Anlamn Anlatmn Ardnda YORUM KAVAINDA Mustafa Durak

TABEV Tel: 0212- 51847 55 2009, stanbul 239 sayfa

NDEKLER Anlam ve anlamlandrma: Krmz Balkl Kz Sabahattin Ali'nin yklerinde lmle Gelen Anlam Tahsin Ycel Dosyas Yakn Okuma: Tahsin Ycel Dilde Kipsel Ulamlar Tahsin Ycelin Byk Baba yksnde Kiiliksel Olma ve Blnme Tahsin Ycelin Komular adl yk Kitabnda Aynalama Peygamberin Son Be Gnnde znellii Yok etme abas ve/ya T.Ycel Metninin Kimi zellikleri Yalan: Tahsin Ycel armsal Okuma nsancklar: Dostoyevski Kral Oidipus: Sofokles Korkma nsanck Korkma: Turgut zakman Enis Baturun Elma Roman Nasl Bir Roman? Mikroskop Altnda Kara Kitap (Orhan Pamuk)' tan Bir Para Vasf ngren'in Zengin Mutfanda Aydnlanma ve Aydnlatma Aziz Nesin'in "Biraz Gelir misiniz" Oyununda Kip ve Etkileim Aziz Nesin: Toros Canavar: Keye Kstrlm Birey Bir ey Yap Met: Aziz Nesin

ANLAM VE ANLAMLANDIRMA (Krmz Balkl Kz Masal iin Yaklamlar)

Giri: 20. yz yl her deerin sorguland, bu deerlerden bir ounun, kiilerde altst edildii, hatta bu yzden kimlik araylarnn, kimlik kntlerinin hzland bir zaman dilimi oldu. Elbette kiinin kendisini yakalamak, varln kantlamak ya da hakl gstermek iin giritii bu abalarda, her zaman kendi penceresine yerleerek, bakaca srtn, kendi gereksinimi ile ilgili gereklerinin oluturduu gvenceli bir konuma dayayarak bakmaya alt gzlenir. Bu yzden de her alanda dnyay farkl alglama, anlamlandrma biimleri ve kendini savunma mekanizmas olarak retimleri ortaya kar. Ben, bu yazda bu eitlenmenin sonucu ortaya kan benzeim ve ayrlklarn gstergesi olarak Krmz Balkl Kz masalnn anlamlandrl ve/ya yeniden retilii saylabilecek eitli yorumlarda gezinmek istiyorum. Kolayca benimsenecei gibi bu halk masal szl anlat olarak her anlatcnn aznda, konusu genelde korunarak, anlatclarn bak alarndan sunulmu olabilir. Bylesi bir eitlenmeyi yakalamak olanandan yoksun olduum iin, ben yazya gemi baz rnlere bakmakla yetineceim. Bu masal Grimm Kardeler ve Charles Perrault ayr ayr biimlerde yazya dkmler. Son yllarda bu anlat zerine bolca retim, yorum ve inceleme yazlarna tank olduk: bir alman dergisi(1) anlat ve resimlendirme olarak eitli masallarn anlamlandrlmalarn iaret eden yeni retimlere yer verdi; bu uygulama baka bir alman dergisince(2) de yapld; Trkiye'de Eric Fromm'un 'Unutulmu Dil' adl kitabn tantan bir gazete yazs Eric Fromm'la birlikte masallarn simgesel deerine dikkat ekti. Yine masaln simgesel deerlerine younlaan bir yazy internette okudum. Nokta dergisinde Krmz Balkl Kz ile ilgili deiik bir yorum yaymlanmt. Bir de Mehmet Rifat Gzelen bu masala gstergebilimsel bir zmlemeyle yaklamt(3). Elbet bunlar yalnzca elimin altnda olanlar, uzanabildiklerim. imdi Krmz Balkl Kz masalndaki anlamlandrmalardaki eitlenmelere bir bakalm. Eric Fromm'un kendisine k noktas yapt anlat belirli noktalaryla yle: ki ayr uzamdan birinde anne-kz, brnde bykane oturmaktadr. Bykanne rahatszlanmtr. Anne, bykanneye, kz Krmz Balkl Kz ile pasta ve arap yollar. Bir de "doru yoldan ayrlmamasn" tler. Kk kz

ormanda kurtla karlar. Kz, kurdu tanmad iin ondan korkmaz. Kz gren kurdun az sulanr ama bykannesine gittiini renince her ikisini de yemeyi dnerek, kz yemeyi erteler. Kzdan bykannenin evini renir. Kurt, kza aalar, iekler ve k oyunlarnn gzelliklerini gsterir ve onu oyalanmaya brakr. Bu arada kurt bykannenin evine gider ve Krmz Balkl Kz'n kimliine brnp bykanneyi aldatr ve yer. Bykanne kimliiyle de kk kz aldatp yer. Ardndan uykuya dalar. Oradan gemekte olan avc kurdun horultusunu duyar. eri girer, kurdun karnn makasla yarar ve Byk anne ile KBK kurtarr. Ve kurdun karnna ta doldurur. Kurt uyannca kamak ister ama talarn arl engel olur ve lr. Mehmet Rifat, Grimm Kardelerin anlatt KBK masal ile Perrault'nun anlatt arasndaki ayrm yle belirler: Perrault'nun Krmz Balkl Kz masal, Grimm Kardeler'in derledii ayn adl masaldan olay rgs ve olay rgsnn sonulanmas bakmndan farkldr. Szgelimi Perrault'nun masal Kk Kz'n kurt tarafndan yenilmesiyle biter; oysa Grimm Kardelerin derlemesinde Kk Kz ve Bykanne kurdun karnn aan bir avc tarafndan kurtarlr(...) Perrault'nun masallarnn sonunda ayr birer blm biiminde yer alan Kssadan Hisse (moralite) blm"(4) bulunur. Trkiye'de yaymlanm baka bir deikede kurt geldiinde bykanne dolaba saklanr. Hem sonra kurt, bykanne ve kz yutmaz, yalnzca yiyecek sepetini alp kaar. Ormandaki oduncular da onu yakalayp dverler. Yorumlar ve/ya yeniden retimler: Hain Krmz Balkl Kz: Jugend Scala dergisinin bir tr atlye almas olarak sunduu, masallarn genlere, zgrce yeniden anlattrlmas ve resimlendirilmesi almalarnda ocuklar gerek resimlerde, gerekse anlatda KBK yaramazlkla ve kurda ikence etmekle sulamaktadrlar. ocuklara ait iki resimden birinde kz, kurdu kzdrrken, brnde talayp ac verirken grrz. Resimler ve anlatnn bal ayndr: Hain Krmz Balkl Kz. Onbir yandaki Cristiane Illigens'in anlats yledir: ok yaramaz, annesine kar gelen krmz balkl bir kz varm. Bir gn annesi, Bykanneye, hazrlad kurabiyelerden yollamak istemi. Kz, "Hep ben, hep ben" diye diklenmi, istemeye istemeye yola km. Yolda rastlad kurda ta atm, kuyruunu ekmi, ac vermi. Ardndan da kurda birlikte Bykanneye gidip onu korkutmay nermi ve kurdun onu srp kzdrmasn istemi. Bunu doru bulmayan kurt, kz bacandan yakalayp birinin gelmesini beklemi. Avc grnnce de kz: - mdat! imdat! Kurt bana saldrd, beni yemek istiyor, diye barm. Ama kk kz yakndan tanyan avc ona

inanmam. Bunun zerine kz, krmz apkasn paralayp, yiyecekleri frlatp atm. Kurt sepeti alm, yiyecekleri toplam, bykanneye gtrm. Hasta olan Bykanne getirilenleri yeyip itikten sonra iyilemi ve kurdun kendisiyle kalmasn istemi. Ve birlikte mutlu yaamlar. Jugend Magazin dergisi, Jugend Scala'nn yapt uygulamay bir bakma soruturmay bir italyan snfnda dener ve u anlatlar elde eder: Zavall anssz Kurt: Bir zamanlar kk ve terbiyesiz bir kz varm. Korkun bir krmz apkas varm. Bir gn annesi Krmz apkal Kza Bykannene git, ona bir ie limonata ve DURAN DURAN'n bir plan gtr. Bykbaba onu terketmi, mutsuzluunu unutmak iin iiyormu, iki ie viskiyi bitirmi bile, demi. KK, "Ne can skc bir ey, ben Dallas' izleyeceim", demi. Annesi fkeyle, "yleyse diskoya gidemezsin" demi. KK, abucak motoruna atlam, ansa bakn ki ormanda trafik skk deilmi. Orada kibar, iyi bir kurt varm, hasta annesine bir demet iek toplamm. KK, kurdu ezip ldrm. Oralarda bir de kt kalpli pis bir avc varm, her eyi grm. Kurdun karnn yarm. Bylece KK, Bykannesine kurt derisinden bir antay da baka bir armaan olarak gtrm (Ursula Margotti, Sarah Montonari, Marika Marigi). Krmz Kaskl Kz: Gzel bir kz varm. Her zaman motoruyla giden krmz kaskl bir kzm. Yzme havuzlu, tenis kortlu bir evde (villada), New York'ta yayormu. Kskan ve huysuz olduu iin sevimsiz bir ocukmu. Annesi bir gn bykannene gitmelisin, demi. O, canm istemiyo diye yantlam ama, bykannesinin kendisine harlk verdiini dnnce fikir deitirmi, srt antasn alm ve motoruna atlam. Bronks'tan gemi. Birdenbire lgn, manyak bir gen nn kesmi. Ad Kurtmu. Sormu: Nereye gidiyorsun? O da Zengin, bykanneme gidiyorum, demi ve yoluna devam etmi. Kurt'un paraya gereksinimi varm, o da Bykanneye gitmi. Kz ondan nce Bykanennin evine varm. Onlar otururken bir grlt duyulmu. Kurt gelmi. Onlar yere yatrm ve balam. Bu srada Spermen onlarn ln duymu. Bykannenin evine doru umu. Camdan ieri dalm. Spermen, Kurt'u camdan dar atm. Kurt lm. Spermen bykanneye gnln kaptrm ve evlenmiler. (S. Ghiradelli, A Gambi, E. Taddei, V. Suprani Ravenna, talya'da bir Snf) Ho Geldin: Jugend Scala dergisi, delikanllara yaptrd yorumsal retimlerinden ikisini yaynlam. Bunlardan biri, 19 yamdaki Thomas Flgel'in resmi. Resmin ad: "Ho geldin". Resimde bir kap, kapnn yarsna yakn st ksmn kaplayan pencereden ierisi grlmekte: Bykanne, Krmz Balkl Kz ve Kurt.

Kapnn zerinde de bir ilan: "Resmi ilan: Krmz Balkl Kz Davasnn karar: Kt Kurt susuzdur." Resmin alt yazsnda da unlar var: "Venedikte bir mahkeme, kurdun sululuunu, susuzluunu tartm ve Avrupa'da bir ok gazete bu konuda haberler yaynlamtr. Dava sonunda kurdun susuzluuna karar verilmitir. Zira KBK'n ergenlik sorunlar vardr ve masaluydurmutur."

Resimde barma sergilenmekte, Bykanne, KBK ve Kurt bu karar kutlamaktadr. Resmin sahnemsi blmnn st yazsnda "Ho geldin Kurt" yazs bulunmaktadr. Resimde anlatlan erevelemek iin bir kap izilmi. Kapnn yars cam, buradan grlenleri sahne, altta kalanlar da sahne alt olarak deerlendirebiliriz. Sahne altnda yukarda szn ettiim ilan. Resimde ilk dikkatimi eken nokta, sahnelemenin, anlatnn ilk biiminin son uzamnda, yani Bykannenin odasnda yaplm olmasdr. Ve resmin alt yazsna gre ilk yk zamanndan ok farkl bir zamanda olmamza karn masada yine de KBK'n Bykanneye giderken gtrd pasta ve arabn bulunmasdr. Alt yazda belirtildii gibi resim, yalnzca durumsal bir kesit deil, anlatnn yeniden dzenlenmesidir. Resimde anneye deil de bykanneye yer verilmesi ve alml olarak resmedilmesi, Bykanne-Kk Kz (ho resimde artk gen kzdr) rekabetini, bir de resmedenin kendinden byk kar cinse yaknln akla getirmektedir Kurdun Byk anne uzamnda yer ald dnlrse-. Resimde yalnzca bir susuzluun kutlanmas deil de kurtla kzn (ailesinin) uzlamas ele alnm. Zira, krmz baln krmz apkaya dnp, kurdun banda oluu, kurdun, kzn rzna getiini (kzln bozulduu, resmi ilann altndaki mhrn rengi (krmz) ve biimiyle dile gelmekte,) ama yaplan uzlama ile kzla evlenmeye raz olduunu dnebiliriz. Gerek kurda hazrlanm armaanlar, gerekse kurda yaplan pohpohlar (bykannenin kurdu okamas) dn hazrln akla getiriyor. Byk bir olaslkla igveyisi olacak. Kurdun martlmas, anlatdaki ailenin erkeksizliiyle de buluuyor. Zira gerek anlatlarda, gerekse yorumlarda baba, oul, bykbabadan yoksunluk sz konusu. Yani aka sylenmemi olsa da aile erkeksizdir. Soruna yzeysel dzeyde hayvan masal olarak yaklarsak, hayvan sevgisinden dolay, eitlik, paylama (bir varln tketimden eit olarak yararlanmas) konusu ilenebilir. Resimle resmeden arasnda yakndan (derin dzeyde) bir ilikilendirmeye getiimizde u sorunsallar grebiliriz: mahkemenin susuzluk kararna karn resmedende sulu/susuz/ikilemi srmektedir (belki de sululuk psikozu iindedir diyebiliriz), zira alt yazda "susuz kurt" tantmna karlk, resmi ilanda "kt kurt" ifadesi kullanlm, zaten resmedenin koruma ve korunmay (snmay) karmak olarak verdii, bakaca ikisi arasnda gidip geldii, bocalad, erkeklii yceltmesiyle de grlyor (gen kz srada otururken, kurt koltua oturmutur. Burada resmeden kendi benini, bir bakma erkekliini farkl grmek istemitir denebilir). Ormanda Saldr:

18 yandaki Michael Wagner'e aittir. Resmin ad, "Ormanda Saldr"dr. Bu resimde orman kysnda asfalt bir yol, yolda bir mersedes, bir aacn arkasnda olduu kuyruunun grnmesinden anlalan bir kurt ve teye beriye salm bir gen kza ait i ve d giyim eyalar. Resimde kurt, mersedes ile ayn

balama sokulmu. Kurdun varl, kuyruu ve arka aya ile belli. Kk (gen) kz ise resimde varlk olarak yer almadna gre yoksul, yoksun yorumu yaplabilir. Eit aralklarla ormana serpitirilmi blucin, styen ve krmz balk sralamas ayaktan baa (alttan ste) doru kz plak ve kurdun aznda dndryor. plak braklma, mersedes ile yen(il)me, rzna geilme anlam birimlerinden geerek daha st bir birime EZLEN'e iletmektedir. Resimdeki ormanla mersedesin bulunduu gri asfalt yol arasnda bir kartlk kurulursa, bunlar itenlik/ikiyzllk ya da doallk/yapmacklk olarak yazlabilir. Yol izgisiyle snrlansa da arac elinde bulunduran gl snf, alt snflarn snrlarna, zgrlk ortamlarna dilediince geebilmekte, kurallar keyfince ayarlamaktadr: kurtla kuzu yks. Buradan snrl/snrsz ya da zgr olan/olmayan kartlklarn karabiliriz. Mersedesin direksiyonu ve camn alt ksmnn siyah rengiyle kzn balnn ortasndaki beyaz ss ve styenin beyaz renksel kartlkla, kirlilik/safl simgeliyor diye dnebiliriz. Ayr dzlemlerde yer alan krmz renkler ayn anlam deil de deiik anlamlar iaret ediyor. Bu sav renklerin tonunun ayrlna da dayandrabiliriz. Biri zorbalk iken br olgunlamann, ergenliin belirteni. Renklerin benzemesi asndan blucinle arabannki ayn, laciverte bakan mavi. Bunu nasl anlamlandrmal? Araba, ara olma ilevi yznden zenginliin, st snfn (arac elinde bulunduran snfn), gen kz ise rzna geilerek tmden yok edilmiliiyle (bedeniyle ilgili hi bir para yok resimde) ezilen snfn nesne deerli belirtenidir. te bu nesne deerlilik arabann da bir zelliidir. Bakaca ara olarak kullanlmas yansra ayn zamanda doyuma ulama arac olduundan, renk asndan kzla zdeletirilmi, diyeceim ara da diilik, cinsellik belirtenidir. Dergide resmi aklayan alt yazda, su ilendii ve arabann iddet kullanmay ifade ettii ve vahetin, yalnzca masallarda deil, bugn de geerli olduu belirtilerek, bir bakma epik bir anlatma yer verilmitir. * Yaplan retici yorumlarda, altn izmemiz gereken bir nokta, anlatc ve resimleyicilerin cinsiyetleridir. Kz ocuklarnda KBK iin bir kar davran izlenmekte, onu kendilerine rakip olarak grmektedirler. Onlar iin KBK, ayni cinsten bir bakas, hem de kendilerinin varln glgeleyen bir bakasdr. ocuklarn geliiminde izlenen ben/benzerim/kartm savamnn zneleridir sz konusu anlat ve resimleri reten ocuklar. Elbette ok yzeysel bir yaklamla hayvan sevgisi de devreye sokulabilir. Delikanllara gelince her ikisi de kk kz, yetikin gen kz olarak dnmtr. Birincisinde kendi cinsini yceltme, snmayla kark, korunma igds, adalet anlay egemendir, ikincide, gl/zayf kartl, glnn orman yasasn deiik aralarla, deiik klklarda hep srdregeldii ve srdregittii belirirken, resmeden gencin ezilene duyarl olduu, resminin de ileti olarak ezilenlere bir

uyary ierdii sylenebilir. ocuklardaki ortak bak, delikanllarda yoktur. Aksine birbirlerinden ayrlan kiilik ve kltrler sunarlar. * Masaln Trkiye'deki deikesinde yaplan deiiklikler masal simge dzleminde yorumlamann nne geer. Onu katksz bir hayvan masalna dntrr. Bu da deiiklii yapann bilinaltnda alglad simgeler dnyasna uygulad bir sansr olarak dnlebilir. * imdi yetikinlerin yorumlarna bakalm: Eric Fromm: Eric Fromm: "Unutulmu Dil" adl kitabnda(5), masaldaki simgeleri aklamaya alr:

"Krmz kadifeden yaplm kk balk, adet kanamasnn simgesidir. Servenini dinlediimiz kk kz kadnla yeni gemitir ve imdi cinsellik sorunuyla kar karyadr"(6). Birinci delikanlnn yorumuyla E. Fromm'unki denk dmekte. Ancak burada unu belirtmeli: nesnel anlamlandrmada simgelerin saptanabilmesi iin en az iki kantlayc enin varl kural aranmaldr. Yani cinsellik sorunu iin yalnzca apkann krmzl yeterli kant olamaz. Byle bir okuma bizi arm sapaklarna aar, grltye boar. "Kza 'yoldan ayrlmamas' ve 'dp ieyi krmamas' iin yaplan uyarlar, aka grld gibi cinsellik tehlikelerine kar ve kzln kaybetmemesi iin yaplan uyarlardr"(7). Bu noktada sanki yukarda yaptm belirlemenin koulu yerine gelmi gibidir. Ne var ki dikkatlice bakmak gerek, zira bu koullanm bakn ayr bir dzlemden, kanaldan kendini kantlama abas da olabilir. Olaya E. Fromm gibi yaklatmzda ienin iindeki araba KBK'n kzl olarak bakmak gerekecektir. O zaman da kanlmaz olarak KBK'n kendi kzln bykanneye gtrmesi ya da ona bunun bildirilmesi sz konusu edilebilecektir. Tutarl anlatlarda simgesel dzlem br anlamlamdrma dzlemleriyle kartlk sunmaz, birliktelik ierisindedir. Bir yerdelik oluturur. Demek ki E. Fromm kendine at znel kanaldan anlamlandrmay srdryor. Gerek simgelemede, gerek nesnel anlamlandrmada dikkat edilecek temel kural eler aras btnlktr, Greimas'n terimiyle YERDELKtir. "Kurdun cinsel itah, kz grnce kabarr ve kurt, 'evrene bak, kularn tatl tlerine kulak ver' diyerek onu batan karmaa alr"(8).

Oysa anlatda ne kurdun cinsel itah, ne de batan karmas sz konusudur. Burada ormann gzellikleri batan karcdr, yani kurdun edimi bir batan karma deil saptrmadr, batan karcla yardmc olmaktr. E. Fromm, genelde anneyi hazrlayc, kz saflk, kurdu ktlk (yalan ve kandrmasyla), bykanneyi sevgi, avcy da kurtarc olarak deerlendirir.

"Avc, gerek arlyla olmasa da geleneksel baba figrdr"(9). "Kurdun yanl eylemi, o ilkel gze gz die di yasasna uyarak kendi yaptyla cezalandrlyor: gebelie zenen kurt, ksrlk simgesi talarn karnna doldurulmas yznden lyor"(10). "Bu, erkeklere ve cinsel ilikiye kar derin bir elikinin ifadesidir. Ama erkeklere kar nyarg ve onlardan nefret, hikayenin sonunda daha bir aklkla sunulmutur"(11). "Bu, sonunda erkeklerden nefret eden kadnlarn kazand bir zafer yksdr. atmadan erkein baarl ktn anlatan Oedipus mitinin kartdr"(12). "Erkek, acmasz ve kurnaz bir hayvan olarak yanstlr, cinsel eylem de erkein kadn yuttuu bir yamyamlk olarak gsterilir"(13).E. Fromm'un deerlendirmelerindeki iki amaza deinmek gerek: Eer bu yk erkeklerden nefret eden kadnlarn kazand zaferse, "kurtarc" rolndeki avcnn bu zaferde yeri nedir? Bir hain erkek mi, kadnlar iin alan? Oysa avcnn zaferiyle sonlanr yk. yleyse erkekten nefret eden deil de cinsel ilikiden nefret eden, erkei; baba, kurtarc gibi grmek isteyenlerin kltrn yanstan bir ykdr, denebilir belki, E. Fromm'un girdii kanaldan konuursak. Yine ayni kanalda, kurdun gebelie yknmesi diye bir ey yok. Erkein cinsel ilikiyle kadn gebe brakp ona ac ektirmesini artrmasyla, ondan "erkek"ten intikam alma sz konusu edilebilir, anlatnn bilinaltna inme denemesinde. Bir de yok olmaktan korkudan sz alabilir. Denebilirse, masal hem erkein koruyuculuuna gereksinimi hem de erkekle cinsel iliki sonucu hamilelik ve dourma aclarnn korkusunu, bir ikilemi iliyor. Ve anlatnn, erkei olduu gibi (erkekliiyle) deil de cinsellikten uzak, bir koruyucu, bir BABA gibi grmek isteyen bir zihnin rn olarak deerlendirilmesi gerekirdi. Thamos (Geometri):

2002.hermetics.org sitesinde Thamos adyla yazan biri de KBK anlatsn ritellerle, erginlenme trenleri ile birlikte okumay dener. Ama yorumlarnda E. Frommun etkisi aktr.

Ormandaki kulbe, erginlenme treninin zaman d kutsal mekandr. Bunun gerekelerini masallarda kullanlan bir varm, bir yokmu balang ifadesinde ve arap ile ekmein kutsal simgeler oluunda bulur. Dolaysyla masaldaki mekan ayrmn beri mekan/te mekan olarak ayrr. te mekann, kutsaln mekan, lme/dirilmenin mekan, ahiret mekan olduu sylenebilir bu deerlendirmeye gre. Byle bakldnda Byk anne, Ana Tanra olur. Tapnlmas gereken, sayg duyulmas gereken: Nine, bir ok kken mitinde karlalan Ana Tanra ya da Toprak Anay simgeler; hem besleyen, hem de yutup yok edendir. Kurt aslnda nineyi, yani Ana Tanray yutmaz, sadece Ana Tanrann yok edici, yutucu niteliini simgeler.Evet ilk bakta, te mekan ve Tanra kavramna uygun imler sz konusu. Hele Kurtu bir de rakip tanr olarak grrsek Ana tanra ile Tanr baba arasnda bir atma masal olarak bile grebiliriz. Ancak Bykanneye gsterilmek istenen saygdan birden tanrsala gemek ne kadar doru olur? Hem sonra Bykanne (Ana Tanra ?) KBK iin ne besleyen ne de yok edendir masalda. Byk annenin bir eylemine, edimine tank olmayz. Dolaysyla Kurtun Ana tanrann yutucu niteliini simgelemesi de sz konusu deildir.

Dier bir erginlenme motifi, simgesel lmdr. Genellikle erginlenme kulbesi bir ylan ya da canavar biiminde varsaylr ve erginlenme adaylarn yuttuu dnlr. Karna ya da rahme geri dn sayesinde, kiilik yitirilir. Kurdun midesine giren krmz balkl kz, simgesel olarak lmtr.Kurtun Byk anneyi ve KBK yutmas ve bunlarn yutulduktan sonra yeniden, hi zarar grmeden kurtarlmas anlaty masala dntren olgudur. Ergenlik trenlerindeki lp yeniden doma ardnda, sonsuz yaama adm atmadr. Bu zellikle ylan tapm, snnet olgusuyla koutluk sunar. Ve kzlarn ergenlemesi ile de erkeklerdeki snnet koutlatrlabilir. Kan akmas ve kan aktma. KBKda ergenlik sorununa baka yorumcular da deinmiti.

Kz, yeniden doduunda, ninenin kt ynnden hemen kurtulmas gerektiini dnr. Yeni yetikin statsne uygun olarak, ilk cesur ve kesin kararn verir. Kurdun karnn byk talarla doldurur. Bir kez daha talar, yaam veren bir ilev stlenirler. Kz, yaamszln (talarn), kendi yaamn ktlkten kurtarmak iin kullanlacan kefeder. Burada erginlenmenin iki temel niteliini, boyun eme/zveri ile cesur eylemi, aka grebilmekteyiz.

Krmz balkl kz, simgesel lme boyun emitir ve doann karanlk yzn grmtr. Oysa KBKn, Kurtun karnna ta doldurmas dorudan Kurtu cezalandrmayla ilgili bir intikam oyunudur. Simgesel dzlemde bakldnda ille taa simgesel anlam ykleyeceksek, ta canszln simgesidir, canl olan Kurtun taa dntrlmesi eylemidir onunki. Bu taa dntrme, taa dnme ve/ya tal formun, talamn biimi olduunun dnlmesi (Niobe) folklorik ve mitolojik kklere sahiptir. Kz talarn kendi iin yaam olduunu kefetmez bunu zaten biliyordur, ve yineliyorum KBKn eylemi ilkel bir intikam almadr. Karn deilmi bir Kurtun yaayabilmesi, ve bakasna zarar verebilmesi zaten olanakszdr. Burada alnan intikam biimi hem bir glnletirme hem de zafer l olarak deerlendirilmeli. KBKn eylemin cesur bir eylem olduunu syleyebilmek de zordur. Hn alma duygusuyla dolu olduunu sylemek daha dorudur. Kzn simgesel lme boyun emesi (kurban olmaya raz olmas) sz konusu edilemez. Evet burada lm raslantsal ve kurtarlma sonucu gereklememi bir lmdr. Buna KBKn boyun ediini sylemek yanltr.

Anne kzna, yoldan uzaklama ve arap iesini sakn krma diye tlemitir. Doal olarak, cinsel bir adan deerlendirilince annenin, kznn namuslu bir yolda kalmas iin abaladn ve bekaretini korumasn tlediini dnebiliriz. Oysa farkl bir dzeyde ayn uyarnn, bilgilerini arttr, yeni eyler ren, ama yitip gitme anlamna gelebileceini de deerlendirmeliyiz. Anne kznn, bir ergenlik trenine katlacan ve bu trenin kza, topluluk kltrnn isel anlamlarn salayacan bilmektedir. Krmz balkl kz, izlemesi gereken ve nceden belirlenmi bir kltrel yola ktn anlamaktadr. Kz, masumiyetini yitirmekte, ancak bir kez daha kurtla karlarsa ne yapmas gerektiini renmektedir.KBKn olacaklar (ister masalda anlatlanlar olsun ister trensi simgesellikler olsun) nceden bildii, bunlarn farknda olduu nasl sylenebilir? Hem sonra KBKn ergenlie erimesi niye masumiyetini yitirmesi demek olsun? Byle bir bak, olsa olsa cinsel ilikiye (ister yasal geleneksel- ister yasa dgeleneklere aykr-) gnah olarak bakan bir zneyi yanstr.

Masaln sonunda (..) kadnlarn dourganlk yetenekleri ilenir. Bu yetenek sayesinde kadnlar erkeklerden stndrler. Karnndaki talarla, olanaksz hamilelii simgeleyen kurt gln duruma dmektedir. Kz, kurdun karnna talar doldurmutur; bir yoruma gre burada talar ksrl simgelemektedir. Uyanan kurt bir kez srayp yere dm ve hemen lmtr. Bylece iledii sua uygun bir cezay ekmi, ksrln simgesi talar tarafndan ldrlmtr.

Burada alt izilmesi gereken ta ve talar ayrmdr. Eer talarn anne karnndaki bir ocuu simgelemesi sz konusu olsayd, tek bir ta yeterli olurdu. Talarn doldurulmas kanmaz bir intikamcnn ldrme abas olarak grlmelidir. Bir de ifade hatasna deinmeliyim: Kurt talar tarafndan deil talar araclyla l(drl)mtr, imgesel olsa bile. Eric Berne: Dr. Eric Berne(14): bu masal gerek yaam zerindeki baz deneyimlere, rneklere oturtmaya alr. Masal kiileri ile ilgili sorduu sorular bizi tmden kendi dnyasna eker. Bu herkesi eletiren, her eye kt yanndan bakan, hnzrca bir glmseme ieren bir bakn egemen olduu bir dnyadr. Masal yle sorgular: -Bu nasl bir anne ki kzn, iinde kurtlar bulunan bir ormana yollayabiliyor? Niye bykannenin ormanda, yalnz bana oturmasna raz oluyor? -Anne kzn ormana gnderince kendisi evde neler kartryor? Yazar, alayc bakyla u sonulara varr: 1) Anne, kzndan kurtulmaya alyor. 2) Kurt, "tehlikeli yaa ve grkemli l" ilkesiyle hareket edip, hayvanlara saldracana insanlara saldryor. 3) Bykanne macerac. Tehlike iinde yayor ama kapsn bile kilitlemiyor. 4) Kurt'un karnna ta doldurulmas masum bir olay deil. Aslnda Eric Berne, hem tm masal kiilerini hem de anlatc ve dinleyicileri birer macerac olarak alglyor. Farkl, znel, ktmser bir bak as. Mehmet Rifat: Gstergebilimsel bir yaklamda bulunan M. Rifat, masal zmsel olarak yle okur(15): -Anne, kz bykanneye yollamak STER -Kz bunu kabul eder, kabul etmek ZORUNDADIR (zira annesi ve babaannesi onu severler) -Kurt, kz yemek (sahip olmak) STER (Ama "Ormandaki oduncular yznden buna bir trl cesaret edememitir") Oduncular kz asndan yardm eden, kurt asndan kar kan/kar znedirler). Ona nereye gittiini SORAR kurnazlk (uzun vadeli) Kz, kurdun amacn anlamaz (yanl yorum) Kurt bilgiyi elde eder. Kurt, bykanneyi yer (birinci edim (performans, eyleyensel baar) Kurt, kzn sesini taklit eder. kurnazlk (ksa vadeli 1) Kurt bykanneyi taklit eder. kurnazlk (ksa vadeli 2)

-

Kz yer ikinci edim.

M. Rifat olaylar edim ve kiplikler erevesinde anlat izlencesi srecine aktarmaktadr. zneler aras ilikileri, kiilerin bak alar olarak ayrr: Kurt'un bak as, KBK ve Bykanne (yorumlar), Anlatcnn bak as. Kiilerin bak asnda da ikili bir kartlk kurar: Kurt'un kt kii yerine iyi kii olarak grndn; KBK ve Bykannesinin grne aldandklarn; anlatcnn da Kurt'un iyi deil kt kii olduunu okura aktardn syler. Oysa bunlar bak alar deil, kiilerle ilgili kipsel edimlerdir (:istemek, yapmak, bilmek, zorunda olmak, -ebilmek ya da gc yetmek, olmak, gibi grnmek). Bu edimler zneler aras ilikiden soyutlanamaz. Bak as buradaki yorumlarda da ortaya kt gibi yorumcularn olaya kendi gzlkleriyle bakmalardr. znellikleridir. M. Rifat, yazsnda "Kurt'un insan ile dilsel bir iletiime girmesi olaanst masallarda doal bir olaydr"(16) diyerek gerekte ayr olann olaanst masalda benzetirildiini vurgulad halde sonradan bu ayrm bir yana brakarak, hayvan dnyas/insan dnyas kartln kurar (zira onun gstergebilim anlay yapsalcdr ve onu ikili kartlklar bulgulamaya koullandrmtr) ve "bu iki dnyann anlamsal adan donanmn" yle saptar: hayvan dnyas = Hayvanlk + kurnazlk + ktlk (kurt) insan dnyas = nsanlk + saflk + iyilik (KBK) Burada sorunsal u: sonuta, Kurt, hayvan olarak alnacaksa, gstergebilimsel deerlendirmede niye hayvan-insan arakesitinde ele alnmtr: konuabilen, bilgi edinebilen, yorum ve edimler gerekletiren bir hayvan? M. Rifat'a gre masaln soyut ve mantksal dzeyde olumasn, temel anlamsal yap ile temel szdizimsel yap salar. Ve bu yaplar masaln balangc ile sonu arasndaki ayrm yaratan mantksal ve szdizimsel dnmlerdir(17). Temel anlamsal yapy "insan dncesinin ve eylemlerinin en soyut, en evrensel ikiliklerinin, kartlklarnn yer ald bu dzeyin yine en temel kartl yaam/lm kartl"(18) oluturur. Temel szdizimsel yap da "temel kartl oluturan ikiliin eleri arasndaki mantksal ilemlerin, dnmlerin yerald derin dzeydir(19). Ve bu yaplar Greimas'n gstergebilimsel drtgenine yle oturtur:

Yaam

(Kurtun dnm)

lm

- lm

(KBKn dnm)

- Yaam

Eksi lm "lmn bulunmad", eksi yaam da "yaamn alk nedeniyle srdremeyecei" ulamlar olarak ifade ediyor. Dikkat edilirse bu ulamlarn ayrc, ortak bir yan yok. Zaten yazarn alt ifadeleme getirmesi (+yaam: birini yeme, +lm: birine yem olma; - lm: birine yem olmama, -yaam: birini yiyememe) bir aklamadan ok yetmezliin kantdr. Greimas gstergebilimsel drtgeninde eksi lm: lm olmayan, eksi yaam da yaam olmayandr, Ho, zaten gstergebilimsel bir adm, bir yaklam saylabilecek bu drtgen baz yazarlarca begene, altgene dntrlmtr. Ama dilsel evreni ikili kartlklara indirgemesiyle pek ok ayrm gzden kard ortadadr. Alk; yaam ile lm izgisi zerinde bir yerdedir, ama her zaman lme yakn ya da her zaman yaama yakn olmayabilir. Alk iindeki znenin somut konumunun bilinmesi alk iin belirleyicidir. Yoksa yalnzca kavramsal, soyut dzlemde n kabullerden yola kyoruz, demektir. Bu da bizim dil araclyla evreni, anlat evrenini anlamamz gletirir. Temel anlamsal yapy ikili kartlklara ayrmak mantksal bir hatadr. Yaam ile lm arasnda ne yaam ne de lm olanlar da yer alabilir ve aslnda ikili kesin bir kartlk, drtgen, begen vb yerine matematik olarak eksi sonsuz ile art sonsuzu ifade eden bir skaladan yararlanlabilir. ndirgemeci deil, zneyi tm koullar, kendi zellikleri ve eyleyenler aras ilikiler balam iinde ele almak gstergebilime daha uygun decektir. M. Rifat'a gre "anlat dzeyinin balangcyla sonu arasnda, durumlar, temel anlamsal yap bakmndan, temel szdizimindeki dnm nedeniyle ters yz olmutur"(20). Yanl anlamyorsak durum/dnm kavramlar hem szdizimsel hem de anlamsal temel yapnn yapc eleri olarak alnm. Diyeceim iki dzey arasnda ayrm belirgin deil. Bir de M. Rifat uzamlar znelerin durumlarna gre mutluluk/mutsuzluk olarak deerlendirmitir. Bu yapay bir baktr. Zira uzamlarn ilevi anlatnn iinde belirgin olmal. Yoksa hep kendi baklarmzn tuzayla karlarz. Bir metnin yeniden retilmesinde eyleyenlerin (eyleten, eyleyen, eylenilen, nesne - Greimas'taki gnderen, gnderilen, zne, nesne terimleri yerine-, kar

kan, yardm eden, anlatc ve alc) ve eylemlerin dnebilme zellikleri ve metinde bulunan szdizimsel boluklar bir baka eyleyenin (genel anlamda) szd ak kaplardr. Bu dnmlerin nedeni algsal, gereksinimle ilgili durumlarla aklanabilir. Tpk uygarlklarn harap olmasndan/edilmesinden sonra, ykntya dntrlm eski mimari bayapt paralarnn kt ky evlerinde sradan talar olarak kullanlmasnda olduu gibi yanl() okumlarda bir yapt bakaca, bakasn anlamaktan ok, kendimizi anlatmaya ynelik oluumuzun pay byktr. Sonu: Masaln yeniden retilmesinde anlatdaki gereklikler, anlatcnn hedefledii anlamlandrmalar deil de yeniden reten znenin kendi gereklikleri n plana kmtr. Anlatc ya da resmedici, zne olarak bu anlatnn anlatcsn ve anlatsnn anlamn bir yana brakm, dlamtr. Byle bir durum anlam, anlamlandrma ve anlamn oluturulmasnda g sorunlar zerine bizi dnme noktasna getirmektedir. Anlam bir gcllk, anlamlandrma ise bir etkinliktir. Anlam, izleyici zne iin bir k noktas olarak vardr. Anlamlandrma, izyeyici znenin almlama sreci iindeki BEKLENTsiyle karabilmekte ve znelerin beklentilerine, kendi gerekliklerine gre eitlenebilmektedir. Anlam ile anlamlandrmann birebir denk dmesi sonucu nesnel anlamlandrmay, ayr dmesi, eitlenmesi ise znel anlamlandrmay ortaya karmaktadr. Anlam0 = Anlamlandrma0 Nesnel anlamlandrma Anlam0 # Anlamlandrma 1, 2, 3....n znel Anlamlandrma znenin, kltrel konumu ne olursa olsun, bir anlatya kendi geerliliklerini ablon olarak uygulamas, hep znel ya da tek yanl anlamlandrmadr. Bir anlatnn anlamn kavrayabilmek iin para/btn ilikisinin, her trl ablonun dnda, geni al bir ilevselcilikle ele alnmas; her eyin yerli yerine oturtulmas gerekir. Bir masaln, geniletirsek, bir sanatsal rnn, bir dizgenin ilevinin; her zaman onu retenlerin istedikleri dorultuda gereklemediini, alclarn onu bilinli ya da bilinsiz bir deerlendirme szgecinden geirerek kendi kltrlerine kattklarn syleyebiliriz. Krmz Balkl Kza baklarda yaptmz bu gezinti, bir yandan sanatsal yaptn dokunulmazl sorununu ortadan kaldrrken, bir yandan da sanatsal yapta tek pencereden, kalplatrlm bak noktalarndan ynelmenin amazlarn sergilemektedir diye dnyorum. Bu, bize eletirinin yn konusunda: anlatcnn eletirilmesi, anlat kiilerinin eletirilmesi, anlat edim ve/ya eylemlerinin eletirilmesi,

anlat elerinin gsterge, gnderge, iaret, simge olarak ele alnabilmesi, anlamlandrcnn kiiliinin, bilgisel birikiminin bak as olarak dikkate alnmas gereinin altn izmektedir. Ne reten, ne de anlamlandran zne kendinden, toplumundan soyutlanm, ar duru varlk deildir. Her sze, her metne sakntyla yaklamay bilmek gerek. Bir de farkl yaklamlarn ne kadar itiraz etmi olsak da bak asn dinamik klma, yorumlama, anlama ile ilgili grmz genilettiini sylemeliyim. Notlar: Jugend Scala; Jan/Feb; 1986; 12; Frankfurt, Almanya, Jugend Magazin; 1990; say: 4; (s: 46) 3) Mehmet Rifat Gzelen; Gstergebilim ve Bir Masal zmlemesi (KBK); Yeni Dnce; say: 63; yeni dizi 2; Bahar 90 iinde (s: 38-45) ve Gstergebilimin ABCsi; st.; Simavi yay; 1992 iinde; (s: 89-110) 4) Ayn yazar; Gstergebilimin ABCsi; Ist; Simavi yay; 1992 iinde; (s: 90) 5) Eric Fromm; The Forgotten Language; New York; Grove Pres; 7. bask; 1957 3) Ayn yazar; ayn kitap; (s: 240) 4) Ayak ayni sayfa 5) Ayakas 6) Ayak; (s: 241) 10) Ayakas 11) Ayakas 12) Ayakas 13) Ayak; (s: 240) 14) Masallarn Yz; Nokta Dergisi; 1991; say: 5 iinde; (s: 36-37) 15) Mehmet Rifat Gzelen; ak; (s: 94-99) 16) Ayak; (s: 104) 17) Ayak; (s: 99) 18) Ayak; (s: 100) 19) Ayakas 20) Ayak; (s: 102)1) 2)