za tebe bihzatebebih.ba/pdf/korak_11.pdf · 2017. 9. 10. · created date: 6/6/2008 10:35:13 pm

KORAK broj 11

SADRŽAJ

DRŽAVA I DRUŠTVO

JAVNI A NE DRŽAVNI SERVIS 3

Bodo Weber O pOkušAJImA REfORmIRANJA DRŽAVE BEz DRuštVA 5

TRAGOVI RATA

Bogdan Bogdanović pOGLED uNAtRAG NA RAt I RAtOVE 17

mensur Seferović GRAĐANI I pODANICI 19

STUDIJE

Robert m. Hejden muSLImANI kAO “DRuGI” u SRpSkOJ I HRVAtSkOJ pOLItICI 32

Džuli mertus NACIONALNE mANJINE pO DEJtONSkOm SpORAzumu: pOukE Iz HIStORIJE 44

UMIJEĆE SJEĆANJA

Sylvie matton mEĐuNARODNI SAučESNICI u GENOCIDu NAD BOšNJACImA 68

prof. dr. Smail čekić ODGOVOR NA BOSANSku kNJIGu mRtVIH 74

Edhem Hrnjević NE pOStAVLJAJtE kRSt NA zLAtIštu 123

Izdavač: Udruženje za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu, 71000 Sarajevo, Daniela Ozme 7, tel/fax: (033) 444 045 e-mail: [email protected] ~ Za izdavača: prof. Mesud Hadžialić ~ Redakcija: Orhan Bajraktarević, Zahir Dervišević, Murat Kahrović, Safet Kešo, Emir Ramić ~ Glavni urednik: Asaf Džanić ~ Sekretar: Dževad Hadžić ~ Lektor i korektor: Nazif Osmanović ~ DTP: Kenan Branković ~ Štampa: Armis-Print, Sarajevo ~ Za štampariju: Smail Alihodžić ~ - reprodukcije na vanjskom i unutarnjem ovitku: iz opusa Mirsada Konstantinovića

KORAK broj 11

UMIJEĆE ČITANJA

dr Asim mujkić IzGNANStVO u ŽIVOtINJSkI REzERVAt BOLI 125

mr. Husnija Sejdinović NAStAVAk IStRAŽIVANJA O tOmE kO JE StVARNO BRANIO BiH 132

mustafa polutak NAJBOLJE JE IStINu SAzNAtI OD NAS SAmIH 137

Hasan Efendić muDŽAHEDINI u BOSNI I HERCEGOVINI – BORCI ILI tERORIStI - pItANJE BEz DECIDNOG ODGOVORA 140

TEMA KORAK-A: TERORIZAM

dr. Džemal Najetović pRILOG StRAtEGIJI BIH u BORBI pROtIV tERORIzmA 144

Reza Burdži štA JE tERORIzAm I kO JE mEĐuNARODNI tERORISt? 148

UMIJEĆE OBILJEŽAVANJA

prof. dr. Sadudin musabegović SmRt kAO upOzORENJE NAšOJ SVIJEStI I SAVJEStI 152

Edin Subašić BOSANAC A “tALIJAN” 156

fikret Ćuskić SLIkA BLIHE kAO pODSJEĆANJE NA zAVJEt 161

mustafa polutak NAJuSAmLJENIJI VOJNIk 164

mujo čomić NAJHumANIJA BItkA u IStORIJI RAtOVA 165

ORGANI UDRUŽENJA ZA ZAŠTITU TEKOVINA BORBE ZA BOSNU I HERcEGOVINU 171

3

KORAK broj 11 DRŽAVA I DRUŠTVO

JAVNI A NE DRŽAVNI SERVIS

u posljednje vrijeme reforma javnog RtV servisa se uopće ne spominje, ili se spominje vrlo rijetko, kao uslov na evropskom putu Bosne i Hercegovine. težište je stavljeno na reformu policije, kao da samo od toga zavisi brzina i uspješnost toga puta. mi, naprotiv, mislimo da nema važnih i manje važnih reformi, nego da je svaka od njih značajna i da svaka treba da doprinese modernizaciji bosanskohercegovačkog društva i države. Bez modernih medija nema ni moderne države.

međutim, naša zemlja ne samo da zaostaje u reformi klasičnih javnih RtV emitera već istovremeno još više zaostaje u uvođenju savremenih digitalnih tehnologija koje bi trebalo da omoguće prelaz ne samo javnih RtV emitera, nego i ostalih tV kuća, na digitalno medijsko tržište budućnosti. koliko je nama poznato, Evropska unija predvidjela je 2012. kao godinu za potpuni prelazak s analognog na digitalno tV emitovanje, a naša zemlja je jedina zemlja u Evropi koja još nije pokrenula ni probno emitovanje digitalnog tV signala. Je li nam cilj da i komunikacijski i medijski postanemo izolovano ostrvo? Ili, naprotiv, imamo interes da komuniciramo kao sav ostali (evropski) svijet?

Naša podrška reformi javnog RtV servisa ne može se niti treba tumačiti kao podrška njihovom sadašnjem obliku, koji u mnogočemu daje pogrešne rezultate, kao da su one same sebi svrha i kao da za njihovo postojanje nije ključno postojanje javnog interesa. kuća sa mnoštvom zaposlenih, koju plaćaju građani a koja ne stvara posebno zanimljiv program, već sada predstavlja anahronizam. kao

4

KORAK broj 11DRŽAVA I DRUŠTVO

što je anahronizam svake vrste formuliranje tV kanala s nacionalnim predznakom.

tako da Dodikova bitka za „svoje“ medije, a protiv onih drugih postaje zapravo pitanje odnosa prema putu Bosne i Hercegovine prema Evropi, posebno ako je riječ o mediju koji bi trebao da bude javni servis. Na tom putu nema važnih i manje važnih dionica; sve je značajno, sve se računa. pat pozicija reforme javnog RtV servisa tako je odraz duboke krize bh. društva i države, gdje se neopravdano velika pažnja pridaje broju tV kanala i njihovom nacionalnom predznaku, a zanemaruju sva druga pitanja od značaja za medije, pa tako i pitanje njihove stvarne perspektive.

Sarajevo, 29. aprila 2008.

Predsjednik Udruženja za zaštitu tekovina borbe za Bosnu i Hercegovinu

Hajrudin Grabovica

5


Bodo Weber*

O pOkušAJImA REfORmIRANJA DRŽAVE bEz DRuštVA*

kada sam početkom godine prihva tio poziv jedinoga bosanskohercegovačkog vanjskopolitičkog maga zina da u okviru tematskog broja o njemačkoj vanjskoj politici pre ma Bosni i Hercegovini napišem esej o tome kako vidim glavne pro bleme te balkanske zemlje, moguća rješenja i ulogu Njemačke u sve mu tome, nisam ni mogao slutiti u šta se upuštam. Vrativši se s dva pre davanja/diskusije u Sarajevu i mostaru o mogućim izlazima iz stanja etnizirajuće autodestrukcije bh uni verziteta i akademske zajednice sre dinom maja, suočavao sam se s ne običnim teškoćama u pripremi tek sta. Iskreno rečeno, prevazišao sam tu blokadu pisanja tek kada sam po stao svjestan razloga svoje mučnine, koji su koliko političke, toliko i lične prirode.

KRAH MEđUNARODNE pOLITIKE pREMA BOSNI I HERcEGOVINI

kao prvo, Bosna i Hercegovina se u ovom trenutku nalazi u najbezizlaznijoj situaciji od završetka ra ta. Odustajući od zatvaranja ure da visokog predstavnika (OHR), međunarodna zajednica je ostala bez ijedne, makar i pogrešne strategije. Ni na međunarodnoj ni na doma: ćoj strani na vidiku nema ni poten cijalnog nositelja stvaranja funkcionalne države. Drugo, aktualni krah međunarodne politike prema BiH nosi njemačko lice. Njemačka je za uzela sve ključne funkcije (visoki predstavnik/specijalni predstavnik Evropske unije, glavnokomandujući EufORa, predsjedavanje Evrop skom unijom), a teza koja je služila kao legitimacijski osnov za »strate giju« zatvaranja OHRa potekla je iz njemačkog think-tanka.1 treće, i možda najteže, krah te međuna rodne

6


politike personificiran je baš u osobi Christiana SchwarzaSchillinga, koji je spadao među rijetke pojedince u političkom establišmentu koji su ustali protiv neodnosa njemačke politike prema ratu u BiH,2 protiv u to vrijeme da leko dominantnog mentalnog sklo pa među političkim elitama i stanov ništvom koje su ignoriranjem nove, krvave zbilje međunarodnog neporetka poslije 1989. godine željele sa čuvati idilični položaj sigurnosnog otoka koji je stara Savezna Republi ka Njemačka uživala nakon 1945. godine. ta mala skupina političara pripremila je teren za preokret koji je njemačka vanjska i sigurnosna po litika napravila u drugoj polovini 1990ih godina. preokret koji je predstavljao najvažniji preduvjet za us pon ujedinjene Njemačke kao relevantnog igrača u međunarodnoj po litici u ovoj deceniji. postariji političar, koji prespava po lovinu radnih sastanaka, postao je tužan simbol neuspjelog pokušaja međunarodne zajednice da stvori funkcionalnu državu i zaustavi re gresivnu društvenopolitičku dina miku u BiH, koja vuče svoje struk turalne nedostatke od prvih poslije ratnih dana. Radi se o nedostacima koji se sastoje od manjka političke volje i ograničenog razumijevanja procesa društvene etnizacije, tj. fe nomena etnonacionalizma. u Daytonu, 1995. godine, pri sastavljanju ustava Bosne i Hercegovine i defi niciji uloge međunarodnih institu cija, prije svih OHRa, međunarod na zajednica, na osnovu ograničeno sti svoje vojnodiplomatske interven cije u bosanski rat, žrtvuje pitanje funkcionalnosti postratne države zarad uspostavljanja i osiguravanja mira. tek prema kraju 1990ih me đunarodna politika stidljivo ulazi u posao state buildinga (izgradnje države), više silom prilika nego iz uvjerenja, odnosno shvatanja da bez funkcionalne države nema trajnog mira, pa samim tim ni uvjeta za po vlačenje međunarodnih trupa. politika state buildinga postaje »oz biljan zadatak« tek s promjenama nastalim na međunarodnoj politič koj sceni poslije 11. septembra. Od nosno s naglim padom interesa me đunarodne zajednice, prije svih Sje dinjenih Američkih Država, za na stavak intenzivnog, skupog i ne baš djelotvornog angažmana u BiH u okviru poluprotektorata. Nastaje prvi privid demokratske transfor macije dejtonske države, jer state building kao izlazna strategija nu žno ignorira bh društvenu realnost. Dodatno »friziranje društvene zbi lje« stiže s prelaskom u tzv. briselsku fazu. Odgovornosti za proces demo kratske tranzicije zapadnog Balka na s

7


međunarodne zajednice prela zi na Evropsku uniju. Više kao re zultat povlačenja Amerike, a ne za htjeva i angažmana Eu, koja uz to institucionalno nije spremna za po sao state buildinga, ni voljna da pre uzme taj zadatak. tako je stvoren drugi privid demokratske transfor: macije: proces evropske integracije kao cilj demokratske transformaci je pretvara se u instrument tran sformacije, tj. evropska integracija proglašava se instrumentom tran sformacije. tehnokratskim briselskim jezikom, koji domaće elite, i nacionalističke i demokratske, sa vladavaju u rekordnom roku, zatr pano je pitanje zašto bi ponuda in tegracije i pratećih ekonomskih podsticaja bila dovoljna motivacija za domaće etničke elite. tim prije što su one u poslijeratnom periodu od bile obimne ekonomske podsticaje za stvaranje funkcionalne demokrat ske države, a u prvoj polovini ove decenije pristale na početne korake tek pod autoritarnim pritiskom bon skih ovlasti OHRa. Ashdownov odlazak s produženog mandata krajem 2005. predstavljao je priznavanje neuspjeha te dvostru ke strategije međunarodne zajed nice stvarani privid ipak nije mo gao pobijediti realne društvenopo litičke prilike u BiH. SchwarzSchillingov mandat zatvaranja OHRa do sredine 2007. godine predstavlja tek posljednji stadij propasti me đunarodne politike prema Bosni i Hercegovini u poslijeratnom peri odu. Insistiranje na povlačenju me đunarodne zajednice s najvažnijih pozicija u zemlji, pod nepromijenje nim uvjetima, i to u izbornoj godini, pretvorilo je taj zadatak u nemogu ću misiju s predvidljivim ishodom. Odluka njemačke kancelarke Angele merkel da kandidira Schillinga na mjesto visokog predstavnika, a koja nije bila propraćena i poveća njem angažmana Njemačke u BiH, odlučujuće je doprinijela kompro mitaciji Schillinga kao jedinoga kon zervativnog političara od ugleda u jugoistočnoj Evropi. štaviše, ta nje na odluka predstavljala je i svojevr sno odstupanje od politike prethod ne vlade da se ne angažuje intenziv no u BiH, a sve na osnovu realnih procjena da tamo zbog bezizlazne političke situacije nema izgleda za povećanje vanjskopolitičkog ugle da. kao visoki predstavnik koji je počeo svoj mandat s većim ugledom u BiH od svih svojih prethodnika, SchwarzSchilling ga je izgubio u rekordnom roku, za manje od godi nu dana.

Odluke koje su Vijeće za implemen taciju mira (pIC Peace Imple-mentation Council) i Evropska unija do nijeli u 2007. godini, u okviru

8


odustajanja od prošlogodišnje od luke o zatvaranju OHRa, predstavljaju očigledan krah međunarod ne politike prema BiH: produžetak mandata OHRa za godinu dana u nepromijenjenom obliku i bez novog određivanja datuma njegovog zatva ranja; imenovanje glavnih predstav nika međunarodne zajednice u BiH iz znatno manje uticajnih zemalja (OHR Slovačka, Evropska komisi ja u BiHGrčka); znatno smanjiva nje pomoći međunarodne zajedni ce državnim institucijama tek stvo renim na njihov pritisak; odsustvo svake nove međunarodne strategi je prema Bosni i Hercegovini... poslije više od decenije međuna rodne politike u poslijeratnoj BiH njeni rezultati su više nego skro mni jedan polovičan proces stva ranja državnih institucija i dva ot vorena ključna pitanja: 1. kako iz stanja nedržave do funkcionalne države?2. ko može biti nositelj, subjekt tog procesa stvaranja demo kratske, funkcionalne države? tragajući za odgovorima, u nastav ku ću pokušati pokazati zašto su ova dva pitanja, od presudne važno sti za budućnost Bosne i Hercego vine, i dalje otvorena u onoj mjeri u kojoj su to bila u prvim poslijerat nim danima. Odgovor leži u potpu nom odsustvu društvenog fokusa u odnošenju i međunarodne i doma će politike prema tim pitanjima.

STANJE NEDRŽAVE ILI ZAŠTO INSTITUcIJE U BIH NE (MOGU DA) fUNKcIONIRAJU NA INSTITUcIONALAN NAČIN

zašto Bosna i Hercegovina nije funk cionalna država? Domaći i strani kritičari mučne sadašnjosti jedin stveni su u ocjeni uzroka stanja nedržave: država ne funkcionira zbog ustavne institucionalizacije etnič koga, etničke podijeljenosti central nih državnih institucija, zbog da lekosežne decentralizacije ii korist etničkih teritorijalnih (sufc)jedinica, zbog postojećeg odnosa kolek tivnih i individualnih prava u ko rist prvih. Riječju, zbog važećega dejtonskog ustava BiH, koji hitno tre ba mijenjati. ta primamljiva teza ne samo daje nedostatna već ona svo jom institucionalnonormativnom fiksiranošću, koja isključuje društve ni pogled, učestvuje u zamagljiva nju pravog stanja stvari koje je pu no ozbiljnije. Nije bh država disfunkcionalna zbog jačine etničkih institucija, država ne funkcionira ni na nivou etničkih teritorijalnih

9


jedinica. Institucije, kada djeluju, ne djeluju na institucionalan nego na parainštitucionalan način. Os novni problem s kojim se stanov nik BiH suočava u svakodnevnom životu ne nalazi se u neriješenom odnosu kolektivnih i individualnih prava, nego u činjenici što mu nisu zagarantirana nikakva prava. Na djelu je dubok proces erozije svih državnih, ali i svih ostalih društve nih institucija. troetnička blokada države samo je površinska pojava tog sveobuhvatnog procesa, ona ga u isto vrijeme zamagljuje i legitimi ra, legitimira vladavinu etničkih eli ta koje su najvažniji proizvod i pro izvođač (mada ne jedini) tog stanja nedržave.

proces erozije društvenih instituci ja vuče se najmanje četiri decenije; on ima svoj početak duboko u jugo slavenskom društvu samoupravnog socijalizma Jugoslavenski komuni sti su imali ambivalentan, ali dosta realan odnos prema modernim dr žavnim institucijama. S naglaskom jugoslavenskog socijalizma na svo me emancipacijskom karakteru oni su priznali dobit slobode u formi ranju modernih institucija, u raci onalnoj birokratiji i vladavini pra va. Istovremeno su shvatili realne granice jednog pretežno ruralnog društva da realizira proglašeni projekt samoupravne demokratije, pa time važnost održavanje statusa partije kao jedinog postojećeg su bjekta u jugoslavenskom društvu usprkos već početkom 1950ih pro glašenom odustajanju partije od di rektnog upravljanja državom (i pri vredom). Jugoslavija je kao jedina socijalistička zemlja mijenjala svoj ustav svakih 10 godina, u osnovi su se mijenjali institucionalni oblik i naziv državnih institucija, a mono pol moći partije ostajao je nepro mijenjen. kada je jugoslavenski mo del socijalizma pao u modernizacijsku krizu i kada je uvjerenje u emancipacijski projekt među pri padnicima državnopartijskog apa rata počeo da blijedi, ostala je teh nika vladavine putem neformalnih kanala, neformalnog umrežavanja partije, države i ekonomije, putem parainstitucionalnog djelovanja iz samih institucija. ta tehnika tokom 1970ih je sve više korišćena da is pravlja ekonomsku neracionalnost sistema, ali i za zadovoljavanje u so cijalizmu nelegitimnih individual nih interesa. u otvorenoj ekonom skoj krizi, u Jugoslaviji 1980ih go dina, parainstitucionalno djelovanje se pretvara u instrument preživlja vanja. masovna krađa u društve nim preduzećima od strane člano va radnih kolektiva, rad na crno, zloupotreba radne snage društve nih preduzeća u privatne

10


svrhe od strane pripadnika menadžmenta, kao i razni drugi metodi razmjene »usluga« poprimaju oblik kolektiv nog kršenja pravila/zakona, odno sno sveobuhvatnog podrivanja dr žavnih (društvenih) institucija. taj destruktivni društveni mehanizam postaje sastavni dio socijalizacijskog iskustva.

u etničkoj transformaciji postjugoslavenskih društava ne samo da se nastavlja taj proces erozije društve nih institucija već se čini čak i da on prelazi sve dotad postojeće gra nice. Nove (etničke) političke elite, iako po svojim ideološkim sadrža jima naglašeno antikomunističke, preuzimaju parainstitucionalnu te hniku vladavine komunističke par tije, one organiziraju nasilnu etnizaciju društva brisanjem državnog monopola sile, tj. spajanjem držav nih i paradržavnih aktera nasilja, siva ekonomija dolazi u rang držav ne ekonomske politike itd. kako objasniti očigledan paradoks istovremenog nastanka etnonacionalnih državnih tvorevina i kolek tivnog podrivanja društvenih insti tucija čiji je najvidljiviji aspekt stanje nedržave? taj paradoks po staje shvatljiv tek kada se dolazi do kritičnog razumijevanja fenomena etnonacionalizma, a ne kada ga se razumije u kategorijama klasičnih ideologija ili nacionalizma iz 19. sto ljeća. to se u okviru ovog teksta mo že uraditi samo u osnovnim crta ma: etnonacionalizam se može opi sati kao društveni proces kolektiv nog samosporazumijevanja. Na jednoj strani stoji svijest svakodnevice pojedinca u društvu. Određuje ga si stem mnijenja, proces ohlađivanja društvene realnosti u individuumu koji ispunjava konformističku dru štvenu funkciju. to obrađivanje po jednostavljuje zbilju, briše društve ne proturječnosti, daje društvenim procesima smisao, pa time pojedin cu osjećaj sigurnosti. Na drugoj stra ni stoji »politička ideologija« etno nacionalizma. Ideolozi, da bi bili po litički uspješni, primorani su prila gođivati ideološke sadržaje potre bama opisane svijesti svakodnevi ce.

Etnonacionalizam, iako sadrži izrazitu agresivnu energiju, nije nikakvo uvjerenje u sadržaje etničke ideologije, on ima izrazito konformistički karakter. Etnonacionali zam nije nikakav proces manipu lacije »narodom« od strane politič kih elita. pojedinac, »obični građa nin«, naprotiv, igra aktivnu ulogu. Na relaciji javnog/nejavnog mnije nja tako nastaje moderan kolektivistički etnički diskurs u čijem se cen tru vrti ne

11


koliko šifri poput »iden titet«, »etnos«, »nacionalni interes«, »kultura« itd. šifri koje sadržinski ostaju potpuno neodređene, ma glovite. taj diskurs zapravo mora biti sadržinski neodređen, jer mu je glavna funkcija ne u sadržajima »ideologije« etnonacionalizma, nego u samom nastajanju i održavanju kolektivnog etničkog sporazumije vanja. A što je predmet sporazumijevanja neodređeniji, proces sporazumijevanja je lakši. takav kolektivistički diskurs je tek moguć kra jem 20. stoljeća zbog promjena koje su se desile na globalnoj razini: na stanak masovnih medija koji stignu u zadnji kutak svijeta, prodiranje nauke i naučnih pojmova u politi ku i medijsku javnost, proces »globalizacije« koji ideji o identitetu na cije, kulture i države sve više uzima njenu materijalnu osnovu. Jugoslavenski socijalizam je tu učinio do datne pripremne radnje jer je pre uzimao sve pojmove moderne poli tičke filozofije, pa ih s vremenom suštinski ispraznio od »suvereno sti« do samog pojma »države«. time je već nagoviještena druga ključna funkcija etničkog diskursa: ne samo da više ne sadržava nikakvu kon kretnu predstavu o državi i društvu već ima funkciju izbjegavanja raz mišljanja o društvu.

Nastajanje etnonacionalističkog društvenopolitičkog pokreta u Ju goslaviji/Bosni i Hercegovini krajem 80tih i početkom 90tih godina pro šlog stoljeća, koji istovremeno sa drži u sebi agresivan potencijal za društvenu transformaciju i lišen je svake konkretnije predstave o dru štvu i državi (osim mitske slike o vraćanju u raniji historijski oblik zajednice koju je zbog promijenje nih društvenih odnosa nemoguće realizovati), kreira stanovite posljedice: »novo« se društvo mora kon stituirati po onim principima pret hodnoga, socijalističkog društva koji mogu preživjeti promjenu ideološke matrice.

Dejtonski ustavni poredak s neri ješenim državnopravnim statusom Bosne i Hercegovine zacementirao je tu specifičnu dinamiku istovremene društvene destrukcije i inte gracije, koja određuje strukturalnu političku neodgovornost etničkih elita. pojedinac aktivno učestvuje u podrivanju društvenih instituci ja, kanalizira svoje nezadovoljstvo prema drugim etničkim kolektivi ma, dok se na nivou etničkog kolektiviteta može osjetiti žrtvom učin ka svoga destruktivnog djelovanja. Radi se zapravo o procesu kolektiv ne autodestrukcije jednog društva.

12


KRIZNI MENTALITET I NEpREKIDNO VANREDNO STANJE

Izraziti krizni mentalitet podupire te destruktivne društvene tokove u današnjoj BiH. On svoj početak ima također u socijalističkom jugosla venskom društvu. mada se najviše 1960ih i 1980ih govorilo o »krizi«, jugoslavensko društvo nije bilo u krizi, ono je sa svojim nestabilnim društvenim odnosima bilo krizno društvo per se. političku opasnost koja prijeti iz tih nestabilnih odno sa socijalistički režim pokušavao je kompenzirati prizivanjem raznih unutrašnjih i vanjskih neprijatelja, s tendencijom stvaranja neprekid nog vanrednog stanja. Etnonacionalistički režimi 1990ih su samo pri svojili tu tehniku vladavine, a njen majstor je svakako bio Slobodan milošević. krizni mentalitet kao izraz nestabilnih društvenih odnosa ob likuje društvene odnose na svim nivoima u današnjoj BiH. Vrijeme u svijesti pojedinca prisutno je sko ro isključivo u svojoj kratkoročnoj dimenziji. princip brze dobiti, fast money, remeti sve društvene odno se od ekonomskih, preko politič kih do privatnih, čak i rodbinskih. Društvo tako nalikuje onome što je thomas Hobbes okarakterizirao kao prirodno stanje ljudskih društava borba svih protiv svih. politički život se zbiva na toj krat koročnoj vremenskoj dimenziji, do minira političko taktiziranje, uz pot puno odsustvo političkih strategija koje prelaze razdoblje od jedne ili dvije godine. politika u svome izvor nom smislu (što bolje uređenje dru štvenih odnosa) tim putem je zapra vo onemogućena.

TRAGAJUĆI ZA SUBJEKTOM STVARANJA fUNKcIONALNE DRŽAVE

Iz svega dosad izloženog u ovom tek stu postaje jasno da se u vezi sa stva ranjem jedne funkcionalne, demo kratske države BiH ne radi o pro stom mijenjanju institucionalnog, ustavnog okvira. Radi se zapravo o zadatku preokretanja autodestruktivnih društvenih tokova. ko može biti subjekt jednog tako suštinskog, transformacijskog procesa?

Međunarodna zajednica. Nema li broj bh demokratskih kritičara stanja nedržave i uloge domaćeg po litičkog establišmenta donedavno se nadao da će međunarodna zajed nica preuzeti funkciju subjekta stva ranja funkcionalne države. Osnova takve nade bila je

13


raširena percep cija režima međunarodnog poluprotektorata oličenog u uredu visokog predstavnika, kao istinskog suvere na postdejtonske države, pogotovo u toku Ashdownovog mandata. Radi se o dobrom primjeru kako po grešna percepcija rađa pogrešnu na du. međunarodna zajednica nikada nije bila suveren u BiH, ona ni u jednom trenutku u proteklih 12 godi na nije bila spremna uspostaviti ne ku vrstu prinudne uprave nad Bo snom i Hercegovinom kao što je to bio slučaj s Njemačkom nakon 1946. godine. međunarodni poluprotektorat pod vodstvom OHRa nikad nije imao izvršnu vlast u svojim ru kama, a zakonodavnu vlast samo posredno i stihijski, te sudbenu sa mo u ograničenom obimu. Gleda no iz perspektive ova dva gore iz ložena aspekta aktualnog stanja nedržave (parainstitucionalno po drivanje državnih institucija, krizni mentalitet), može se zaključiti đa je međunarodna politika, uz stva ranje fasada nekih ključnih insti tucija države BiH, uglavnom djelo vala u pravcu održavanja lošeg sta nja statusa quo.

po svome negativnom efektu na iz gradnju čvrstih državnih institucija uloga međunarodnih instituci ja je dosta ličila na položaj Saveza komunista u bivšoj Jugoslaviji: tvr dile su da ne upravljaju državom, nego da tu funkciju prepuštaju domaćim političkim elitama, ali su se stalno miješale u državne poslove argumentirajući to zaštitom tekovina Dejtonskog sporazuma. Orga nizirale su redovne izbore, pa poslije vršile odlučujući uticaj na sasta vljanje vladajućih stranačkih koalidja promovirale su vladavinu prava, a dugo vremena nisu uopće platile socijalne dažbine za svoje lokalne za poslenike itd.

Istovremeno, svojim organizacijskim osnovama međunarodne instituci je su reproducirale preovlađujući krizni mentalitet. mandatima svo jih predstavnika, koji se u prosjeku kreću između pola godine i dvije go dine, one su izvana unijele istu vre mensku dimenziju koja bitno od ređuje nestabilni karakter unutra šnjih socijalnih odnosa. tako struk turirana međunarodna zajednica ni u vremenu svoga najintenzivnijeg angažmana u BiH nije mogla posta ti subjekt stvaranja funkcionalne države. u sadašnjem trenutku kra ha međunarodne politike takva je nada izgubila svaku osnovu. Došao je, dakle, trenutak da bh dru štvo samo sebi pomogne. tek kad se pojave

14


subjekti koji mogu biti nosi oci stvaranja funkcionalne države, mogu računati na odgovarajuću po moć međunarodne zajednice.

Kakvi su izgledi potencijal nih subjekata u b-h politici. Da se prvo malo zadržimo kod subje kata etničke destrukcije države. Iz javljuje se posljednjih godina zani mljiv fenomen nestanka relevant nih, prepoznatljivih subjekata: u su kobu s međunarodnom zajednicom glavni akteri etnonacionalističke po litike iz prve polovine 1990ih godi na nestaju s političke scene, zamje njuju ih svojevremeno trećerazredne ih marginalne političke figure; glavne etnonacionalističke stranke, SDA, SDS i HDz, izgubile su domi nantan položaj koji su uživale me đu svojim etničkim kolektivima, dok mehanizmi etnizacije društva osta ju nepromijenjeni. protagonisti antinacionalističke demokratske po litičke opcije u BiH žale se da više ne uspijevaju identificirati svoje ide ološke protivnike, dok politika smje njivanja državnih i stranačkih du žnosnika od strane OHRa naknad no otkriva svoje ograničene domete. potvrđuje se, zapravo, gore izlože no razmišljanje o procesu kolektiv nog etničkog samosporazumijevanja. Radi se o specifičnoj društve noj dinamici kojoj nisu potrebni ne ki istaknuti politički subjekti.

šta je, dakle, s potencijalnim doma ćim subjektima izgradnje funkcio nalne demokratske države BiH, s tzv. demokratskim strankama? Ak tualno stanje nije nimalo bolje nego s međunarodnim akterima. u pro teklih 12 godina parcijalnim zauzi manjem vladajućih pozicija potro šile su se i iskompromitirale redom sve relevantne demokratske snage. kao glavno objašnjenje za takvo frustrirajuće stanje nudi se teza da su etnička strukturiranost državnih institucija i uloga međunarodne za jednice,kao čuvara tekoyina Dejton skog sporazuma, spriječile nastanak ozbiljnog subjekta transformacije Bosne i Hercegovine u funkcional nu državu. uz činjenicu da je međunarodna politika u cijeloj histo riji poluprotektorata bila ovisna o postojanju domaćih subjekata demo kratske transformacije, usporedna analiza političkog djelovanja demokratskih i nacionalističkih strana ka razotkriva tu tezu kao atrakti van izgovor.

»Demokratske« stran ke u svome političkom nastupu osta le su unutar matrice dihotomnog diskursa o »njima« i »nama«, o demokratama i nacionalistima, a za laganje za »liberalnu državu« i »gra đansko druš

15


tvo« ostalo je sadržinski onoliko neodređeno koliko i same etničke šifre. Izbjegavalo se suočava nje s realnim društvenim stanjem, nije se polazilo od osnovne činjeni ce da BiH u svojoj historiji nikada nije bila ni liberalna država ni gra đansko društvo, nije se ozbiljno ra zmišljalo o datom društvenom okvi ru autodestruktivne socijalne di namike za demokratsko političko djelovanje ni po svojim ograniča vajućim efektima (učešće širih dru štvenih grupa u procesima etniza cije i podrivanja društvenih insti tucija), ni po svome pozitivnom po tencijalu (opće nezadovoljstvo sta novništva socijalnim posljedicama procesa kolektivne autodestrukcije). Napadane su etničke elite zbog korumpiranosti, a nije se pokuša valo objasniti kako politička orga nizacija može postati subjekt izgra dnje državnih institucija. posebno kada je jasno da ctfeluje na relaciji državnejavne ekonomske sfere u jednom društvu koje nema prosto ra izvan prakse kolektivnog krše nja pravila/zakona. tako jasnijom postaje sličnost »de mokratskih« stranaka s nacionali stičkim strankama po političkoj ne odgovornosti i po osnovnim strukturalnim crtama: dominaciji poli tičkih taktika i personalnih inte resa na račun političkih strategija, što traje u razdoblju do narednih izbora, autoritarne unutarstranačke strukture, slab programski rad, zapostavljanje partijskog rada radi zauzimanja državnih funkcija, pre zir prema »običnom narodu« itd. Dihotomna percepcija stranačke po litičke scene na relaciji nacionalistidemokrati3 razotkriva se kao lažna slika. Odsustvo političkog subjektiviteta zajednička je karakteristika svih postojećih političkih aktera.

pLEDOAJE ZA SUOČAVANJE SA SAMORAZARAJUĆOM DRUŠTVENOM DINAMIKOM

šta učiniti? Rezignirajuće današnje stainje bh društva u pitanju poli tičkog subjekta stvaranja funkcio nalne demokratske države treba shvatiti kao šansu. treba stvoriti novi politički subjekt, bilo iz tran sformacije postojećih političkih or ganizacija, bilo izgradnjom novih. Novi politički subjekt, kao prvo i najhitnije, mora se bespoštedno i konstruktivno suočavati s autodestruktivnom društvenom realnošću. mora inicirati društveni diskurs o »svima nama«, a početi od sebe sa moga. mora »narod« uzimati ozbilj no kao subjekt

16


stvaranja države, a istovremeno ne osloboditi ga odgo vornosti za destruktivnu društvenu dinamiku. mora istovremeno biti »u narodu« i ponašati se asocijal no, u smislu oslobađanja od domi nantnog kriznog mentaliteta i po litičke prakse parainstitucionalnog podrivanja državnih institucija i ko lektivnog kršenja pravila/zakona. mora neprekidno imati na umu društvenopolitičke osnove takvog asocijalnog ponašanja i mogućnosti nje govog širenja.

kad dođe do takvog društvenopolitičkog preokreta za izgradnju funk cionalne demokratske države Bo sne i Hercegovine, neće uopće biti presudno da li će to biti liberalna građanska država po francuskom modelu ili ne. Odnos kolektivnih i individualnih prava i način njihove institucionalizacije neće više pred stavljati pitanja koja prijete da od bosanskohercegovačke države opet naprave nedržavu.

* Iz.Foreign Policy Review, godina 2, br.2.

** Sociolog, doktorant na Univerzite tu u Hanoveru i izuzetan poznava lac prilika u BiH i na Balkanu. Autor studije »Kriza univerziteta i perspek tive mladih naučnika u BiH«, Fonda cija Friedrich Ebert, Sarajevo, 2007.

1 Ovdje se misli na analize i preporuke u vezi s nefunkcioniranjem dejtonske države od strane European stability initiative (ESI) - njemačkog think-tanka sa sjedištem u Berlinu: međunarodni poluprotektorat je ravan kolonijal-nim režimima u 19. Stoljeću (britanskog u Indiji); visoki predstavnik je bosanski suveren koji u stvari sprečava prenošenje suverenosti na bosansko stanovništvo; b-h političke elite su dovoljno zrele i spremne da preuzmu punu političku odgovornost od međunarodne zajednice i same transformiraju dejtonsku u funkcionalnu državu, zato treba što prije ukinuti OHR. Vidjeti: Knaus, Gerald/Martin, Felix, »Travails of the European: Raj«, u: Journal ofDemoćracy, vol. 14 (July 2003), no. 3.

2 Schwarz-Schilling je iz protesta napustio poziciju ministra pošta i telekomunikacija SR Njemačke i time praktično završio svoju karijeru u njemačkoj politici.

3 Negativan politički učinak te percepcije može se u postratnoj BiH pra titi kroz razne pokušaje međunarod ne za-jednice da izabere domaće part nere za poduhvat stvaranja funkci onalne države putem identifikacije političkih aktera kao »demokratske« i »nacionalističke« ili »manje nacionalističke« i »više nacionalističke«. Problemi koji nastaju s takvim po grešnim pristupom mogu se uočiti u posljednjih nekoliko godina u Srbiji, gdje međunarodna politika pokušava odrediti koje stranke su dio tzv. demokratskog bloka.

17

KORAK broj 11 TRAGOVI RATA

Bogdan Bogdanović

pOGLED uNAtRAG NA RAt I RAtOVE

Predgovor knjizi ISKUŠENJA Mensura Seferovića, Chicago, 2006.

pred nama je pogled unatrag na rat i na ratove, upečatljiva priča bez milosti prema bilo kome. kazivanje je to sa leve polovine današnjeg sveta, veran prikaz dalje, ali nažalost i bliže prošlosti, viđen i predočen u ime onih vrednosti koje je jugoslovenska borba promovisala i kojima se uveliko priključila opštim okvirima evropske antifašističke svesti i savesti. međutim, evokacija narodnooslobodilačkog pokreta nije ni u kom slučaju i njegova apoteoza, nije ona svima nama dobro poznata naknadna šminka istorije. podrazumeva se da na pravednoj strani nije potrebno naknadno ulepšavanje.

u tekstovima ove knjige, u dokumentarnim saopštenjima, kao i u komentarima mensura Seferovića, nikako se ne skrivaju trenuci zebnje i zamora, čak ni trenuci povremenih partizanskih pokleknuća. Izranjaju ponekad i duboko zakopane unutrašnje tenzije, baš kao što se ne mimoilaze ni drugi sitniji gresi legendarne “konspiracije”, a gdegde ni pojave političke segregacije. Ne zataškavaju se ni pojave stalnog osipanja borbenog sastava, dezertiranja, a u nekoliko mahova obrađena su čak i tragična rastakanja borbenih jedinica. Ne skriva se, dakle, druga strana našeg proslavljenog rata protiv sila Osovine, što, razume se, ne umanjuje već uvećava vrednosti pobuda, pa bar delimično i rezultata. uostalom, kakav bi to holivudski rat bio da se sve to nije događalo? Drugim recima, ne preskače se ono što je dosad ulepšavajuća parti zanska istoriografija, naročito u popularnim tekstovima i školskim udžbenicima uveliko izostavljala i time, suviše često, dovodila u pitanje verodostojnost osnovne istine. A ta je da su se vodile nadčovečanski teške borbe u ime zajedničkih savezničkih antifašističkih ciljeva. Dakle podrazumeva

18

KORAK broj 11TRAGOVI RATA

se da opšta podela na pravo i krivo ostaje, ali se smešta u daleko uverljiviji kontekst no u dosadašnjoj, trijumfalističkoj popularnoj istoriografiji. Jer da se ne zaboravi: postoje uvek i dublje istine, istinitije od rutinskih istinica za svakodnevnu upotrebu.

zadivljujuće, ali pomalo i tužno kao kakav roman u romanu deluju oni delovi ove sveobuhvatne hronike koje koje se odnose na juna ka i čudaka petra Radevića, koji je od dobro odškolovanog kraljevskog oficira pilota, vođen svojim političkim i moralnim ubeđenjem dospeo u ustaničke, partizanske redove da bi, političkim intrigama ometan i ponižen, napustio armiju i, iz prkosa ili urođenog smisla za humor, posvetio se vrlo stručnom, vrlo proučenom gajenju pilića. Nažalost, sa pojavom miloševića, smisao za humor ga je napustio, pa je poverovao da je našao pravog idola, kome se zadivljeno poklonio. kako je mogaodoći do toga da jedan čestit vojnik po profesiji, i nesumnjivo veliki junak, i sebe i svoju vojničku čast preda u ruke jednom kukavnom prevarantu, spada već u one brojne antropološke zagonetke našeg pod neblja koje obično ostaju bez odgovora.

No, kad je već o antropološkim zagonetkama reč, ima ih još. A možda će ih biti i ubuduće. Na to implicintno upućuju oni delovi knjige u kojima je dokumentarno i izvanredno dokumentovano izrečeno sve što treba da se kaže o četnicima i o četništvu. Ova zla kob Srbije i srpstva, ova endemska bolest bacila je mnoge staromodne patriote u naručje fašističkih okupatora i dovela ih do svesrdne operativne saradnje sa nemačkom vojnom silom, a i sa drugim manje važnim, ali ne i manje krvavim okupatorskim formacijama. Bio je to greh koji bi se u modernoj Evropi mogao mirno odložiti u prašnjave arhive poluzaborava. Na Balkanu, nažalost, zla kob prošlosti još uvek podstiče nemir i strahovanja. Danas u Srbiji mnoge pametne ljude već uveliko zabrin java parafašistički, novočetnićki pokret haškog zatočenika Vojislava šešelja. Ovaj “vojvoda” već i po tituli koju je sam sebi prišio, ne obećava ni mir ni spokojstvo. u ovom trenutku povukao je za sobom dobru trećinu glasača, obećavajući nove granice velike, prevelike Srbije i ispravljanje svih fantomskih nepravdi. mnogo puta u Evropi već viđeno, i sa poznatim ishodima, ali se kod nas još uvek odnekud sablasno najavljuje.

19


Mensur Seferović

GRAĐANI I pODANICI

ŠESTO pOGLAVLJE

“prvi predsednik moderne srpske države na bosanskom tlu, lider koji je žrtvovao sebe za svoj narod i njegovu slobodu, na pragu 21. veka pretvoren je voljom zapadnih moćnika u krivca i čoveka kojim se ucenjuje srpski narod” piše aktuelni beogradski novinar i pisac marko Lopušina u uvodu svoje knjige “Radovan karadžić najtraženija srp ska glava” (objavljena 2001. godine), uz napomenu da je novembra te godine u Beogradu osnovan Svetski komitet za “istinu o Radovanu karadžiću, sa ciljem da prezentuje dokaze o karadžićevoj nevinosti i besmislenosti poternice tribunala u Hagu i Interpola u Lionu”, da je ta “knjiga autorov prilog istini”.

Na kraju knjige (str. 316), gdje čitaocima Radovan karadžić poručuje da se u Republici Srpskoj “kreće(m) se po svojoj zemlji kao po svo joj kući” objavljene su i dvije karadžićeve naredbe (11. marta 1993. i 18. maja 1993), kao “dokaz” zakonitosti i njegove bezgrešnosti. u toj drugoj naredbi doslovno (i samo toliko) ukazuje se “ministarstvu unutrašnjih poslova Republike Srpske (n/r ministra Adžić Ratka) da “se putem Centra Službi bezbjednosti Banja Luka, pojačanim patrolama, obezbjede svi vjerski objekti u tom gradu i okolini, i zaštite od učestalih terorističkih akcija”, uz zaključak: “Naredbu izvršiti odmah i o preduzetim mjerama me izvjestiti”.

Nekoliko dana ranije (7. maja 1993.) usred Banja Luke srušena je banjalučka džamija, najmonumentalnija banjalučka džamija ferhadija, izgrađena 1579. godine, a iste majske noći dignuta je u zrak i njena posestrima Arnaudija, a ubrzo sa zemljom je sravnjeno svih 16 banjalučkih džamija.

20


ta providna igra sa karadžićevom naredbom da se “obezbjede svi vjerski objekti” uludo je sračunata, jer svijet je, ponavljam, iako sa zakašnjenjem, shvatio i saznao da su svugdje gdje je stigla karadžićeva vojska tokom rata 1992 1995. srušeni svi muslimanski sakralni objekti, kao u okrugu Banja Luka u kojem je od ranije 224.000 Bošnjaka ostalo 13.000; od 207 džamija, sada nema nijedne; od preko 200 imama, ostalo je samo šest...”

“Ja sam savršeno miran. Ja sam nevin čovek. Ja sam čovek koji veruje u Boga” jednom prilikom je Radovan karadžić rekao za sebe, kako piše u prvoj rečenici uvoda knjige.

marko Lopušina objavljuje dvije naredbe R. karadžića, ali ne i potresne optužujuće činjenice: u gradovima na rijeci Drini u zvorniku (prema popisu 1991.) bilo je 59,4% Bošnjaka (od 81.111 ukupnog stanovništva), Višegradu 62,8% (od 21.202) i foči 51,6% (od 40.513 stanovnika), nema više nijednog Bošnjaka!

RETROGRADNE IDEJE

A danas, kako je 2002. godine o tom nevremenu o karadžiću u Beogradu govorio Slobodan popović, potpredsjednik Socijaldemokratske partije Bosne i Hercegovine, povodom kongresa ujedinjenja dviju srpskih socijaldemokratskih partija, o događanjima u Beogradu, gdje gaje, “na žalost, zapljusnuo čitav val postera Radovana karadžića”.

“Neki ljudi u sukobu sa stvarnošću svakog Srbina žele da poistovete sa Radovanom karadžićem, što je krajnje morbidno i predstavlja najcrnji fašizam. Nadam se da će slobodarska Srbija i Beograd odgovoriti na ove izazove i provokacije, na pravi način. mislim da karadžićeva poli tika nije imanentna narodu kome i sam pripadam.

Želim da vjerujem da će se to desiti. Bilo bi katastrofalno za Beograd, Srbiju i srpski narod da na pravi način ne odgovori na takav izazov. Ako se to, ne daj bože ne desi, onda znači da se mi, to jest većina, s tim slažemo. Ako se većina s tim slaže, onda bilo kakva priča o evropskim i svjetskim integracijama, civilizaciji i demokratiji ovdje je završena. treba ugasiti svjetla i reći do viđenja demokratiji, civiliza

21


ciji i Evropi. kakav prijem u Savjet Evrope? Srbija se mora prije svega obračunati sa ovim, to je uslov da pokaže svoje demokratsko lice, ako to ne pokaže, onda je ovdje stvarno mrak. Hoću da vjerujem da se to neće desiti. prosto ne mogu da vjerujem da u Srbiji nakon svih događaja koji su se desili mogu da prevladaju tako retrogradne ideje i da većina to podrži.

čitav rat sam proveo u Banjaluci. u ratu na svoje zadovoljstvo nisam učestvovao. Nimalo ne žalim i ne zavidim onim koji su učestvovali. Spadao sam u onaj red Srba koji su živjeli na teritoriji pod kontro lom SDS, koja je formirala i famozni krizni štab “Autonomne regije krajina”, na čijem čelu je bio Radoslav Brđanin, koji danas leži u Hagu. Odlukom tog kriznog štaba, koju i danas znam napamet, sa svih rukovodećih mjesta uklonjeni su oni koji pod jedan nisu Srbi i pod dva, Srbi koji nisu shvatili da je SDS jedini, ekskluzivni i bogomdan borac za prava srpskog naroda u BiH. Ja sam spadao u te Srbe jer nisam bio u SDS. Bio sam reformista Ante markovića, odbornik u SO Banjaluka i nisam ljubio lik i djela Radovana karadžića. Doživio sam da me

smijene sa funkcije i izbace s posla. moju ženu takođe, sa dvoje djece izbačeni smo bukvalno na ulicu. (Danas, Beograd, 27. 28. april 2002.)

“pROČITAO” NENApISANU KNJIGU

tadeusz mazowiezki, koji je od avgusta 1992. do jula 1995. bio speci jalni izvjestilac komiteta za ljudska prava ujedinjenih nacija za područje bivše Jugoslavije, na sastanku članova kruga 99 u Sarajevu 17. marta 2002. godine govorio je o bosanskom ratu: “...prije svega, u svijetu se smatralo da je to religijski rat. Ja se sa tim nisam slagao. Govorio sam, i uvjeren sam u to da sam u pravu, da je to rat u koji su religije uvučene i instrumentalizovane, ali uzrok tome ratu nisu bile religije. Druga moja teza bila je da etničko čišćenje nije bilo rezultat tog rata, nego cilj rat nih operacija, to je, po mom uvjerenju, bio rat za hegemonizaciju i za vlast, realizovanu kroz etničko čišćenje i to na nečuveno brutalan način, posebno kroz osnivanja koncentracionih

22


logora... kada sam došao u Beograd da razgovaram sa gospodinom Slobodanom miloševićem, on me pozdravio i rekao: “Ja Vas poznajem, ja sam mnogo čitao o Vama, čitao sam Vaše knjige, ja Vam se divim”, a očigledno nikakvih mojih knjiga nije mogao pročitati, jer je nisam ni napisao... “

kad smo sjeli za sto, gospodin predsjednik tuđman počeo je razgovor ovako: «Vi ste katolik, ja sam katolik, ali ti muslimani!..” kazivanje mazowieckog objavljeno je pod naslovom “Nemoguće učiniti mogućim” u časopisu Revija Slobodne misli (broj 35, januarmart 2002.), a u istom časopisu u prilogu “Nemoral politike” na str. 17. piše: “ Ako se okrenu unazad”, kaže mirko šarović, istaknuti srpski bhpolitičar, na nedavnoj entitetskoj proslavi, “Srbi nemaju čega da se stide. Naš put je bio ispravan put. I da se ponovo vratimo, mi bi krenuli istim putem”. (Oslobođenje, 12. januar 2002.). što to znači? Da su Dubrovnik, Vukovar, Sarajevo i Srebrenica ispravan put. Da su stotine masovnih grobnica ispravan politički put. I da bi ponovo, ako se vrate Srbi krenuli istim putem. putem masovnih grobnica, putem Srebrenice, Sarajeva, Dubrovnika i Vukovara. putem manjače, keraterma, foče, Luke Brčko... I da se ponovo, svega toga ne bi stidjeli, kao što se ne stide ni danas...”

“ZASTRAŠUJUĆE SU MASE KAD IH VODE IZOpAČENI GLAVARI”

Dva puta je Radoslav Đerić stao za govornicu trodnevnog skupa Ratovi u Jugoslaviji 19911999. koji je održan u Beogradu 7.9. novembra 2001. u organizaciji Društva za istinu o antifašističkoj narodnooslobodilačkoj borbi u Jugoslavij i 19411945.

među šezdeset i nekoliko referata, objavljenih u zborniku 2002 Ratovi u Jugoslaviji 19911999, str. 539,562, kratak a sadržajan je i tekst R. Djerića, njegovo kazivanje o knjizi “miloševićdijagonala laufera” od florens Artman, iz Beograda protjeranog novinara pariškog dnevnika “Le monde”. moto njene knjige je citat iz Euripidove drame Orest:

“Zastrašujuće su mase kad ih vode izopačeni glavari”.

23


knjigu je preveo na srpski jezik R. Djerić i objavljena je u Beogradu krajem 2001.

Navodeći riječi f.A. da će “milošević postati šampion dvoličnog jezika ili pre dvolične politike, jedne javne, druge uporedo vođene u senci, uz podršku svoje žene”, a zatim, da autorka dočarava atmosferu u kojoj milošević na talasu populizma i nacionalizma manipulise masama, da izlaže suptilni prikaz makijavelističkih miloševićevih manevara u razvlašćivanju kosova i Vojvodine, u izazivanju napetosti sa Slovenijom, Hrvatskom i BiH, pri čemu je sedamdeset stranica posvetila krvavim zbivanjima u BiH, od destabilizacije i mehanizma nasilja do srebreničkog pakla. prevodilac nam kaže i to da u francuskom jeziku riječ koja u ovoj prilici obilježava laufera označava istovremeno i luđaka.

Radoslav Đerić, pukovnik u penziji, pored visokog vojnog školovanja i dva fakulteta, aktuelni je predsjednik multinacionalnog udruženja Bosanaca i Hercegovaca u Beogradu (čiji sam bio član od njegovog osnutka 1992.), učesnicima skupa skrenuo je pažnju da je florens Artman boravila u Beogradu od 1986. godine i da je “svojom galskom pronicljivošću jšs u vreme famozne VIII sednice (Ck srpskih komunista, socijalista, prim m.S.), za razliku od miliona Srba, naslutila kakve su moguće posledice tog skupa”.

u diskusiji, obratio se svojim saborcima da “već godinama nosi(m) jednu epizodu u sebi i misli(m) da je ovo pravo mesto gde treba daje ispričam”, a zatim: “Dogodilo se to u vreme kada su topovi uništavali Sarajevo, kada je u Bosni bjesnio rat i kada je bilo opasno i po Beogradu noću hodati sam. I jednog dana u pola dvanest noću oglašava se zvono na vratima. Otvaram vrata i ispred sebe vidim dugonju skoro

dva metra, maskirna uniforma, crne naočare, mašinka preko ramena, pored njega vučjak valjda najveći kojeg sam ikad vidio u životu. On je trenutno osjetio da sam se uplašio i rekao mi je : “pa, mišo, čika Braco”. E, tog trenutka m ije pao kamen sa srca. Sjetio sam se kad je taj momak rođeni sin jednog mog prijatelja iz rata, čuo da su pobjegli iz Sarajeva i da je on otišao kod karadžića. ušao je, ostali smo kod mene do pola četiri ujutro. Bio je već napola demoralisan čovjek. Rekao mi je da je u obezbjedjenju karadžićevom, i kako je

24


bio opremljen i kako je izgledao, nisam imao razloga da mu ne vjerujem. O koječemu smo pričali. moja ćerka i ja smo ga napadali kao osice. Jednog trenutka, sa bolesnim sjajem u očima je rekao: “zbog toga sam izašao večeras pred vas. čika Braco, trebalo je to vi da uradite u Bosni za vrijeme vašeg rata a ne mi da moramo to danas da odradimo”. šta, mišo, vi to morate da radite? Da istrebite muslimane a ne da ih mi sada trebimo”. Smrznuo sam se kad sam to čuo. u stvari, još jednom sam se uvjerio da nije bilo u Bosni, moj Banjac, nikakvog bratoubilačkog rata. Ja sam Srbin, isto toliko koliko i Vi. to je bio jedan agresivni, genocidni rat, sračunat na to da u ime jedne prljave politike, koje su u ono vrijeme vodili rukovodioci u Srbiji, naprave jednu veliku Srbiju i unište jedan čitav narod. zato ću vam reći još ovo. ukoliko naši današnji rukovo dioci, na čelu sa predsednikom ove naše države, ne prestanu da pričaju kako smo mi ubijali ali ubijali su i drugi, ako umjesto toga ne smognu snage da priznaju zločine koje je moj narod vršio u ovom ratu i ne nađe dovoljno snage da izvrše tu toliku potrebnu katarzu, vjerujte, neće biti kraja ratovima u prostorima naše zemlje”.

Opštu predodžbu “ šampiona dvolične politike” izložio je na tom skupu i moj prijatelj generalpotpukovnik Svetozar Oro, predsjednik uredjivačkog odbora ove knjige, u članku “O ulozi vladarskih težnji u Yu ratovima 1991.2001. godine, koji je, na kraju, u četvrtoj i šestoj tački “umjesto zaključaka”, između ostalog, napisao:

“pošto je, najzad, i milošević spoznao da se ne može nametnuti kao vla dar na jugoslovenskom tronu, on se brže bolje dogovorio sa tuđmanom (26.3. i 16.4.1991.) da podijele BiH između Velike Srbije (one od 17 miliona stanovnika) i Velike Hrvatske, čime bi bile zado voljene njihove vladajuće ambicije i snovi srpskih i hrvatskih naciona lista na račun razbijanja BiH i SfRJ....Oni su dogovorili podjelu BiH, ali ne i razgraničenje, jer je milošević imao u planu i podjelu Hrvatske, a tuđman odbranu Hrvatske i podjelu BiH u kojoj osniva paradržavu Herceg Bosnu. te njihove težnje i odluke bez pokrića, dovešće ih ne samo do najvišeg stupnja vlasti, već i najviše odgovornosti za razbi janje federalne države i ratnih zlodjela oko “utvrđivanja” međusobnih granica, srpskih na “zapadu” i hrvatskih na “istoku”...

25


Srbija bi morala izvući trajnu pouku i svoju hegemonu politiku zamijeniti miroljubivom, kako se Srbije više ne bi bojali njeni susjedi, već živjeli u prijateljstvu...”

Iz više dokumenata predočenih na ovom skupu, izdvajam podatak da je u Republici Hrvatskoj za vrijeme vladavine franje tuđmana “od ukupno 4.073 spomenika posvećenih NORu, na području Hrvatske srušena su 2.944, od čega čak 16 spomenika A kategorije (str. 162).

SISTEM: TRI LAŽI

“kako srpskom režimu polazi za rukom da uguši, razvodni i preokrene glasove protesta ratnoj politici, kako mu uspeva da kod većine podani ka postigne opšte saglasje i odobravanje”, pita se miodrag Stanisavljev i odgovara: “Odgovor je: delovanjem onoga što sam nazvao sistemom tri fundamentalne laži. te tri dobro odabrane i u vrhovnom laboratorijumu uobličene laži jesu: “rat nam je nametnut”, “mi samo branimo naša ognjišta” i “mi stradamo na pravdi boga”... u učvršćivanju ovog koordinatnog sistema učestvuju vladajuća partija, veliki deo opozicije, crkva, intelektualna elita, da o plaćenim perima i drugim sitnim “izvođačima radova” i ne govorimo. u učvršćivanju pomenutog sistema učestvuju i mnogi razboriti pojedinci inercijom ćutanja”..

koliko je ovdašnjim “gospodarima rata” stalo do “sistema tri laži” najbolje pokazuje činjenica da je on postao neka vrsta lakmus papira za provjeru minimalnog patriotizma. Svi ostali “nacionalni grehovi” su manjeviše oprostivi, diranje u “sistem tri laži” predstavlja tri smrtna nacionalna greha. Dopustiva je kritika režima u mnogim dru gim tačkama, sumnja u ispravnost pojedinih poteza Vođe, ali vera u sistem tri laži mora ostati netaknuta.... moguće je čak napraviti kari jeru slobodnog pera i kritičara režima samo ako se sebi ne priušti jeres sumnje u tri laži (primer: mlada novinarka kojoj je dopušteno da bude i kolumnista u BORBI i scenarista serije na tVBastilji.)”. (Golicanje oklopnika, Gradjanska čitaonica, zrenjaninBanat, 1994, str.88, 89).

26


KOSOVO NAKON RATA

“ u ovom ratu dve su porazne istine izbile na vidjelo: prva, da mnogi srpski nacionalisti nisu bili spremni da ginu do poslednjeg, druga, da mnogi albanski nacionalisti nisu bili spremni da polože svoje živote na oltar otadžbine. prvi su na kraju rata bili srećni što su svoje živote mogli da izvuku iz pakla, a drugi su bili srećni što nisu morali da ostanu u paklu. prvi su bili hrabri dok su uz pomoć sile oružja činili zločine, drugi su se ohrabrili kada im je sila oružja štitila zaledje. prvi su grmeli pa zamukli. Drugi su prvo zamukli pa zagrmeli. Na kraju je i kod jednih i drugih zavladala kakofonija misli...” (petrit Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, samizdat, Beograd 1999, str. 330, 348).

“prilikom posete kosovu 23. novembra 1999, predsednik SAD, Bil klinton, rekao je Albancima: “Niko ne može da vas primora da zaboravite ono što vam se desilo, ali treba da uznastojite. Deca će ubrzo u školama da uče biologiju po kojoj su ljudi sa biološkog aspekta 99,99% isti, Srbi, Albanci, Irci, Afrikanci, Latini, Azijati. Deca se ne rađaju sa mržnjom prema onima koji su drugačiji ili različiti. Nijedna religija to ne propoveda... mi smo bili uz vas i upotrebili smo vojnu silu da porazimo i savladamo miloševića. mi smo dobili rat, ali čujte me: vi ste jedini koji mogu da učine da pobedi mir. upamtite da je prošlo vreme rata i ratovanja.. Ja molim roditelje ove dece i kažem da je život mnogo važniiji i značajniji nego užasi koje ste preživeli”.

“BIĆE TO VREME BOLNO”

“petre, sa 185om stranicom priveo sam kraju kazivanje o tebi i tvojoj široj sredini, o ratnim, poratnim i aktuelnim događanjima u kojima si učestvovao punim srcem.

Rasuđujući kako da naznačim taj osobeni vremeplov, odlučio sam se za naslov GENERALOVA RASuĐIVANJA.

I eto nove obaveze, zahtjeva: šira razmatranja (rasudjivanja) traže ne samo zbir činjenica iz životopisa nekog čovjeka i sredine u kojoj živi već i sagledavanje teško dokučivih društvenih, međuljudskih i međunacionalnih odnosa, više istraživačkih osmatranja bez na

27


knadnih friziranja, svjedočenja bez maglene prašine, s lica i naličja, bez samo voljne selekcije šta da se kaže a šta zaobiđe.

I nije nevolja u tome što se na 113 strana (međunaslovi: Ratnik i kažnjenik, u dogmatskom okruženju) izlaže tvoj herojski put kroz ratne i odmah zatim poratne okršaje, već u tome što je u drugom dijelu rukopisa na 72. stranice (Događanje naroda, prepoznavanja i razlazi, Građani i podanici) uveliko uskraćeno tvoje rasuđivanje o zbivanjima posljednje decenije. to zaista nisam očekivao. međutim, ti si bio dosljedan. kako?

mada sam u mom prvom pismu, nakon što sam dobio trideset i nekoliko stranica tvog kucanog teksta, skrenuo pažnju da ne kažem upozorenje, da se “sve što si poslao, ama baš sve, odnosi isključivo na zbivanja i ratovanja u vrijeme II svjetskog rata”.

u tvojoj drugoj pošiljci (23januara 2002) izdvaja se samo jedan doku ment tvoja riječ na skupu bivših partizana, izlaganje kako je “Osma sjednica Ck Srbije svojim revolucionarnim stavovima i akcijom jednaka jurišu na Sutjesci”, da je u tom jurišu “zablistalo najbolje rukovodstvo kojeg je socijalistička Srbija imala u svojoj dosadašnjoj (istoriji) Srbiji”.

Dva mjeseca kasnije (aprila 2002.) diktafonska traka je zabilježila (izmedju ostalog): “Da, da, podržavao sam miloševića. Jesam. krenuo je dobro, ali žena mu je jebala mater. Ona se priključila, ona se nam etala, vodila je glavnu riječ, ona će postati predsjednik..” kada si u neposrednom susretu sa Slobodnom miliševićem čuo kako on odlučno rješava prema tebi učinjenu nepravdu oko otkupa tvog imanja obratio si se ushićeno: “predsjedniče, iz tebe izbijaju progresivne, revo lucionarne misli kao što iz vulkana izbija lava... Da, tako sam mu rekao. meni je još više zablistao kada je otkovao zakovanu Srbiju, oslobodio je od zavisnosti pokrajina. tada mi se strahovito dopao, svidio...”

petre, usred režimske političke i medijske svakojake izobličenosti i represije, oglašavala su se srčana progresivna srpska i crnogorska moralna intelektualna jezgra, građanska, slobodoumni i pravdoljubivi istaknuti društveni djelatnici, doktori i drugi naučnici i umjetni

28


ci, u čijem se otporu naziru civilizacijski i evropski raspleti, ljudi svog i budućeg vremena, podnošljivijeg života, čuvari demokratskog lica Srbije. I moje i ovozemaljske Srbije.

Ne mogu a da i ovde ne pomenem bar neka imena: zagorka Golubović (“Većina stanovništva Srbije je sledila nacionalističku politiku vođstva...”); milinko marković (“ponovo imamo zov ratnih truba za odbranu srpstva..”); miladin Životić (“Nema ni traga samoosvješćivanju... taj mit bio bi zasnovan na otporu međunarodnoj zajednici...to je opasnost zbog koje moramo govoriti o odgovornosti”); Vesna pešić (“šešelj je nova mitološka kompenzacija Srbima nakon “nacionalnog poraza”... Ja sam jako razočarana u one koje nisu bili spremni da vide šta će se dogoditi”); Slobodan Inić (“Bilo je to upravo vrijeme kada su iz Srbije slate dobrovoljačke horde ubica preko Drine i Save čije su žrtve najčešće bili mlađi..”); Dragoljub Dražić, akademik, sa grupom istomišljenika u izjavi “ “Jednooki ljudi”. (to su ljudi koji već deset godina pričaju istu priču i gledaju jednim okom... Stvarno sam zapan jen da do mozgova tih ljudi ništa ne dopire, ništa nisu shvatili..”); Vida Ognjenović (“ukoliko se međusobno ne istrebimo, ovako iscrpljeni i gladni, doći ćemo vjerovatno pod neki protektorat...”): Lazar Stojanović (“Još ljudi ne žele da procene učinjeno zlo... Hrvatska i BiH su dobile rat, a on (milošević, prim. m.S.) ga je izgubio, a rata ne bi bilo da ga on nije poveo”); mirjana miočinović (“Bio je to, i do dana današnjeg ostao, smrtonosni spoj pravoslavlja i revolucionarnog mita”); Stojan Cerović (“Demokrate genocidnog tipa....ne vide, niti su dosada videli neki problem oko zločina i genocida”); mirko kovač (primitivčine u odori intelektualaca... tamo gde su luđaci moćni, demokrate su slabi... postoji i neka hronologija našeg ludila, ali niko neće da prizna da je blesav”): Jevrem Brković (“patuljaste noge laži...Velikosrpski nacionalizam je u ekspanziji, a Crna Gora je, sada najzanimljiviji cilj”); filip David (probuđen je duh barbarogenija! kakva to moćna hipnotizirajuća sila tako, gotovo preko noći, menja ljude da naprosto više ne prepoznaješ nekada dobrog prijatelja, susjeda, pa čak ni člana porodice...”).

petre, to su riječi demokratske Srbije! šta za tebe znače rasuđivanja tih hrabrih pravednika?

29


medju njima je i mirko tepavac, nekadašnji ministar inostranih poslova SfRJ, koji u Republici piše: “Svi Srbi u jednoj nevolji... Součavanje sa porazom je uvek teško i bolno. kako sada priznati sebi i drugima da bi sve bilo bolje da se ništa nije počinjalo. Srbija je sve druge nacionalno homogenizirala a sama se duboko podelila. Htela je “veliku Srbiju” a pomažući rat protiv muslimana stvorila uslove za “veliku Hrvatsku”. Naumila je da proširi teritoriju gde žive Srbi, a dobila gole i bose Srbe bez teritorija. ukinula je autonomiju kosova, a sada rizikuje da ga potpuno izgubi. Srušila je autonomiju Vojvodine, a dobila pokret za autonomiju Sandžaka. Nije bila u ratu, a osiromašila je i postradala kao da je ratovala, suprotstavila se celom svetu, a sada mora da pristane da joj svet diktira uslove za mir. Jesmo li to hteli kad smo počeli? ko se više saginjati neće...”).

Razmišljaš li, petre, o tim gorkim zabludama i velikim istinama? Dobro je da jugoslovenski heroj i vjerovatno prvi srpski farmer “Amerikanac” zna i ovu priču: francuski pisac i filozof Bernar Levi u beogradskom nezavisnom nedeljniku VREmE (20. decembra 2001.) govorio je o prvom susretu sa publikom u Dokumentacionom centru “Ratovi 1991.1999.”. Nakon dvočasovne projekcije njegovog filma BOSNA! obratio se okupljenim Beograđanima (njih oko 400):

“...šta želite još da vam kažem? tri puta sam bio u Beogradu dok je trajao rat u Bosni. Nisam prestao da govorim da ne smemo da pomešamo čitav narod sa državnicima. Da li jeste ili niste organizovali demonstracije protiv bombardovanja Sarajeva? Da li ste znali za pokolj u Srebrenici? znate dobro da jeste znali. I znate dobro da, iako ste znali za sve to, niste u to verovali. kad kažem vi, mislim na većinu srpskog naroda. A one koji su vam to govorili niste slušali. Govorili ste da su oni koji govore o zločinima u Srebrenici izdajnici Srbije. A oni su služili na čast Srbije. to je realnost. tako stoje stvari. I treba se suočiti sa tom realnošću.”

zatim je u razgovoru (Snežana Ristić i Radonja Leposavić) na kraju rekao:

“Imam utisak, posle razgovora u Rexu da u nekim glavama ovde, u nekim umovima, još spava ili bolje vrišti “mali milošević”. Oslobodićete se miloševića, jugoslovenski narod će ga se osloboditi, kad

30


svako bude u stanju da ga izbaci iz svoje glave. čovek koji je večeras pokušao da mi dokaže da slike Omarske nisu istinite, ili onaj drugi koji je tvrdio da je u pitanju filmski trik a ne stvarna scena, to su glasovi malog miloševića. Oni ga imaju u svojim glavama. Ali, odlazim iz Beograda sa stvarnom nadom. mislim da je proces izbacivanja malih miloševića iz glava počeo i da će i završiti uspešno. Siguran sam u to... Sada morate da se suočite s tim. Biće to vreme bolno, sa puno patnje...”

Bernar Levi je očigledno uvjeren da će svijet kojem se obraća u dogledno vrijeme preispitati i procijeniti sve to što se dogadjalo i u čemu je učestvovao, da će doživjeti katarzu kakvu znamo kao “ psihološkofilosofski pojam koji znači pročišćenje”, odnosno kao “specifično estetsko značenje tog pojma kako ga je izložio Aristotel u svojoj pOEtICI”, to jest da je “zadatak umjetnosti da pročisti (rastereti) dušu od štetnih efekata”, da “u afektivnom životu uspostavimo pravu, za duševni mir potrebnu ravnotežu” (Enciklopedija Leksikografskog zavoda, tom 3, str. 431).

Nema te, generale u penziji, ni na trodnevnom skupu Ratovi u Jugoslaviji 1991.1999. koji je održan u Beogradu (7.9. novembra 2001.) u organizaciji Društva za istinu o antifašističkoj narodnooslobodilačkoj borbi u Jugoslaviji 1941.1945., gdje je izloženo šezdeset i nekoliko referata tebi veoma poznatih mahom bivših partizana, i više diskusija, uglavnom usmjerenih na potrebu da se čitateljstvo oslobodi “zabluda i dvolične politike,da se razgrade omedjine medju ljudima i narodima, da se potisnu polazišta izopačenih ratovođa, borniranih glavara i njihovih poslušnika, “srećnih podanika”.

pomoći će svakom dobronamernom građaninu na tom putu mudrost koja kaže da je čovjekovo presudno obilježje upravo to šta na kraju, do nekrologa, postajemo i ostajemo, da je “čovjek ono što čini”, da se “sastoji od drugih ljudi”. upućuje nas na to i iskustvo, stečeno prije drugih u francuskoj” u kojoj postoji tradicija angažovanja intelektualaca, počev od zole i afere Drajfus, da se oglase u javnosti ne samo kao građani, nego kao ime koje nešto znači, kao dio kultunog ponašanja.”

31


“I danas svašta potpisujem i ne kajem se ni za jedan potpis ili podršku samo zato što je onaj koga smo štitili ispao docnije nedostojan, ili čak monstrum. Riječ je o odbrani principa”, zapisao je heroj francuskog pokreta otpora, pisac i naučnik koji se bavi antičkom filozofijom, Žan pjer Vernan.

tvoj odgovor, petre, ako stigne do čikaga, objaviću u cjelini u knjizi Generalova rasuđivanja, koja se može u javnosti očekivati krajem 2003. godine.

Pozdrav Mensur

Odgovor nisam dobio.

32

KORAK broj 11STUDIJE

Robert M. Hejden

muSLImANI kAO “DRuGI” u SRpSkOJ I hRVAtSkOJ pOLItICI

Veli se da je osvajanje Carigrada “zadalo ranu evropskome čoveku”. Malo je zemalja primilo taj udarac teže, i osetilo ga du blje od Bosne.

Ivo Andrić, predgovor doktorskoj disertaciji,1924 (1990: xvi).

Bosna-Hercegovina je evropska zemlja, a njen narod evropski je narod. Čak ni zlo koje nam je nanijeto ne potiče iz Azije, ne go je evropskog porijekla. Fašizam... i boljševizam... evropski su proizvodi.

Alija Izetbegović, govor na Londonskoj konferenciji, 26. augusta 1992.

Novembra 1994. novine širom svijeta prenijele su jednu jezivu sli ku snimljenu s ekrana televizije bosanskih Srba u Banjaluci. Sna ge bosanskih Srba upravo su bile izvele uspješni protivnapad na ono što je do tada bila uspješna muslimanska ofanziva iz Bihaća, i pri tome zarobili jedan broj zarobljenika. Na slici koju su prenijeli štampani mediji, nasmijani srpski vojnik natakao je fes na glavu jednog iz razumljivih razloga rastrojenog muslimanskog za robljenika. podsmjevački trijumf prvoga i nesrećna prestrašenost drugoga vidjeli su se po njihovim izrazima i položajima tijela, a mu sliman je pokušavao da se izmakne od svog mučitelja.

Ja smatram da ta sumorna slika otkriva više od čisto fizičke dominacije Srbina nad njegovim muslimanskim zarobljenikom. Srbin je prisilno stavljao oznaku muslimanskog identiteta na svo ju žrtvu,

33

KORAK broj 11 STUDIJE

oznaku koju sama žrtva zapravo nije nosila. ma kako sam zarobljenik, kao musliman, vidio sopstveni identitet, Srbin je osjetio prinudu da mu nametne muslimanski identitet. prizor sa bosanskosrpske televizije simbolizuje proces prida vanja “islamskog” identiteta bosanskim muslimanima od strane njihovih protivnika, a takav identitet bio je suprotan ličnom iden titetu velikog dijela muslimanskog življa u Bosni i Hercegovini. Ovim neću da kažem da bosanski muslimani poriču da su muslima ni; ne, nego to pitanje upućuje na simboliku oznaka tog identite ta. ma koliko mnogi bosanski muslimani možda o sopstvenom identitetu mislili kao o muslimanskom, evropskom ili bosanskom, njihovi srpski i hrvatski protivnici pridaju im jednu kulturnu esen ciju koja dihotomizuje muslimane i Evropljane. time se poriče mo gućnost Bosne, pošto bi ova bila sastavljena od neusaglasivosti: nabijeđenih neevropskih muslimana, i “evropskih” hrišćana.

u ovom članku ispituje se sadržaj etiketa koje su srpski i hr vatski protivnici nametali bosanskim muslimanima. Ova akadem ska vježba ima normativne implikacije. u svom istraživanju etnič kog bratoubistva i rasturanju demokratije u šri Lanki, Stenli tambja (Stanley tambiah, 1986: 5) navodi Voltera: “Ako vjerujemo u apsurdnosti, počinićemo zvjerstva.” Slike bosanskih muslimana koje su širili (i kao propagandu koristili) njihovi protivnici zacije lo su apsurdne za većinu muslimana u Bosni. u isti mah, ta ap surdnost može biti irelevantna u praksi, i to zbog razloga čvrsto uspostavljenih u drugim oblastima intelektualnog rada. po pr vom, izvedenom iz strukturalne antropologije, tvrdi se da je či njenica razlikovanja važnija od ozrnaka tog razlikovanja. Drugim riječima, kad su jedinice sistema jednom definisane kao suprotne jedna drugoj, obilježja po kojima se one navodno razlikuju mogu se mijenjati a da se pri tome ne mijenja osnovno razlikovanje izme đu jedinica, ili činjenica da one ostaju definisane kao suprotne jedna drugoj.

Drugi razlog za pesimizam intelekta, a možda i volje, potiče od dobro poznatog fenomena samoispunjavajućeg proročanstva, iako bi u slučaju Bosne možda prikladnije bilo govoriti o samoispunjavajućoj istoriji. Divljačno odbacivanje multinacionalne (u evropskom smislu) ili multietničke (u američkom smislu) Bosne i Hercegovine od strane vodstva većine bosanskih Srba i hercego vačkih Hrvata

34


ojačalo je one bosanskomuslimanske lidere koji su više voljeli da stvaraju muslimansku državu nego građansko dru štvo. Isto onako kao što mnogi Srbi u Hrvatskoj sebe nisu prven stveno definisali kao Srbe sve dok ih hrvatski nacionalistički re žim franje tuđmana nije definisao kao ljude izvan političkog i socijalnog tijela u Hrvatskoj,1 tako sad i mnogi bosanski muslimani vide islam kao središnju odliku svog identiteta, kao i identiteta svoje zemlje, pošto su ostali oblici identiteta, kako države tako i nacije, isključeni. tako je insistiranje Srba i Hrvata na navodno islamskoj prirodi bosanskih muslimana navelo mnoge muslimane da se više okrenu islamu.2

ORIJENTALNI DISKURSI: MUSLIMANI KAO NE-EVROpLJANI

u političkim diskursima koji su doveli do čerečenja najprije bivše Jugoslavije, potom i Bosne i Hercegovine, velik dio retoričke snage nekih stavova potiče bukvalno iz orijentalnog okvira. po takvim tvrdnjama narodi istočno (ili, ponekad, južno) od nacije (naroda) onoga ko piše nisu evropski, te su prema tome manjevrijedni (BakićHayden and Hayden, 1992; BakićHayden, 1994. i 1995; up. todorova, 1994).3 u tom retoričkom okviru, definitiv no neevropska esencija jeste islam, teritorijalno otjelovljen u Otomanskoj carevini. Stoga Balkan, pošto je bio pod otomanskom, dakle orijentalnom vladavinom, nije dio “prave” Evrope (BakićHayden, 1994). kao što se iznosi da je na konferenciji re kla marija todorova, otomansko naslijeđe jeste Balkan.

politička poenta orijentalne retorike jeste isključenje “Dru goga”. u bivšoj Jugoslaviji, opšti orijentalni okvir prisvojili su ambiciozni lideri raznih jugoslovenskih naroda da bi napravili re toričke “fioke” iz kojih su izvlačili svoje govore. Ovim se razliku ju “oni dijelovi (bivše) zemlje kojima je vladala ‘prava’ Evropa, od onih dijelova kojima su nekada vladali orijentalci, dakle ‘nepravi’; a u tim ‘nepravim’ dijelovima Evrope, hrišćani od ‘pravih’ orijentalaca, evropskih muslimana koji se, dalje, i sami razlikuju od defi nitivnih orijentalaca, neEvropljana” (BakićHayden, 1994: 6).

35


Slojevi govora o Bosni izvučeni iz retoričkih fioka mogu se primjerom pokazati u izjavi jednog funkcionera “HercegBosne”, samoproglašene hrvatske kvazidržave u Bosni i Hercegovini. On je upozorio na to da je “neophodno obratiti pažnju na suštinski drugačiji mentalni sklop i vrijednosni sistem tvorca Islamske de klaracije (to jest Alije Izetbegovića) i njegovih sljedbenika od mentalnog sklopa i vrednosnog sistema evropski orijentisanih hrišćana, čak i ako su oni (Srbi) na marginama civilizacije”.4

Izetbegovićeve primjedbe izrečene na Londonskoj konferen ciji, navedene na početku ovog poglavlja, gorka su suprotnost takvim orijentalnim predstavama, kako bosanskih muslimana kao “neEvropljana”, tako i evropske superiornosti. No hegemo niju je teško osporavati, pogotovu kad su nečiji suparnici ono liko spremni da potežu hegemonističke argumente. Evropejstvo hrišćanstva i neevropejstvo islama u suštinskoj su suprotnosti s porukama glavnih političkih sila kako Srba tako i Hrvata. I zai sta, i Srbi i Hrvati tvrde da brane “Evropu” od islama, prvi time što sprečavaju stvaranje moćne muslimanske države Bosne, dru gi korišćenjem američke ideje o “hrvatskomuslimanskoj fede raciji” u okvirima Bosne, federaciji koja će se potom povezati u “konfederaciju” sa Hrvatskom kao nečim što će ograničavati moć “islamskih fundamentalista” u Bosni.5 tako se srpska do puna hrvatskim osjećanjima navedenim u prethodnom pasusu može vidjeti u riječima Dragoša kalajića, srpskog slikara: “Islam ski nasrtaj na Evropu miroljubivim sredstvima, sredstvima ma sovnog useljavanja, što preti da evropske nacije pretvori u na cionalne manjine u njihovim sopstvenim državama, samo ističe značaj srpske borbe za opštu odbranu Evrope, evropske kulture

STRATEŠKA pRIRODA IZNALAŽENJA “DRUGIH”

Osnova za argumente ovakvih nacionalističkih evokacija jeste pretpostavka da kulturna suština i nacionalne suprotnosti vijekovima postoje nepromijenjene. u ovom slučaju muslimani (bosanski i albanski) koji se sad nalaze u bivšoj Jugoslaviji u suštini su isto što i turci koji su Balkanu naturili muslimansku vladavinu, dok su

36


hrišćanski narodi, sada kao i tada, štit zapada od orijentalnog nadiranja. No prividna istoričnost ovakvih tvrdnji prikriva strate šku prirodu karakterizacije suštine Drugog. tokom cijelog devetna estog vijeka srpski nacionalisti gledali su na bosanske muslimane kao na Srbe koji su se otpadili i koje treba iznova objediniti s nji hovom srpskom braćom, a najčešće isto tako i sa pretpostavlje nom vjerom njihovih predaka. Istovremeno, u preovlađujućim hr vatskim ideologijama na muslimane se gledalo i kao na najbolje Hrvate (Banac, 1984: 36365). Razumije se, ovo karakterisanje muslimana kao da su “u stvari” Srbi ili Hrvati podudara se s po litičkim stavovima koji se zalažu za inkorporaciju Bosne u veliku Srbiju, odnosno veliku Hrvatsku.6 čak i 1990.1991., srpski politi čari koji su težili da navedu muslimansko vodstvo da inkorporira Bosnu u postjugoslovensku veliku Srbiju isticali su sličnosti izme đu kulture slovenskih muslimana i kulture Srba (Biljana plavšić, godine 1991., navedeno u BakićHayden, 1994: 19, ili Vuk Drašković, 1990.). Valja primijetiti da se takvim povoljnim poređenjem bosanskih muslimana i Srba pravila razlika između slovenskih mu slimana i njihovih albanskih istovjernika, pošto su ovi drugi ne minovno opisivani kao “fundamentalisti”.

Imajući ovo na umu, neophodno je prisjetiti se da je priznanje da su ti segmenti populacije definisani osobenim razlikama ”rase” ili “etniciteta” u Americi, “zajednice” u Indiji, “nacionalnosti” u Evropi ma koja mjerila bila u lokalnoj upotrebi, ne znači nužno i neprijateljstvo. Baš naprotiv, neki politički akteri možda smatraju da je povoljno to što nastoje da minimiziraju značaj priznatih razlika, često tvrdeći da sličnosti među nekim osobenim skupom raznolikih naroda ove ujedinjuju uprkos razlikama koje postoje među njima.

paradigmatični pokušaj nalaženja takvog “jedinstva različnosti” može biti Nehruovo Otkriće Indije (Discovery of lndia, 1946.). pošto je zabilježio, pa i istražio “strahovitu” raznovrsnost naroda u Indiji, Nehru otpisuje razlike između njih izjavom da se “razli ke, velike ili male, uvek mogu zapaziti čak i u okviru jedne naci onalne grupe”. potom je definisao jedinstvo Indijaca uporedivši ih sa ostalim nacionalnim grupama, ustvrdivši da su Indijci naci ja zato što

37


se “u bezmalo svako vreme zabilježene istorije Indijac osjećao manjeviše kod kuće u svakom dijelu Indije, a stranac i tuđinac u bilo kojoj drugoj zemlji” (Nehru, 1946: 51). Drugim riječi ma, Nehru je Indijce definisao kao naciju uprkos razlikama koje postoje između njih, zato što su svi varijeteti Indijaca sličniji jedni drugima nego narodima van Indije.

uprkos napadima na nehruovsku definiciju indijske nacije (vidjeti Varshney, 1993), ona u Indiji i danas preovlađuje, čak uprkos nacionalističkoj izbornoj pobjedi Indusa 1997. No Indija o kojoj je Nehru pisao 1946. protezala se od istočne granice Avganistana do zapadne granice Burme, uključujući, drugim riječima, i ono što su danas pakistan i Bangladeš.

mohamed Ali Džina (mohammed Ali Jinnah), koji je želio da za indijske muslimane obrazuje posebnu državu, odbacio je u nji hovo ime Nehruovu kategoriju “Indijaca”, formulisavši, a potom i sprovodivši “dvonacionalnu teoriju” po kojoj su indijski musli mani bili narod odvojen od Indusa. Strateški, tvrdnja o suštinskoj različitosti bila je ključna za Džinaove zahtjeve za podelu, kao što je tvrdnja o suštinskom jedinstvu za Nehrua bila zahtjev za jedin stvenu Indiju. Razlika je, jasno, bila u tome što je tvrdnja o je dinstvu pretpostavljala saradnju, dok je tvrdnja o različitosti pretpostavljala neprijateljstvo. Empirijski, Džina je pogriješio, po što su muslimani i Indusi nastavili da žive izmiješani u Indiji, kao što su to činili i hiljadu godina prije podjele 1947.7 No Džinaov uspeh je za posljedicu imao to što je preostalo muslimansko sta novništvo Indije ostalo podložno optužbi da je nelojalno Indiji, i time oslabilo njegov politički položaj u toj zemlji.

u Jugoslaviji, “jedinstvo različnosti” bilo je vidljivo u titoi stičkoj krilatici o “bratstvu i jedinstvu”, koja je bila dio ideolo škog opravdanja za zajedničku državu Južnih Slovena, a izraženo u prvom paragrafu uvodnog dijela jugoslovenskog ustava iz 1974. Strateški, to je bilo nužno zbog onih koji su željeli da podjela Ju goslavije 1991. opovrgne to načelo, kao što je za tita bilo nužno da ga potvrdi 1943., kad je osnivao novu jugoslovensku državu. Ironično, oni koji su 1991. iznijeli postulat da su jugoslovenski narodi neusaglasivi,

38


empirijski su pogriješili još više od Džinaa kad je 1947. dijeljena Indija. poslije četrdesetpet godina zajedničkog života u drugoj jugoslovenskoj državi, narodi Jugoslavije bivali su sve više izmiješani, i teritorijalno i u smislu mješovitih brakova. No oni najisprepleteniji platili su najvišu cijenu. Ratovi su se vo dili u najmješovitijim regionima Hrvatske (Banija, Slavonija i Ba ranja) i u najmješovitijoj republici Bosni i Hercegovini upravo za to što je tad najmješovitiji region postao neusaglasiv s dominant nim političkim ideologijama državenacije.

u sadašnjim strategijama srpskog i hrvatskog nacionalizma, upadljivo je, međutim, bukvalno potpuno isključenje muslimana. čak i većina onih Srba i Hrvata koji bosanske muslimane vide kao potomke pripadnika njihovih sopstvenih nacija koji su se nekad otpadili od njih, ispoljavaju malo želje da vide svoje prevrtljive rođake kako se vraćaju stadu. Ovo može biti manifestacija mjere do koje je naslijeđena religijska pripadnost sad postala jedino vr hunsko merilo etniciteta među onima koji govore dijalektima srpskohrvatskog jezika.

Važno je držati na umu da srpska i hrvatska strategija “otkri vanja Drugoga” u Bosni imaju isti cilj kao i slično Džinaovo na stojanje u Indiji 40ih: da opravdaju podjelu zemlje. Isto je tako važno primijetiti da je empirijska pogrešnost srpskih i hrvatskih tvrdnji o neizbežnom i mnogovjekovnom neprijateljstvu muslima na i hrišćana u Bosni isto tako irelevantna za političke procese kao što je to bila i slična pogrešnost Džinaove slike induskomuslimanskih odnosa 1947. Stvarnost može biti i društveno izgra đena, ali ostaje stvarnost.

BOSANcI, KATEGORIJA KOJA SE GUBI

Srpskohrvatskom traženju da se Bosna podijeli može se parirati postojanjem “Bosanaca’’ kao kategorije koja obuhvata sve ljude u Bosni, kao što je Nehru postavio “Indijce” kao kategoriju koja obuhvata sve raznovrsne narode u Indiji. No, uprkos izrazima “Bosnian” (“Bosanac” i “bosanski”) u medijima i političkom

39


go voru na engleskom, upotreba tih izraza kao samoopisujućih u sa moj Bosni gotovo je nestala. umjesto toga, stanovništvo Bosne i Hercegovine podijelilo se na Srbe, Hrvate, muslimane i “ostale”. Izraz lingvistički najbliži izrazu Bosanac bio bi Bošnjak. No, dok se Bosanac mogao odnositi na svakoga iz Bosne, danas Bošnjak upućuje isključivo na muslimana, kao što se vidi i u ustavu federacije Bosne i Hercegovine, hrvatskomuslimanske “federacije” stvorene marta 1994. na insistiranje Amerikanaca, i sad jednog od dva “entiteta” od kojih se Bosna sastoji poslije Dejtonskog sporazuma. tamo se taj izraz upotrebljava umjesto izraza “muslimanski”, te je prema tome kao etnonacionalna etiketa ekvivalentan odrednicama “srpski” i “hrvatski”.

u bivšoj Jugoslaviji, Bosanac nije bio konotacija za bilo ko ga iz Bosne nego je nosio pomalo negativnu konotaciju; na Bo sance se gledalo kao na ljude neuljuđene, nekulturne, kao na “gorštake” u američkom smislu. Sami Bosanci ljutili su se na te implikacije riječi i na snishodljivost s kojom su s njima postupale njihove kolege u zagrebu, Beogradu i Ljubljani.8 u isti mah, mnogi ljudi u Bosni i Hercegovini zaista su se identifikovali kao Bosanci, ne određujući pobliže svoju vjeroispovijest. upravo se ovaj vid samoopisa danas čuje sve rjeđe.

Izostanak upotrebe opšteg termina “Bosanac” za određenje stanovništva Bosne i Hercegovine simptomatičan je za odsustvo samodefinisane bosanske nacije koja bi obuhvatala sve ljude ko ji tamo žive. Srbi i Hrvati se ogromnom većinom svrstavaju odvo jeno od muslimana, i od ideje jedne bosanske države, i više vole da sebe opisuju kao Srbe i Hrvate, i da u skladu s tim pristaju uz Srbiju, odnosno Hrvatsku. mnogi Srbi i Hrvati iz Bosne i Herce govine danas će se identifikovati kao “Bosanci” podjednako vjerovatno kao što će se muslimani iz pakistana identifikovati kao Indijci. to što muslimani upotrebljavaju izraz Bošnjak da odrede sebe ističe njihovu povezanost sa Bosnom, ali time podrazumijeva i muslimanski identitet stanovništva te zemlje. Stoga je opisna terminologija, koja je kod naroda u Bosni i Hercegovini u upotre bi od 1991., pokazatelj pomanjkanja zajedničkog pojma bosanske nacije.

40


GRAđENJE RAZLIKA DA BI SE RAZGRADILA DRŽAVA

krah zajedničkog identiteta “Bosanaca” odražava uspeh politike podjele u mješovitoj državnoj zajednici, čak ako likovne predstave nacionalizma ukazuju na drugačiju dinamiku. to jest, dok nacionalisti tvrde da je, zbog pretpostavljenih razlika između njihove nacije i drugih naroda s kojima su njeni pripadnici primorani da žive ovoga trenutka, njihovoj naciji neophodna sopstvena drža va, vjerovatnijom se čini potreba da se uspostave razlike kojima će se opravdati politički cilj podjele, a ne da stvarno postojanje ma kakvih razlika podstiče retoriku opisa. No, razlika po sebi nije dovoljna. Razdvajanje se traži kad se Drugi vidi kao manje vrijedan ili unižen. Stoga predstava stvorenog Drugog mora biti ne gativna.

u tome kontekstu, simbolična geografija “zapad protiv ostatka” (kao kod Hantingtona) postaje relevantna. uvjerenja koja le že u osnovi te geografije jesu, prvo, da je “zapad” kulturno su perioran nad “ostatkom”, i drugo, da islam nije dio zapadne kul ture. Imajući to na umu, moguće je razumjeti zašto je bosanskim Srbima i hercegovačkim Hrvatima potrebno da utvrde da su et nički muslimani u Bosni pripadnici islamske kulture. Ako su pri padnici islama, onda nisu Evropljani, onda su inferiorni, i time opravdavaju srpske i hrvatske zahtjeve da se razdvoje od njih.

Sad nam može biti jasna potreba pobjednički nastrojenog bosanskog Srbina u oblasti Bihaća da svom zarobljeniku natakne fes na glavu. Ovaj vidljivi znak islamske kulture obezbijedio je termi nu “muslimanski” nešto više od obične etikete različitosti, i uka zao na kulturu koja ne samo što je odvojena od evropske nego je, po orijentalnoj retoričkoj strukturi preovlađujućoj u Evropi, još i inferiorna u odnosu na nju.

Na nesreću, akcije muslimanskih lidera koji ističu važnost islama za identitet Bosne ubrzavaju dinamiku te isključivačke retorike. Ovim se ne poriče logika, još manje legitimitet njihove ar gumentacije. Baš naprotiv, muslimanski svećenik koji je primijetio da je “nužno očuvati muslimanski identitet ako hoćemo da očuvamo multikulturnu BosnuHercegovinu”^ bio je sasvim u pra vu. problem je u tome što upravo njihov muslimanski identitet i obilježava Bošnjake kao ne

41


Evropljane, i, prema tome, po srpskoj i hrvatskoj retorici, kao inferiorne.

problem postaje još veći kad se lideri bosanskih muslimana obraćaju islamskim državama za političku, finansijsku i vojnu po moć. to što su islamske države bile među najvećim izvorima po drške bosanskoj vladi samo potvrđuje Srbima i Hrvatima da bo sanski muslimani nisu Evropljani. prilično je izopačeno, ali što se više bosanska vlada okreće za podršku zemljama koje su naj spremnije da joj je pruže, to više otuđuje od sebe sopstvene pret postavljene nemuslimanske građane.

BOŠNJAcI, BUDISTI, BOGUMILI ILI BApTISTI

Do sada je analiza povezivala sadržaj srpske i hrvatske retorike is ključivanja sa identitetom bosanskih muslimana kao muslimana, te se može smatrati da se njome implicira da su ti ljudi patili usljed osobenosti nametanih tome identitetu, kao što je tvrdio majki Sels (Sells, 1996). No, takva pretpostavka je neopravdana. Neprijateljstvo Srba i Hrvata prema muslimanima ne potiče od identiteta ovih kao muslimana, nego od njihovog odbijanja da se identifikuju kao Srbi ili Hrvati. činjenica Drugosti, a ne osobeno sti identiteta Drugoga, daje potencijalnu osnovu za neprijatelj stvo. Da li se takvo neprijateljstvo uviđa, i osobenosti načina na koje se ono opravdava, to zavisi od okolnosti vremena i mjesta. u Bosni 90ih, Srbi i Hrvati mogli su da usvoje opšti orijentalni okvir islama kao neevropskog, dakle inferiornog, da bi opravda li sopstveno otcjepljenje od “Bošnjaka” i njihove Bosne. No uoči mo da baš politički cilj, podjela, iziskuje retoriku ocrnjivanja.

ustvrdio bih, zapravo, da je identitet muslimana kao musli mana sporedan za to kako su se Srbi i Hrvati ponijeli prema njima. Da su se Bošnjaci identifikovali kao budisti, bogumili, ili baptisti, vjerovatno bi naišli na isto neprijateljstvo, premda bi se sadržaj retorike primijenjene za pravdanje neprijateljskih postupa ka nesumnjivo razlikovao od onog ovdje opisanog. Na kraju kra jeva, Srbi i Hrvati primijenili su sopstvene sektaške razlike da opravdaju uzajamno neprijateljstvo i

42


da se jedni prema drugima ponašaju na isti način na koji se i jedni i drugi ponašaju prema muslimanima kad im se interesi sukobe. Naprosto samo zato što im je zajednički interes da osiguraju da nikakva stvarna država Bosna i Hercegovina ne postoji, retorika bosanskih Srba i herce govačkih Hrvata u odnosu na muslimane, i njihovo ponašanje prema njima, pokazuju onako velike sličnosti.

Da su bosanski muslimani umjesto toga budisti, srpska i hr vatska retorika isključivanja upotrijebljena protiv njih vjerovatno bi otkrila isti orijentalizam koji obilježava današnju sliku muslima na. Slična bi se retorika mogla primijeniti i da su bogumili. Na kraju krajeva, bogumili bi se teško mogli uključiti u bilo koji glavni tok evropskog hrišćanstva. Da su se identifikovali kao bap tisti, onda bi retorika, jasno, morala uzeti drugi kurs; ali Sjeverna Irska je pokazala da takvo sektaško neprijateljstvo lako može obuhvatiti i protestante u savremenoj Evropi.

Da su Bošnjaci umjesto muslimana budisti, bogumili ili bapti sti, glavna razlika koju bismo vidjeli vjerovatno bi bila razlika u pogledu međunarodne podrške koja bi im bila pružena. Da su bu disti, vjerovatno bi privukli podršku zemalja Jugoistočne Azije a ne islamskih zemalja. Da su baptisti, više bi podrške došlo iz Sje dinjenih Država. A da su bogumili onda im, jasno, pomoć ne bi stigla ni sa koje strane.

Na kraju se islamski identitet bosanskih muslimana može posmatrati kao činilac koji određuje osobeni sadržaj retorike upotrijebljene da opravda odvajanje Srba ili Hrvata od njih, a i kao glavna odrednica podrške koju su dobili od islamskih zemalja. On, međutim, nije uzrok njiho

za tebe bihzatebebih.ba/pdf/korak_11.pdf · 2017. 9. 10. · created date: 6/6/2008 10:35:13 pm

Documents