. Mia-sto to instytucja non profit – i oby-watele, w zamian za swoje podatki, oczekują realizacji swoich potrzeb społecznych i kulturalnych oraz dba-łości o jakość życia.

25


PrzypisyCytat pochodzi z „dekalogu metropolii” opisanego w projekcie 1 Strategii Rozwoju GZM „Silesia do 2025 r.http://www.helsinginseutu.fi/wps/portal/HelsinginSeutu_en?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/HS/The-2 +Region+of+Helsinki/Cooperation+in+the+region Źródło: Newsletter nr 33 Siemens w Polsce: 3 http://www.siemens.pl/home/siemens_newsletter_nr_33_8.asphttp://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_justice ; http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawiedliwość_4 ekologicznaBeata Maciejewska, Dariusz Szwed, 5 Zielone miasto nowej generacji, Europejska Partia Zielonych, Bruk-sela 2007Richard Florida, 6 Cities and the Creative Class, Routledge, New York 2005http://www.malmo.se/English/Sustainable-City-Development/pagefiles/miljoprogram_ENG_LR.pdf7 http://www.malmo.se/English/Sustainable-City-Development/pagefiles/ESD_in_Malmo_2009.pdf8 www.eumayors.eu9 http://en.wikipedia.org/wiki/Metropolitan_area#European_Union10 Tytuł oraz informacje zostały zaczerpnięte z artykułu Michała Wrońskiego 11 W Katowicach warto zara-biać, a nie żyć, opublikowanego na pierwszej stronie „Dziennika Zachodniego” w dniu 17.09.2009r.Tytuł artykułu w „Gazecie Wyborczej” napisanego w oparciu o materiał telewizji Silesia 12 http://www.tvs.pl/informacje/13370/Treść ulotki zachęcającej do uczestnictwa w referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta Gli-13 wice Zygmunta Frankiewicza

Przydatne strony internetowe Council of European Municipalities and Regions, www.ccre.org•Eurocities www.eurocities.org•European Green Cities Network www.europeangreencities.com•Europejska Zielona Stolica (w. j. ang.), •http://ec.europa.eu/environment/europeangreencapital/index_en.htmKlasa kreatywna, www.creativeclass.com•Miasta dla ludzi, http://www.citiesforpeople.net/•Sustainable Cities and Towns Campaign, www.sustainable-cities.eu•

26

rozdział `03

Zarządzanie metropolią

Dbałość o sprawy publiczne oraz budowanie metropolitalnej

tożsamości to najważniejsze zadania władz metropolii. Realizacja tych zadań

wymaga innowacji w zarządzaniu: elastycznych i nowoczesnych narzędzi,

w tym nowoczesnych jednostek administracyjnych, przemyślanego

i długofalowego sposobu planowania oraz integracji trzech perspektyw:

unijnych programów i wskaźników, krajowego instrumentarium

pozwalającego na budowanie, zarządzanie i wdrażanie strategii

oraz specyfiki lokalnej.

27

W wielu krajach już od lat two-rzone są nowe systemy i narzędzia za-rządzania dynamicznie rozwijającymi się metropoliami. Powołany we wrześniu 2007 roku

Górnośląski Związek Metropolitalny Silesia, grupujący 14 miast regionu, w których mieszka 50% ludności woje-

wództwa śląskiego i gdzie skupia się zdecydowana większość produkcji gospodarczej1, jest na gruncie polskim próbą pionierską

i – jak wszelkie nowe inicjatywy – niewolną od błędów. Także w samym sposobie zarządzania metropolią, konstruowaniu zasad pracy i ustalaniu priorytetów pokutuje

brak dobrej praktyki wspólnego zarządzania międzygminnego, prawodawstwa i tradycji demokra-tycznego współdecydowania, a także systemowej współpracy z partnerami zagranicznymi .

W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku zarządzanie metropolią jest traktowane jako priorytet, brak jednak rozwinięcia tego tematu. Jaki system zarządzania metropolią jest najwłaściw-szy dla Silesii? Jakie są niezbędne ramy prawne, by metropolia mogła efektywnie funkcjonować? Jakie narzędzia zapewnią ciągłość planistyczną i realizacyjną? Czy potrzebna jest ustawa metropo-

litalna? Jeśli nie – to dlaczego? A jeśli tak – to w jakim kształcie? Jaką rolę w zarządzaniu metro-polią odgrywa kapitał społeczny? Na te pytania strategia nie odpowiada. Tymczasem trudno

mówić o powodzeniu jakichkolwiek wspólnych działań w ramach realizacji strategii, skoro nie ma narzędzi do ich wdrażania i realizacji, nie określono także współodpowiedzialno-

ści za ich powodzenie. Już dziś z trudem wynegocjowane wspólne działania często kończą się fiaskiem lub stają pod znakiem zapytania, czego sztandarowym

przykładem jest wart setki milionów złotych projekt modernizacji tram-wajów metropolii, z którego wycofała się Ruda Śląska, a jeszcze

wcześniej Gliwice zlikwidowały jedyną w tym mieście linię tramwajową.


Zarządzanie metropoliąWprowadzenie

28


`03

Powstanie metropolii wygenerowało stałą platformę cyklicz-nych spotkań prezydentów i radnych kilkunastu miast. Samo w sobie stanowi to już dużą wartość i jest niezbędnym wstę-pem do skutecznej współpracy, która przejawia się obecnie głównie na gruncie promocji inwestycyjnej. Związek organi-zuje konferencje, seminaria i prezentacje ofert inwestycyjnych w kraju i za granicą, próbując pozyskać nowych inwestorów2. Prowadzona jest także akcja informacyjna, promująca ideę me-tropolii wśród mieszkańców. Czy to wystarczy? Zdaniem wielu krytyków – nie wystarczy. Wskazuje się, że w celu wspólnej promocji wystarczyłoby zlecenie takiego zadania stowarzysze-niu lub firmie public relations3. Na wielu innych płaszczyznach brak drogowskazu wskazują-cego kierunek, w jakim powinien podążać system zarządzania Metropolią Silesia do 2025 roku. Coraz bardziej paląca staje się też konieczność wyznaczenia priorytetów w polityce wewnętrznej zarządzania GZM. Autorzy niniejszego opracowania, którzy w trakcie jego przygotowywa-nia przeprowadzili rozmowy z kilkunastoma reprezentantami

zgromadzenia metropolii Silesia, ze-brali od swoich rozmówców

wiele propozycji moż-liwych rozwiązań

organizacyjnych, strategicznych

itd., dotyczą-cych kwestii zarządza-nia.

Nowoczesne i elastyczne narzędzia zarządzania

Największe bolączki zarządzania Metropolią SilesiaBrak narzędzi działań.1. Metropolia Silesia ma przejąć zadania, z którymi nie radzą sobie pojedyncze gminy, ale na realizację tych przedsięwzięć na razie brak środków. Budżet GZM w 2008 roku wynosił około 2,5 miliona złotych, z czego 1/3 przeznaczono na utrzymanie samego biura. Dla porównania: Komunikacyjny Związek Komunalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, zajmujący się organizacją transportu zbiorowego (ale niedysponujący własnym taborem transportowym), wydaje rocznie ponad 430 milionów złotych. Konflikt interesów.2. W zgromadzeniu4 i zarządzie5 GZM zasiadają głównie prezydenci i wiceprezydenci miast, czyli politycy wybrani przez mieszkańców poszczególnych miejscowości. Oznacza to, że gdy interes metropolii nie pokrywa się „literalnie” z interesem poszczegól-nych miast (a niemal nigdy tak się nie zdarza), to wspólne działania są trudne do przeprowadzenia. Specyficznym tego przykładem jest fakt, iż spotkania poświęcone strategii metropolii czy też wewnętrzne warsztaty są często odwoły-wane właśnie dlatego, że „przegrywają” konkurencję z lokalnymi obowiązkami członków i członkiń ciał GZM.Potężniejsi budują swoją pozycję3. . W GZM prym wiodą największe miasta i prezydenci najdłużej sprawujący swój urząd. To oni wyznaczają kierunki działań, podejmują decyzje i są liderami opinii. W zaawansowanych demokratycznie strukturach starano by się stworzyć takie wewnętrzne mechanizmy, które po-zwalałyby wyrównać szanse wszystkich uczestników struktury.

29

1. Pogłębiona wiedza. W zgromadzeniu GZM powinni zasiadać nie tylko poli-tycy z poszczególnych miast, ale także eksperci z różnych dziedzin.

2. Więcej kształcenia. Członkowie zgromadzenia i biura GZM powinni sukce-sywnie organizować dokształcanie w zakresie zarówno sektorowych polityk (np. gospodarka odpadami), jak i samego zarządzania (np. w jaki sposób pro-wadzić prace nad strategią, jak w demokratyczny sposób zarządzać metropo-lią z udziałem decyzji obywatelskich, jak pracować nad priorytetami, w jaki sposób diagnozować i definiować problemy metropolii).

3. Rotacyjne przewodnictwo. Dobrym narzędziem wyrównywania szans i jednocześnie pogłębiania współodpowiedzialności jest rotacyjne przewod-nictwo, na wzór obowiązującego w UE. Gdyby każde miasto (lub 2-3 miasta razem) miało swój czas na przewodzenie GZM-owi, mogłoby promować swo-je najlepsze praktyki w określonych obszarach polityki (np. Szwecja podczas swojej prezydencji w UE kładła silny nacisk na równość kobiet i mężczyzn, Hiszpania zamierza zaakcentować sprawy zrównoważonego rozwoju). Tego typu mechanizm zwiększa demokrację i poszerza perspektywę widzenia pro-blemów.

4. Obowiązek i współodpowiedzialność, także finansowa. Miasta metro-polii powinny być połączone w obligatoryjny6 związek komunalny, dopusz-czający fakultatywne uczestnictwo innych miast. Na realizację wybranych, konkretnie ustalonych projektów powinny zostać zagwarantowane środki w budżetach gmin. Dodatkowe środki powinny być wspólnie pozyskiwane np. z funduszy unijnych.

5. Politycy tworzą wizje, menedżerowie zarządzają. Zarządzanie GZM na-leży oddać w ręce profesjonalnego zarządu. Prezydenci (lub inni politycy) po-szczególnych miast powinni tworzyć „radę nadzorczą” czuwającą nad zgodną z intencjami realizacją polityki. Także szef bura GZM powinien mieć szerokie kompetencje działania.

6. Kreowanie rozwiązań długofalowych, uporządkowanych. GZM powi-nien skupiać się na budowaniu długofalowej polityki i odważnej wizji, a tak-że przeciwdziałać rozwiązaniom tymczasowym i „protetycznym”, szczególnie w kwestiach gospodarczych metropolii.

7. Nowoczesne spojrzenie, nowoczesna integracja polityk. Wiele dotych-czasowych paradygmatów dotyczących rozwoju, zysku itd. zmienia się i w ich miejsce powstają nowe definicje i hierarchie. Dlatego ważne jest otwarte i elastyczne podejście do zmieniającej się rzeczywistości, umiejętność prze-kraczania stereotypowego myślenia oraz zdolność do kształtowania nowego sposobu zarządzania. Przykładem może być nowoczesna integracja polityk, np. stworzenie departamentu ds. zrównoważonego rozwoju, który zajmował-by się poszczególnymi projektami ze względu na trzy elementy zrównoważo-nego rozwoju. Inny przykład innowacyjności w zarządzaniu to np. docenienie niematerialnych zasobów i ich wpływu na rozwój, takich jak partycypacja spo-łeczna, promowanie równych szans, docenienie niematerialnych kapitałów, np. kapitału kreatywnego.

Pomysły na usprawnienie zarządzania metropolią

Zrównoważona metropolia Śląska: Zarządzanie metropolią

30


`03

2001 – inwestor zastępczy DTŚ S.A. składa w UM Gliwice wniosek o pozwolenie na budowę Dro-gowej Trasy Średnicowej, czteropasmowej trasy szybkiego ruchu. Na odcinku gliwickim wyznaczono jej bieg przez ścisłe, zabytkowe, gęsto zamieszkałe centrum, kosztem rozległych terenów zielonych. W innych miastach DTŚ nie niszczy cennej miejskiej tkanki! 2002 – rodzi się protest obywatelski, który szyb-ko legalizuje się w ramach Stowarzyszenia Gliwicza-nie dla Gliwic (GdG). Wskazuje on m.in. na brak kon-sultacji społecznych w ww. zakresie i inicjuje oddolnie dialog z udziałem ekspertów wszystkich dziedzin związanych z inwestycją. Mając świadomość nieod-wracalnych zmian, jakie spowoduje DTŚ w planowa-nym przebiegu (oprócz już wymienionych: obniżenia jakości życia tysięcy mieszkańców, ponadnormatyw-nego zanieczyszczenia, hałasu), stowarzyszenie upu-blicznia uchybienia i błędy w postępowaniu admini-stracyjnym (więcej: www.gliwiczanie.republika.pl).2005 – powstaje obywatelski biuletyn, „Nieza-leżny Serwis Informacyjny” (NSI), założony przez osoby niezależne od GdG. Pierwsze numery są dru-kowane na domowej drukarce. Tematyka to m.in. prawa obywatelskie, ochrona zabytków, krytyka nadmiernych wycinek drzewostanu. Wspólne cele łączą GdG, NSI oraz regionalne struktury Zielonych 2004. Razem organizują konferencję pt. Mieszkańcy Gliwic w trosce o zrównoważony rozwój miasta, po-święconą zrównoważonemu transportowi i nowo-czesnej urbanistyce. 2007 – GdG składa skargę w Komisji Petycji Parlamentu Europejskiego, przedstawicielka GdG przedstawia problem DTŚ w Brukseli. Komisja przyj-muje petycję. Niezadowolenie społeczne w Gliwicach narasta. 2008 – Zawiązuje się Obywatelska Grupa Inicja-tywna do przeprowadzenia referendum w spra-wie odwołania prezydenta miasta. Wśród zarzutów: tranzyt tirów przez centrum miasta, masowe wycinki drzew, brak dbałości o dziedzictwo kulturowe, pla-nowany przebieg DTŚ przez ścisłe centrum Gliwic. Referendum nie dochodzi do skutku.

2008 – wybory do rad osiedlowych. W śródmie-ściu Gliwic rozpoczynają prace dwa komitety – ma-gistracki, w składzie którego jest dwoje radnych RM, i społeczny, w którym są osoby skupione wokół GdG oraz NSI. Wygrywa komitet społeczny, który wpro-wadza15 kandydatów do rady osiedla Śródmieście. Jednym z pierwszych działań jest krytyczna opinia o budżecie miasta na 2009r. i dalsze lata, w których zaplanowano budowę hali widowiskowo-sportowej za 360 mln zł i związane z tym zadłużenie miasta.

2009 – decyzja władz Gliwic o likwidacji linii tramwajowej, realizowana mimo tysięcy podpisów zebranych pod protestem w tej sprawie. Zawiązuje się Obywatelski Komitet Obrony Tramwaju i Promocji Komunikacji Miejskiej. Komisarz UE G. Verheugen, który przyjeżdża do Gliwic w kwietniu, otrzymuje od przedstawicieli GdG i NSI raport obywateli dotyczący łamania zasad zrównoważonego rozwoju w Gliwi-cach. Wkrótce przewodniczący komisji środowisko-wej UE A. Dumas żąda od Polski wyjaśnień w spra-wie inwestycji. Władze odpowiadają, że… właśnie powstaje zbiorczy raport oddziaływania na środowi-sko dla odcinków zabrzańskiego i gliwickiego, który będzie gotowy w październiku 2009r.W tej sytuacji bogatsi w wiedzę prawną i organizacyj-ną obywatele z sukcesem aktywizują wymaganą dla ogłoszenia referendum liczbę mieszkańców. Odwo-ływani są prezydent i rada miejska, wśród zarzutów jest likwidacja tramwaju. Zebrano około 20 tys. pod-pisów: 89% za odwołaniem prezydenta, a 86% za odwołaniem rady. Władze utrzymały status quo jedy-nie dzięki zasobom, intensywnej kampanii zniechę-cającej i czarnemu PR – referendum unieważniono ze względu na zbyt niską frekwencję. Referendyści zwracają się do Fundacji Helsińskiej z prośbą o zba-danie sprawy.

Gliwicki przykład pokazuje, że obywatele mogą być pełnoprawnymi partnerami w dys-kusji z władzą. Z czasem, kosztem mozolnego przedzierania się przez paragrafy, są coraz bar-dziej skuteczni. Konsekwentnie udowadniają władzy, że jej decyzje są oceniane i zmuszają decydentów do przestrzegania prawa.

ZOOMMałgorzaty Tkacz-Janik

Dzielnicowe ruchy społeczne na rzecz zrównoważonego rozwoju

31


Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” nie odnosi się do programów i wskaźników unijnych dotyczą-cych metropolii, a przecież Unia Europejska może stanowić silne narzędzie nacisku na rozwiązywanie wybranych problemów miast (m.in. prawnych) na szczeblu unijnym. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny jako pierwszy – w 2004 roku – uznał za niezbędne pro-wadzenie wspólnej polityki wobec dużych obsza-rów metropolitalnych i wprowadzenie zagadnienia rozwoju metropolii europejskich do programów

wspólnotowych. Dwa lata później sieć METREX, skupiająca europejskie obszary metropolitalne, wskazała na konieczność stworzenia wskaźników i przygotowania zestawu danych nt. metropolii porównywalnych w skali Europy. W kwestiach za-rządzania metropolią szczególną uwagę zwraca się na budowanie strategii metropolitalnej oraz na konieczność wykształcenia u mieszkańców poczucia przynależności do metropolii i budowania tożsamo-ści metropolitalnej. Kolejnym krokiem w ujednoliceniu prawodaw-stwa dotyczącego miast – a także metropolii – było powołanie w połowie w grudnia 2009 roku Intergrupy URBAN w europarlamencie7, na czele której stoi eurodeputowany ze Śląska Jan Olbrycht (EPL). To międzykomisyjne i międzypartyjne ciało, grupujące ponad 65 europosłów, zajmuje się pro-blematyką miejską.

Francja – jedne ramy prawne i określony zakres obowiązków dla wszystkichWe Francji istnieje kilkanaście wspólnot miejskich liczących więcej niż pół miliona mieszkańców, zwanych publicznymi instytucjami współpracy międzygminnej, które mają sześć obowiązkowych kompetencji: 1) rozwój 2) zagospodarowanie go-spodarcze, społeczne i kulturalne 3) planowanie przestrzenne 4) społeczne wyrównywanie wa-runków mieszkaniowych 5) zarządzanie usługami zbiorowymi (kanalizacja i gospodarka odpadami, wodociągi, ochrona przeciwpożarowa, cmentarze) 6) ochrona i kształtowanie środowiska naturalnego i kulturowego.Niemcy – przypadek Stuttgart: wybory bezpośrednie popularyzują ideę metropoliiNa mapie metropolii niemieckich warto zwrócić uwagę na Związek Regionu Stuttgart, szczegól-

nie na sposób wyboru reprezentantów związku. Przedstawiciele obszaru metropolitalnego regionu wybierani są w wyborach bezpośrednich i pro-porcjonalnych. Dzięki temu 80 osób tworzących Zgromadzenie Regionu unika zależności od rad po-szczególnych gmin. Ponadto już sam bezpośredni wybór radnych i poprzedzająca go kampania elek-toralna (pierwsza odbyła się w 1994 roku) spopu-laryzowały i uczytelniły problemy metropolitalne, np. miejscowa prasa pisze o problemach rozwoju metropolii w specjalnych rubrykach pisma „Region Stuttgart”.

Finlandia, Helsinki – jeden obszar metropolitalny, naczelna zasada: reprezentatywność i przejrzystośćW Finlandii istnieje tylko jeden obszar metropo-litalny: Helsiński Obszar Metropolitalny, którego funkcjonowanie określa specjalna ustawa (weszła w życie 1 stycznia 1997 roku). W skład metropolii wchodzą 4 miejscowości: Helsinki, Espoo, Vantaa

Jak to robią inni:

Poziom europejski, krajowy i lokalny w zarządzaniu metropoliąUnijne programy i wskaźniki w Metropolii Silesia

32

Metropoliom w Polsce brakuje mandatu politycznego, nie ma stosownych warun-

ków prawnych ani struktur zarządzających. Jednostki administracyjne są często przestarzałe i uniemożliwiają elastyczne działanie. Brakuje także pieniędzy na działalność, a procedury pozyskiwania zewnętrznych środków są trudne i nie zostały jesz-cze dobrze opanowane przez biuro GZM (stąd różne „wpadki” w skutecznym pozyskiwaniu funduszy).

GZM uwzględnia i podkreśla lokalną specyfi-kę, a jednocześnie stara się budować wspólną markę. Pozytywne jest to, że poszczególne miasta

budują swoją tożsamość i jednocześnie występują wspólnie na zewnątrz w kwestiach dla nich istot-nych, np. w zakresie promocji czy prób budowania wspólnej tożsamości. Ten sukces wspólnej promocji z uwzględnieniem lokalnej polityki może jednak wynikać z niewypracowania mechanizmów innych wspólnych działań.

Krajowe instrumentarium pozwalające na budowanie, zarządzanie i wdrażanie strategii

Uwzględnienie lokalnej specyfiki w zarządzaniu metropolią

oraz Kauniainen, a na jej czele stoi rada metropolii składająca się z dwóch ciał: 22-osobowego zgromadzenia regionalnego oraz 14-osobowego zarządu. Celem rady metropolii jest „promo-wanie przyjemnego, wysokiej jakości środowiska miejskie-go”8, a podstawowe wartości, jakimi się kieruje, to „dba-łość o mieszkańców, przejrzystość działania i współpraca, zrównoważony rozwój oraz godziwa praca”.9 Przy doborze członków zgromadzenia i zarządu brane są pod uwagę: wyniki ostatnich wyborów (proporcje członków danych partii politycznych w radzie i zarzą-dzie odzwierciedlają ostatni wynik wyborczy) oraz do-stosowanie składu zarządu do wymogów krajowego Aktu Równościowego pomiędzy Kobietami i Mężczy-znami, który zakłada, że w oficjalnych ciałach decyzyj-nych, doradczych i zarządzających odsetek jednej płci nie może być niższy niż 40%. Burmistrzowie miast należących do obszaru metropolitalnego, a także burmistrzowie przy-ległych miast, Kerava i Kirkkonummi, są z urzędu doradcami zarządu. Na czele zarządu stoi dyrektor zarządzający, odpowie-dzialny za działania w czterech rozłącznych sektorach: transport, gospodarka odpadami, informacja regionalna i ekologiczna oraz usługi publiczne.

Przez najbliższe pięć lat posłowie zrzeszeni w URBAN będą monitorować aspekty miejskie w pracach komisji parlamentarnych i walczyć o korzystne dla miast zapisy prawne. Celem Intergrupy jest ponad-to praca na rzecz wspólnych europejskich strategii

wychodzących naprzeciw miastom Europy. W tym celu posłowie będą współpracować z innymi in-stytucjami europejskimi oraz licznymi partnerami. Przyczynią się również do wymiany doświadczeń oraz informacji dotyczących polityki miejskiej.

`03


33

Jednym z największych wyzwań dla władz obszarów metropoli-talnych jest kształtowanie tożsa-mości metropolitalnej mieszkań-ców i zmierzenie się z wieloma nieprzychylnymi opiniami o spo-sobie zarządzania metropolią, także kwestionującymi zasadność istnienia i promowania metro-polii. Wielu zwolenników metro-polii, m.in. prezes zarządu GZM i prezydent Katowic Piotr Uszok, który na początku stycznia 2010 roku wziął udział w medialnej dyskusji nt. metropolii, wskazuje na konkretne zalety i dokonania metropolii10. Jednak tego typu komunikacja ze społeczeństwem, wchodzenie w dialog z mediami, wyjaśnianie zasad funkcjonowa-

nia i celów GZM, debatowanie, informowanie, przeprowadzanie badań opinii społecznej jest zbyt rzadkie. Komunikacja kształtowa-na jest przez wydarzenia, nie zaś przez ciągły proces. Znamienne jest to, że projekt strategii rozwo-ju metropolii powstawał w cieniu gabinetów, bez konsultacji z opi-nią publiczną, bez nagłośnienia tego procesu. Odbyły się co praw-da wymagane prawem konsulta-cje społeczne projektu strategii, ale w dniu ich zakończenia pro-jekt zniknął ze strony interneto-wej GZM – nie ma po nim śladu, nie ma też żadnej informacji o dalszych pracach nad projektem strategii, nie wiadomo, co stanie się z przesłanymi uwagami.

Tożsamość metropolii


(Nie?)tknięta forma publikacji

Postulat: dokumenty publikowane w celu

konsultacji społecznych powinne być prezen-

towane w sposób zachęcający, zaprasza-

jący ludzi do wypo-wiedzenia się, a tym

samym współuczestni-czenia w procesie de-

cyzyjnym. Narzędziem takiej zachęty jest

m.in. forma publika-cji przystosowana do

nanoszenia poprawek, w tym drobnych zmian

i komentarzy. Projekt Strategii Rozwoju

Śląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia”

został zamieszczony w celu konsultacji spo-

łecznych na stronie GZM w pliku PDF, uniemożli-

wiającym edycję tekstu, w tym m.in. kopiowanie

wybranych fragmen-tów czy zapisanie

komentarzy.

34


`03Udział

społeczny – kapitał

metropoliiTożsamość metropolii buduje się poprzez skuteczną komu-nikację społeczną, obejmującą zarówno

dialog społeczny, badania opinii publicznej, jak i budowanie narzędzi komunikacji: fora interne-towe i aktywną obecność w miejscach, w których spotykają się mieszkańcy metropolii. Tworzenie strategii rozwoju, definiowanie naj-ważniejszych problemów, projektowanie prioryte-towych działań i inwestycji – to wszystko powinno odbywać się z szerokim udziałem społeczeństwa. W interesie całej metropolii jest utożsamianie się z nią jej mieszkańców, a także aktywność oby-wateli. Stąd budowanie społeczeństwa obywa-telskiego powinno być jednym z podstawowych działań ciał zarządzających metropolią – jedną z jej naczelnych inwestycji. Narzędziem realizacji tego postulatu jest mechanizm stałej i efektyw-nej komunikacji ze społeczeństwem, prowadzenie badań opinii społecznej, wspieranych przez takie narzędzia jak otwarte debaty, fora internetowe, spotkania z mieszkańcami. Różnorodność form komunikacji powinna zapewnić dotarcie i moż-liwość udziału wszystkim mieszkańcom. Komu-nikacja społeczna jest czasochłonna i wymaga na-kładów, ale umożliwia podejmowanie lepszych decyzji, akceptowanych przez większość społe-czeństwa, która następnie z większym zaangażo-waniem włącza się w realizację przyjętej strategii, uznając ją za własną. Ponadto środki wydane na komunikację i konsultacje ze społeczeństwem zwracają się dzięki niższym kosztom realizacji. Dobrą komunikację społeczną i efektywne włącze-nie społeczeństwa w proces podejmowania decyzji można zobrazować dwoma przykładami realizacji inwestycji: pół roku konsultacji i półtora roku reali-zacji inwestycji (na skutek protestów społecznych, blokad, procesów sądowych itd.) albo półtora roku konsultacji i pół roku realizacji inwestycji zaakcep-towanej i aktywnie wspieranej przez lokalną społeczność oraz liderów opinii. W obu wariantach czas realizacji inwestycji jest identyczny – w dru-

gim wartością dodaną jest budowanie aktywnego społeczeństwa obywatelskiego oraz podnoszenie poziomu kapitału społecznego. Kluczowa jest interaktywność procesu komunikacji – nie tyl-ko informujemy, ale także chcemy uzyskać jak najpełniejsze informacje. Każdy uczestnik kon-sultacji widzi tę samą sprawę z innej perspektywy, ma specyficzną wiedzę, doświadczenie itd. Proces konsultacji społecznych musi być przejrzy-sty i precyzyjnie określać rezultat – wszystkie zgłaszane uwagi należy rozpatrzyć i w sposób zrozumiały przekazać ich ocenę osobom i grupom je zgłaszającym. W przypadku odrzucenia albo częściowego odrzucenia uwag czy pomysłów klu-czowe jest wyjaśnienie powodów takiej sytuacji. Takie przeprowadzenie konsultacji społecznych jest podstawą budowania poczucia wpływu na proces podejmowania decyzji.

35


Konsultacje społeczne to jedna z form dialogu spo-łecznego, jakie przewidziano w „zasadach dialogu społecznego” przyjętych w dokumencie progra-mowym Rady Ministrów z dnia 22.10.2002 roku. Określane są jako dwukierunkowa komunikacja administracji publicznej z partnerami społeczny-mi, prowadzona w celu uzyskania opinii na temat proponowanych przez administrację rozwiązań. Mają służyć uspołecznieniu procesu podejmowa-nia ważnych dla społeczeństwa decyzji, często decyzji nieodwracalnych. Niestety przepisy doty-czące konsultacji społecznych nie uniemożliwiają łamania demokratycznych procedur i w rzeczywi-stości konsultacje społeczne często są pozorowa-ne przez władze samorządowe. Przyczyny tego zjawiska bywają bardzo różne. Podczas konsultacji społecznych ujawnia się konkurencyjność celów – trudno jest zaspokoić interesy jednej grupy, nie naruszając interesów innej; efekt konsultacji może zburzyć tzw. osadzenie społeczne decydentów oraz wcześniej nawiązane kontakty zarówno osób, jak i całych organizacji. Ponadto podczas konsul-tacji społecznych niejednokrotnie wychodzi na jaw przypadkowość priorytetów i wariantów decyzyj-nych. Przede wszystkim jednak publiczny wybór celów i działań ogranicza możliwość manipulacji,

np. przerzucanie decyzji na organ kolegialny, przy jednoczesnym manipulowaniu tą grupą poprzez ustalanie porządku posiedzenia, kontrolowanie dostępu do informacji oraz tworzenie koalicji.Przykład: w październiku 2009 roku DTŚ SA i gli-wicki magistrat ogłaszają „konsultacje społeczne” w sprawie 4 wariantów DTŚ. Ponieważ nie ma jeszcze raportu oddziaływania na środowisko, konsultacje mają charakter „dobrowolnego ukłonu inwestora” w kierunku społeczeństwa, co jest podkreślane i nagłaśniane w mediach. Jednak zaproponowane warianty trasy są dobrane tak, aby wykazać, że najlepszy jest wariant od lat forsowany. Nie roz-waża się wariantu o przebiegu obwodnicowym ani zakończenia trasy na A1, co sugerowali eksperci. Ankietowani z Gliwic są pytani o optymalny wa-riant zabrzański, a zabrzanie – o gliwicki. Badanie opinii jest dalekie od obiektywności. Cała kampa-nia ma charakter plebiscytu, w którym gremialnie biorą udział pracownicy urzędu miasta i ich rodziny. Włodarze miasta korzystają z wyników „konsultacji społecznych”, aby ogłosić… że raport oddziaływa-nia na środowisko będzie tworzony tylko dla wa-riantu wyjściowego, czyli tego od lat kwestionowa-nego przez mieszkańców.

Konsultacje społeczne – próba dialogu społecznego?


36

InternetInternet to nie tylko jeden z najtańszych i najbar-dziej efektywnych sposobów dotarcia do miesz-kańców, ale także narzędzie, z którego korzystają najaktywniejsi obywatele, gotowi zaangażować się w działania na rzecz swojego lokalnego śro-dowiska. Tak wynika z diagnozy społecznej 2009, według której internauci okazali się grupą najbar-dziej mobilną, przygotowaną do demokracji. Ponadto GZM powinien promować się na forach i portalach społecznościowych i mieć łatwy do za-pamiętania adres internetowy. Promocja poprzez wiedzę, infor-macjeWarto zainwestować w programy telewizyjne i ra-diowe poświęcone nie tyle samemu reklamowaniu metropolii, co rzeczowej popularyzacji jej idei oraz uczytelnieniu problemów metropolitalnych. Ran-gę tego typu programów powinni współtworzyć miejscowi eksperci, mieszkańcy, goście z innych miast oraz z Europy, co poszerzy perspektywę o wymiar europejski i pokaże inne podobne lokalne sytuacje.

Materiały promocyjne budowane wokół nowego symboluJeśli Metropolia Silesia ma umożliwiać pełnię życia (tak wynika z jej głównego hasła promocyjnego), to owa pełnia życia powinna zostać odzwierciedlona w mądrej, pobudzającej wyobraźnię wizualizacji. Nowy symbol powinien być budowany z kilku uzu-pełniających się warstw znaczeniowych, np. ekolo-gia/jakość życia, które silnie kontrastują z dotych-czasowym wizerunkiem Śląska i Zagłębia.Pomysł: rozdanie mieszkańcom żarówek ener-gooszczędnych, z przemyślanym hasłem, na które wcześniej został rozpisany konkurs.


`03

Warszawa – Departament PropozycjiDepartament Propozycji to cykl cotygodniowych spotkań z mieszkańcami, poświęconych rozwo-jowi Warszawy, organizowanych w październi-ku i listopadzie 2009 roku przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej. Sesje podzielono na następujące tematy:1. Komunikacja (transport, Internet, miejsca

spotkań, drogi, jak łączyć, jak nie zrywać połączeń…)

2. Natura (zieleń, rzeka, zwierzęta w mieście, woda, powietrze, partyzantka ogrodnicza…)

3. Mieszkać w Warszawie (wspólnoty mieszka-niowe, zamknięte osiedla, polityka czynszowa, internaty, akademiki, noclegownie, bezdomni, mieszkania dla młodych, mieszkania dla seniorów…)

4. Centrum (pomysły na Pałac Kultury, czy w ogóle mamy centrum, co zrobić, żeby było i żeby żyło, czego chcą mieszkańcy centrum, a czego oczekują od centrum mieszkańcy peryferii…)

5. Wspólnoty i wykluczeni (dzieci, imigranci, kościoły, emeryci, spółdzielnie, organizacje, polityka społeczna, konflikty, grupy protestu, władza…)

6. Warszawa pojutrze (dokąd zmierzamy, jakiego chcemy miasta za 50 lat…)

Swoje propozycje rozwiązań mogła zaprezen-tować każda chętna osoba. Więcej szczegółów: http://www.warszawawbudowie.pl

Jak to robią inni:Podpowiedzi dla metropolii Silesia:

37

Przypisy 1 Raport o stanie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii „Silesia”, Górnośląski Związek Metropolitalny, listopad 2008r., str. 22http://www.gzm.org.pl/pol/index.php?option=com_content&task=view&id=1113&Itemid=1.2 http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35019,7391156,GZM_firma_public_relations__Dajmy_spo-3 koj_z_metropolia.htmlZgromadzenie związku to organ stanowiący. W jego skład wchodzi po dwóch reprezentantów z 13 4 miast i trzech reprezentantów Katowic. Razem w zgromadzeniu zasiada 29 osób, które wybierają spo-śród siebie przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących.Zarząd związku to organ wykonawczy. W skład zarządu wchodzi jeden Przewodniczący oraz 6 człon-5 ków, są to prezydenci miast: Katowice, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Sosnowiec, Świętochło-wice i Tychy.GZM jest obecnie związkiem dobrowolnym i kadencyjnym; członkowstwo w zgromadzeniu trwa przez 6 jedną kadencję samorządową i kończy się wraz z nowymi wyborami.http://www.portalsamorzadowy.pl/fundusze-europejskie/wyzwania-w-europie-kumuluja-sie-w-7 miastach-dlatego-powstal-urban,1016.htmlhttp://www.helsinginseutu.fi/wps/portal/HelsinginSeutu_en?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/HS/The-8 +Region+of+Helsinki/Cooperation+in+the+regionIbid.9 http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35063,7413658,Prezydent_Katowic__Metropolia_Silesia__10 To_ma_sens.html

Przydatne strony internetoweCouncil of European Municipalities and Regions, www.ccre.org•Europejska Sieć Regionów i Obszarów Metropolitalnych METREX, www.eurometrex.org/•Forum Rozwoju Warszawy, http://www.forumrozwoju.waw.pl/•Local Governments for Sustainability, www.iclei-europe.org•Warszawa w budowie, http://www.warszawawbudowie.pl•


38

rozdział `04


Tworzenie dogodnej infrastruktury dla zewnętrznych inwestorów, kształcenie

pracowników dostosowane do wymogów rynku pracy – to według projektu

Strategii Rozwoju GZM „Silesia” recepta na postęp i rozwój. Organizacje pozarządowe jako miejsca pracy czy też

społecznie odpowiedzialny biznes są niemal nieobecne. Kapitał środowiskowy

nie istnieje ani jako potencjał zielonych miejsc pracy, ani też w sektorach

innowacyjnej zielonej gospodarki, takich jak transport zbiorowy czy zielona

energetyka. Innowacyjność pozostaje w sferze haseł. Kierunek w rozwoju

wyznacza stereotypowe myślenie.

39

Tym, co w stra-tegii uderza, jest podporządkowa-nie rozwoju gospodarczego i rynku pracy zewnętrznym inwestorom. To im „dedykowa-nych” jest wiele priorytetowych działań, często bar-dzo drogich w realizacji: budowa dróg i autostrad,

uzbrajanie terenów, otwieranie biur o różnych standardach, ale w dogodnych lokalizacjach itd. Także kształcenie zawodowe

ma być dostosowane do wymogów rynku pracy, a więc zewnętrz-nych inwestorów. To zaś, co istotne dla rynku pracy z punktu widzenia

zrównoważonego rozwoju, zostało niemal całkowicie pominięte lub potrakto-wane marginalnie. Są to m.in. takie kwestie, jak godziwa płaca, przestrzeganie prawa pracy, trwałość

miejsc pracy, bezpieczne warunki, wpływ rynku pracy na zrównoważony rozwój społeczny i ekonomiczny (np. na zasoby naturalne i rozwój wspólnot), wyrównywanie szans na rynku pracy, w tym m.in. dbałość

o równy dostęp do podnoszenia kwalifikacji przez kobiety i mężczyzn, polityka przeciwdziałająca „lepkim podłogom”1 i „szklanych sufitom”2.Niespójne są też zapisy dotyczące innowacyjnych rozwiązań. W jednym miejscu strategii czytamy o konieczno-ści budowania gospodarki opartej na zaawansowanych, proekologicznych technologiach, w innym – o roz-woju tradycyjnego przemysłu. Wydaje się, że innowacyjność pozostaje w sferze marzeń, a sfera realizacji podporządkowana jest dotychczasowemu, tradycyjnemu sposobowi myślenia. W strategii nie ma mowy o efektywności zarządzania środowiskiem, czyli np. o odmaterializowaniu gospodarki czy efektywności

surowcowo-energetycznej. Kapitał środowiskowy nie istnieje ani jako potencjał zielonych miejsc pracy, ani też w sektorach innowacyjnej zielonej gospodarki: transporcie zbiorowym, zielonej energetyce,

gospodarce surowcami wtórnymi, rolnictwie ekologicznym itp. Mówi się jedynie o oczywistym trendzie przejścia z przemysłu do usługi, zupełnie pomijając niezwykle ważny nowy trend po-

wstawania zielonego przemysłu (Green Industry) opartego m.in. na ekoinnowacyjności. Pominięto także inne obszary, niekojarzące się z zyskiem: turystykę kwalifiko-

waną czy przyrodniczą, przemysł twórczy (np. kultura, sztuka)3. Nieobecny w koncepcji rozwoju gospodarczego jest sektor ekonomii społecz-

nej, a gospodarczy wymiar III sektora, czyli działalność organizacji pozarządowych, w ogóle nie jest

brany pod uwagę.


Rynek pracy – wybrane propozycje Wprowadzenie

40


`04

Zielone miejsca pracy (Green-collar Jobs) to miejsca pracy powstałe w wyniku włączenia w procesy modernizacyjne za-sady zrównoważonego rozwoju. Są to przede wszystkim prace związane z sektorem transportu zbiorowego, odnawialnych źró-deł energii i gospodarki odpa-dami. Ich rozkwit związany jest z rosnącym przekonaniem, że zmiany klimatyczne są efektem działalności człowieka, więc ich zahamowanie wymaga zmian ekonomicznych zapewniających zachowanie środowiskowego dobrostanu i nowe miejsca pra-cy dla osób bezrobotnych oraz pracujących w sektorach, które obecnie najbardziej się przyczy-niają do globalnego ocieplenia (jak przemysł samochodowy i wydobycie węgla).Największy wzrost sektora zielo-nych miejsc pracy (szacowanych w Europie na 3,4 miliona, dla po-równania: sektor samochodowy – 2,7 miliona) przypadł na lata 2001–2006 w Niemczech, pod-czas rządów koalicyjnych SPD i Zielonych. Badania Worldwatch Institute wskazują, że 5,2 miliar-

da dolarów zainwestowanych przez ówczesny niemiecki rząd w docieplenie budynków oraz wyposażanie ich w instalacje odnawialnych źródeł energii „zwróciło się” w inwestycjach o wartości 20,9 miliarda dolarów i przyczyniło się do powstania i utrzymania 140 tysięcy miejsc pracy. Dzięki temu programowi roczna emisja gazów cieplarnia-nych z budynków spadła o 2%. Około 4 miliardy dolarów z za-inwestowanych przez rząd środ-ków odzyskano dzięki wyższym podatkom z inwestycji pod-noszących energooszczędność budynków, ponadto uniknięto konieczności wypłacania zasił-ków dla bezrobotnych. W 2005 roku czerwono-zielona koalicja zwiększyła finansowanie pro-gramu do prawie 2 miliardów dolarów rocznie. Inwestycja do-prowadziła do powstania około 145 tysięcy dodatkowych pełno-etatowych miejsc pracy w roku 2006. Docieplanie budynków jest jednym z kluczowych ele-mentów strategii niemieckiego rządu: redukcji emisji o 40% do 2020 roku4. Inny dynamicznie rozwijający się sektor tworzący zielone miejsca pracy – odna-wialnych źródeł energii – za-trudnia obecnie w Niemczech 285 tysięcy osób.5

Zielone miejsca pracy

Instrumentami wspie-rania i budowania kapitału społecznego i ekologicznego na rynku pracy mogą być np.:

podatek od konsumpcji •i od korporacji (Consumption and Corporation Tax) – na-kłada się go na duże i bogate firmy, np. hipermarkety, po to, by mali przedsiębiorcy mogli z nimi konkurować;

wspieranie biznesu •społecznie odpowiedzialne-go i współpraca przy jego rozwijaniu z organizacjami pozarządowymi. W metro-polii działa Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, który w ramach swojej aktywności edukacyjnej prowadzi działa-nia informacyjne i promocyj-ne w tym zakresie.

41

Zielone miejsca pracy


Wsparcie dla zielonych zamówień i zielonego biznesu Każdego roku instytucje publiczne w Europie wyda-ją 17% produktu krajowego brutto Unii Europejskiej na zakup towarów, usług i robót budowlanych. Ma-jąc na uwadze skalę tych wydatków, która kształ-tuje w znacznym stopniu produkcję i konsumpcję, wprowadza się w Unii tzw. zielone zamówienia publiczne, czyli politykę, w ramach której podmio-ty publiczne uwzględniają aspekty środowiskowe w swoich procedurach przetargowych na dostawy, usługi i roboty budowlane6. Ponadto zielone za-mówienia publiczne to przede wszystkim polityka zmniejszania zużycia, co oznacza na pierwszym miejscu niwelowanie niepotrzebnych zakupów. Niektóre miasta, regiony i metropolie idą da-lej w zakresie zielonych zamówień niż polityka unijna i zachęcają nie tylko publiczne urzędy, ale także prywatnych przedsiębiorców do inwesto-wania w zielone produkty. Przykładem może być Londyn, gdzie ustanowiony w 2001 roku przez burmistrza Zielony Kodeks Zamówień jest inicja-tywą służącą zachęcaniu do wdrażania praktyki zielonych zamówień w organizacjach sektora zarówno prywatnego, jak i publicznego. 160 organizacji będących sygnatariuszami Kodek-su wydało od 2001 roku 379 milionów funtów brytyjskich na zielone produkty. W samym tylko 2006 roku zakupy zielonych produktów spowo-dowały ograniczenie emisji dwutlenku węgla o 175 tysięcy ton (równowartość rocznej emisji dwutlenku węgla przez 29 tysięcy gospodarstw domowych). Więcej o tej inicjatywie na stronie: http://www.greenprocurementcode.co.uk/

Badania Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych a energetyka Badania Europejskiej Konfederacji Związków Zawo-dowych (ETUC) wskazują, że odpowiednio przepro-wadzona reforma rynku pracy, dostosowująca go do przeciwdziałania zmianom klimatycznym, może stworzyć wystarczającą ilość miejsc pracy, by za-mortyzować zmniejszenie się ich liczby w bardziej szkodliwych ekologicznie sektorach gospodarki i jednocześnie zwiększyć zatrudnienie na rynku pracy poprzez dodatkowe etaty dla osób bezrobotnych.7

Szacuje się, że zwiększenie efektywności energe-tycznej o 1% rocznie przez 10 lat spowoduje po-wstanie 200 tysięcy nowych miejsc pracy w całej Unii Europejskiej. Dodatkowe pełne etaty mogą powstać dzięki większym inwestycjom w energe-tykę wiatrową – przy rocznej produkcji 1 terawa-togodziny powstaje od 918 do 2400 miejsc pracy, podczas gdy przy wytwarzaniu tej samej ilości energii w elektrowni jądrowej powstaje ich 75, w gazowej – 250 do 265, a w węglowej – 370. Ta gałąź gospodarki już dziś zatrudnia 73 800 osób w Niemczech i 35 000 w Hiszpanii. Dodatkowe możliwości pojawiają się przy okazji kursów i szko-leń, pomagających w zdobyciu odpowiednich kwa-lifikacji i przekwalifikowaniu się.8

42

Monika Paca i Johan BrosSztuka i praca

Od lat zajmujemy się przywracaniem godności tym, którzy z chwilą utraty zatrudnienia zostali jej pozbawieni – poprzez tworzenie nowych, zupeł-nie odmiennych miejsc pracy oraz nowych wzor-ców kulturowych. Proces likwidacji wykluczenia i ożywienia najbardziej zagrożonych obiektów rozpoczęliśmy od poprawy estetyki, a właściwie od ich porządnego wysprzątania. Do tych prac zatrudniliśmy ludzi, którzy zostali zwolnieni ma-sowo z likwidowanych wówczas zakładów pracy. W pokopalnianym szybie na pograniczu Janowa i Nikiszowca powstała galeria sztuki współczesnej. Już od samego początku na wszystkie wydarzenia kulturalne zapraszani byli okoliczni mieszkańcy. Początkowo ludzie reagowali ze zdziwieniem i niedowierzaniem, ale przyciągała ich muzyka i spektakle organizowane na zewnątrz galerii. Dziś nie trzeba już żadnych zaproszeń – mieszkańcy chętnie galerię odwiedzają. Dla dzieci zorgani-zowaliśmy zieloną przystań – plac zabaw, a póź-niej warsztaty artystyczne, taneczne, półkolonie, kolonie i korepetycje. W efekcie wytworzyły się między nami prawdziwie przyjacielskie więzy, a dzieci otrzymały przestrzeń zupełnie odmienną od tej, którą znały. Dowiedziały się, co to jest kreacja i odpowiedzialność za własne poczynania, i zro-zumiały, że mają wybór, a więc i wpływ na swoją przyszłość. Ich bezrobotni, zatrudnieni przez nas oj-

cowie z czasem stali się świetnymi rzemieślnikami, uczącymi zawodu młodszych adeptów. Przez lata wspólnie z nami zrewitalizowali Browar Mokrskich w Szopienicach i Galerię Szyb Wilson w Janowie. Przywracając obiektom dawną świetność, zmie-niliśmy zarazem ich charakter na usługowy, czego efektem było powstanie 1300 całkiem nowych miejsc pracy. Te postindustrialne zabytki stanowią dzisiaj siedzibę 110 firm. Rewitalizować – to oży-wiać. Na 12 zrewitalizowanych w ciągu ostatnich 20 lat śląskich obiektów – w tym 6 w Katowicach – dwa pierwsze i największe to nasze wspólne z mieszkańcami dzieło. Zdobyte przez lata doświad-czenia uświadomiły nam konieczność poszerzenia działalności o budowę lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Powołana w tym celu Fundacja EKO-ART Silesia wesprze rewitalizację najbardziej chyba znanej, ale i zdegradowanej dzielnicy Ślą-ska – Nikiszowca. W ramach działalności Fundacji odbył się dwukrotnie Międzynarodowy Festiwal

`04



Monika Paca o rewitalizacji społecznej

43

Sztuki Naiwnej „NIKISZFOR”. Projekt okazał się trafiony: w samym tylko wernisażu wzięło udział około 2 tysięcy osób. Mieszkańcy Nikiszowca, widząc ogromne zainteresowanie mediów i tury-stów zarówno festiwalem, jak i dzielnicą, uwie-rzyli, że sami także mogą wpływać na wizerunek i standard tych miejsc. Wspólnie z mieszkańcami powołaliśmy do życia Stowarzyszenie Razem dla Nikiszowca, które bardzo aktywnie działa na rzecz dzielnicy i jej społeczności. Warto podkre-ślić szczególnie aktywną rolę kobiet – to właśnie one, kiedyś najbardziej wykluczone, dziś stały się głównym motorem zmian w wizerunku dzielnicy. Kobiety, które zajmowały się dziećmi i domem, rzadko miały jakiekolwiek wykształcenie, gdy ich mężowie tracili pracę, pozostawały bez środków do życia i – co gorsza – bez szans na zatrudnienie. W rezultacie były wykluczone podwójnie… Kolejny cel to pobudzenie do działania i samo-stanowienia społeczności Szopienic. Powołaliśmy Grupę Inicjatywną Stowarzyszenia dla Szopienic i już mamy efekty: Szopienice stają się czystsze, a sami mieszkańcy zabiegają o ich upiększenie i bu-dowę placów zabaw dla dzieci. Fundamentalnym celem rewitalizacji społecznej jest zmiana i wzbogacenie świadomości ludzi, pobudzenie ich do działania, a także zbudowanie wiary we własne możliwości i wartość kreacji.

Johann Bros

Johann Bros, Ślązak i przedsiębiorca, od 20 lat przywraca życie obiektom postindustrialnym. Najpierw zrewitalizował Browar Mokrskich w Szo-pienicach. Dziś jest to przestrzeń biurowa o bardzo wysokim standardzie, wzbogacona pracami arty-stów rzeźbiarzy, muralami i obrazami wewnątrz wynajmowanych pomieszczeń. Potem zajął się szybem Wilson w Nikiszowcu. Powstała tam gale-ria, która szczyci się jedną z największych na Ślą-sku kolekcji sztuki nowoczesnej. Bros, zielony gospodarz, szuka miejsc najbardziej zdegradowanych. Zatrudnia miejscowych, akty-wizuje lokalne stowarzyszenia, tworzy zupełnie


ZOOM ZOOM

44

nowe relacje i poziomy współpracy dla lokalnego rozwoju i ożywienia. Firma Pro Inwest, której jest udziałowcem i prezesem, zajmuje się profesjonal-ną rewitalizacją zabytków poprzemysłowych, ale działania Brosa nie są zorientowane wyłącznie na zysk. Rejon Szopienic, Janowa, Nikiszowca, Gi-szowca, gdzie Bros działa, to tereny, które w XVIII wieku były jeszcze terenami rolniczymi, w XIX wie-ku burzliwie się rozwinęły, a w 1989 roku boleśnie odczuły skutki wyjątkowo intensywnej eksploata-cji w latach ubiegłych i zmianę dotychczasowych priorytetów w gospodarce. Gwałtowność i inten-sywność przemian miała niejednokrotnie nega-tywny wpływ na lokalne społeczeństwo oraz śro-dowisko. Przez dziesięciolecia wydawało się także, że region „nie ma alternatywy”, że już na zawsze skazany jest na istnienie jedynie w kontekście wydobywczym i przemysłowym. Tymczasem Bros działa i kreuje poprzez alternatywne rozwiązania, które jednak nawiązują do genius loci, dlatego w starych pokopalnianych przestrzeniach cechow-ni i łaźni kopalni Wieczorek wraz z Grupą Eco-Indu-stri-Art stworzył projekt Galerii Szyb Wilson. Początki rewitalizacji nie były łatwe: „Dlaczego niszczycie naszą kopalnię?”, „Co chcecie zrobić z szybem Wilson?”, „Tutaj zawsze była kopalnia!”, „Gdzie jest figura Świętej Barbary?”, „Cechownia to cechownia!”, „Łaźnia to łaźnia!”. Jednak galeria

powstawała. Oburzenie ustępowało miejsca za-ciekawieniu. Z czasem coraz więcej osób z lokalnej społeczności angażowało się w przedsięwzięcie. Bez nich nie byłoby Galerii Szyb Wilson. Brosowi przyświecał przykład Bilbao, gdzie muzeum ma wpływ na to, co dzieje się w całym regionie. W Galerii Szyb Wilson odbywają się wystawy ar-tystyczne, projekcje filmów, warsztaty dla dzieci i młodzieży, spektakle teatralne, akcje charyta-tywne i polityczne oraz wiele innych projektów. Rewitalizacja jest procesem, który nigdy się nie kończy. Nie jest łatwo wprowadzić ludzi do gale-rii. Sztuka powinna wychodzić do ludzi. Według Brosa, sztuka społeczna nie może być pustym ha-słem, ale też trzeba zdawać sobie sprawę, że tylko niektórzy zostaną zaktywizowani. Dla Brosa kano-nem współpracy jest pokazanie, że kontrkultura może być panaceum na konsumeryzm. Bez rewitalizacji społecznej nie byłoby zrówno-ważonego rozwoju, a jedynie krótkotrwały wzrost gospodarczy, pogłębiający społeczne podziały. Ne-gatywnemu wpływowi industrializmu i agresyw-nej reklamy można się oprzeć poprzez otwartość na drugiego człowieka w jego miejscu życia.

`04


ZOOM ZOOM

45


Przypisy Terminem „lepka podłoga” określa się zawody o niskim statusie, cechujące się małymi możliwościami 1 awansu; odnosi się on do zajęć najczęściej wykonywanych przez kobiety, które tkwią „przylepione” na najniższym poziomie (pomoc domowa, pielęgniarka itp.)Termin „szklany sufit” oznacza niewidzialną barierę utrudniającą kobietom (oraz mniejszościom etnicz-2 nym, seksualnym, wyznaniowym itp.) osiąganie wysokich pozycji w biznesie czy polityceWięcej o przemysłach kreatywnych można znaleźć na stronie: 3 http://en.wikipedia.org/wiki/Creative_industrieshttp://www.unep.org/labour_environment/PDFs/Greenjobs/UNEP-Green-Jobs-Towards-4 Sustainable-Summary.pdf –Green Jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world. Raport Worldwatch Institutehttp://www.emetro.pl/emetro/1,85648,7289654,Niemieccy_Zieloni_odradzaja_Polsce_atomowki.5 html – Niemieccy Zieloni odradzają Polsce atomówki – rozmowa z Sylvią Kotting-Uhl, deputowaną niemieckich Zielonych i główną ekspertką tej partii do spraw energetyki jądrowej, Gazeta.plKomunikat KE KOM 2008: „Zamówienia publiczne na rzecz poprawy stanu środowiska”6 http://www.etuc.org/a/3676 – Zmiany klimatyczne a rynek pracy – raport ETUC7 http://www.jeanlambertmep.org.uk/document_detail.php?id=89 – Raport Jean Lambert na temat 8 zielonych miejsc pracy

Przydatne strony internetoweO zielonych zamówieniach w języku angielskim: http://www.greenprocurementcode.co.uk/•Raport Jean Lambert, zielonej eurodeputowanej z Londynu, na temat zielonych miejsc pracy (ang): •http://www.jeanlambertmep.org.uk/document_detail.php?id=89Współczynnik rozwarstwienia społecznego: http://pl.wikipedia.org/wiki/Współczynnik_Giniego)•Wskaźnik rozwoju społecznego: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wskaźnik_Rozwoju_Społecznego•Zielone miejsca pracy (ang.): http://www.unep.org/labour_environment/PDFs/Greenjobs/UNEP-Gre-•en-Jobs-Towards-Sustainable-Summary.pdf Zmiany klimatyczne a rynek pracy - raport ETUC: http://www.etuc.org/a/3676•

46

rozdział `05

Wyrównywanie szans i włączenie społeczne to jedna z najsłabszych stron projektu

Strategii Rozwoju Metropolii „Silesia”. Postulowana jako

główne hasło metropolii „pełnia życia” nie dotyczy ani seniorów,

ani osób z niepełnosprawnością, a zasada gender mainstreaming,

czyli wprowadzanie równości płci do głównego nurtu działań politycznych i społecznych, nie

została nawet wspomniana.


47

W polityce an-tydyskryminacyjniej UE – jednej z najważniejszych unij-nych polityk – chodzi o to, aby zapew-

nić poszczególnym jednostkom i grupom możliwość pełnego uczestnictwa w społeczeń-

stwie, niezależnie od przekonań, płci, rasy, koloru skóry, wyznania, wieku, orientacji seksualnej itd. Dotyczy

to wielu aspektów życia codziennego: od miejsca pracy, poprzez edukację i opiekę zdrowotną, po dostęp do towarów i usług, dóbr kultury, życia politycz-

nego. To, że Europa potrzebuje wszystkich swoich obywateli i obywatelek – nie tylko silnych mężczyzn w „sile wieku”, ale także osób młodych i seniorów, kobiet, osób z niepełnosprawno-

ścią – wydaje się być oczywiste. A dla Metropolii Silesia wyrównywanie szans i promowanie różnorodności powinno być sprawą kluczową, gdyż to właśnie śląskie miasta kojarzą się z mo-nopolem przemysłowym (wydobywczym), a także z wykluczeniem szerokich grup i jednostek z możliwości pracy w tym przemyśle. Autorzy Strategii Rozwoju Metropolii „Silesia” powinni

być więc szczególnie wyczuleni na kwestie spójności społecznej i włączenia społecznego, a konkretna polityka antydyskryminacyjna powinna być jedną z podstaw strategii. Tym-

czasem już na etapie uchwalania wieloletniego planu ogólnego mamy do czynienia z wykluczeniem. Przykładowo: skoro nie ma żadnej wzmianki o wpływie konkret-

nych – choćby tych najdroższych – inwestycji na sytuację kobiet, to w jaki sposób będzie realizowana w Metropolii Silesia obowiązująca Polskę

polityka wyrównywania szans kobiet i mężczyzn? Podob-nych pytań bez odpowiedzi można zadać bardzo

wiele.

Wyrównanie szans – wybrane propozycje Wprowadzenie


48


`05

Wyrównanie szans na przykładzie polityki równości płci

Polityka równości kobiet i mężczyzn to jedna z czterech horyzontalnych polityk UE (obok polityki ochrony środowiska, rozwoju społe-czeństwa informacyjnego i zatrudnienia). Najważniejszą wytyczną kształtującą obecnie tę politykę jest tzw. zasada gender mainstre-aming, czyli włączanie problematyki płci do głównego nurtu polityki. Celem gender

mainstreaming jest wyeliminowanie stereoty-pów płciowych i wprowadzenie trwałej zmia-ny w mentalności obywateli i obywatelek, zaś efektem – przemiana w strukturze rodziny, życia społecznego, praktyce działania instytu-cji, w organizacji pracy itd. – w taki sposób, by osiągnięta została faktyczna i trwała równość kobiet i mężczyzn.

Komisja Europejska zdefiniowała 10 barier równościowych:

Segregacja pozioma i pionowa rynku pracy1. Różnice w płacach kobiet i mężczyzn2. Mała dostępność elastycznych rozwiązań czasu pracy3. Niski udział mężczyzn w wypełnianiu obowiązków 4. domowychNiski udział kobiet w podejmowaniu decyzji5. Przemoc ze względu na płeć6. Niewidoczność kwestii płci w ochronie zdrowia7. Niewystarczający system opieki przedszkolnej8. Stereotypy płci we wszystkich trzech obszarach9. Dyskryminacja wielokrotna10.

Bariery równościowe

Wszystkie wymienione bariery równości istnieją również i w Polsce. Spotykamy je w zatrudnieniu, edukacji, administracji publicznej i ochronie zdrowia.

49


Budżet ma płećBudżet wrażliwy na płeć (gender budget) to relatywnie nowe podejście w polityce budżetowej, które promuje równość płci. Oznacza ocenę finan-sów państwa lub samorządu pod względem rów-ności płci na wszystkich szczeblach procesu bu-dżetowego oraz taką redefinicję i restrukturyzację dochodów i wydatków budżetu, która przyczyni się do zwalczania nierówności wśród obywateli i obywatelek.Celem gender budget jest analiza wszystkich form dochodów i wydatków publicznych z per-spektywy płci oraz identyfikacja ich skutków dla pozycji kobiet w społeczeństwie w porównaniu z pozycją mężczyzn. Za punkt wyjścia przyjmuje się założenie, że efekty oddziaływania budżetu będą inne dla kobiet i inne dla mężczyzn z powodu

różnych ról w społeczeństwie i gospodarce. Ozna-cza to, że analizie poddane są nie tylko wydatki i dochody bezpośrednio związane z programami walczącymi z nierównościami społecznymi, ale także cały szereg aspektów, które w wielu dotych-czasowych programach zwalczających dyskrymi-nację nie znajdowały miejsca1. W Polsce pierwszą analizę budżetu pod względem płci przeprowadziło Stowarzyszenie Współpracy Kobiet NEWW-Polska; analiza ta dotyczyła bu-dżetu Gdańska. Wynikało z niej m.in., że budżet miasta nie odzwierciedla w pełni potrzeb rosnącej liczby starszych kobiet w kwestii ich problemów zdrowotnych oraz potrzeb kobiet młodych, które stanowiły większość osób bezrobotnych w mie-ście.2

W przeszłości biznes miał tendencję do promo-wania liderów, którzy, choć podejmowali ryzyko, wykazywali się niską tolerancją dla odmiennych poglądów. To zaś prowadzi do myślenia grupowe-go, które jest jednym z powodów obecnych pro-blemów ekonomicznych – komentuje przyczyny obecnego kryzysu ekonomicznego James S.Turley, prezes firmy doradczo-księgowej Ernst & Young. Jego zdaniem zróżnicowanie punktów widzenia może przynieść korzyści zarówno firmom i krajom, jak i globalnej gospodarce, prowadząc do lepszych decyzji, większych możliwości i innowacji, a także bardziej krytycznej oceny ryzyka. Dlatego firmy, które promują kobiety na najwyższe stanowiska, odnoszą z tego znaczące korzyści. Potwierdzają to różne raporty i badania. Ostatni

raport grupy badawczej Catalyst pokazuje, że fir-my wchodzące w skład listy Fortune 500, które mają więcej kobiet w radach nadzorczych, radzą sobie pod wieloma względami finansowymi lepiej od tych, które zatrudniają ich mniej. Z kolei raport McKinseya (jedna z największych firm dorad-czych) pokazał, że firmy, które mają trzy lub więcej kobiet na wysokich stanowiskach menedżerskich, wypadają pod względem organizacyjnym lepiej od tych, które nie mają ich wcale.Brak wystarczającej liczby kobiet na stanowiskach decyzyjnych pozbawia firmy i globalną gospodar-kę zróżnicowania w myśleniu i szukania pozytyw-nych rozwiązań, które były pilnie potrzebne wcze-śniej i są nadal – twierdzi James S.Turley.

Ważnym narzędziem promocji równości płci są fundusze struktural-ne, gdyż problematyka równouprawnienia płci jest jednym z istot-nych zagadnień branych pod uwagę zarówno podczas programo-wania, wdrażania i monitoringu, jak i podczas ewaluacji rezultatów wykorzystania funduszy. Co więcej, wszystkie projektowane przepisy, programy i działania muszą być weryfikowane pod względem równe-go udziału obu płci.

Im więcej kobiet, tym lepsze wyniki finansowe3

Równość płci się opłaca

50


`05

Zapisy są, realizacji brak

Punktem wyjścia do analizy z perspektywy rów-ności płci są następujące założenia:

ponieważ płeć jest w dużej mierze konstruktem kulturowym i spo- •łecznym, role płciowe oraz relacje między płciami mogą się z czasem zmieniać

podział pracy ze względu na płeć jest źródłem wielu nierów- •ności w społeczeństwie oraz nierównowagi płci

dostęp do zasobów jest czymś innym niż kontrola nad zaso- •bami, która we wszystkich społeczeństwach jest nierówno dzielona między kobiety i mężczyzn

zasoby obejmują środki materialne, ale także czas, wiedzę •i informację

równość płci • de iure nie musi się od razu przekładać na faktyczną równość płci

kultura, postawy i stereotypy mają duży wpływ na dostęp do zasobów •i ich kontrolę, a tym samym na faktyczną realizację równości płci

Analiza z perspektywy równości płci4

W Metropolii Silesia nie ma kobiet?W Zgromadzeniu Gór-nośląsko-Zagłębiow-skiej Metropolii Silesia zasiada 29 osób (po dwie osoby z 13 miast i 3 osoby z Katowic), głównie prezydenci, wiceprezydenci i radni. Pośród nich są trzy kobiety, co stanowi mniej niż 10% ogółu. Tymczasem z badań wybitnej w tej dzie-dzinie Drude Dahle-rup z Uniwersytetu Sztokholmskiego oraz innych badaczy wyni-ka, że 30% to magicz-ny próg, od którego mniejszość uzyskuje znaczący wpływ na procesy decyzyjne.

Analiza z perspektywy równości płci jest nie-zbędna na wielu etapach. Powinna ona pomóc w odpowiedzi na następujące i podobne pytania:

czy proponowana polityka/projekt zwiększy istniejące nierówności •między kobietami i mężczyznami?

czy proponowana polityka/projekt przełamie lub podważy istnieją- •ce nierówności między płciami?

jakie opcje należy wziąć pod uwagę, żeby wzmocnić perspektywę •równości płci?

Przesłanie o konieczności stałego wyrównywania szans kobiet i męż-czyzn zostało zapisane w strategii rozwoju województwa śląskiego na lata 2000–2020. W rozdziale „Zasoby ludzkie i jakość życia” czytamy w pkt 6, że jedną z instytucji odpowiedzialnych za zasoby ludzkie i ja-kość życia w regionie jest „(…) Pełnomocnik Wojewody Śląskiego ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn” 5. Od 2005 roku takiego pełno-mocnika na Śląsku nie ma – zatem nikt nie monitoruje polityki równo-ści w regionie. GZM w swoich założeniach statutowych także te kwestie pomija.

51


Centrum Sztuki Współczesnej Kronika w Bytomiu jest instytucją ulokowaną w samym centrum jed-nego z najbiedniejszych śląskich miast. Swoim programem znacząco odbiega od stereotypowych oczekiwań lokalnej społeczności. W związku z tym jednym z jej priorytetów jest łączenie realizowa-nych projektów z szeroko pojętą działalnością edu-kacyjną, skierowaną do rożnych grup odbiorców, jednak skoncentrowaną na nowatorskich propo-zycjach dla dzieci i młodzieży. Ich fundamentem jest unieważnienie sztucznego dystansu/podium między artystą a odbiorcą, mimo że w realizo-wanych projektach wzięło udział wielu uznanych współczesnych twórców.

Główny, długofalowy projekt to „Świetlica sztuki”, w ramach której dzieci w wieku od 8 do 15 lat od lipca 2007 roku systematycznie uczestniczą w róż-norodnych warsztatach aktywności twórczej, nie-nastawionych na manualną, lecz mentalną stro-nę działalności. Dzięki dziecięcym rezydencjom artystycznym, a także wycieczkom do instytucji kulturalnych poznają one różnorodne zjawiska artystyczne i zachęcane są do świadomego ich odbioru. Program Świetlicy obejmuje też zajęcia z języka angielskiego, prowadzone przez wolonta-riuszy z Polski, Łotwy, Francji oraz Stanów Zjedno-czonych.Raz w roku dzieci biorą udział w realizacji wystaw skierowanych do młodszego i dorosłego widza. Do tej pory odbyły się trzy wystawy: „Czarna dziura” (2007), „Noc polarna” (2008) oraz „Mary koszma-ry” (2009). Prace dzieci pojawiły się na równorzęd-nych prawach obok prac takich artystów, jak: Kuba Bąkowski, Hubert Czerepok, Małgorzata Jabłońska & Piotr Szewczyk, Wojtek Kucharczyk & Asi Mina,


Bytomska Kronika

52


`05Paweł Kulczyński, Kobas Laksa, Janek Simon, Grzegorz Sztwiertnia, Rodzina W. (Ania, Adam + Majka), Julita Wójcik, Łukasz Jastrubczak, Anna Konik, Dominik Cymer, Emiter. Zestawienie prac dzieci i zaproszonych gości specjalnych ukazało nowe znaczenia znanych prac, a także zainspiro-wało dzieci do samodzielnego podejmowania od-ważnych działań twórczych.Jednym z ostatnich przedsięwzięć edukacyjnych Kroniki jest publikacja książki „Nowe legendy miej-skie. Śląsk”, będącej zbiorem opowieści pisanych przez dzieci – efekt współpracy Kroniki z Fundacją Moma Film oraz Korporacją Ha!art. W projekcie wzięło udział blisko 1000 uczniów klas trzecich szkół podstawowych z biednych dzielnic wybra-nych miast śląskich. Na podstawie wymyślonych historii bądź opowieści usłyszanych od rodziców, dziadków, sąsiadów, dzieci stworzyły nową wersję legend śląskich – pisanych z „pazurem”, bez tabu. „Nowe legendy” stanowią odważną, niemającą sobie podobnych propozycję zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych.

Wszystkie przedsięwzięcia edukacyjne realizowa-ne przez CSW Kronika mają wspólny punkt wyj-ścia. Poprzez zachęcenie do świadomego odbioru różnorodnych tekstów kultury, a także samodziel-nej aktywności twórczej, Kronika buduje platfor-mę swobodnej wymiany myśli przez młodych od-biorców. W ten sposób dzieci i młodzież odchodzą od gotowych schematów myślowych i kategorii pojęciowych; stają się coraz bardziej świadomymi, samodzielnie, a co za tym idzie – krytycznie my-ślącymi uczestnikami współczesnej kultury.Wiosną 2009 roku Kronika rozpoczęła permanent-ny cykl „Alternatif turistik” (m.in. dzięki temu pro-jektowi Kronika została nominowana do nagrody Elle Style Award 2009 w kategorii miejsce roku), służący eksploracji regionu i poszukiwaniu jego nowej tożsamości. Składają się na niego: alter-natywne wycieczki, wypożyczanie rowerów, tur-bogolf, pikniki i koncerty na hałdzie, rezydencje artystyczne, nowe mapy Śląska.

wyrównuje szanse

53


Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gliwicach (www.haus.pl) to organizacja, która przeprowadziła szereg pro-jektów równościowych. Wśród największych suk-cesów DWPN w tej dziedzinie należy wymienić:

przeszkolenie ponad 30 osób z regionu Śląska 1. w ramach projektu „Sieć lokalnych specjalistek (pełnomocniczek) do spraw równego statusu kobiet i mężczyzn w gminach i powiatach wo-jewództw śląskiego i opolskiego”wydanie wyjątkowego w skali kraju podręcz-2. nika równościowego, autorstwa Ewy Majew-skiej i Ewy Rutkowskiej, pt. „Równa szkoła – edukacja wolna od dyskryminacji. Poradnik dla nauczycielek i nauczycieli”prowadzenie we współpracy z 3. Instytutem Promocji Aktywności Społecznej w Gliwi-cach (http://ipas.pl/) komplementarnych działań na rzecz skutecznej współpracy pod-miotów ekonomii społecznej

Stowarzyszenie Aktywne Kobiety w Sosnowcu (http://aktywnekobiety.org.pl)Stowarzyszenie promuje uczestnictwo kobiet w ży-ciu społecznym, politycznym, zawodowym oraz przeciwdziała dyskryminacji ze względu na płeć we wszystkich dziedzinach życia. Obecnie anga-żuje się m.in. w działania na rzecz wprowadzenia

50-procentowego parytetu na listach wyborczych, prowadzi szkolenia dla kobiet, które zamierzają startować w wyborach samorządowych.

Związek Zawodowy Kobiet w GórnictwiePierwszy w Europie i jedyny w Polsce związek za-wodowy kobiet pracujących w branży górniczej został powołany dzięki staraniom i pomocy ślą-skiej pełnomocniczki ds. równego statusu kobiet i mężczyzn w 2005 roku w kopalni „Rydułtowy-Anna”. Górnicze i hutnicze związki zawodowe, zdominowane przez męskich liderów, pomimo wielu wysiłków pracujących tam kobiet i proko-biecych organizacji pozarządowych, w żadnej mierze nie reprezentują interesów pracowniczych kobiet. Problemy kobiet w górnictwie i ich rola były i są marginalizowane. Skutkuje to m.in. bra-kiem kobiet na wszystkich szczeblach procesów decyzyjnych w kopalniach, w zarządach oraz na niższych szczeblach. Związek Zawodowy Kobiet w Górnictwie postawił sobie więc kilka celów:

bronić interesów zawodowych, materialnych •i socjalnych kobiet zatrudnionych w górnic-twie

podejmować działania na rzecz realizacji •w branży praw kobiet rozumianych jako prawa człowieka

podejmować starania w kierunku realizacji po- •lityki równościowej, a w szczególności równe-go traktowania kobiet i mężczyzn

Inne wybrane równościowe inicjatywy i organizacje działające w Metropolii Silesia:

54


`05

Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy BONA FIDES (www.bonafides.pl) jest niezależną, niedochodową i niezaangażowaną politycznie organizacją pozarządową. Ma siedzibę w Katowicach i temu właśnie miastu poświęca w realizowanych projektach najwięcej uwagi. Dzięki jego działaniom udało się m.in. doprowa-dzić do zmian w statucie miasta, polegających na wprowadzeniu jawnego głosowania radnych oraz umożliwieniu mieszkańcom samodzielnego zgła-szania propozycji uchwał do rady miasta. Dzięki tej ostatniej zmianie Stowarzyszenie inicjuje w regionie akcję ,,Nas troje i więcej”, program dla rodzin wielodzietnych mających troje i więcej dzieci, a także dla rodzin zastępczych bez względu na ich liczebność. Celem programu jest zwiększe-nie dostępności do dóbr kultury i sportu dla dzieci pochodzących z rodzin wielodzietnych – poprzez system zniżek cen biletów wstępu do instytucji kulturalnych i sportowych zarządzanych przez jednostki budżetowe, zakłady budżetowe oraz sa-morządowe instytucje kultury.

Kampania Przeciw Homofobii – Oddział ŚląskKampania Przeciw Homofobii (KPH) działa od 2001 roku i jest jedyną ogólnopolską organizacją pożytku publicznego działającą na rzecz równouprawnienia mniejszości seksualnych. Oddział śląski KPH, który powstał jako siódmy w Polsce, zawiązał się w re-kordowym czasie trzech miesięcy (zwykle trwa to około roku, bo trzeba się „sprawdzić”). Szczególnie zasłużył się tęczowym krwiobusem. Akcja pobiera-nia krwi pod skrzydłami środowisk homoseksual-nych odbyła się dotychczas tylko na Śląsku. Łamała bolesny stereotyp, że krew homoseksualisty jest zła. Aktywnych działaczy w województwie jest piętnastu, w Katowicach bodaj jeden. Najmłodszy ma 17 lat, najstarszy przekroczył czterdziestkę. Przeważają kobiety. W planach mają grupy wspar-cia: psychologiczną, tożsamościową i „komingauto-wą”, tęczowy klub filmowy. Kampania i marsze to sprawa obywatelska. Marsze i działania pokazują, że geje i lesbijki nie żyją tylko w Ameryce, ale rów-nież na patriarchalnym Śląsku.

55

Przypisyhttps://www.neww.org.pl/download/raport.pdf1 http://pl.wikipedia.org/wiki/Budżetowanie_pod_kątem_płci2 http://www.eyorganizer.com/PL/pl/Newsroom/News-releases/Media09_Im-wiecej-kobiet-mene-3 dzerow-tym-firma-osiaga-lepsze-wynikiNa podstawie: Astryda Neimanis, 4 Polityka równości płci w praktyce. Podręcznik UNDP, Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2006http://www.silesia-region.pl/STRATEGIA/strategia_II_z4.htm5

Przydatne strony internetowe Analiza poziomu rozwarstwienia społecznego: •http://pl.wikipedia.org/wiki/Współczynnik_GiniegoInformacje na temat • Gender Equity Index (GEI) – indeks stworzony w celu monitorowania zjawiska nierówności między kobietami a mężczyznami: http://pl.wikipedia.org/wiki/Gender_Equity_Index, www.genderindex.plOpracowania w języku angielskim na temat budżetu wrażliwego na płeć: •http://www.thecommonwealth.org/gender Projekt „Nikt nie rodzi się z uprzedzeniami” Stowarzyszenia Kobiet Konsola: www.bezuprzedzen.org•


56

Polityki sektorowe:energetyka• mobilność•

odpady•

Część druga

57

Dyskusja na te-mat przyszłości energe-

tyki to nie tylko rozważania natury technologiczno-eko-

nomicznej, ale przede wszystkim debata na temat modelu cywilizacji

przyszłości. Nakładające się na sie-bie kryzysy: gospodarczy, energetyczny

i klimatyczny powodują, że konieczna jest zmiana podejścia do polityki energetycznej

i polityki klimatycznej – dotychczas realizo-wanych odrębnie – poprzez ich zintegrowanie

z polityką zrównoważonego rozwoju. Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki-moon wskazuje na potrze-

bę Zielonego Nowego Ładu – inwestycji w energooszczędne budownictwo, energię odna-wialną, zrównoważony transport oraz zastoso-wania takich instrumentów ekonomicznych, jak m.in. ekologiczna reforma fiskalna, promująca zatrudnienie i ograniczanie zanieczyszczeń. Taka polityka, zdaniem Sekretarza Generalnego, po-zwoli na osiągnięcie czystego rozwoju gospo-

darczego z potencjałem utworzenia milionów nowych miejsc pracy. Ma to na celu kolejną

rewolucję przemysłową: budowanie go-spodarki niskoemisyjnej i niskowęglo-

wej oraz podniesienie bezpieczeństwa klimatycznego i energetycznego

poprzez drastyczne ograniczenie uzależnienia od zmniejszają-

cych się zasobów nieodna-wialnych surowców.

58

rozdział `06

Demokracja energetyczna

59

Dyskusja na temat przyszłości

energetyki to nie tylko rozważania natury tech-nologiczno-ekonomicznej, ale przede wszystkim debata na temat modelu cywilizacji przyszłości. Nakładające się na siebie kryzysy – gospodar-czy, energetyczny i klimatyczny – powodują, że konieczna jest zmiana podejścia do polityki ener-getycznej i polityki klimatycznej, dotychczas re-alizowanych odrębnie, poprzez ich zintegrowanie z polityką zrównoważonego rozwoju. Sekretarz Generalny ONZ Ban Ki-moon wskazuje na po-trzebę Zielonego Nowego Ładu1 – inwestycji w energooszczędne budownictwo, energię odna-wialną, zrównoważony transport oraz zastosowa-nia takich instrumentów ekonomicznych, jak m.in. ekologiczna reforma fiskalna, promująca zatrud-nienie i ograniczanie zanieczyszczeń. Taka polity-ka, zdaniem Sekretarza Generalnego, pozwoli na osiągnięcie czystego rozwoju gospodarczego z po-

tencjałem utworzenia milionów nowych miejsc pracy.2 Ma to na celu kolejną rewolucję przemysło-wą: budowanie gospodarki niskoemisyjnej i nisko-węglowej3 oraz podniesienie bezpieczeństwa kli-matycznego i energetycznego poprzez drastyczne ograniczenie uzależnienia od zmniejszających się zasobów nieodnawialnych surowców. Czwarty raport Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu IPCC, opublikowany w lutym 2007 roku, wskazał, że zmiany klimatyczne są wy-wołane przez działalność człowieka z prawdopo-dobieństwem wiekszym niż 90%. Raport wskazuje także, że dla uniknięcia najbardziej niebezpiecz-nych skutków zmian klimatycznych wynikających z podniesienia globalnej temperatury o więcej niż 2oC, globalne emisje powinny osiągnąć swój szczyt w połowie drugiej dekady XXI wieku, a następnie powinny zacząć stopniowo spadać i w 2050 roku zmniejszyć się o połowę w stosunku do pozio-mu emisji z 1990 roku. Brak wdrożenia polityki ochrony klimatu może globalnie w najbliższych dziesięcioleciach przynieść koszty na poziomie nawet 20% PKB rocznie – to straty porównywal-ne z Wielkim Kryzysem i II wojną światową.4 Pod-czas Szczytu Klimatycznego COP15 w Kopenhadze w grudniu 2009 roku nie osiągnięto ambitnego, solidarnego i prawnie wiążącego porozumienia w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym, stąd kluczowe jest podejmowanie lokalnych i regionalnych inicjatyw na rzecz zapobiega-nia zmianom klimatycznym. Rola metropolii, w których na świecie żyje obecnie prawie 1,3 miliarda ludzi, jest w tym procesie kluczowa. 22 grudnia 2009 roku ICLEI i UNEP powołały Boń-skie Centrum na rzecz Lokalnych Działań i Rapor-towania dotyczącego Klimatu5, którego celem jest promocja niskowęglowych miast i społeczności


Demokracja energetyczna w niskowęglowej gospodarce XXI wieku

60


`06

oraz wymiana doświadczeń w lokalnych działa-niach na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnia-nych.Wspólnotowe polityki – energetyczna i klimatycz-na – stanowią obecnie bodaj najważniejsze ob-szary zainteresowania instytucji Unii Europejskiej, w szczególności Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej. W grudniu 2008 roku na szczycie Unii Europejskiej przywódcy państw członkowskich przyjęli pakiet klimatycz-no-energetyczny „3x20 do 2020”, którego celem jest przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, ograniczenie szkodliwego wpływu gospodarki i społeczeństwa na środowisko, zwiększenie bez-pieczeństwa oraz stymulowanie rozwoju efektyw-nej, zielonej gospodarki niskowęglowej. W ramach pakietu przyjęto 3 główne działania:

redukcja emisji gazów cieplarnianych o co •najmniej 20% w stosunku do poziomu z 1990 roku (o 30%, jeśli pozostałe inne kraje, np. Stany Zjednoczone i Chiny, zobowiążą się do podobnych ograniczeń swoich emisji);

zwiększenie udziału energii odnawialnej •(energia wiatrowa, słoneczna, biomasa itp.) śred-nio w całej Unii do 20% całkowitej produkcji ener-gii (dla Polski ten poziom wyznaczono na 15%);

zmniejszenie zużycia energii o 20% w stosun- •

ku do poziomów przewidywanych w 2020 roku, poprzez znaczące zwiększenie efektywności ener-getycznej.6

Pełna integracja pakietu klimatyczno-energetycz-nego UE z jej polityką regionalną i strukturalną będzie możliwa dopiero w kolejnej perspektywie finansowej Unii Europejskiej, wdrażanej w latach 2014–2020, co wynika z wcześniejszego od pakie-tu przyjęcia działań UE na lata 2007–2013. Dlate-go tak ważne jest, aby władze Metropolii Silesia już teraz podjęły działania na rzecz integracji polityki energetycznej z wymogami ochro-ny klimatu, przygotowując społeczeństwo i gospodarkę metropolii do zmieniających się uwarunkowań: zarówno dalsze negocja-cje globalne Konwencji Klimatycznej i Protokołu z Kioto, jak i zmieniające się przepisy UE będą w coraz większym stopniu ograniczać możliwość wykorzystywania energii z nieodnawialnych zaso-bów energetycznych. Ponadto od 2013 roku wejdą w życie istotne zmiany w europejskim systemie handlu emisjami.7 Działania integracyjne podej-mowane już teraz umożliwią zatem stopniowe przechodzenie do efektywnej gospodarki nisko-węglowej oraz zminimalizowanie kosztów tego przejścia dla społeczeństwa i gospodarki. Rola władz Związku w tych działaniach integracyjnych jest zasadnicza.

61

Energetyka niezrównoważona Energetyka zrównoważona1 Brak kształtowania potrzeb, rozwiązywanie pro-

blemów poprzez stosowanie metod „końca rury”8Kształtowanie potrzeb – edukacja, promocja, instru-menty polityki zarządzania popytem na energię.

2 Wzrost gospodarczy powiązany ze wzrostem zu-życia energii

Zeroenergetyczny wzrost gospodarczy9

3Bezpieczeństwo energetyczne budowane głów-nie na imporcie (także międzyregionalnym we-wnątrz kraju) nieodnawialnych surowców ener-getycznych/energii

Bezpieczeństwo energetyczne budowane głównie na podnoszeniu efektywności energetycznej i roz-woju lokalnych zasobów energii (mix źródeł)

4 Monopolizacja/oligopolizacja rynku przez du-żych producentów

Zapewnienie uczciwej konkurencji na rynku konsu-mentów energii

5Brak (realizacji) polityki dotyczącej oszczędzania energii, podnoszenia efektywności energetycz-nej i odnawialnych źródeł energii

Oszczędzanie energii, podnoszenie efektywności energetycznej i odnawialne źródła energii stano-wią priorytety polityki energetycznej

6Ubóstwo (wykluczenie) energetyczne wynika-jące ze złej polityki dotyczy dużej grupy konsu-mentów

Sprawiedliwy dostęp do energii jako element de-mokracji i zrównoważonego rozwoju

7Dominuje centralizowana i nieefektywna ener-getyka oparta na nieodnawialnych źródłach energii

Dominuje rozproszona, inteligentna i efektywna energetyka oparta na OZE (mix różnych źródeł)10

8 Wysokie koszty zewnętrzne Internalizacja kosztów zewnętrznych

9Wysokie straty na przesyle w sieci jednokierun-kowej – od scentralizowanych producentów do konsumentów energii

Niskie straty dzięki inteligentnej efektywnej sieci energetycznej, w której każdy może być biorcą albo dawcą energii – tzw. smart grid

10Wysoki poziom zanieczyszczeń lokalnych i glo-balnych wytwarzanych przez energetykę, nie obowiązuje zasada „zanieczyszczający płaci”

Niewielka ilość zanieczyszczeń generowanych na wszystkich etapach cyklu energetycznego, obo-wiązuje zasada „zanieczyszczający płaci”

11 Fałszywe ceny energii powodują błędne decyzje producentów i konsumentów energii

Prawdziwe ceny energii powodują właściwe decy-zje producentów i konsumentów energii

12 Większe zagrożenie życia i zdrowia Wyższa jakość życia i zdrowia

13Duża liczba szkodliwych dla pracowników i śro-dowiska miejsc pracy w cyklu energetycznym (np. sektor wydobywczy węgla kamiennego)

Duża liczba zielonych miejsc pracy w cyklu ener-getycznym, przyjaznych dla pracowników i śro-dowiska (np. sektor efektywności energetycznej i odnawialnych źródeł energii)

14 Niskie nakłady na badania i rozwój nowocze-snych technologii, niski poziom innowacyjności

Wysokie nakłady na badania i rozwój nowocze-snych technologii, wysoki poziom innowacyjności


Źródło: opracowanie własne

Porównanie niezrównoważonego i zrównoważonego systemu energetycznego

62

Metropolitalna zrównoważona polityka energetyczno-klimatyczna


`06

Opisane wcześniej wyzwania wskazują na potrzebę przyjęcia zrównoważonej polityki energetyczno-klimatycznej na poziomie całej metropolii. Przy tworzeniu takiej nowoczesnej polityki konieczna jest zmiana dotychczasowego podejścia: nie wy-starczy uwzględnienie rosnącego zapotrzebowania na energię. Istotne jest także uwzględnienie do-puszczalnych barier rozwoju wyznaczanych przez aspekty ekologiczne (np. całkowitą wielkość emi-sji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń w metropolii oraz wyczerpywanie się węgla i in-nych nieodnawialnych surowców), społeczne (np. rosnące zagrożenie dla zdrowia i życia górników) i gospodarcze (np. szkody górnicze). Ponadto nie-zwykle istotne przy tworzeniu takiego strategicz-nego dokumentu jest włączenie – na równych prawach – różnych grup społecznych o często sprzecznych interesach do poszukiwania opty-malnego spośród kilku zaproponowanych scenariuszy. Te grupy to producenci i konsumenci energii, przedstawiciele pracodawców i związków zawodowych, organizacje pozarządowe, przedsta-wiciele samorządu lokalnego czy województwa itp. Dobrym przykładem metodologii uspołecznionego tworzenia takiego strategicznego dokumentu jest Alternatywna Polityka Energetyczna Polski do roku 2030 autorstwa Instytutu na rzecz Ekorozwoju.11 Zrównoważona metropolitalna polityka energe-tyczno-klimatyczna powinna uwzględniać kilka ramowych założeń:

określenie maksymalnego pułapu emisji ga- •zów cieplarnianych dla całego obszaru metropo-litalnego z podziałem sektorowym (np. transport, energetyka, sektor komunalny), powiązanego z celem globalnej polityki klimatycznej, jakim jest stabilizacja wzrostu temperatury na poziomie 2oC, co wiąże się z uniknięciem najbardziej poważnych zagrożeń wynikających ze zmian klimatycznych;

zgodność z Polityką Klimatyczną Polski • 12, za-

kładającą redukcję emisji gazów cieplarnianych na poziomie nie niższym niż 40% w 2020 roku w sto-sunku do roku 1998;

jako priorytety (wyrażane także w poziomie •inwestycji) powinna traktować podnoszenie efek-tywności energetycznej oraz rozwój odnawialnych źródeł energii.Realizacja zrównoważonej polityki energetyczno-klimatycznej przedstawiana jest jako dodatkowy koszt nakładany na społeczeństwo i gospodar-kę, które, jakby się mogło wydawać, mają w ten sposób ograniczone możliwości rozwoju. Jednak wiele analiz wskazuje, że realizacja takiej polityki jest inwestycją, która pozwala uniknąć znacznie wyższych kosztów zmian klimatycznych w dłuż-szym horyzoncie czasowym, ale także obniżać koszty obecnie (niższe rachunki za energię, mniej-sze zanieczyszczenia itp). Stanowi też bodziec dla modernizacji, stymuluje innowacyjność w gospo-darce i powstawanie nowych miejsc pracy.13 14 15

Co ważne, zmienia się także nastawienie społeczeń-stwa do zmian klimatycznych. Z sondażu TNS OBOP, wykonanego na zlecenie Przedstawicielstwa Ko-misji Europejskiej w Polsce, wynika, że 84% Polek i Polaków uważa, iż zmiany klimatyczne sta-nowią zagrożenie, któremu trzeba aktywnie przeciwdziałać.16 W Strategii Roz-woju Metropo-lii „Silesia” trudno do-strzec zro-zumienie dla tej szansy i wyzwa-nia.

63


W Polityce Energetycznej Polski 2030 z listopada 2009 roku zapisano, że głównymi celami w zakresie poprawy efektywności energetycznej są:

dążenie do utrzymania zeroenergetycznego •wzrostu gospodarczego, czyli rozwoju gospodar-

ki następującego bez wzrostu zapotrzebowania na energię pierwotną;

konsekwentne zmniejszanie energochłonności •polskiej gospodarki do poziomu takiego jak w UE-15.17

Kluczowym elementem zrównoważonej polityki energetyczno-klimatycznej w Metropolii Silesia powinno być podnoszenie sprawności

wytwarzania i dystrybucji energii oraz zwiększanie efektywności jej wykorzystania. We wszystkich tych trzech obszarach działań tkwi ogromny potencjał oszczędzania nieodnawialnego węgla, stanowiącego obecnie ponad 90% źródeł energii elektrycznej. Produkcja negawatów18, oprócz korzyści ekologicznych, przynosi także pozytywne efekty społeczne i gospodarcze. Szacuje się, że zwięk-szanie efektywności energetycznej o 1% rocznie przez 10 lat spowoduje powstanie i utrzyma-nie 200 tysięcy lokalnych miejsc pracy w całej Unii Europejskiej.19 Ze względu na niską efektyw-ność energetyczną polskiej gospodarki potencjał tworzenia zielonych miejsc pracy powinien być w Polsce szczególnie wysoki. W tym kontekście wydaje się niezrozumiałe, dlaczego w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” problematyce efektywności energetycznej poświęcono jedno zdanie, określając kierunek działania: „Zwiększenie efektywności systemów zaopatrzenia w ciepło” w kontekście celu operacyjnego „Ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego”.Obecnie elektrownie w Polsce wytwarzają energię ze sprawnością średnio na poziomie poniżej 35%, pod-czas gdy nowoczesne instalacje osiągają sprawność nawet powyżej 50%. To oznacza, że zastępując najstar-sze bloki energetyczne w Metropolii Silesia najbardziej nowoczesnymi, możemy podnieść sprawność sek-tora energetyki, a także zwiększyć jego konkurencyjność oraz zmniejszyć ilość odpadów i emisję substancji szkodliwych (w tym gazów cieplarnianych). Wymiana węglowych bloków energetycznych w całej Polsce

Oszczędzanie energii i podnoszenie efektywności energetycznej – produkcja negawatów

64


`06

na ich nowoczesne odpowiedniki dałaby w efekcie dodatkowo około 15 tysięcy MW20, choć oczywiście bezcelowe jest zastępowanie wszystkich bloków węglowych nowymi, ponieważ w bilansie ener-getycznym Polski rośnie i będzie rósł udział odna-wialnych źródeł energii. Dodatkowe oszczędności można osiągnąć dzięki większemu rozproszeniu produkcji energii poprzez zwiększenie udziału w systemie energetycznym mikrokogeneracji i koge-neracji rozproszonej o wysokiej wydajności. Drugim po wytwarzaniu energii obszarem podnoszenia efektywności energetycznej jest ograniczanie strat przesyłowych i lepsze zarządzanie energią poprzez rozwój tzw. inteligentnych sieci. Inwestycje w inteligentne sieci to nie tylko zmniejszenie strat energetycz-nych, ale także tysiące nowych lokalnych miejsc pracy, rozwój prac badawczo-rozwojowych oraz korzyści z modernizacji gospodarki w metropolii. Zdaniem Mariusza Swory, prezesa Urzędu Regula-cji Energetyki, wprowadzenie smart gridu w Polsce mogłoby przynieść oszczędności rzędu 20 miliar-dów złotych.21 Dodatkową korzyścią z rozwoju in-teligentnych sieci energetycznych jest możliwość zbudowania rynku energetycznego, na którym wszyscy producenci energii – mali i duzi, „odna-wialni” i „nieodnawialni”, lokalni i zagraniczni – będą mogli konkurować w ramach standardów,

np. społecznych i ekologicznych wyznaczonych przez regulatora. Ponadnarodowa inteligent-na sieć energetyczna mogłaby być realizo-wana we współpracy z innymi ośrodkami metropolitalnymi: Krakowem, Wrocławiem, czeską Ostrawą czy słowacką Żyliną, łącząc systemy energetyczne kilku krajów i zwięk-szając bezpieczeństwo energetyczne regio-nu. Powstanie europejskich inteligentnych połą-czeń energetycznych jest zasadniczym elementem wspólnej polityki energetycznej UE w XXI wieku, w której udział energetyki odnawialnej będzie syste-matycznie rósł ze względu na konieczność ogra-niczenia emisji gazów cieplarnianych o 80–90% do 2050 roku. Pierwsza taka ponadnarodowa inteligentna sieć będzie obecnie budowana przez Niemcy, Wielką Bryta-nię, Francję, Belgię, Norwegię, Danię, Holandię, Irlandię i Luk-semburg.22

65


Ogromne znaczenie w najbliższych latach będzie miał potencjał powstawania rynku towarów i usług o najwyższym poziomie efektywno-ści energetycznej, m.in. w rezultacie przyjęcia unijnego pakietu „3x20 do 2020” w 2008 roku oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii w 2006 roku. W przypadku wyżej wymienionej dyrektywy określono cel krajowy ograniczenia zużycia energii finalnej na poziomie 9% do roku 2016 w stosunku do średniego zużycia energii z lat 2001-2005. W pakiecie „3x20 do 2020” celem jest podniesienie efektywności energetycznej o 20% do 2020 roku. W opracowaniu Instytutu na rzecz Ekorozwoju, w którym dokonano analizy sześciu alternatywnych scenariuszy rozwoju sektora elek-troenergetycznego w Polsce do 2030 roku, za opty-malny uznano scenariusz, w którym efektywność energetyczna będzie rosła średnio o 2,5% rocznie do roku 2020, a w latach 2020–2030 – średnio o 2% rocznie.23

Zdaniem m.in. Międzynarodowej Agencji Energii i organizacji ekologicznej WWF priorytet powin-ny stanowić termorenowacja budynków oraz promocja energooszczędnego, inteligent-nego budownictwa. W Polsce, podobnie jak w Unii Europejskiej, na budynki przypada około 40% całkowitego zużycia energii. I, co istotne, za-

ledwie 18% Polek i Polaków ma tego świadomość, uważając, że to przemysł zużywa najwięcej ener-gii (71%).24 Wydaje się, że brak tej świadomości stanowi jedną z istotniejszych barier w zaintere-sowaniu społeczeństwa oszczędzaniem energii w sektorze komunalnym. Międzynarodowa Agencja Energii wskazuje, że bez trudu i ponoszenia kosz-tów (gdyż koszty inwestycyjne zwracają się dzięki zaoszczędzonym wydatkom na energię elektrycz-ną i ciepło) można efektywnie zmniejszyć glo-balnie aż o 75% ilość energii wykorzystywanej w domach, mieszkaniach i obiektach użyteczności publicznej głównie na ogrzewanie, podgrzanie wody i klimatyzację.25

Tymczasem z listu-stanowiska Konwentu Marszał-ków Województw RP skierowanego do ministra rozwoju regionalnego w maju 2009 roku wynika, że w budżecie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zaledwie około 10% środków spośród wnioskowanych przewi-dziano na realizację inwestycji termomodernizacji budynków użyteczności publicznej.26 W projekcie ustawy budżetowej na 2010 rok, w ramach cięć budżetowych, nie przewidziano żadnych dodat-kowych środków na Fundusz Termomodernizacji i Remontów.27 Ponieważ w miastach aglomeracji śląskiej jedynie około 40% ciepła wytwarza się w skojarzeniu w dużych elektrociepłowniach, a 30%

66

Źródło: Rockwool: Szóste Paliwo. Polacy o oszczędzaniu ,www.rockwool.pl


`06

źródeł ciepła pracujących na potrzeby systemu nie spełni wymagań środowiskowych po roku 2015,28 należy modernizować i podnosić efektyw-ność istniejącego systemu, a jednocześnie uzupełniać go rozproszonym systemem wy-twarzania ciepła z mikroźródeł odnawial-nych: mikroelektrociepłowni na biomasę, paneli słonecznych, pomp cieplnych i tym podobnych.29

Realizacja inwestycji w podnoszenie efektywności energetycznej w sytuacji ograniczeń budżetowych może być dokonywana przez inwestora-trzecią stronę w systemie ESCO (Energy Service Company) lub z wykorzystaniem funduszu rewolwingowe-go, gdy inwestorem jest jednostka samorządowa w systemie PICO (Public Internal Performance Con-tracting).30

Podnoszenie efektywności energetycznej budynków przynosi wiele korzyści, m.in.:

poprawę stanu środowiska oraz zdrowotnych warunków życia przez ograniczanie emisji substancji szko- •dliwych do powietrza, powodujących w miastach metropolii tzw. niską emisję, powstającą m.in. w efekcie spalania w domowych piecach węgla niskiej jakości oraz odpadów komunalnych;zmniejszenie ilości odpadów stałych powstających ze spalania węgla; •obniżenie kosztów ogrzewania jednocześnie z poprawą warunków życia; •redukcję emisji gazów cieplarnianych wywołujących zmiany klimatyczne; •powstanie dziesiątek tysięcy bezpiecznych lokalnych miejsc pracy w Metropolii Silesia; • 31

ułatwienie zapewnienia dostaw energii, a tym samym poprawę bezpieczeństwa energetycznego; •stymulowanie rozwoju zielonej gospodarki. • 32

67


W 2009 roku rząd przedstawił propozycję dotyczą-cą wprowadzania tzw. socjalnych taryf na energię, mających objąć nawet 600 tysięcy najuboższych odbiorców. Jest to de facto projekt „rozdawania prądu” zamiast wspierania podnoszenia efek-tywności energetycznej konsumentów. „Rozda-wanie prądu” leży w interesie przedsiębiorstw energetycznych, a nie konsumentów energii i przyczynia się do degradacji środowiska. Zamiast

tego w sytuacji, gdy obywatel/obywatelka ponosi

koszty energii i ciepła prze-

kraczające np. 10%

mie-

sięcznych dochodów (taki poziom uznaje się za wejście w strefę ubóstwa energetycznego np. w Wielkiej Brytanii), do akcji powinni wkraczać eks-perci w dziedzinie efektywności energetycznej, którzy przeprowadzają energetyczny audyt miesz-kania, na podstawie którego dana osoba ma pra-wo otrzymać np. energooszczędne świetlówki czy energooszczędne okna lub wsparcie w realizacji działań termomodernizacyjnych. Takie wsparcie dla osób uboższych ogranicza ich uzależnienie od wysokiego poziomu zużycia energii, a zatem dłu-gofalowo wyprowadza je z „energetycznego ubó-stwa”. Podnoszenie efektywności energetycznej zmniejsza także ilość szkodliwych zanieczyszczeń trafiających z energetyki do środowiska, ograni-czając m.in. zakres globalnych zmian klimatycz-nych, które – podobnie – w największym stopniu uderzają w osoby uboższe.

Koniec energochłonnej żarówki w UEPrzykładem działań na rzecz podniesienia efektyw-

ności energetycznej w UE jest wycofanie ze sklepów od 1 września 2009 roku konwencjonalnych żarówek o mocy

100 W i więcej, których efektywność wynosi zaledwie 5%, a 95% energii emitują one w postaci ciepła. Znikanie żarówek

z półek sklepowych to wynik uchwalenia 19 marca 2009 roku Rozporządzenia Komisji (WE) nr 244/2009, zgodnie z którym w ko-

lejnych latach z rynku UE wycofywane będą stopniowo do roku 2012 wszystkie energochłonne żarówki i nieefektywne lampy halogenowe. Do 2016 roku z rynku znikną także lampy halogenowe o wyższym poziomie efektywności. Zamiennikami wycofy-wanych źródeł światła są energooszczędne świetlówki i żarówki diodowe LED. Jak wskazuje Komisja Europejska, obecnie zaledwie 15% źródeł światła w UE stanowią źródła energoosz-czędne – w Polsce ten poziom jest jednym z najniższych i wynosi zaledwie 2,5%. Jak szacuje Komisja Europejska, roczne oszczędności w Unii wynikające ze zmniejszonego zużycia energii na oświetlenie będą wynosić 5 mld euro.33 To oznaczałoby, że wymiana żarówek na energoosz-czędne źródła światła we wszystkich miastach Metropolii Silesia przyniesie oszczędności powyżej 80 milionów złotych rocznie.

Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu

68


`06

Odnawialne źródła energii

Udział energii elektrycznej wytwarzanej z OZE w łącznym zużyciu energii elek-trycznej brutto w kraju powinien w roku 2010 osiągnąć 7,5% (jest on zgodny z indykatywnym celem ilościowym, ustalonym dla Pol-ski w dyrektywie 2001/77/WE z dnia 27 września 2001 roku w sprawie wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej ze źródeł odna-wialnych). Projekt polityki ener-getycznej zakłada osiągnięcie w 2020 roku 15-procentowego udzia-łu energii odnawialnej w bilansie energii finalnej, co jest zgodne z dy-rektywą UE w sprawie promowania sto-sowania energii ze źródeł odnawialnych.34 Z zamieszczonej na następnej stronie tabeli wynika, że tylko potencjał energii odnawialnej z biomasy i energetyki wod-nej jest wykorzystywany powyżej 30% jego obecnego efektywnego ekono-micznie potencjału. W Polsce uzasadniony ekonomicznie jest obecnie 6-krotny wzrost wielkości produkcji zielonej energii.

69


Przy analizie potencjału wzrostu udziału OZE w bilansie energe-tycznym kraju należy brać tak-że pod uwagę spadającą cenę jednostkową zainstalowanej mocy ze źródeł odnawialnych w danej technologii. Regułą jest 20-procentowy spadek ceny jednostki energii przy podwoje-niu produkcji urządzeń do wy-twarzania energii z określonego źródła odnawialnego.36 Ogrom-ny potencjał zazieleniania ener-getyki w Polsce potwierdzają także analizy długookresowe. W publikacji Europejska Wspól-nota Energii Odnawialnej – ERE-NE wskazuje się, że w Polsce w 2050 roku OZE będą mogły zapewnić 68%37, a w publikacji [R]ewolucjia energetyczna dla Polski – nawet 80%38 całkowite-go zapotrzebowania na energię elektryczną.

W Metropolii Silesia największy potencjał rozwoju energii odna-wialnej mają: biogaz, (mikro)elektrociepłownie na biomasę stałą (głównie odpadową), ter-miczna energetyka słoneczna oraz, w mniejszym stopniu, energetyka wiatrowa.Jak wynika z analizy rynku przeprowadzonej przez Instytut Energetyki Odnawialnej w 2008 roku, 17,3% kolektorów sło-necznych zostało zainstalowa-nych w województwa śląskiego. Sprzedaż instalacji słonecznych wyprodukowanych przez firmy z woj. śląskiego stanowiła po-nad 70% sprzedaży wszystkich firm w tym sektorze w Polsce.39 Są to najwyższe wskaźniki w Polsce, które wskazują na potencjał rozwoju zielonej gospodarki w Metropolii Si-lesia.

Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju: Polityka klimatyczna Polski – wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2009

Porozumienie Burmistrzów

Porozumienie Burmistrzów (Covenant of Mayors), do

którego należy 1194 miast europejskich, ma na celu

wykroczenie poza ramy zamierzeń polityki ener-

getycznej Unii Europejskiej w zakresie zmniejszenia

emisji CO2 poprzez podnie-sienie efektywności ener-

getycznej oraz czystszą produkcję i wykorzystanie

energii. W Porozumieniu uczest-

niczy zaledwie 5 miej-scowości z Polski, nie

bierze w nim udziału żadne z miast należących do GZM

ani Metropolia Silesia jako całość. 35

Potencjały odnawial-nych zasobów energii

Realny potencjał ekonomiczny –

energia końcowaStan wykorzystania potencjału

ekonomicznego na 2006 rok

TJ TJ %

Energetyka słoneczna 83 312,2 149,8 0,18

Energia geotermiczna 12 367,0 1 535,0 12,40

Biomasa 600 167,8 92 097,0 32,00

Energetyka wodna 17 975,4 7 351,2 40,90

Energetyka wiatrowa 444 647,6 921,6 0,21

Razem 1 158 469,0 202 055,0 17,40

Realny potencjał ekonomiczny odnawialnych zasobów energii oraz stan jego wykorzystania na 2006 rok

70


`06

Ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw w zakresie energetyki odnawialnej

Źródło: Katarzyna Michałowska-Knap, Grzegorz Wiśniewski, Ranking atrakcyjności inwestycyjnej woje-wództw w zakresie energetyki odnawialnej (wyniki wstępne), Instytut Energetyki Odnawialnej, 2009

Zgodnie z innym dokumentem, przygotowanym przez Instytut Energetyki Odnawialnej i przyjętym przez Ministerstwo Gospodarki we wrześniu 2008 roku, w Polsce wykorzystujemy zaledwie około 1,27% realnego potencjału produkcji biogazu. Źró-dła biogazu to wysypiska odpadów, oczyszczalnie ścieków oraz biogazownie rolnicze. Pełne wyko-rzystanie dostępnego obecnie potencjału produkcji tego odnawialnego surowca energetycznego może ograniczyć o 58% krajowe potrzeby importowe gazu naturalnego. Dla porównania: Polska zużywa obec-nie rocznie około 500 petadżuli (PJ) gazu ziemnego, wydobycie krajowe wynosi około 150 PJ, podczas gdy obecnie możliwy do wykorzystania potencjał odpadów mokrych, nadających się do efektywnej produkcji biogazu jest większy niż 120 PJ, a poten-cjał upraw energetycznych nienaruszających równo-wagi na rynku żywności – ponad 80 PJ.40 Odniesienie się do rozwoju odnawialnych źródeł energii w Metropolii Silesia zostało uwzględnione w Strategii tylko w jednym miejscu: w priorytecie środowiskowym – jako element celu operacyjnego „Ograniczanie emisji zanieczyszczeń do powietrza”. Całkowicie pominięto aspekty społeczne i gospo-

darcze rozwoju sektora energetyki odnawialnej na obszarze GZM. Poniższe porównanie atrakcyjności inwestycyjnej województw w zakresie energetyki odnawialnej wskazuje, że konieczna jest znacznie większa ak-tywność władz samorządowych i Związku na tym polu.

ZachodniopomorskieWielkopolskie

ŁódzkieDolnośląskie

PomorskieMazowieckie

Kujawsko-PomorskieŚląskie

PodlaskieLubelskieLubuskie

Warmińsko-MazurskieMałopolskie

OpolskiePodkarpackie

Świętokrzyskiewww.ieo.pl

71


Przypisy

Z ang. 1 Green New Deal- inspirowany przez New Deal prezydenta Franklina D. Roosvelta program reform globalnego systemu finansowego, podatkowego i energetycznego oraz masowych inwestycji, których celem ma być uniezależnienie gospodarki światowej od nieodnawialnych surowców oraz przeciwdziała-nie zmianom klimatycznym – więcej: http://pl.wikipedia.org/wiki/Zielony_Nowy_ŁadMaciej Kuźmicz, 2 Kryzys finansowy szansą na walkę z globalnym ociepleniem, Rozmowa z Ban Ki-moonem, Sekretarzem Generalnym ONZ, http://wyborcza.pl/1,76842,6002976,Kryzys_finansowy_szansa_na_walke_z_globalnym_ociepleniem.htmlz ang. 3 low-carbon economy – koncepcja gospodarki niskowęglowej oznacza gospodarkę wytwarzającą małe ilości gazów cieplarnianych, zero-carbon economy – zerowęglowa gospodarka stanowi jej bezwę-glowy odpowiednik Nicolas Stern, 4 Stern Review on the Economics of Climate Change, HM Treasury, Londyn, 2006Bonn Center for Local Climate Action and Reporting: http://www.carbonn.org5 Pakiet klimatyczno-energetyczny UE. Streszczenie dla obywateli; 6 http://ec.europa.eu/climateaction/docs/climate-energy_summary_pl.pdfEuropejski System Handlu Emisjami (ETS). 7 http://ec.europa.eu/environment/climat/pdf/brochures/ets_pl.pdfMetody „końca rury” oznaczają rozwiązywanie skutków, a nie przyczyn problemów środowiskowych – 8 np. zakładanie filtrów na końcach kominów zamiast zamiany technologii na czystszą – nisko albo bez-odpadową w cyklu zamkniętymPostulat dążenia do zeroenergetycznego wzrostu pojawił się w rządowym dokumencie Polityka Energe-9 tyczna Polski 2030 przyjętym przez Radę Ministrów w 2009 roku8 listopada 2009 w Hiszpanii padł rekord w udziale OZE w bilansie energetycznym - 53 % zapotrzebo-10 wania na energię elektryczna zostało pokryte energią wiatrową: http://energetyka.wnp.pl/hiszpania-pokryla-53-proc-zapotrzebowania-na-prad-energia-wiatrowa,93628_1_0_0.htmlAlternatywna polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Raport techniczno -metodologiczny11 , Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, czerwiec 2009Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polsce do 2020 roku12 , Mini-sterstwo Środowiska, Warszawa październik 2003. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 października 2003 r.Ross Garnaut, 13 The Garnaut Climate Change Review, Cambridge University Press, Australia, wrzesień 2008Nicolas Stern: Stern Review… op.cit.14 Maciej Sadowski, 15 Ocena potencjalnych skutków społeczno-gospodarczych zmian klimatu w Polsce. WWF Polska. Warszawa, 2007http://www.bankier.pl/wiadomosc/OBOP-zmiany-klimatyczne-stanowia-zagrozenie-tak-uwaza-84-16 proc-Polakow-2055871.htmlPolityka Energetyczna Polski do 2030 roku17 , Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 10 listopada 2009 r.http://pl.wikipedia.org/wiki/Negawaty18 Jean Lambert, 19 GreenWork. Employment and skills – the climate change challenge, Londyn, 2008Wojciech Kłosowski, 20 Zanim kupimy atomową konewkę, http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/Klo-sowski-Zanim-kupimy-atomowa-konewke/menu-id-197.html

72

Mariusz Swora, 21 Inteligentne sieci - rozsądna inwestycja w przyszłość, http://www.wnp.pl/artykuly/inte-ligentne-sieci-rozsadna-inwestycja-w-przyszlosc,5627.htmlhttp://energetyka.wnp.pl/dziewiec-panstw-zbuduje-siec-przesylu-eko-energii,98197_1_0_0.html22 Instytut na rzecz Ekorozwoju, 23 Alternatywna polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Raport techniczno -metodologiczny, Warszawa, czerwiec 2009 r.Rockwool, 24 Szóste Paliwo. Polacy o oszczędzaniu, www.rockwool.plKonferencja klimatyczna COP 15, 25 Energooszczędne budownictwo skutecznym sposobem redukcji CO2 i ochrony klimatu, IEA/WWF, Kopenhaga, grudzień 2009 http://www.zwrp.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=3351&Itemid=14526 http://www.rp.pl/artykul/56664,400910_Moze_zabraknac_premii_za_termomodernizacje.html27 Marek Plebankiewicz, Adam Jankowski, 28 Ciepło dla aglomeracji miast śląskich do wsparcia z funduszy unij-nych, http://www.energoekspert.com.pl/index.php?mod=arti&id=42Prof. Krzysztof Żmijewski, Dariusz Szwed, 29 Włącz żarówkę - energooszczędną, „Gazeta Wyborcza” nr 129, wydanie waw z dnia 04/06/2007OPINIE, str. 25 Mariusz Filipowicz, Arkadiusz Figórski, 30 Nowy system finansowania inwestycji energo-oszczędnościowych PICO, http://www.iclei-europe.org/fileadmin/user_upload/Procurement/PICOlight/Publications/Artic-les/Polish_Article.pdfRaport przygotowany przez Worldwatch Institute dla United Nations Environment Programme, Inter-31 national Organisation of Employers, International Labour Organization oraz International Trade Union Confederation z września 2008 roku Green Jobs: Towards decent work in a sustainable, low-carbon world wskazuje, że inwestycje w poprawę efektywności energetycznej budynków mogą przyczynić się do po-wstania dodatkowych 2 – 3,5 milionów zielonych miejsc pracy tylko w Europie i Stanach ZjednoczonychEnergooszczędne budownictwo skutecznym sposobem redukcji 32 CO2 i ochrony klimatu, http://budow-nictwo.wnp.pl/energooszczedne-budownictwo-skutecznym-sposobem-redukcji-CO2-i-ochrony-klimatu,96989_1_0_0.htmlhttp://ec.europa.eu/energy/efficiency/ecodesign/lumen/doc/incandescent-bulbs-pl.pdf33 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promo-34 wania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WEStan: styczeń 2010; http://www.eumayors.eu35 Frogatt A., 36 Nuclear Energy – the Economic Perspective w Lebensministerium 2007, za: Is there a Future for Nuclear? Science or Fiction, Austrian Institute of Ecology, Wiedeń, listopad 2007Michaele Schreyer, Lutz Mez, 37 Europejska Wspólnota Energii Odnawialnej – ERENE, Studium wykonalności, http://www.boell.pl/web/222-279.htmlGreenpeace Polska, 38 [R]ewolucja energetyczna dla Polski. Scenariusz zaopatrzenia Polski w czyste nośniki energii w perspektywie długookresowej, październik 2008Instytut Energetyki Odnawialnej 39 Rynek kolektorów słonecznych w Polsce. Analiza badań statystycznych sprzedaży kolektorów słonecznych w 2008 r., II Forum Przemysłu Energetyki Słonecznej, Poznań, 2009Instytut Energetyki Odnawialnej 40 Możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii do 2020 r. Eks-pertyza dla Ministerstwa Gospodarki, http://www.mg.gov.pl/Gospodarka/Energetyka/Mozliwosci+wy-korzystania+OZE+w+Polsce+2020.htm

Demokracja energetyczna`06

73

W rozrastają-cych się metropoliach

zapewnienie zrównowa-żonej mobilności oraz dostęp-

ności do publicznych dóbr i usług stanowi jedno z kluczowych wy-

zwań realizacji celów rozwojowych. Zrównoważony system transportowy

jest także krwioobiegiem metropo-lii, stanowiącym o jej atrakcyjności dla

mieszkańców i osób ją odwiedzających. Jednocześnie transport w metropoliach stanowi jedno z najpoważniejszych źródeł zagrożeń dla zdrowia ich mieszkańców oraz stanu środowiska – przemieszcza-jąc się w miastach, wytwarzamy około

40% całkowitej emisji CO2 i 70% innych zanieczyszczeń. Korki, spaliny, ha-

łas, wypadki, niszczenie przyrody powodują, że 90% mieszkańców

Unii Europejskiej wskazuje na potrzebę poprawy sytuacji

na drogach w ich mia-stach.

74

rozdział `07

Zrównoważona mobilność

75

W rozrastających się metropoliach zapew-nienie zrównoważonej mobilności oraz dostępności do publicznych dóbr i usług sta-nowi jedno z kluczowych wyzwań realizacji celów rozwojowych. Zrównoważony system transportowy jest także krwioobiegiem me-tropolii, stanowiącym o jej atrakcyjności dla mieszkańców i osób ją odwiedzających. Jed-nocześnie transport w metropoliach stanowi jedno z najpoważniejszych źródeł zagrożeń dla zdrowia ich mieszkańców oraz stanu śro-dowiska – przemieszczając się w miastach, wytwarzamy około 40% całkowitej emisji CO2 i 70% innych zanieczyszczeń. Korki, spa-liny, hałas, wypadki, niszczenie przyrody po-

wodują, że 90% mieszkańców Unii Europejskiej wskazuje na potrzebę

poprawy sytuacji na drogach w ich miastach.1

Odpowiadając na te wyzwania, 17 czerw-ca 2009 roku Komisja Europejska przyjęła komunikat „Zrównoważona przyszłość trans-portu: w kierunku zintegrowanego, zaawan-sowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu”. Wskazuje w nim na sześć tendencji i obszarów problemo-wych, które będą wpływać na kształt polityki transportowej w najbliższych kilkudziesięciu latach w Europie: sta-rzenie się społeczeństwa, migracje oraz mobilność wewnątrz kraju, ochrona środowiska, dostępność źródeł energii, urbanizacja oraz globalizacja.2 Biorąc to pod uwagę, 30 września 2009 roku Unia Europejska przyjęła Plan działania na rzecz mobilności w miastach, którego ce-lem jest m.in.:

zapewnienie miastom informacji oraz •lepszej ich wymiany dla poprawy spójności polityki transportowej;



76


`07

przygotowanie standardowych rozwiązań •oraz przeprowadzenie projektów demonstracyj-nych, m.in. w zakresie nisko- i zeroemisyjnych środków transportu zbiorowego, które przyczynią się do obniżania kosztów ich wdrażania;

określenie praw pasażerów w transporcie •miejskim.Projekt i określone w nim działania nie zostały powiązane z żadnymi nowymi funduszami UE, ale Komisja Europejska zaplanowała przeprowa-dzenie oceny przyszłych potrzeb finansowych w sektorze miejskiej mobilności oraz uspraw-nienie działania istniejących instrumentów finansowych: Europejskiego Banku Inwe-stycyjnego, funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Jest to szczególnie ważne ze względu na fakt, że obecnie podział środków wspierających trans-port w UE bardzo mocno faworyzuje transport drogowy, otrzymujący 60% wszystkich środków (do kolei trafia 20%, a zaledwie 0,9 % wspiera rozwój infrastruktury rowerowej). I to w sytu-acji, gdy 90% podróży miejskich w UE to mniej niż 6 km, czyli idealny dystans do pokonywania transportem zbiorowym, rowerem lub pieszo.3

W perspektywie finansowej 2007–2013 wykorzy-stanie unijnych środków w Polsce planowane jest w następującej proporcji: 62,9% na transport za-grażający środowisku, 37,1% na środki transportu przyjazne środowisku. Szczegółowe dane przed-stawia tabela (na stronie 78).

77


Wkład wspólnotowy z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na projekty transportowe w ramach Programów Operacyjnych na lata 2007-2013 [mln EUR]

RODZAJ TRANSPORTU

Program Operacyjny

Infrastruktura i Środowisko

Program Operacyjny

Rozwój Polski Wsch.

Regionalne Programy

OperacyjneŁącznie

RAZEM WKŁAD WSPÓLNOTOWY 27 914 2 274 16 556 46 744

RAZEM TRANSPORT 19 423 1 062 w4 520 25 005

Udział środków na transport w całości funduszy programu operacyjnego 70% 47% 27% 53%

TRANSPORT DROGOWY (w tym autostra-dy, drogi krajowe, regionalne i lokalne) 11 356 58% 660 62% 3 094 68% 60,40%

TRANSPORT LOTNICZY 403 2% 0 0% 225 5% 2,50%

Transport zagrażający środowisku 11 759 60% 660 62% 3 319 73% 62,90%

TRANSPORT KOLEJOWY (w tym: kolej i tabor kolejowy) 4 893 25% 0 0% 588 13% 21,90%

TRANSPORT MIEJSKI I INNY (w tym: trans-port miejski, transport multimodalny, ścieżki rowerowe, inteligentne systemy transportu i promowanie czystego trans-portu miejskiego)

2 265 12% 402 38% 575 13% 13,00%

TRANSPORT WODNY/MORSKI* (w tym: porty i śródlądowe drogi morskie) 506 3% 0 0% 38 1% 2,20%

Transport przyjazny dla środowiska 7 664 40% 402 38% 1 201 27% 37,10%

Udział środków (w całości funduszy PO) na:

Transport zagrażający środowisku 42% 29% 20% 34%

Transport przyjazny dla środowiska 28% 18% 7% 19%

* Mimo obiekcji, co do transportu wodnego, zwłaszcza śródlądowego, w tabeli przyjęto za KE, że należy on do transportów przyjaznych środowisku.

Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju: Fundusze Unii Europejskiej na lata 2007-2013 a ochrona klimatu, Warszawa, kwiecień 2008

78


`07

Takie rozłożenie środków zagraża zrównoważonemu rozwojowi Me-tropolii Silesia, powodując jednocześnie wzrost liczby konfliktów pomiędzy celami polityki transportowej a celami polityk: społecznej, ekologicznej i klimatycznej.Zdaniem profesora Wojciecha Suchorzewskiego ograniczoność i powolność wdrażania polityki zrównoważonego rozwoju transportu wynika z:

braku woli politycznej – zasada „bbb” (buduj, •buduj, buduj) wciąż jest elementem kampanii wyborczych, a sukces mierzy się w kilometrach wybudowanych dróg;braku wiedzy społeczeństwa o różnych rozwią- •zaniach/opcjach;niestosowania wdrożeń pilotażowych; przy- •kładem ich sukcesu jest szwedzka procedura pilotażowego wprowadzenia opłat za wjazd do centrum Sztokholmu – kilka miesięcy po prze-rwaniu eksperymentu odbyło się referendum, w którym większość głosujących opowiedziała się za wprowadzeniem opłat na stałe;znikomej wiedzy polityków o preferencjach oby- •wateli;braku umiejętności rozwiązywania konfliktów •transport–społeczeństwo–środowisko; przykła-dem jest sprawa obwodnicy Augustowa (Dolina Rospudy).4

Do tej długiej listy można by jeszcze dodać niewiel-ką umiejętność korzystania z doświadczeń innych miast i metropolii europejskich. Z przedstawionego wyżej zestawienia wynika, że w budowaniu zrównoważonej polityki transporto-wej Metropolii Silesia niezwykle ważną rolę odgry-wają dialog i partycypacja społeczna. Elementami strategii dialogu społecznego powinny być kon-sultacje społeczne dokumentów strategicz-nych i planów poszczególnych inwestycji oraz powołanie stałej komisji dialogu społeczne-

go do spraw zrównoważo-nego transportu przy władzach KZK GOP i/lub metropolii, składającej się z przedstawicielek i przedstawicieli organizacji pozarządowych zaj-mujących się m.in. transportem miejskim, ochroną środowiska i reprezentujących lokalne społeczno-ści. W miastach należących do KZK GOP i metropolii działa wiele takich organizacji, m.in.: Obywatelski Komitet Obrony Tramwajów i Promocji Komunikacji Miejskiej w Gliwicach, Klub Miłośników Transportu Miejskiego w Chorzowie Batorym prowadzący akcję społeczną „Ratujmy tramwaje”, Śląska Inicjatywa Rowerowa „Obywatele na rowery” czy środowiska skupione wokół Wojewódzkiego Portalu Komuni-kacyjnego wpk.katowice.pl.5 Ponadto w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” powinna się zna-leźć mapa konfliktów społecznych (obecnych i potencjalnych) związanych z inwestycjami transportowymi. Przykładem sposobu, w jaki nie należy realizować miejskiej polityki transporto-wej, jest likwidacja linii tramwajowej w Gliwicach – działanie, które doprowadziło do społecznego protestu zakończonego lokalnym referendum w sprawie odwołania prezydenta i rady miasta. Ze względu na niską frekwencję władze miasta nie zostały odwołane, ale fakt doprowadzenia do refe-rendum i jego wynik – ponad 85% głosujących za odwołaniem – wskazują na skalę konfliktu wokół kwestii zrównoważonego transportu w mieście.

Pożegnanie z tramwajami Gliwice, 31. 08. 2009

79


Porównanie niezrównoważonego i zrównoważonego systemu transportowego

Transport niezrównoważony Transport zrównoważony

1 Brak albo niewielki udział społeczny w podejmowaniu decyzji.

Intensywny udział społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji.

2Brak kształtowania potrzeb, rozwiązywanie problemów poprzez stosowanie metod „końca rury”.6

Kształtowanie potrzeb – edukacja, promocja, instrumenty polityki zarządzania popytem.

3Brak (realizacji) polityki dotyczącej pieszych i rowerzystów, niski poziom bezpieczeństwa tych grup, brak dialogu i udziału społeczne-go w podejmowaniu decyzji.

Polityka dotycząca pieszych i rowerzystów stano-wi priorytet i zapewnia tym grupom bezpieczeń-stwo, intensywny dialog i udział społeczny.

4 Wykluczenie przez nieuwzględnienie perspek-tywy płci, wieku, niepełnosprawności itp.

Sprawiedliwy dostęp do mobilności i przestrzeni publicznej dla wszystkich grup.

5 Przewaga samochodu jako środka transportu. Przewaga transportu zbiorowego (w tym kolei).

6Niska efektywność energetyczno-surowcowa mobilności, przewaga paliw nieodna-wialnych, wysoki poziom zanieczyszczeń lokalnych (w tym hałasu) i globalnych.

Wysoka efektywność energetyczno-surowcowa transportu, przewaga wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych , niski poziom zanieczysz-czeń lokalnych (w tym hałasu) i globalnych.

7 Znacząca fragmentacja i niszczenie przyrody (szczególnie korytarzy ekologicznych i siedlisk).

Ograniczona fragmentacja i ochrona cennych przyrodniczo terenów.

8Ceny energii nie uwzględniają pełnych kosztów (wewnętrznych i zewnętrznych), co powoduje nieracjonalne decyzje inwestycyj-ne i popyt w transporcie.

Ceny energii uwzględniają pełne koszty, co powoduje racjonalne decyzje inwestycyjne i racjonalizację popytu w transporcie.

9 Większe zagrożenie dla życia i zdrowia. Wyższa jakość życia i lepszy stan zdrowia.

10

Wyższe koszty (także zewnętrzne) mobil-ności niezrównoważonej, np. marnowanie czasu w korkach, wypadki, przerzucanie kosztów na innych, w tym przyszłe pokole-nia, oraz na przyrodę.

Niższe koszty (w tym zewnętrzne) mobilności zrównoważonej – mniej korków i wypadków, po-noszenie pełnych kosztów (w tym zewnętrznych) przez korzystających z transportu.

W strategii zrównoważonego rozwoju metropo-lii na szczególne podkreślenie zasługuje także kwestia mobilności w kontekście tzw. sprawie-dliwości transportowej.7 Jednym z aspektów sprawiedliwości transportowej jest dostępność przestrzeni miejskiej dla realizacji mobilności.

Przestrzeń w metropolii jest niezwykle cenna. Politycy na co dzień muszą podejmować decyzje, na co ją przeznaczyć. Nowa droga czy park, galeria handlowa czy miejskie targowisko lokalnych pro-duktów, supermarket czy przestrzeń do aktywnej rekreacji – to codzienność lokalnych polityczek

Żródło: opracowanie własne

80


`07

Środek transportu m2/osobę

Samochód osobowy ok. 100

Podróż piesza 3

Rower 10

Autobus 20

Tramwaj 4

Kolej 3

i polityków. W ostatnich latach, w wyniku dyna-micznego wzrostu liczby samochodów osobowych w miastach, „wojna” o przestrzeń miejską stała się szczególnie intensywna, wręcz zażarta. W debacie na temat priorytetów polityki przestrzennej mia-sta czy metropolii nie wszystkie głosy są jednako-wo słyszalne. Wydaje się, że od początku lat 90. XX wieku osoby korzystające z komunikacji zbiorowej, piesi oraz osoby korzystające z rowerów zostały stopniowo wykluczone przez rosnącą (szczegól-

nie dynamicznie w ostatnich latach) grupę osób posiadających samochody. Większość miejskiej przestrzeni przeznaczonej na mobilność została zawłaszczona przez „przestrzeniożerne” samocho-dy osobowe. Tabela zamieszczona niżej wskazuje ogromne dysproporcje – niesprawiedliwość w ko-rzystaniu z tej wspólnej miejskiej przestrzeni.

Z analizy tej tabeli wynika, że priorytet powinna mieć metropolitalna polityka zapewniania mo-bilności egalitarnej. Dlaczego jednak priorytetem są nadal inwestycje w indywidualny transport samochodowy, a nie w różne rodzaje transportu zbiorowego, a transport rowerowy i ruch pieszy rozważane są tylko w kontekście rekreacji? Może należałoby zadać pytanie, ilu prezydentów, rad-nych i przedstawicieli administracji samorządowej korzysta na co dzień z komunikacji zbiorowej czy roweru lub porusza się po mieście pieszo, a ile z tych osób jeździ samochodami.

Rozważając priorytety wydatków z budżetów miast, można sądzić, że nadal przeważa myślenie „prosamochodowe”, choć pojawiają się w polskich miastach politycy promujący zieloną mobilność.8 Niedawny przykład awantury o buspasy w zakor-kowanej Warszawie wskazuje na coraz powszech-niejsze zrozumienie, że opisana przez profesora Suchorzewskiego zasada „buduj, buduj, buduj” to droga donikąd, a debata publiczna może być zba-wienna w poszukiwaniu rozwiązań korzystnych dla mieszkańców, środowiska i lokalnej gospo-darki.9

Zapotrzebowanie na przestrzeń różnych sposobów przemiesz-czania się

81

Szer

sza strefa miejska

Proporcja podróży do pracy w stolicach europejskich (2004)

KOPENHAGA TALINN DUBLIN

MADRYT

HELSINKI

AMSTERDAM BRATYSŁAWA

SZTOKHOLM BERNO

Miasto w granicach

administracyj-nych Uwagi: Sztokholm 2005, Kopenhaga i Amsterdam 2003, Szwajcaria 2000.

Dla Kopenhagi, Helsinek i Sztokholmu opis dotyczy obszaru „kernel”, a nie szerszej strefy miejskiej

Źródło: Eurostat regional yearbook 2009

samochodem

pieszo transportem zbiorowym

rowerem

Zrównoważona polityka transportowa metropolii powinna być oparta na trzech kluczowych strategiach:

racjonalizacji potrzeb transportowych; •przechodzeniu na bardziej zrównoważone środki transportu – transport zbiorowy, rowerowy •i ruch pieszy;

podnoszeniu efektywności pojazdów i strumieni transportowych. •


82

Żródło: Ernst & Young Diagnoza stanu systemu transportowego oraz plan rozwoju transportu zbiorowego w ob-szarze działania KZK GOP, Warszawa - Katowice, sierpień 2007

Ograniczenie dostępności centrum Katowic dla samochodów w opinii mieszkańców

jestem za ograniczeniem ruchu sa-mochodowego w centrum Katowic

jestem przeciw ograniczeniu ruchu samochodowego w centrum Kato-wic

nie wiem, trudno powiedzieć, to zależy


`07

Racjonalizacja potrzeb transportowych stanowi najwyższy priorytet, gdyż pozwala na utrzymanie mobilności i dostępności, jednoczesne z ogranicze-niem liczby przejeżdżanych kilometrów. Ponadto właściwe kształtowanie popytu transportowego umożliwia realizację celów także innych polityk me-tropolitalnych, m.in.: społecznej, zdrowotnej, prze-strzennej, ekologicznej czy klimatycznej.Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku nie uwzględnia w ogóle zarządzania po-pytem transportowym. W dokumencie ostrzega się wprawdzie, że „bez systemowych rozwiązań w zakresie układów komunikacyjnych miastom GZM grozi paraliż komunikacyjny, który będzie rzutował na dalszy jej rozwój”, wskazując jednocześnie, że

„konieczne jest podjęcie systemowych rozwiązań w zakresie transportu publicznego”, ale w działa-niach priorytetowych strategii brak zarządzania popytem transportowym.Racjonalizacji potrzeb transportowych sprzyja m.in.:

poszerzanie wiedzy i świadomości na temat •szkodliwości transportu (np. europejskie inter-netowe programy www.EcoPassenger.org – dla transportu osobowego i www.EcoTransIT.org – dla transportu ciężarowego, porównujące oddziały-wanie różnych rodzajów środków transportu);

wprowadzanie instrumentów ograniczania ko- •rzystania z samochodu osobowego – ekonomicz-nych, np. opłat za wjazd do centrum miasta, albo administracyjnych, np. stref uspokojonego ruchu oraz stref przeznaczonych tylko dla ruchu pieszego i rowerowego;

rozwój telepracy; •rozwój sieci teleinformatycznych zwiększają- •

cych i wyrównujących dostęp do e-usług publicz-nych (e-zdrowia, e-urzędu i tym podobnych) czy komercyjnych (e-bankowości, e-zakupów itp).

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%kierowcy pozostali razem

42

42

16

46

24

30

44

32

23

Więcej mobilności, mniej transportu – racjonalizacja potrzeb

83


Metropolitalny transport zbiorowy

Drugim priorytetem zrównoważonej polityki transportowej powinien być rozwój transportu zbiorowego, ruchu pieszego oraz rowerowego we-wnątrz metropolii oraz kolejowych połączeń mię-dzyregionalnych i międzynarodowych. Istotnym elementem zrównoważonej polityki transporto-wej jest także program przeniesienia ciężarowego transportu drogowego wewnątrz i na zewnątrz metropolii na torowiska, znany pod nazwą „tiry na tory”. W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku najmniej zrównoważonym środkom transportu – transportowi drogowemu, lotnicze-mu oraz kolejowym liniom wysokich prędkości – nadano rangę priorytetową. Stwierdzenie, że

celem priorytetu C „transport i komunikacja” strategii jest doprowadzenie do „osiągnię-cia przez metropolię statusu europejskiego

węzła komunikacyjnego w transporcie dro-gowym, kolejowym i lotniczym”, wskazuje, że

metropolia chce ściągać na swój teren wszyst-kie środki transportu, budując nowe autostrady

i drogi ekspresowe, nowe lotniska czy wreszcie kolejowe linie wysokich prędkości. Pojawia się zatem opisana wcześniej filozofia „buduj, buduj, buduj”, a jednocześnie w dokumencie możemy przeczytać, że istniejąca „infrastruktura kolejowa, w tym dworce, charakteryzuje się złym lub nieza-dowalającym stanem technicznym oraz niskimi parametrami sieci”. W strategii zrównoważonego rozwoju metropolii priorytet powinna sta-nowić modernizacja istniejącej sieci kolei, tramwajów i dróg, zwłaszcza że województwo śląskie ma najwyższy w Polsce wskaźnik gęstości dróg publicznych o twardej nawierzchni – 163,9 km/100 km2 powierzchni, przy średniej krajowej wynoszącej 81,7 km/100 km2 oraz najgęstszą sieć linii kolejowych – 17,4 km/100 km2, przy średniej krajowej wynoszącej 6,3 km/100 km2. Wprawdzie w strategii cel strategiczny CS_6 to „Zwiększenie udziału transportu publicznego w przewozach pasażerskich”, ale brak w nim konkretnych celów ilościowych do osiągnię-

84


`07

cia przez poszczególne środki transportu zbiorowego oraz powiązania ich z celami ekologicznymi i społecznymi metropolii, np. ograniczaniem emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń do powietrza, ochroną przyrody, zmniejszaniem hałasu, ograniczaniem czasu przejazdu czy zmniejszaniem liczby wypad-ków. W części dotyczącej Priorytetu Środowisko wskazuje się na inne cele: ograniczanie emisji zanieczyszczeń do powietrza (CO7_2) i poprawę klimatu akustycznego w środowisku zamieszkania (CO7_3), ale nie łączy się ich zupełnie z działania-mi w zakresie transportu w Metropolii Silesia.Zarówno na stronach internetowych, jak i w działalności promocyjnej instytucji odpowiedzialnych za transport zbiorowy w województwie śląskim i Metropolii Silesia, tematyka zrównoważonej mobilności pojawia się w sposób niesystematyczny i wyrywkowy. Jest to sprzeczne z wagą, jaką tej tematyce nadaje w ostatnich latach Unia Europejska. Należy pod-kreślić, że wskazywanie na pozytywne cechy transportu zbiorowego mogłoby stanowić jeden ze sposobów zachęcania do korzystania z komunikacji zbiorowej, która przeżywa obecnie kryzys związany ze spadkiem liczby pasażerów. W odpowie-

dzi na proponowaną podwyżkę cen biletów od 1 marca 2010 roku powstała inicjatywa obywa-telska, wskazująca wiele rozwiązań, które mogą zwiększyć atrakcyjność transportu zbiorowego na obszarze działania Komunikacyjnego Związku Komunalnego Górnośląskiego Okręgu Przemysło-wego. Petycję w internecie podpisało prawie 4 tys. osób.

85


Tramwaje Śląskie to powstały przy końcu XIX wieku system tramwajowy obejmujący obecnie 12 gmin Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Wokół tramwajów w województwie śląskim w ostatnich miesiącach powstało wiele kontrower-sji, a nawet konfliktów. W Gliwicach zlikwidowa-no tramwaje, co doprowadziło do referendum w sprawie odwołania prezydenta miasta. W Rudzie Śląskiej wycofano się z modernizacji tramwajów. Katowice rozpoczynają modernizację linii w cen-trum miasta. W maju 2009 roku została podpisana umowa Tramwajów Śląskich SA na remonty pra-wie 50 kilometrów linii w 6 miastach oraz zakup 30 nowych i modernizację 85 starych wagonów. Na podstawie tych wydarzeń z kilku ostatnich miesięcy trudno precyzyjnie opisać metropoli-talną strategię dotyczącą transportu szynowego, choć w projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” jednoznacznie wskazuje się na konieczność „wykształcenia zintegrowanego systemu szyno-wego transportu publicznego w oparciu o tram-waj, tramwaj szybki i szybką kolej regionalną”. W związku z likwidacją kolejnych linii tramwajo-wych oraz brakiem spójności działań w poszcze-gólnych miastach należących do GZM, na terenie metropolii rozwija się ruch społeczny na rzecz rozwoju transportu tramwajowego. Działają tu m.in.: Obywatelski Komitet Obrony Tramwajów i

Promocji Komunikacji Miejskiej w Gliwicach oraz Klub Miłośników Transportu Miejskiego w Chorzo-wie Batorym, prowadzący akcję społeczną „Ratuj-my tramwaje”. Organizacje społeczne wskazują na renesans tramwajów w krajach Unii Europejskiej oraz na potrzebę konsultacji społecznych i dialogu społecznego dotyczącego działań KZK GOP.Opisywane sytuacje wskazują na potrzebę po-wołania stałej komisji dialogu społecznego do spraw zrównoważonego transportu w Metropolii Silesia przy KZK GOP i/lub władzach GZM, poprawiającej komunikację ze społeczeń-stwem oraz zapewniającą możliwość współtwo-rzenia zrównoważonej polityki transportowej powstającej metropolii.Bolączką transportu zbiorowego jest brak inte-gracji różnych środków transportu oraz brak jego integracji regionalnej. Atrakcyjność transportu zbiorowego w GZM obniża brak wspólnego biletu metropolitalnego na wszystkie środki transportu: pociągi regionalne, autobusy, trolejbusy i tramwa-je.10 Brak także dróg i pasów ruchu dedykowanych tylko dla autobusów (tzw. buspasów). Również priorytet dla autobusów nie jest wbudowany w system zarządzania ruchem.11 W projekcie Stra-tegii Rozwoju GZM „Silesia” nie zaproponowano także systemu parkingów samochodowych P+R12 na obrzeżach miast i metropolii, których opłacenie

86


`07

„Buspasy”15 w mieście – korzyści dla ludzi i środowiskaWładze coraz większej liczby polskich miast wprowadzają albo rozważają wprowadzenie tzw. buspasów, czyli wydzielonych pasów drogi dostępnych tylko dla komunikacji zbiorowej (czasami ta kategoria obejmuje także taksówki oraz pojazdy wiozące trzy lub więcej osób). Wyznaczanie pasów dla autobusów można uzupełnić tam – tam, gdzie niemożliwe jest wydzielenie buspasu – zabudowywaniem torowisk tramwajowych i tworzeniem pasów tramwajowo-autobusowych ze wspólnymi przystankami, co dodatkowo integruje system transportowy.Korzyści z wprowadzenia „buspasów” na obsza-rach silnie zurbanizowanych to m.in.:

poprawa rentowności transportu zbio- •rowego na skutek wzrostu sprzedaży biletów (dzięki poprawie atrakcyjności) i liczby przejazdów wykonywanych przez tę samą liczbę autobusów;zmniejszenie wydatków mieszkańców •na zapewnienie mobilności – miesięczny bilet to równowartość ceny kilkunastu litrów paliwa spalanego głównie w czasie postojów w korkach ulicznych;poprawa mobilności i zmniejszenie kosz- •tów zatłoczenia na drogach;ograniczenie kosztów budowy i eksploata- •cji dróg;poprawa jakości powietrza, zmniejszenie •emisji gazów powodujących efekt cieplar-niany oraz zmniejszenie poziomu hałasu;zmniejszenie liczby wypadków drogo- •wych;bardziej sprawiedliwy podział przestrzeni •wspólnej wykorzystywanej do prze-mieszczania się (autobusy stanowiące 2–3% pojazdów przewożą więcej niż 50% pasażerów);zwiększanie kapitału społecznego dzięki •współużytkowaniu przestrzeni miejskiej.16

Zrównoważony rozwój metropolii to także jej ko-lejowe połączenia międzyregionalne i transeuro-pejskie. W projekcie strategii – kierunek działań K1_2_5 „Tworzenie policentrycznego układu z Krakowem i Ostrawą” – całkowicie pominięto modernizowane obecnie transeuropejskie koryta-rze kolejowe przechodzące przez metropolię:

wschód-zachód:Niemcy–Wrocław–Silesia–Kraków–Ostrawa/Kraków–Ukraina

północ-południe:Morze Bałtyckie–Gdańsk–Bydgoszcz/Warsza-wa–Silesia–Czechy/Słowacja.14

umożliwiałoby bezpłatne korzystanie z komuni-kacji zbiorowej.W strategii brak odniesienia do projektu Szybkiej Kolei Regionalnej, której pierwsza nitka łączy obecnie Tychy z Katowicami. Kolejnymi planowa-nymi etapami rozwoju SKR są połączenia Katowic z Sosnowcem Środulą, Gliwic z Mysłowicami, So-snowca Środuli z Hutą Katowice oraz połączenia szynobusowe Tychy–Oświęcim oraz Sosnowiec Środula–Sosnowiec Kazimierz.13

87


Śląska Karta Usług Publicznych to projekt rozwoju elektronicznego dostępu do usług publicznych. Karta ma być nośni-kiem umożliwiającym identyfikację (łącznie z podpisem elektronicznym) oraz dokony-wanie płatności za usługi publiczne (korzy-stanie z komunikacji zbiorowej, wstęp do komunalnych placówek kulturalnych, spor-towych, oświatowych itp.).

Według projektodawców przewidywane ko-rzyści społeczne wdrożenia ŚKUP to:

wzrost jakości życia mieszkańców •w wyniku usprawnienia systemu świadczenia usług;

większa efektywność systemu •płatności elektronicznych za usługi publiczne, w porównaniu z kon-wencjonalnym systemem rozliczeń gotówkowych;

integracja transportu zbiorowego; •

optymalizacja przewozów w stosunku •do rzeczywistych potrzeb klientów;

bezpieczeństwo użytkowników •systemu;

uszczelnienie systemu opłat; •poprawa dostępu do usług realizowa- •nych w ramach systemu;

ułatwienia w pozyskiwaniu informa- •cji do analiz rynku;

promocja podmiotów zrzeszonych •w systemie, poprawa wizerunku i konkurencyjności miast aglomera-cji.20

Elektronizacja dostępu do usług publicznych może stać się elementem strategii zrówno-ważonego rozwoju metropolii Silesia, jeżeli m.in.:

ułatwi dostęp do informacji publicz- •nej (także dzięki zintegrowanym e-kioskom);

zwiększy powszechność dostępu do •usług publicznych i równość w tym dostępie;

poszerzy zakres i zwiększy dostęp do •e-usług publicznych;

zracjonalizuje popyt transportowy. •Należałoby rozważyć uwzględnienie do-datkowych funkcji ŚKUP, np. korzystanie z metropolitalnego systemu wypożyczalni rowerów miejskich i parkingów rowero-wych (także w systemie B+R21, uczestnictwa w proekologicznych programach na terenie metropolii itp.

88


`07

Warto przypomnieć wspólną zieloną strategię Austrii i Szwajcarii w związku z organizacją Euro 2008, w której koleje odegrały kluczową rolę. Wydaje się, że warto rozważyć zintensyfikowanie współpracy Metropolii Silesia z Polskimi Liniami Kolejowymi, realizującymi obecnie – w związku z Euro 2012 – projekt „kolej na 2012”. Wspólna wieloletnia (wychodząca poza rok 2012) kampa-nia – „kolej na Silesię, Silesia na kolej” – mo-głaby podkreślać rolę dworców jako centrów zrównoważonego rozwoju metropolii/miast i znaczenie intermodalności transportowej, tzn. integracji systemów transportowych: miejskich, międzymiastowych (metropoli-talnych i wojewódzkich) oraz międzyregio-nalnych i transeuropejskich.W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” poja-wia się także kierunek działań określany jako „linie wysokich prędkości” – autorom prawdopodobnie chodzi o koleje osiągające prędkość powyżej 300 km/h.17 Na ten projekt należy spojrzeć z szerszej perspektywy – zapewnienia zrównoważonej i egalitarnej mobilności wszystkim oraz wyrówny-wania szans rozwojowych. W sytuacji ograniczo-nych środków na kolejowe inwestycje infrastruk-turalne w Polsce wykorzystanie kwoty sięgającej nawet 30 miliardów złotych w ciągu 6 lat budowy tzw. linii Y18 pochłonie środki potrzebne na utrzy-

manie, modernizację oraz rewitalizację wszystkich połączeń kolejowych, tak aby stopniowo podnosić równomiernie ich jakość i prędkość. Zapewniłoby to masowy dostęp do zrównoważonej mobilności nie tylko najbogatszej części społeczeństwa z naj-większych i najbogatszych miast, ale także mniej zamożnym grupom społecznym – w codziennych podróżach lokalnych i regionalnych.19 Wykorzy-stanie środków na taki równomierny rozwój kolei w Polsce oraz Metropolii Silesia należy rozumieć także jako realizację postulatów polityki spójności społecznej i gospodarczej UE.

89


Coraz więcej me-tropolii i miast na świecie

uwzględnia w swoich strategiach zrównoważo-nego rozwoju zwiększenie udziału transportu niezmotoryzowanego – rozbudowanie sieci infra-struktury rowerowej oraz rozwój ruchu pieszego. Z badań Eurobarometru wynika, że indywidualny transport niezmotoryzowany to obecnie około 24% podróży w 27 krajach członkowskich UE: ruch pieszy to 15%, transport rowerowy 9%.22

W projekcie Strategii Rozwoju GZM „Silesia” piesi i rowerzyści oraz infrastruktura pieszo-rowero-wa nie pojawiają się jako element infrastruktury metropolitalnej. W liście otwartym do władz GZM

wskazuje na to Śląska Inicjatywa Rowerowa, która proponuje stworzenie metropolitalnej sieci dróg rowerowych – wewnątrz miast i pomiędzy mia-stami należącymi do GZM.23

Miejskie strefy piesze i pieszo-rowerowe nie zo-stały uwzględnione w strategii w ogóle, a ścieżki rowerowe przedstawiono jako element infra-struktury sportu i wypoczynku. Piesi w strategii zostali uwzględnieni w celu operacyjnym „Rozwój sportu i aktywnych form wypoczynku”, w kierun-ku działań „stworzenie metropolitalnego systemu terenów aktywnej rekreacji wraz z powiązaniami pieszo-rowerowymi”. To wskazuje, że niezmoto-ryzowany transport nie jest traktowany jako element systemu zapewniającego zrów-noważoną mobilność w metropolii. Jest to niezrozumiałe w świetle badań wskazują-cych przykładowo, że 30 % transportu na ob-szarze działania KZK GOP stanowią podróże piesze.24

Korzyści z promocji niezmotoryzowanego transportu w metropolii obejmują m.in. ograniczenie zatłoczenia na drogach, zmniejszenie liczby przedwczesnych zgonów, ograniczenie czasu nieobecności w pracy, obniżenie kosztów wynikających z emisji zanieczyszczeń (w tym

Metropolitalna sieć dróg rowerowych oraz stref pieszych i pieszo-rowerowych

90

Publiczne koszty zdrowotne (dorośli)

Wielkość całkowitych oszczędności wynikających z realizacji progra-mu promocji transportu rowerowego w Wielkiej Brytanii, w efekcie którego liczba podróży rowerowych zwiększyłaby się o 30% do roku 2015 (w stosunku do roku 1995). Wartości w mln funtów.

Źródło: SQW Consulting, Valuing the benefits of cycling. A report to Cycling England, maj 2007

Nieobecność w pracy (dorośli)

Rozłożenie 785 milionów funtów kosztów całkowitych

Przedwczesna śmierć (dorośli)

Zanieczyszczenie (wszyscy)

Zatłoczenie (wszyscy)

130 mln. £

160 mln. £

77 mln. £

107 mln. £

310 mln. £


`07

gazów cieplarnianych), zmniejszenie kosztów zdrowotnych. W Wielkiej Brytanii każdy funt wydany na promocję transportu pieszego oraz rowerowego przyniósł 18-40 funtów korzyści, szczególnie na obszarach silnie zurbanizowanych. Całkowite oszczędności wynikające z realizacji krajowego programu promocji transportu rowerowego na Wyspach Brytyjskich wynoszą odpowiednio dla 20%, 30% i 50% wzrostu podróży rowerem do roku 2015 (w stosunku do roku 1995): 523 miliony funtów, 785 milionów funtów oraz 1,308 miliarda funtów. Przykładowe rozłożenie takich korzyści w Wielkiej Brytanii przedstawia rysunek zamieszczony wyżej.

W efekcie prowadzonego od lat przez koalicję or-ganizacji pozarządowych „Miasta dla rowerów”25 lobbingu na rzecz zwiększenia znaczenia roweru jako miejskiego środka transportu oraz rozwoju ruchu społecznego tzw. mas krytycznych26 w mia-stach, w 2009 roku przy Generalnej Dyrekcji Dróg

Krajowych i Autostrad powołano zespół do spraw ścieżek (dróg) rowerowych. Zadaniem zespołu jest wspieranie inwestycji w infrastrukturę rowerową w Polsce.27 Po tak krótkim czasie działania trud-no ocenić możliwości wpływu zespołu na zmianę priorytetów inwestycyjnych rządu i samorządów, w których nadal przeważa infrastruktura dla sa-mochodów osobowych.

Tworzenie miejskiej przestrzeni przyjaznej dla osób poruszających się na rowerach, osób z fi-zyczną niepełnosprawnością i osób z dziećmi w wózkach ma ogromny walor społeczny – two-rzenia miasta otwartego, bezpiecznego, przy-jaznego dla człowieka i dla środowiska. Wokół tego powstaje miejska kultura rowerowa i pie-sza. Miasta pięknieją i stają się bardziej kultural-ne, powstaje wspólnota, rośnie kapitał społecz-ny.28 W strategii praktycznie nie uwzględnia się znaczenia takich działań dla zrównoważonego rozwoju Metropolii Silesia.

91


Kiedy na początku lat 70. XX wieku Stanisław Lem wypowiedział te słowa ustami profesora Trottel-

reinera, bohatera Kongresu futurologicznego, autor prawdopodobnie nie spodziewał się,

że w 20 lat później staną się one opisem co-dzienności większości polskich miast. Wtedy jeszcze skala zjawiska „usamochodowienia” miast w Polsce była znacząco mniejsza, a o polityce ekologicznej nad Wisłą nikomu się nie śniło.

Lata 90. XX wieku, a w szczególności pierw-sza dekada XXI wieku, to zdominowanie miej-

skiej przestrzeni przez samochody – osobowe, ale także ciężarowe.

Samochód – konieczne zło w metropolii?

Kryterium zdrowego rozsądku nie jest do historii ludzkiej stosowalne. Czy Averroes, Kant, Sokrates, Newton, Voltaire uwierzy-liby, że w wieku dwudziestym plagą miast, trucicielem płuc, masowym mordercą, przedmiotem kultu stanie się blaszany wó-zek na kółkach? I że ludzie będą woleli ginąć w nim, roztrzaskiwani podczas masowych weekendowych wyjazdów, aniżeli siedzieć cało w domu?29

Stanisław Lem

92


`07

Z poniższego wykresu wynika, że w latach 1995-2007 w Polsce nie była wdrażana zrównoważona polityka transportowa, a jej brak odczuwa boleśnie obecnie większość miast w Polsce.

Przewozy transportem drogowym i transportem szynowym w Polsce w latach 1995-2007

Źródło: Instytut na rzecz Ekorozwoju, Polityka klimatyczna Polski – wyzwanie XXI wieku, Warszawa 2009 Opracowano na podstawie: [EU energy, 2006; EU energy 2009]

93


Samochód zawłaszczający przestrzeń jest naj-mniej efektywnym środkiem transportu w mieście – zużywa najwięcej przestrzeni, energii i innych ograniczonych zasobów, emituje najwięcej hałasu i szkodliwych zanieczyszczeń, powoduje najwię-cej wypadków – także śmiertelnych. Problemy wynikające z indywidualnego transportu samo-chodowego najlepiej opisuje kategoria kosztów zewnętrznych transportu.Do najważniejszych kosztów zewnętrznych transportu należą: wypadki, szkodliwy wpływ na zdrowie, korki drogowe (kongestia), hałas, niszczenie środowiska w wyniku lokalnych emisji oraz globalnych zmian klimatycznych, związanych z emisją gazów cieplarnianych. Koszty zewnętrz-ne stanowią ukrytą dotację – nieprzedstawia-ną w budżecie państwa w sposób zagregowany i dlatego niebudzącą takich emocji jak inne do-

tacje z kieszeni podatników. Koszty zewnętrzne

transportu drogowe-go w Polsce to, jak

szacuje Instytut INFRAS w rapor-cie przygoto-wanym w 2002 roku dla Podgru-

py do spraw Środowiska i Transportu OECD, około 11,7 miliarda euro rocznie. W przypadku kolei, dla porównania, koszty zewnętrzne oszacowane w tej samej analizie przez INFRAS to kwota rzędu 870 milionów euro rocznie. Z mediów dowiadujemy się, że np. kolej otrzymała kilka miliardów złotych wsparcia z budżetu państwa – jednak żeby po-znać prawdziwy i porównywalny poziom dotowa-nia poszczególnych gałęzi transportu, konieczne jest dodanie kwot dotacji ukrytych i dotacji jawnych (np. w postaci wydatków środków pu-blicznych na autostrady). Okaże się wówczas, że transport drogowy otrzymuje znacznie wyższe dotacje niż transport kolejowy czy miejski zbio-rowy. Nasuwa się pytanie: gdzie te dotacje ukryte (koszty zewnętrzne) się ukrywają? W budżecie Mi-nisterstwa Zdrowia – np. na pokrywanie kosztów wypadków transportowych czy leczenie chorób związanych z zanieczyszczaniem powietrza przez samochody. W Ministerstwie Środowiska ukryte koszty motoryzacji to np. „leczenie” lasów niszczo-nych przez kwaśne deszcze, powstające m.in. z po-łączenia spalin z parą wodną w atmosferze. Koszty zewnętrzne płaci nawet… resort kultury; w jego budżecie to wydatki na rewaloryzację zabytków niszczonych w dużym stopniu przez kwaśne desz-cze, pyły i inne zanieczyszczenia powietrza.

94


`07

Błędne koła rosnącej zależności od samochodu

Źródło: Roger Levett, Levett-Therivel sustainability consultants (http://www.levett-therivel.co.uk), za: Towards Transport Justice Transport and Social Justice in an Oil-Scarce Future, Sustrans, 2008

Kierowcy mniej wrażliwi

na osoby na rowerach

WIĘCEJ

PODRÓŻY

SAMOCHODEMMniej

pasażerów autobusów

Nieprzyjazne środowisko

drogowe

Obawy dotyczące

bezpieczeństwa w autobusach

Centra miast degenerują

się

Ludzie przenoszą

się na przedmieścia

Sklepy itp. przenoszą się do lokalizacji

dostępnych dla samochodów

Bardziej rozproszone

modele podróży

Brak kondycji fizycznej,

otyłość

Ludzie unikają

chodzenia i jazdy na rowerze

Zawożenie dzieci do

szkoły samochodem

Mniejsze dochody ze sprzedaży

biletów

Gorszy serwis

autobusowy

Więcej

korków

Dłuższe

podróże

Samochód bardziej

atrakcyjny

Więcej ludzi kupuje

samochody

Jeśli już masz samochód,

jeżdżenie nim jest najtańsze

95


Pierwsza w historii UE komisarz do spraw polityki klimatycznej, Connie Hedegaard, podczas przesłu-chania kandydatek i kandydatów na komisarzy w Parlamencie Europejskim w styczniu 2010 roku wskazała na konieczność internalizacji kosztów zewnętrznych w transporcie oraz ograniczenia emisji CO2, w pierwszej kolejności z samochodów ciężarowych, a następnie osobowych.30

Mimo to całkowite odejście od korzystania z sa-mochodu w metropolii wydaje się w najbliższej perspektywie nierealne. W tej sytuacji realizacja postulatu zrównoważonej mobilności w obszarze transportu drogowego w metropolii może być wspierana przez działania w dwóch kierunkach:

podnoszenia efektywności pojazdów i stru- •mieni transportowych;poszukiwanie nowych funkcji dla samocho- •du, wspierających zrównoważony rozwój w mieście.

Pierwszemu celowi służy m.in. wdrażanie inteli-gentnych systemów transportowych (Intelligent Transportation Systems – ITS). ITS stanowią ob-szerny zbiór różnorodnych technologii (teleko-munikacyjnych, informatycznych, automatycz-nych i pomiarowych) oraz technik zarządzania stosowanych w transporcie w celu ochrony życia uczestników ruchu, zwiększenia efektywności systemu transportowego oraz ochrony zasobów środowiska przyrodniczego.31 Korzyści z wprowa-dzania inteligentnych systemów transportowych obejmują m.in.:

zmniejszenie nakładów na infrastrukturę •transportu (nawet o 30–35% przy zachowa-niu dotychczasowej przepustowości sieci);zwiększenie przepustowości sieci transpor- •towej (nawet o 20%) bez dodatkowych na-kładów inwestycyjnych;wzrost bezpieczeństwa; •zmniejszenie negatywnego oddziaływania •na środowisko, ograniczenie zatłoczenia;zwiększenie efektywności poboru opłat za •korzystanie z infrastruktury transportu;dostarczanie informacji co do potrzeb w za- •kresie eksploatacji i inwestycji w odniesieniu do sieci transportowej.32

Realizacji celu podnoszenia efektywności pojaz-dów i jednocześnie wprowadzaniu nowych funkcji samochodu służy m.in. program wdrażania samo-chodów elektrycznych. Realizuje go profesor Jan Popczyk z Politechniki Śląskiej wraz z Green Stre-am – Koalicją na rzecz niezależności energetycz-nej Polski. Green Stream proponuje zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa energetycz-nego poprzez stworzenie w Polsce rynku samo-chodów elektrycznych zasilanych z odnawialnych źródeł energii. Zdaniem Koalicji przejście na silniki elektryczne w transporcie drogowym przyniesie wiele korzyści:

96


`07

w warunkach polskich gwarantuje niezależ- •ność energetyczną;znacznie zmniejsza lub całkowicie eliminuje •emisję CO2;„elektryczność” dysponuje najlepiej rozbu- •dowaną infrastrukturą;silnik elektryczny jest o wiele bardziej wy- •dajny energetycznie od spalinowego;napęd elektryczny jest znacznie tańszy; •silnik elektryczny eliminuje spaliny i hałas •z miast;miliardy złotych wydawane na ropę pozo- •staną w kraju;do produkcji energii elektrycznej można •wykorzystać wiele różnych odnawialnych źródeł energii.33

Jak wskazują badania inżynierów z Better Place – przedsiębiorstwa promującego zastąpienie sil-ników spalinowych elektrycznymi – przeciętnie samochody jeżdżą dwie godziny dziennie – 22 godziny bezużytecznie stoją.34 Tutaj właśnie po-jawia się innowacyjna propozycja – w połączeniu z inteligentną siecią energetyczną, samochody elektryczne mogą stać się elementami rozproszo-

nego systemu energetycznego, przechowującymi energię w akumulatorach – ładowanymi w okre-sie najmniejszego na nią zapotrzebowania i od-dającymi energię do sieci, gdy inne jej elementy – np. budynki czy miejskie systemy oświetleniowe – będą jej potrzebowały najwięcej. Zasilając inte-ligentną sieć „miksem” rozproszonych lokalnych źródeł odnawialnych (np. biomasa, wiatr, słońce), otrzymujemy w rezultacie bezpieczny, efektywny i niskowęglowy system energetyczny, a jednocze-śnie bardziej zrównoważony system transportowy metropolii.

Jednak elektryczne samochody nie rozwiążą wszystkich problemów, wynikających z korzysta-nia z indywidualnego transportu drogowego: za-tłoczenia na drogach, wypadków transportowych czy pogarszającego się stanu zdrowia społeczeń-stwa, wynikającego z braku fizycznej aktywno-ści. Niektóre z tych problemów mogą się nawet pogłębić (jeśli zwiększy się atrakcyjność aut). Nie możemy zatem zapominać, że priorytetami zrównoważonej polityki transportowej w Metropolii Silesia powinny być: racjonaliza-cja popytu transportowego, transport zbio-rowy oraz sieć dróg rowerowych oraz stref pieszych i pieszo-rowerowych.

97

PrzypisyAttitudes on issues related to EU Transport Policy1 (Stosunek do kwestii związanych z unijną polityką trans-portową). Badanie Flash Eurobarometr 206b, lipiec 2007.

Komunikat nt. Przyszłości Transportu przyjęty przez Komisję 17. 06. 2009 r.: http://ec.europa.eu/trans-2 port/strategies/2009_future_of_transport_en.htm

Informacja prasowa Grupy Zielonych w Parlamencie Europejskim dotycząca planu działania na rzecz 3 mobilności w miastach: http://www.greens-efa.org/cms/pressreleases/dok/307/[email protected]

Wojciech Suchorzewski, 4 Jaki transport w zrównoważonym rozwoju, Instytut na rzecz Ekorozwoju, War-szawa, styczeń 2009.

Informacje na temat organizacji społecznych działających w województwie śląskim m.in. na portalu 5 http://slask.ngo.pl

Metody „końca rury” to usuwanie skutków zamiast likwidacja przyczyn. W przypadku zanieczyszczeń naj-6 częściej sprowadzają się np. do zakładania filtrów na kominach zamiast wdrażania technologii ogranicza-jących powstawanie zanieczyszczeń u źródła.

W literaturze anglojęzycznej używa się określenia 7 transport justice. Wiele ciekawych opracowań ana-lizujących miejskie i krajowe strategie realizacji sprawiedliwości transportowej z perspektywy różnych wykluczeń, ze względu na pochodzenie etniczne, płeć, wiek, niepełnosprawność itp. znaleźć można na brytyjskiej stronie dotyczącej zrównoważonego transportu: www.sustrans.org.uk

Komisja Europejska, Green Mobility on the move. 34 projects funded by the Intelligent Energy – Europe 8 programme, Project report, kwiecień 2009

Portal gazeta.pl: Awantura o buspasy, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/8,95190,7142054.html9

http://transinfo.pl/text.php?id=23286, 10 http://kolej.wikidot.com/blog:piszemy-listy-w-sprawie-wspolnego-biletu

Ernst & Young, 11 Diagnoza stanu systemu transportowego oraz plan rozwoju transportu zbiorowego w ob-szarze działania KZK GOP, Warszawa-Katowice, sierpień 2007; http://www.kzkgop.pl/dzialalnosc/plan

P+R – z ang. 12 Park and Ride, z niem. Parken und Reisen, dosłownie „parkuj i jedź, podróżuj”, więcej: http://pl.wikipedia.org/wiki/Parkuj_i_Jedź

http://pl.wikipedia.org/wiki/Szybka_Kolej_Regionalna13

Zakład Transportu Miejskiego wprowadził w Warszawie pierwszy pas autobusowo-tramwajowy 14 (PAT) i sukcesywnie wprowadza kolejne buspasy wraz ze śluzami świetlnymi; więcej informacji: http://ztm.waw.pl/informacje.php?i=111&c=98&l=1. Podobne rozwiązania wprowadza się m.in. w Krakowie i we Wrocławiu.


98

Polskie Linie Kolejowe: http://www.plk-inwestycje.pl/prowadzone-modernizacje/modernizacja-linii-e-15 65c-e-65, http://www.plk-inwestycje.pl/prowadzone-modernizacje/modernizacja-linii-e-30c-e-30

Specjalnie wydzielone pasy jezdni przeznaczone tylko dla transportu zbiorowego, które w zależności 16 od miasta obejmuje: tylko autobusy; autobusy i taksówki albo autobusy; taksówki i samochody osobo-we z co najmniej trzema pasażerami.

http://www.plk-inwestycje.pl/koleje-duzych-predkosci17

Linia kolejowa łącząca Warszawę z Łodzią, Wrocławiem i Poznaniem, http://pl.wikipedia.org/wiki/18 Linia_”Y”

Więcej: Karol Trammer, 19 Dokąd jedzie polska kolej?, infos nr 18(65), Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, 8 października 2009 r., Warszawa

http://transinfo.pl/text.php?id=2822320

B+R - z ang. bike and ride – parkingi zintegrowane z transportem zbiorowym (w szczególności kole-21 jowym)

Eurobarometer, 22 Attitudes on issues related to EU Transport Policy, The Gallup Organization, lipiec 2007.

Śląska Inicjatywa Rowerowa: http://obywatelenarowery.pl23

Ernst & Young, 24 Diagnoza stanu systemu transportowego…, op.cit.

Główna strona internetowa koalicji Miasta dla rowerów: www.rowery.org.pl25

Więcej na temat mas krytycznych w Polsce i na świecie: http://pl.wikipedia.org/wiki/Masa_Krytyczna26

Strona zespołu ds. ścieżek (dróg) rowerowych http://www.gddkia.gov.pl/article/drogi_i_mosty/in-27 frastruktura_rowerowa/index.php

Beata Maciejewska, Dariusz Szwed, 28 Zielone Miasto Nowej Generacji, www.miasto.zieloni2004.pl, Bruk-sela, 2007.

Stanisław Lem, 29 Kongres Futurologiczny, wypowiedź profesora Trottelreinera

Euractiv.com: Hedegaard eyes tougher emission cuts from transport; http://www.euractiv.com/en/30 priorities/hedegaard-eyes-tougher-emission-cuts-transport/article-188978

ITS Polska: Czym jest ITS?; http://www.itspolska.pl/?page=1131

Rolbiecki Ryszard, 32 Przesłanki wykorzystania systemów informacyjnych w transporcie, Logistyka 3/2009

Klaster Green Stream, 33 Argumenty za przejściem na silniki elektryczne w transporcie; http://www.green-stream.org/?q=node/5

Edwin Bendyk, 34 Shai Agassi. Wizjoner nowej generacji. „Polityka”, nr 1 (2737) z dnia 2010-01-02; s. 92-94, http://archiwum.polityka.pl/art/shai-agassi-wizjoner-nowej-generacji,426546.html


`07

99

Przyroda nie wytwarza

odpadów – surowce krążą w naturze w za-

mkniętych cyklach, przetwa-rzane i wielokrotnie wyko-

rzystywane na różnych etapach funkcjonowania ekosystemów. Spo-

łeczeństwo funkcjonujące zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju na-

leżałoby więc nazwać bezodpado-we społeczeństwo recyklingu. Podstawowym elementem strategii UE służącej budowaniu takiego społeczeń-stwa jest określenie zadania ogranicze-

nia ilości odpadów o 20% do 2010 r. i o 50% do 2050 r. Ponadto ilość odpa-

dów biodegradowalnych trafiają-cych na wysypiska w latach 2010,

2013 i 2020 musi zmniejszyć się odpowiednio o 25%, 50%

i 65% w stosunku do ilo-ści z 1995 r.

100

rozdział `08

Społeczeństwo recyklingu

101


Przy-roda nie

wytwarza odpadów – surowce

krążą w naturze w zamkniętych cyklach, przetwa-rzane i wielokrotnie wykorzystywane na różnych etapach funkcjonowania ekosystemów. Społe-czeństwo funkcjonujące zgodnie z zasadą zrówno-ważonego rozwoju należałoby więc nazwać bez-odpadowym społeczeństwem recyklingu. Podstawowym elementem strategii UE, służącej budowaniu takiego społeczeństwa, jest określe-nie zadania ograniczenia ilości odpadów o 20% do 2010 r. i o 50% do 2050 r. Ponadto ilość odpadów biodegradowalnych trafiających na wysypiska w latach 2010, 2013 i 2020 musi zmniejszyć się odpowiednio o 25%, 50% i 65% w stosunku do ilości z 1995 r.

Strategia Unii Europejskiej w kwestii odpadów oparta jest na trzech zasadniczych priorytetach:

zapobieganie powstawaniu odpadów1. : stanowi ono kluczowy element każdej strate-gii gospodarki odpadami. Ograniczanie ilości odpadów u źródła oraz ograniczanie zawarto-ści substancji niebezpiecznych w produktach automatycznie ułatwia ich późniejsze zago-spodarowanie. Zapobieganie powstawaniu odpadów może być realizowane poprzez m.in. zmiany w procesie produkcji czy sposobie pro-jektowania produktów, ale także poprzez dzia-łania promujące ograniczanie konsumpcji oraz zakupy zielonych produktów i usług – czyli wspieranie bardziej zrównoważonych modeli konsumpcji.wielokrotne użycie i odzysk surowców 2. wtórnych: jeśli nie można uniknąć wytwa-rzania odpadów, konieczne jest wdrażanie systemów promujących wielokrotne użycie oraz recykling. Komisja Europejska, w celu ograniczenia wpływu odpadów na środowisko, zdefiniowała kilka specyficznych strumieni odpadów. Przepisy unijne dotyczą w szcze-gólności opakowań, wraków samochodowych, baterii oraz odpadów elektrycznych i elektro-nicznych.


102


`08

poprawa w zakresie ostatecznego skła-3. dowania i monitoringu: odpady, które nie mogą być wielokrotnie użyte albo poddane recyklingowi, powinny zostać bezpiecznie utylizowane w spalarni, a wysypisko odpadów powinno być miejscem ich ostatecznego skła-dowania. Obie te metody wymagają szczegóło-wego monitoringu ze względu na ich potencjał powodowania poważnych szkód w środowisku. UE przyjęła dyrektywę ustanawiającą surowe wymagania dotyczące zarządzania składo-wiskami odpadów. Przepisy zakazują składo-wania niektórych typów odpadów, jak opony, oraz wyznaczają cele w zakresie ograniczania ilości odpadów biodegradowalnych. Inna dy-rektywa ustanawia niskie limity poziomu emi-sji ze spalarni. Unia zamierza także ograniczyć emisje dioksyn i tlenków azotu (NOx), dwu-tlenku siarki (SO2) i chlorowodoru (HCl), które mogą być szkodliwe dla zdrowia ludzi.1

W tym obszarze polityki Unia Europejska działa w myśl czterech głównych zasad:

zasada działania zapobiegawczego: ogra- •niczanie odpadów już u źródła i zachęcanie zakładów przemysłowych do wytwarzania i proponowania, a konsumentów do zakupu i wybierania produktów i usług, z których po-

wstaje mniej odpadów, a także opracowywa-nie i promowanie ogólnoeuropejskiej strategii w sprawie recyklingu; zasada „zanieczyszczający płaci”: kraj lub za- •kład, który zanieczyszcza, jest zobowiązany do pokrycia kosztów związanych z likwidacją zanieczyszczenia; należy zidentyfikować szko-dliwe substancje, a producenci muszą ponosić odpowiedzialność za zbieranie, utylizację i re-cykling odpadów; zasada ostrożności: należy zapobiegać wszyst- •kim potencjalnym zagrożeniom; zasada bliskości geograficznej: likwidacja od- •padów jak najbliżej źródła ich powstawania.2

103

DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA

Wydobycie/Uzyskiwanie Odpady

PRZYRODA

uzyskiwanie energii i surow-ców pierwotnych bez wyrzą-dzania szkód oraz wycofanie się z użycia naturalnych i wy-tworzonych przez człowieka substancji toksycznych i bio-akumulujących się

recyrkulacja materii biologicz-nej z powrotem do przyrody bez wyrządzania szkód

projektowanie procesów, pro-duktów, usług i infrastruktury tak, aby podlegały łatwej re-cyrkulacji, a zatem nie powo-dowały szkód ekologicznych i społeczno-gospodarczych

recyrkulacja substancji tok-sycznych i materiałów w za-mkniętych cyklach przemysło-wych

Źródło: Bob Doppelt: Leading Change toward Sustainability, wrzesień 2003, Greenleaf Publishing Limited, Wielka Brytania


Strategia Unii Europejskiej dotycząca zapobiegania powsta-waniu odpadów i ich recyklingu ma na celu utorowanie

drogi do powstania „społeczeństwa recyklingu” poprzez rozdzielenie (decoupling) wzrostu gospo-

darczego od zużycia surowców naturalnych. Ta strategia stanowi element szerszej strategii oraz

polityk dotyczących zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Ich celem jest odmaterializowa-nie gospodarki i podniesienie jej efektywności surowcowo-energetycznej oraz zwiększenie aktywności społeczeństwa. Innymi słowy –

umożliwienie wzrostu jakości życia i zrównowa-żonego rozwoju przy jednoczesnym ograniczaniu

zużycia surowców nieodnawialnych i produkcji energii ze źródeł nieodnawialnych. To zaś oznacza

zamykanie cykli produkcji i konsumpcji, co obrazuje poniższy rysunek.

104


`08

Kalendarz UE dotyczący tworzenia “społeczeństwa recyklingu”:

21 grudnia 2005 r.: Komisja Europejska przyjmuje Strategię tematyczną w sprawie zapobiegania •powstawaniu odpadów i ich recyklingu.Czerwiec 2008 r.: uzgodnienie nowych celów w zakresie recyklingu odpadów komunalnych, bu- •dowlanych i pochodzących z rozbiórki. To uzgodnienie stanowi część nowej dyrektywy ramowej UE w sprawie odpadów.12 grudnia 2008 r.: w życie wchodzi znowelizowana dyrektywa ramowa w sprawie odpadów. •3 grudnia 2008 r.: Komisja przyjmuje Zieloną Księgę dotyczącą gospodarki bioodpadami w UE. •Kwiecień 2009 r.: Europejska Agencja Środowiska prezentuje przegląd recyklingu odpadów ko- •munalnych w UE-27.25 czerwca 2009 r.: Rada UE przyjmuje konkluzje dotyczące Zielonej Księgi w sprawie gospodaro- •wania odpadami biologicznymi.Do końca 2009 r.: Komisja przygotowuje ocenę oddziaływania różnych opcji polityki dla poszcze- •gólnych przepisów UE dotyczących odpadów biologicznych.2010 r.: Komisja jest zobowiązana do przedstawienia projektu dyrektywy dotyczącej odpadów •biologicznych.12 grudnia 2010 r.: ostateczna data transpozycji ramowej dyrektywy w sprawie odpadów do •przepisów krajowych.Do 2014 r.: kraje członkowskie są zobowiązane do stworzenia specjalnych programów doty- •czących zapobiegania powstawaniu odpadów zgodnie ze znowelizowaną ramową dyrektywą w sprawie odpadów.Do 2015 r.: Komisja ma dokonać przeglądu instrumentów i celów ramowej dyrektywy w sprawie •odpadów, i – jeśli okaże się to konieczne – wzmocnić cele oraz rozważyć ich ustanowienie dla innych strumieni odpadów.Do 2015 r.: kraje członkowskie są zobowiązane do stworzenia systemów oddzielnego odbioru •papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła w ramach ramowej dyrektywy w sprawie odpadów.Do 2020 r.: cel UE – zwiększenie wielokrotnego użycia i recyklingu surowców w strumieniu od- •padów komunalnych (co najmniej papier, metale, tworzywo i szkło) do poziomu minimum 50% (wagowo).Do 2020 r.: cel UE – zintensyfikowanie użycia, recyklingu i innych metod odzysku materiałowego •odpadów innych niż niebezpieczne w strumieniu odpadów budowlanych i pochodzących z roz-biórki do wagowego poziomu minimum 70% (wagowo).

Źródło: Euractive.com: Towards a recycling society

105


Przedstawiony kalendarz wskazuje wiele ambit-nych celów, których realizacja – jak wynika z do-tychczasowych doświadczeń – nie będzie łatwa, ale jest konieczna. Gdybyśmy nie zmienili postę-powania, to do 2050 roku zużycie surowców na-turalnych wagowo zwiększyłoby się czterokrotnie. Przekracza to możliwości wytwórcze dotyczące surowców pierwotnych oraz pojemność odbiera-nia zanieczyszczeń przez ekosystem Ziemi, której zasoby już obecnie wykorzystujemy, przekracza-jąc o 30% możliwości ich odnawiania.3

Korzyści ze zrównoważonej gospodarki surowcami w metropolii to m.in.:

racjonalizacja wydatków mieszkańców; •zmniejszenie ilości odpadów trafiających na •wysypiska i/lub do spalarni, a przez to także ograniczenie emisji zanieczyszczeń do wody i powietrza (w tym gazów cieplarnianych, szczególnie metanu z wysypisk);

poprawa stanu zdrowia i środowiska przez •ograniczanie (internalizację) ekologicznych i społecznych kosztów zewnętrznych wynika-jących ze składowania i spalania odpadów;

zwiększenie konkurencyjności gospodarki •oraz ograniczenie jej uzależnienia od impor-

tu przez zmniejszenie jej energochłonności i materiałochłonności (surowce pierwotne), odzyskiwanie surowców wtórnych oraz lepsze zarządzanie zasobami;

rozwój innowacyjnych sektorów gospodarki •i technologii, np. ekoprojektowania (ecode-sign);

powstawanie zielonych miejsc pracy o wyso- •kiej wartości społecznej, gospodarczej i eko-logicznej: recykling tworzy 5–7 razy więcej miejsc pracy niż spalanie odpadów i 10 razy więcej niż ich składowanie na wysypisku.4

W Metropolii Silesia podstawowym sposobem unieszkodliwiania odpadów jest obecnie ich składowanie na wysypiskach, co jest sprzeczne z zasadami postępowania obowiązującymi w UE, opisanymi wyżej. Szczegółowe cele i zadania w gospodarce odpadami zostały określone w „Krajowym planie gospodarki odpadami 2010”, którego założenia są przenoszone odpowiednio na plany wojewódzkie, powiatowe i gminne. Zgodnie z unijnymi przepisami, już w 2010 roku na wysypiska musi trafić o 25% odpadów biode-gradowalnych mniej niż w 1995 roku. W latach 2013 i 2020 to zmniejszenie musi wynieść odpo-wiednio 50% i 65%.

106


`08

Za niewypełnienie tych zobo-wiązań UE nałoży na Polskę kary – za każdy dzień opóźnienia za-płacimy 260 tys. euro.5 W tej sytuacji Strategia Rozwoju GZM „Silesia” zakłada budowę 1 albo 2 spalarni (nazywanych „zakładami termicznego prze-twarzania odpadów”). W tym samym dokumencie wskazuje się na „brak rozwiązań systemo-wych w zakresie gospodarki od-padami” oraz „niewystarczającą ilość infrastruktury technicznej niezbędnej do osiągnięcia zakła-danych poziomów odzysku i re-cyklingu odpadów”. Cel, jakim według autorów Strategii jest „zintegrowana gospodarka od-padami komunalnymi”, ma być realizowany „głównie poprzez budowę zakładu termicznego unieszkodliwiania odpadów komunalnych wytwarzanych na terenie Metropolii Silesia, ale także poprzez szeroko zakrojone działania edukacyjne mieszkań-ców”. Można to podsumować: spalarnia i edukacja. Z tego zapi-su nie wynika jednak, o jaką ilość i jakimi metodami ograniczony zostanie strumień odpadów u źródła, jaka wielkość odpadów poddana zostanie recyklingowi i kompostowaniu (w tym przy-domowemu) itd. Można więc stwierdzić, że opisana gospo-darka odpadami nie ma charakteru zintegro-wanego i nie jest zgodna z unijną hierarchią po-stępowania z odpadami (wyrażoną przepisami

UE w tym zakresie), w której spa-lanie stanowi jedynie uzupełnie-nie systemów ograniczających ilość odpadów oraz systemów wielokrotnego użycia i recyklin-gu. W szczególności znoweli-zowana dyrektywa ramowa w sprawie odpadów z 2008 roku wskazuje, że zapobieganie po-wstawaniu odpadów oraz recy-kling (wraz z kompostowaniem) traktuje się jako priorytet wobec spalania odpadów. Zgodnie z tą znowelizowaną dyrektywą, spalania należy unikać, po-dobnie jak składowania. Inne pytanie dotyczy zrealizowania wymaganych dyrektywą celów w zakresie opakowań i odpadów opakowaniowych – Polska jest zobowiązana do wprowadze-nia przepisów wymagających recyklingu 55% tego rodzaju odpadów do końca 2014 roku. Niemożliwe jest zatem ich spa-lenie, a ponadto spełnienie tego wymogu odzysku znacząco ob-niży kaloryczność odpadów, czy-li dramatycznie pogorszy ekono-mikę funkcjonowania spalarni.

Nowe przepisy odpa-dowe w Polsce22 stycznia 2010 roku Sejm uchwalił nową ustawę o od-padach.6 Głównym celem nowych przepisów odpado-wych jest dostosowanie ich do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z 19 listopa-da 2008 roku w sprawie odpadów oraz uchylającej niektóre dyrektywy, sta-nowiącej podstawowy akt prawny dotyczący gospodar-ki odpadami w Unii Europej-skiej. Przyjęta nowelizacja umożliwia m.in. zamykanie z urzędu składowisk odpa-dów, które nie spełniają wy-mogów prawa, oraz zakaz składowania selektywnie zebranych odpadów palnych i ulegających biodegradacji. Zgodnie z nowymi przepisa-mi odpady niezawierające substancji niebezpiecz-nych będą musiały być zagospodarowywane lub utylizowane w wojewódz-twie, w którym zostały wytworzone, z wyjątkiem sytuacji, gdy bliżej będzie do zakładu unieszkodliwia-jącego odpady w sąsiednim województwie.

107


Zapobieganie powstawaniu odpadów

W Strategii Rozwoju GZM „Silesia” brak zatem działań na rzecz ograniczania strumienia odpa-dów i jego szkodliwości. Podkreślmy to jeszcze raz – priorytetowego elementu hierarchii postę-powania z odpadami obowiązującej w całej Unii Europejskiej.

Najogólniej rzecz biorąc, działania mające na celu ograniczenie ilości i szkodliwości odpadów mogą być skierowane do:

producentów i usługodawców – przez m.in.:

wspieranie rozwoju czystszych oraz bezodpa- •dowych technologii;

wspieranie proekologicznego projektowania •produktów i usług;

prowadzenie prac badawczo-rozwojowych; •konsumentów – w celu zmiany ich nawyków i postaw konsumenckich przez:

edukację konsumencką; • kampanie społeczne promujące np. „jakość •a nie ilość”;

stosowanie ekoetykiet; • wprowadzanie instrumentów ekonomicznych •zachęcających do zmiany zachowań, np. opłat za jednorazowe produkty, opłat depozyto-wych na produkty mające wrócić do ponow-nego wykorzystania albo recyklingu (butelki zwrotne, akumulatory itp.).

108


`08

Autorzy Strategii podkreślają, że skuteczność edu-kacji w zakresie ochrony środowiska oraz poziom wiedzy ekologicznej społeczeństwa w Metropolii Silesia są wciąż niezadowalające. Brakuje jednak w tym dokumencie wskazania, że ta sytuacja po części jest skutkiem niespójności ram finansowo-prawnych, które często zachęcają do zachowań szkodliwych dla zdrowia i środowiska, np. spalania odpadów w domowych piecach. W tym wypadku widać konieczność powiązania różnych polityk sektorowych metropolii (jeden z kluczowych postulatów realizacji zasady zrównoważo-nego rozwoju), np. zwiększenie zakresu wsparcia termomodernizacji budyn-ków ograniczyłoby rozmiar spalania odpadów w piecach domowych. Innym przykładem absurdalnych działań administracji jest rezygna-cja z opłat za jednorazowe torby plastikowe. Przeciwny wprowa-dzeniu opłat był premier Donald Tusk; jego zdaniem uderzyłyby to w przedsiębiorców i wprowadziło niepotrzebne biurokratyczne bariery. Z kolei szef doradców premiera Michał Boni uznał, że opłaty są niepotrzebne, gdyż… „foliówki doskonale nadają się do

zużycia w spalarniach śmieci”.7 Minister Boni za-pomniał dodać:… i w domowych piecach. Skąd-inąd myślenie: produkujmy odpady, żeby można było je następnie (oczywiście jak najdrożej) utyli-zować, pokazuje, do czego może prowadzić wiara we wskaźnik PKB jako miernik rozwoju.8

109


Obecnie na terenie Metropolii Silesia działa 7 sortowni odpadów o wydaj-ności 190 tys. ton/rok oraz 7 kom-postowni o wydajności 104,3 tys. ton/rok. W sumie zatem z zebranych w 2006 roku 684,2 tys. ton odpadów,

segregacji i kompostowaniu można byłoby potencjalnie poddać 294, 3 tys.

ton, co stanowi 43% zebranych odpa-dów. Zaledwie w dwóch miastach Metro-

polii znacząca część odpadów nie trafiała na wysypisko – w Chorzowie i w Katowicach

– odpowiednio 34,3% i 45,5%. W pozostałych mia-stach ten poziom wahał się od 4% do 0%. Mimo to

w Strategii nie wskazuje się na konieczność zwiększenia liczby sortowni i kompostowni odpadów w Metropolii Silesia.

W części projektu Strategii dotyczącej odpadów całkowicie pominięto także temat lo-kalnych systemów wielokrotnego użycia, które mogą obejmować systemy wymiany używanych przedmiotów (np. odzieży), opakowania wielokrotnego użycia czy sklepy recyklingowe. Brak polityki wielokrotnego użycia w Metropolii Silesia (zarówno na poziomie metropolii, jak i należących do niej miast) powoduje, że takie proekologicz-ne zachowania stają się wstydliwe wobec szalejącego w galeriach handlowych kon-sumpcjonizmu, podczas gdy w wielu metropoliach europejskich (ale także w rosnącej liczbie polskich miast) rozwija się kultura wielokrotnego użycia i oszczędności.

Wielokrotne użycie i odzysk surowców wtórnych

110


`08

Sklepy recyklingoweCiekawym sposobem ograni-czania ilości odpadów są tzw. „sklepy recyklingowe”, funk-cjonujące w wielu krajach europejskich w ramach tzw. ekonomii społecznej.9 Idea polega na tworzeniu zielo-

nych miejsc pracy m.in. przy odnawianiu lub naprawianiu

używanych przedmiotów, wyrzucanych do specjalnych po-

jemników, czy oddzielaniu wyso-kiej jakości surowców wtórnych. Takie sklepy, dając wartościowe dla lokalnej społeczności miejsca pracy, jednocześnie ograniczają ilość odpadów trafiających na wysypiska i zmniejszają emisję zanieczyszczeń (w tym gazów cieplarnianych). W ten sposób przynoszą jednocześnie korzyści społeczne, ekologiczne i gospo-darcze. Przykładem z Polski jest Stowarzyszenie „Niepełnosprawni dla Środowiska EKON”, które stwo-rzyło w Warszawie 444 zielone miejsca pracy dla osób z niepeł-nosprawnością (w tym 258 osób chorych psychicznie) przy zbiórce i segregowaniu odpadów opako-waniowych.10 W tym kontekście ciekawe są wyniki badania war-tości pracy wykonywanej m.in. przez osoby pracujące w sortowni odpadów, które przedstawiła bry-tyjska Fundacja Nowej Ekonomii. Wskazują one, że każda złotówka wydana na wynagrodzenie w tym sektorze przynosi 12 złotych zsumowanej wartości dóbr dla lokalnej społeczności.11

W dokumencie brak także wskazania na kompo-stowanie przydomowe, które jest preferowaną metodą kompostowania odpadów biodegrado-walnych w zrównoważonej gospodarce surowcami wtórnymi, ponieważ zmniejsza strumień odpadów, a dodatkowo jest zgodna z zasadą bliskości, opisy-wanej na początku rozdziału. Taka metoda kompo-stowania zapewnia zamknięcie obiegu surowców na poziomie lokalnym, ograniczając w ten sposób transport odpadów.

W przypadku odzysku surowców wtórnych i kom-postowania odpadów organicznych niezwykle istotne jest jednoczesne poszukiwanie lub tworze-nie rynków na produkty wytwarzane z wykorzysta-niem odzyskanych surowców. Jednym ze sposobów na budowanie takich rynków jest stosowanie „zie-lonych zamówień publicznych”, o których wspomi-nają autorzy Strategii. To wymaga wprowadzenia do procedury zamówień publicznych kryteriów ekologicznych (np. ograniczanie ilości odpadów trafiających do spalarni i/lub na wysypisko) oraz społecznych (np. tworzenie zielonych miejsc pracy przy segregacji odpadów).

111

spalanie z odzyskiem

energiirecykling oddzielanie

u źródła

komputery 0,15 12,60 278,35

gazety 0,74 4,83 10,68

PET (tw. szt.) 1,01 15,48 20,71

oddzielanie u źródła

recykling

spalanie z odzyskiem energii

40,00

30,00

20,00

10,00

0,00PET gazety komputery


Energia odzyskana w wyniku zastosowania różnych metod gospodarki surowcami wtórnymi (MWh/tonę surowca)

Jak widać z powyższego rysunku, zarówno ograniczanie ilości odpadów, jak odzysk surowców wtór-nych mają pozytywny wpływ na globalny klimat poprzez zmniejszanie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery.

Źródło: Waste Management and Energy Savings: Benefits by the NumbersAnne Choate, Lauren Pederson, Jeremy Scharfenberg, ICF Con-sulting, WaszyngtonHenry Ferland, Agencja Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczo-nych, Waszyngton, 2005

112


`08

Projekt Strategii Rozwoju GZM „Silesia” do 2025 roku wskazuje, że cel stworzenia zintegrowanej gospodarki odpadami komunalnymi „realizowany będzie głównie poprzez budowę zakładu termicz-nego unieszkodliwiania odpadów komunalnych”. Realizacja tego zadania planowana jest z wyko-rzystaniem środków Unii Europejskiej.13 Oznacza to, że inwestycja będzie podlegała wszystkim rygorom przepisów unijnych. Przypomnijmy, że w 2008 roku przyjęta została znowelizowana dyrektywa ramowa w sprawie odpadów, której celem jest zmniejszenie ilości odpadów składowa-nych na składowiskach lub spalanych, gdyż obie te formy utylizacji są szkodliwe dla środowiska. Jednocześnie posłowie Parlamentu Europejskiego zgodzili się, że spalanie komunalnych odpadów stałych powinno być, według proponowanej dy-rektywy, zakwalifikowane jako odzyskiwanie, pod warunkiem, że proces ten spełnia określone normy wydajności energetycznej. W ten sposób tylko naj-bardziej wydajne energetycznie spalarnie miejskie będą zakwalifikowane jako urządzenia odzyskują-ce.14 To oznacza, że do spalarni będą musiały trafiać tylko te wysegregowane odpady, które zapewnią wysoką wydajność procesu spalania, czyli odpady wysokokaloryczne, np. tworzywa sztuczne i ma-kulatura. Jednocześnie zgodnie z inną dyrektywą 55% opakowań i odpadów opakowaniowych od 2015 roku ma być poddane recyklingowi. Przy ta-

kim ukie-runkowaniu środków (spalanie zamiast selektywnej zbiórki i recyklingu) nie ma szans na wypełnienie zobowią-zań wynikających z dyrektywy opakowaniowej. Strategia nie odpowiada także na pytanie, dla-czego mielibyśmy spalać odpady nadające się do recyklingu, co jest metodą preferowaną zgodnie z prawem unijnym, tańszą i bardziej ekologiczną.Ponadto spalanie odpadów budzi największe kontrowersje społeczne, a członkowie komi-tetów protestacyjnych z kilku miast w Polsce stworzyli sieć S.E.R.I.O., która ma na celu pro-mocję alternatywnych wobec spalarni rozwią-zań.15 Na konflikty wokół spalarni odpadów komunalnych w Polsce zwraca także uwagę europejska organizacja CEE Bankwatch, wska-zując na problemy z wszystkimi 12 projekami.16

Spalanie odpadów – nieefektywne wydawanie publicznych pieniędzy

113


W stanowisku organizacji ekologicznych sygno-wanym m.in. przez CEE Bankwatch pt. „Spalarnie pieniędzy” podkreśla się, że „wdrożenie progra-mu budowy spalarni zahamuje rozwój systemów selektywnej zbiórki odpadów oraz recyklingu w miastach, gdzie przewidziane są te zakłady” oraz że „w ramach funduszy unijnych promowane są technologie droższe i bardziej szkodliwe dla śro-dowiska, jaką jest spalanie, kosztem technologii tańszych – recyklingu” .17

W Polsce obecnie działa jeden zakład termicznej utylizacji odpadów komunalnych – spalarnia w Warszawie. W liście otwartym dotyczącym rozbudowy tej spalarni pozarządowa organizacja ekologiczna Zielone Mazowsze wskazuje wiele błędów popełnionych przy wydawaniu decyzji:

brak udziału społecznego;1.

tryb sprzed nowelizacji przepisów dostosowu-2. jącej je do uwag Komisji Europejskiej;

naruszenie przepisów prawa materialnego 3. – niezgodność z dyrektywami: 91/156/EWG o odpadach, ramową 2008/98/WE o odpa-dach, kogeneracyjną 2004/8, o efektywności rynku energetycznego 2006/32, opakowanio-wą 94/62/WE;

przekroczenie tysiąckrotne dopuszczalnych 4. poziomów emisji dioksyn określonych roz-porządzeniem ministra środowiska z dnia 20 grudnia 2005 roku w sprawie standardów emi-syjnych z instalacji oraz dyrektywą 2000/76;

brak przedstawienia jakichkolwiek informacji 5. o długofalowych skutkach finansowych inwe-stycji dla miasta;

żenująca jakość raportu oddziaływania na śro-6. dowisko dla inwestycji;

brak analizy wariantów alternatywnych – nie-7. spalarniowych.18

Problemy spalarni warszawskiej (zbudowanej jeszcze przed wejściem Polski do UE, a zatem w zupełnie innych uwarunkowaniach prawnych) powinny stać się przedmiotem analizy. W świetle przedstawionych powyżej argumentów Strategia Rozwoju GZM „Silesia” powinna zawierać także wstępną analizę kosztów i korzyści alternatywne-go scenariusza zintegrowanej gospodarki odpada-mi komunalnymi metropolii; takiego, w którym wykorzystano by maksymalny potencjał ograni-czania ilości i szkodliwości strumienia odpadów oraz systemy wielokrotnego użycia, recyklingu i kompostowania, bez konieczności budowy za-kładu termicznej utylizacji odpadów.

114


`08

PrzypisyKomisja Europejska, 1 Odpady, http://ec.europa.eu/environment/waste/index.htmKomisja Europejska, 2 Środowisko dla młodych Europejczyków, http://ec.europa.eu/environment/youth/waste/waste_what_the_eu_does_pl.htmlWWF, 3 Living Planet Report 2008, http://www.panda.org/about_our_earth/all_publications/living_planet_report/http://www.euractiv.com/en/sustainability/recycling-society/article-1824994 http://budownictwo.wnp.pl/na-slasku-nie-powstana-spalarnie-smieci,92637_1_0_0.html5 Ustawa o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw, 6 http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/opisy/2002.htmKrytyka Polityczna, Ekonews, 7 Foliówki bez opłat, http://www.krytykapolityczna.pl/Ekoprzeglad-prasy/sieci/Ekonews-Foliowki-bez-oplat/menu-id-246.htmlJedną z ciekawszych inicjatyw w Unii Europejskiej jest projekt Beyond GDP, którego celem jest lepsze 8 mierzenie rozwoju, bogactwa i dobrobytu; więcej: http://www.beyond-gdp.euPortal ekonomii społecznej: www.ekonomiaspołeczna.pl9 Bałtycka Sieć Europejskiej Partii Zielonych, 10 Zielone Miasto Nowej Generacji, www.miasto.zieloni2004.pl, Bruksela 2007.tm, PAP: 11 Badanie: sprzątacze bardziej wartościowi od bankierów, http://gospodarka.gazeta.pl/Gielda/1,85951,7361326,Badanie__sprzatacze_bardziej_wartosciowi_od_bankierow.html. Więcej: Eilis Lawlor, Helen Kersley and Susan Steed, A Bit Rich: Calculating the real value to society of different profes-sions, New Economics Foundation, Londyn, grudzień 2009.http://ec.europa.eu/environment/news/efe/greenweek/081119_greenwk_02_wastercyc_pl.htm12 Portalsamorzadowy.pl, 13 GZM chce zbudować spalarnie do 2015 r., http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/gzm-chce-zbudowac-spalarnie-do-2015-r,1969.htmlParlament Europejski, 14 Dyrektywa w sprawie odpadów. Mniej śmieci, więcej recyklingu, http://www.eu-roparl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=IM-PRESS&reference=20080616IPR31745&language=PL„Dziennik Polski”, 15 Zamierzają na S.E.R.I.O walczyć ze spalarniami śmieci, http://www.dziennikpolski24.pl/Artykul.100+M5cb7bbf80af.0.htmlCEE Bankwatch Network, 16 Mapping controversial anti-crisis paths for EU and EIB funding in central and eastern Europe, http://www.bankwatch.org/billions/Spalarnie pieniędzy. Stanowisko organizacji ekologicznych w sprawie programu budowy spalarni odpa-17 dów komunalnych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, http://www.zieloni2004.pl/news-2810.htmKrzysztof Rytel, 18 List otwarty do Prezydent Warszawy ws. spalarni, „Zielone Mazowsze”, http://www.zm.org.pl/?a=spalarnia-102-list_otwarty

115

Zdjęcia (strona - autor):

4 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/3168006568/in/set-72157616636339571/

6 - http://www.flickr.com/photos/sovett/4089588945/sizes/o/in/photostream/

7 - Krzysztof Wychowałek

10 - http://www.flickr.com/photos/heiwa4126/2346930671/in/set-72157601616772815/

12 - http://www.flickr.com/photos/tdd/2422220845/

12 - http://www.flickr.com/photos/epaul_07/4532246660/sizes/o/

15 - http://www.flickr.com/photos/90664717@N00/3489987105/in/set-72157603908195400/

17 -http://www.flickr.com/photos/ajy/3979940998/

18 - http://www.flickr.com/photos/supersonicphotos/3999192675/in/set-72157623065428076

19 - http://www.flickr.com/photos/valeriopirrera/4327926314/in/set-72157623217610837/

20 - http://www.flickr.com/photos/heiwa4126/468481727/sizes/o/in/set-72157601616772815/

21, 34, 43, 44, 45 - Archiwum Szyb Wilson

22 - http://www.flickr.com/photos/zielonasiec/4178754487/

23 - http://www.flickr.com/photos/iamagenious/4310286801/sizes/l/

24, 25, 79, 81, 87, 89 - Andrzej Pieczyrak

24, 53 - Henryk Prond

27, 28 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/2217385514/sizes/o/in/photostream/

29 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/3167445190/

31, 36, 43, 52 - Ewa Dąbrowska-Szulc

33 - http://www.flickr.com/photos/joseppc/

34 - http://www.flickr.com/photos/jazonz/3259211608/

34 - http://www.flickr.com/photos/jazonz/3259211608/

35 - http://www.flickr.com/photos/zielonasiec/3764957825/

36, 37, 54 - Magda Mosiewicz

39 - http://www.flickr.com/photos/11139043@N00/1439802726/

40, 85 - Beata Nowak

41 - http://www.flickr.com/photos/terry_wha/394640345/

42 - http://www.flickr.com/photos/lancecheungmedia/3718169223/in/photostream/

47, 48 - Agencja Skorpions

49 - http://www.flickr.com/photos/celesteh/114732088/

50 - http://www.flickr.com/photos/trishhhh/2532630033/

51 - http://www.flickr.com/photos/m500/3792024705/

52 - Małgorzata Węglorz

52 - z archiwum CSW Kronika

116

53 - Stanislaw Ruksza

55 - http://www.flickr.com/photos/powerbooktrance/505389503/

59 - http://www.flickr.com/photos/therussiansarehere/3288877366/

60 - http://visibleearth.nasa.gov/

61 - http://www.flickr.com/photos/asterix/151969001/in/set-72057594143255595/

63 - http://www.flickr.com/photos/sheffield_tiger/2652536990/

64 - http://www.flickr.com/photos/aidanmorgan/4347654786/

65 - http://www.flickr.com/photos/ndevil/3491395689/

65 - http://www.flickr.com/photos/myuibe/2627169317/

66- http://www.flickr.com/photos/johnthescone/2035029869/

68 - http://www.flickr.com/photos/robertdasilva/3476867178/in/set-72157617305660192/

69 - http://www.flickr.com/photos/sovett/4125837862/

69 - http://www.flickr.com/photos/pawelbak/2472238292/sizes/l/in/photostream/

77 - http://www.flickr.com/photos/bexross/2636921208/

77 - http://www.flickr.com/photos/tammra/284725375/sizes/o/

79 - http://www.flickr.com/photos/stignygaard/3438539654/

84 - http://www.flickr.com/photos/smif/3495135782/sizes/l/


88 - http://www.flickr.com/photos/wili/242264410/sizes/l/in/set-72057594053718516/


89 - http://www.flickr.com/photos/binaryape/2521867565/

90 - http://www.flickr.com/photos/heiwa4126/2208663691/in/set-72157601616772815/

94 - http://www.flickr.com/photos/ramella/349239499/sizes/l/

101 - http://www.flickr.com/photos/clurr/376444203/

102 - http://www.flickr.com/photos/nakedcharlton/69959350/

103 - http://www.flickr.com/photos/matt_gibson/1007067165/

103 - http://www.flickr.com/photos/alancleaver/2750056025/

104 - http://www.flickr.com/photos/armyenvironmental/3551829938/sizes/l/

107 - http://www.flickr.com/photos/dnorman/251648282/

108 - http://www.flickr.com/photos/acidcookie/3793797710/

109 - http://www.flickr.com/photos/moe/1090169/

110 - http://www.flickr.com/photos/krzakptak/913660653/

111 - http://www.flickr.com/photos/emagic/1785924078/

114 - http://www.flickr.com/photos/ecristescu/4108970841/sizes/l/in/set-72157622815741372/

114 - http://www.flickr.com/photos/goincase/2959010654/

114 - http://www.flickr.com/photos/armyenvironmental/3551020599/in/set-72157618497526009

117

Zrównoważony rozwój

Metropolii Silesia

Dariusz Szwed, Beata Maciejewska118

zrównoważony rozwój metropolii silesia · zrównoważony rozwój metropolii silesia analiza...

Documents