3

INTERNACIONALNI UNIVERZITET Travnik i ELIT – ekonomska laboratorija za istraživanje

tranzicije Podgorica

EKONOMSKE IDEJE između lokalnog i globalnog, preduzetničkog i predodređenog,

individualnog i masovnog, monističkog i pluralističkog, inatitucionalnog i alternativnog

Akademik Ibrahim Jusufranić, redovni profesor Akademik Veselin Drašković, redovni profesor

Travnik, 2016. godine

4

Izdavači:

Internacionalni univerzitet Travnik i ELIT – ekonomska laboratorija za istraživanje tranzicije Podgorica

Odgovorni urednik:

Doc. dr Jasmin Jusufranić

Recenzenti:

Profesor Miomir Jakšić, Ekonomski fakultet Beograd, Srbija Profesor Aleksandar Hudokormov, Eonomski fakultet MGU, Moskva, Rusija

Profesor Dragoljub Stojanov, Ekonomski fakultet Rijeka, Hrvatska Docent Mimo Drašković, Fakultet za pomorstvo, Kotor, Crna Gora

Priprema štampe i korice:

Veselin Drašković

Štampa:

Internacionalni univerzitet Travnik

Tiraž:

200 primjeraka

CIP – Каталогизација у публикацији Naionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 330.8(075.8) JUSUFRANIĆ, Ibrahim

Ekonomske ideje : između lokalnog i globalnog, preduzetničkog i predodređenog, individualnog i masovnog, monističkog i pluralističkog, institucionalnog i alternativnog / Ibrahim Jusufranić, Veselin Drašković, - Travnik :

Interacionalni univerzitet ; ELIT – ekonomska laboratorija za istraživanje tranzicije, 2016- - 180 str. ilustr. ; 25 cm Biblografija: str. 175-180 ISBN 978-9958-527-25-8 (Internacionalni univerzitet) Drašković, Veselin COBISS.BJ-D 23067654

5

SADRŽAJ

PREDGOVOR ..................................................................... 7 1. dio:

OSNOVNE TEORIJE DRUŠTVENOG RAZVOJA

11

1.1 INDETERMINISTIČKE TEORIJE ..................................... 11

1.2 DETERMINISTIČKE TEORIJE ......................................... 1.2.1 Demografski determinizam ......................................... 1.2.2 Geografski determinizam ............................................ 1.2.3 Tehnološki determinizam ............................................ 1.2.4 Periodizacija društvenog razvoja prema oblicima

privrede ............................................................... 1.2.5 Institucionalne i neoinstitucionalne teorije istorijskog procesa ..........................................................................

13 13 15 17

19

20

1.3 DIJALEKTIČKO-MATERIJALISTIČKA (FORMACIJSKA) TEORIJA ..............................................

24

1.4 CIVILIZACIJSKA TEORIJA ............................................. 29

2. dio:

RAZVOJ EKONOMSKIH IDEJA

34

2.1 MERKANTILISTI, FIZIOKRATI I ŠKOLA KLASIČNE POLITIČKE EKONOMIJE ...................................................

35

2.2 MARXOVO EKONOMSKO UČENJE ..............................

2.2.1 Marxove šeme proste i proširene reprodukcije ............ 37 41

2.3 NEOKLASIČNA ŠKOLA ....................................................

2.3.1 Perfektna konkurencija, proizvodna funkcija i kriva proizvodnih mogućnosti ........................................................ 2.3.2 Pojam i priroda troškova ............................................... 2.3.3 Maksimizacija dobiti firme ........................................... 2.3.4 Faktori proizvodnje i maksimizacija dobiti firme ........ 2.3.5 Uloga novca .................................................................. 2.3.6 Metodološki individualizam .........................................

46

62 65 71 76 80 88

  2.4 STARI INSTITUCIONALIZAM .......................................... 103

2.5 KEYNESOVO EKONOMSKO UČENJE .......................... 108

6

2.6 SOVJETSKA EKONOMSKA MISAO I OSTALE SOCIJALISTIČKE ŠKOLE ..................................................

117

2.7 NEOKLASIČNA SINTEZA ................................................ 123

2.8 TEORIJA RACIONALNIH OČEKIVANJA ...................... 127

2.9 MONETARIZAM .................................................................  133

2.10 EKONOMIJA PONUDE ...................................................... 140

2.11 NEOLIBERALIZAM ............................................................ 144

2.12 NEOKEYNESIJANSTVO .................................................... 146

2.13 NEOINSTITUCIONALNE EKONOMSKE TEORIJE ........

2.13.1 Razvoj i značaj neoinstitucionalnih ekonomskih teorija ..........................................................................

2.13.2 Karakteristike i predmet istraživanja NET ................. 2.13.3 Institucije: pojam, osobine i vrste ...............................

147

159 165 168

LITERATURA 175

7

PREDGOVOR

Razvoj ekonomske misli se istovremeno odvijao u dva pravca:

teorijski (kao naučno uopštavanje procesa i fenomena koji se odvija-ju u ekonomskoj stvarnosti, polazeći od realnih činjenica, događaja i procesa) i

doktrinarno (kao polaženje od unaprijed postavljenih principa i sta-nja).

Doktrinarnost je uslovila da razne ekonomske teorije posmatraju eko-nomsku stvarnost iz uglova i pozicija koji su najbolje odgovarali ideologiji koju zastupaju (dominacija politike nad ekonomijom). Zbog toga su uvijek glorifikovani jedni a marginalizovani drugi ekonomski procesi, pojave, pro-blemi.

Ključne teorijske šeme (kao slike stvarnosti) često su poistovjećivane s ideološkim doktrinama (kao subjektivnim slikama stvarnosti), koje su uvijek apstraktne, jednostrane i monistički predisponirane. To djelimično karakte-riše čak i na one ekonomske teorije, koje koriste multidisciplinaran i sinte-tizovan naučni pristup i uvažavaju jedinstvo ekonomskih, socijalnih, politič-kih, ideoloških, kulturnih, institucionalnih, psihičkih, etičkih i drugih proce-sa (kao što su npr. neoinstitucionalne). Jer, zadržavajući principe metodološ-kog individualizma, one u mnogim elaboracijama faktički ulaze u šablonski jednosmjeran tok neoklasičnog predznaka, koji je institucionalno (u dijelu tržišta) i ideološki (u dijelu liberalizma) polarizovan s jednim drugim mo-nističkim tokom, koji se može označiti kao metodološki (državni) dirižizam.

Polarizovane diskusije zastupnika tržišnog i državnog regulisanja obilje-žile su skoro cijeli razvoj svjetske ekonomske misli. Riječ je o različitom shvatanju uloge državnog regulisanja i tržišnog regulisanja u privredi, njiho-vog međusobnog odnosa i odgovarajućih oblika svojine. Naravno, riječ je i o posrednim (i/ili direktnim, pa čak i apologetskim) aspiracijama pojedinih teorija da odlučujuće utiču na zvaničnu ekonomsku politiku.

Dovoljno je pratiti dugročnu diskusiju vodećih ekonomista u Srbiji, koju neki neoliberali pokušavaju da svedu na sukob između neoliberala i anti-liberala. Pošto se mi zalažemo za institucionalni pluralizam i suprotstav-ljamo se svim kvazi-institucionalnim shvatanjima, koja su po svojoj prirodi monisička, smatramo da su i to samo pokušaji očuvanja pogubnog neoli-beralizma. Jer, umjesto da primijete postojanje kvazi-neoliberalizma (npr. u praktičnim manifestacijama privilegovanog i netržišnog bogaćenja), srbijan-ski neoliberali se suprotstavljaju anti-liberalima, tj. univerzitetskim profeso-

8

rima i ostalim ekonomistima koji suštinski nijesu dirižisti, nego se zalažu za odgovarajuće (civilizacijsko i normalno) učešće države, skupa s tržištem u regulisanju privrednih tokova. Najvažnije, oni nijesu ničim doprinijeli siro-mašenju većinskog društva, bogaćenju povlašćenih pojedinaca i grupa i uru-šavanju privrede. Kakvog li paradoksa i ironije!

Već nekoliko decenija mnogi autori otvoreno ističu da postoji kriza e-konomske teorije, jer ona neadekvatno ili pogrešno objašnjava ekonomsku stvarnost., Pošto kasne i nijesu valjana njena objašnjenja, šta se onda može reći o nemogućnosti njenog predviđanja? Kao da niko ne primjećuje nove talase koncentracije i centralizacije kapitala, nove oblike imperijalizma i re-distribuciju ekonomske moći u globalnim i lokalnim razmjerama. A politi-čka ekonomija kao nauka odavno je izgubila primat od economicsa i izve-denih ekonomskih disciplina, ekonomska stvarnost se objašnjava preko ma-tematičke optimizacije i statističke regresije. Na taj način se pitanja nezapo-slenosti, nejednakosti, eksploatacije, alijenacije, monopolizma, dominacije politike nad ekonomijom i sl. stavljaju u zapećak ekonomske nauke.

Ekonomska stvarnost je odavno relativizovala teorijske monističke teze o univerzalnosti principa (koji su pretvoreni u mitove) tržišnog izbora, sa-moregulacije, spontane evolucije i konkurencije, s jedne, i državno-planskog diktata, saznajne kontrole i ekonomske prinude, s druge strane. Praksa je ve-rifikovala potrebu njihove konvergencije i kombinacije (institucionalnog pluralizma ili uslovno mješovite ekonomije) u raznim kombinacijama, koje odgovaraju specifičnostima konkretnih privrednih sistema i društvenog am-bijenta). Pa ipak, i dalje postoje različiti teorijski pristupi u tumačenju eko-nomske stvarnosti, suštinska neslaganja i ekstremno suprotna shvatanja. Pri tome je nesporno da veoma značajan (možda i dominantan) uticaj u eko-nomskoj teoriji imaju pravci koji se zasnivaju na metodološkom individuali-zmu: neoklasična ekonomska teorija i neoinstitucionalne ekonomske teorije. Zbog toga smo im posvetili najveću pažnju u ovom rukopisu.

Već sedam godina traje snažna ekonomska kriza, za koju se ni u teoriji ni u praksi još ne naziru prava rješenja. Iako se ona ublažava enormnom državnom intervencijom, u teoriji se i dalje forsiraju monistički pristupi, pa čak i u praksi pojedinih država. Ta paradoksalnost ukazuje da se ne radi o objektivnoj nemogućnosti identifikacije uzroka krize i njenog prevazila-ženja, nego o subjektivnim faktorima, koji se odnose na nečinjenje, vezano za interesnu i ideološku potrebu zadržavanja statusa quo. Skoro tri decenije paralalno se odvijaju procesi globalizacije ekonomije i tranzicije, ali ne postoji ni ekonomska teorija globalizacije, ni ekonomska teorija tranzicije. Ti procesi se odvijaju, ali bez očekivanih rezultata.

9

Nije novost da se savremeni geopolitički i imperijalistički principi u globalnim razmjerama svode na strategijsku borbu za sve oskudnije resurse. To mijenja i redukuje mnoge ekonomske principe. Neće biti iznenađenje ako se sazna da su mnoge finansijske, ekonomske i tranzicijske krize bile programirane u cilju ostvarenja nekih „viših“ interesa. Jer je neshvatljivo da u tolikoj mjeri bude moguć fijasko institucionalnih i kontrolnih mehanizama državnog regulisanja

D. Stojanov (2012) s pravom piše da su mnogi promašaji „velikih“ eko-nomista neobjašnjivi s pozicija hipotetičke izvjesnosti predviđanja, zas-novanog na dobrim informacijama i racionalnom ponašanju „homo econo-micusa“, fleksibilnog i „svemogućeg“ (mesijanskog) tržišta i navodnih „sjajnih matematčkih modela“. On potencira izjavu njemačke kancelarke A. Merkel 2008. da „ne možemo živjeti iznad naših mogućnosti... niti se previše često oslanjali na eksperte koji to stvarno nijesu bili... Umjesto toga treba slijediti načelo zdravoga razuma“. I prihvatiti izjavu Cicerona 55 godina prije Hrista: „Javne financije moraju biti zdrave, budžet mora biti ujed-načen, javni dug mora biti smanjen, moramo se boriti protiv arogancije dr-žavne administracije i istu kontrolirati, pomoć drugim zemljama mora biti smanjena kako Rim ne bi bankrotirao, narod mora naučiti raditi umjesto da živi od javne pomoći“.

Globalna ekonomija ima samo virtualnu (mrežnu) konstrukciju, ali ne-ma teorijski zasnovanu podlogu. Ideološke zamke ekonomske globalizacije i institucionalno monističkog neoliberalizma su se nadovezale na apstraktnost neoklasike i metodološkog individualizma. One su iznjedrile razne tehnike i instrumente za realizaciju lobističkih interesa i uspon tzv. „novih elita“ u do-micilnim državama, kojima se diriguje iz centara moći. To je ustvari novi oblik dirižizma privilegovanih, ovaj put internacionalnog i kvazi-tržišnog.

Proceci institucionalne (državne i svojinske) deregulacije i privatizacije su politički nametnuti, a praćeni su nametnutim uslovima od strane međuna-rodnih financijskih institucija. Zbog toga Stojanov (Ibid.) govori o pretvara-nju teritorijalne (nacionalne) države u tržišnu ,korporativnu globalnu dr-žavu“ kao novu etapu u razvoju kapitalizma, kojeg naziva mega-kapita-lizam, a koji dijalektički predstavlja novu etapu razvoja imperijalizma, pre-ko kojeg se održava formacijski prevaziđeni kapitalizam. U takvim namet-nutim uslovima se gubi mogućnost formulisanja i relizacije sopstvene (neza-visne) strategije i vizije ekonomskog razvoja. Dominira diktat krupnog kapi-tala, koji se po interesnom principu širi kao korov i preskače sve nacionalne i druge barijere. On je nosilac tzv. „kibernetskog neoklonijalizma“ (izraz D. Stojanova). Kroz tu prizmu se moraju posmatrati novi pravci ekonomske nauke kao što su institucionalna ekonomija i ekonomija znanja.

10

Zbog svega toga smo odlučili da strukturiramo knjigu na način što smo prije prikaza razvoja osnovnih ekonomskih ideja ukratko elaborirali osnov-ne teorije društvenog razvoja. Smatramo da će one doprinijeti boljem razu-mijevanju razvoja ekonomskih ideja.

U tekstu smo koristili kao osnovnu literaturu sljedeće knjige (kao i od-govarajuće slike i prikaze iz njih):

Drašković, V. (1995), Osnovi ekonomije, Ekonomika, Beograd. Drašković, V. (1997), Neoinstitucionalne ekonomske teorije, Ekono-

mika i Fakultet za pomorstvo, Beograd–Kotor. Jusufranić, I. (2012), Menadžerska ekonomija, Internacionalni uni-

verzitet Travnik - Ekonomski fakultet, Travnik. Drašković, V. i Delibašić, M. (2014), Ekonomski način mišljenja,

ELIT, Podgorica i Drašković, V. i Drašković, M. (2013), Institucije, poredak i tranzi-

cija, ELIT, Podgorica i RIFIN Zagreb.

Za sve eventualne propuste u monografiji odgovorni su autori, pa se zbog njih izvinjavamo cijenjenim čitaocima.

Iskreno se zahvaljujemo na korisnim savjetima, sugestijama i povjere-nju uvaženim recenzentima:

Profesoru Aleksandru Hudokormovu, Ekonomski fakultet MGU, Moskva, Rusija

Profesoru Miomiru Jakšiću, Ekonomski fakultet Beograd, Srbija i

Docentu Mimu Draškoviću, Fakultet za pomorstvo Kotor, Crna Go-ra.

Autori

11

OSNOVNE TEORIJE DRUŠTVENOG RAZVOJA 1

1.1 INDETERMINISTIČKE TEORIJE Mnogi pravci (škole) savremene ekonomske nauke i sociologije mogu

se s aspekta periodizacije društvenog razvoja podijeliti na indeterminističke (koje negiraju jedinstvo prirodno-istorijskog procesa i opšte zakone progre-sivnog društvenog razvoja) i determinističke (koji priznaju određene progre-sivne zakone u procesu društvenog razvoja). Indeterminističke koncepcije posmatraju razvoj čovječanstva kao ukupnost kulturno-istorijskih tipova, koji istovremeno (uporedo) postoje, nastaju i nestaju (N. Danilevski), lokal-nih kultura (O. Špengler) ili kulturnih podsistema (P. Sorokin), od kojih sva-ki ima svoj samostalni razvojni put.

Po svojoj specifičnosti izdvaja se religiozna koncepcija A. Toynbeea, koji je poznat po knjizi iz 1961. godine „Istraživanje istorije“ u 12 tomova. Za razliku od tradicionalne zapadne filozofije istorije, koja suprotstavlja nužnost i slobodu, on zakone prirode suprotstavlja zakonima Boga, pri čemu smatra da osnovnu ulogu u istoriji imaju ovi posljednji, koji se realizuju kroz slobodan izbor elite. On negira mogućnost bilo kakvog naučnog pred-

viđanja u istoriji, što znači da objektivno istupa kao indeterminist, iako se deklariše za priznavanje zakona istorije.

Polazeći od prioriteta subjektivnosti, A. Toynbee (1961, p. 267) negira opšti kriterijum društvenog prog-resa na sljedeći način: ...svako rasuđivanje o progresu u bilo kojoj sredini je unutrašnje i neiskorjenjivo sub-jektivno...Ako progres ljudskog roda posmatramo na polju tehnologije, na polju socijalnosti i na polju du-

hovnosti, dobićemo različite dijagrame ljudske istorije u svakom navedenom slučaju.

Osnovna jedinica istorijskog progresa u njegovom sistemu je shvatanje lokalne civilizacije, kojom označava zajednicu ljudi na određenoj teritoriji koje povezuju duhovne tradicije. On razlikuje primarne (formirane direktno iz primitivnih društava), sekundarne (izvedene iz primarnih) i tercijalne

12

civilizacije, a nabraja ih ukupno 20, od kojih se do sredine 20. vijeka saču-valo svega sedam (zapadna hrišćanska, pravoslavna hrišćanska, islamska, induska, dalekoistočna, budistička i hrišćansko-judistička). Negirajući materijalne faktore razvoja društva, Toynbee traži uzroke nicanja, razvoja i propadanja civilizacija u međusobnom djelovanju istorijskih izazova i odgovora, tako da svaka civilizacija može proći kroz četiri faze: geneza, rast, pad i degeneracija. Da bi nikla i razvijala se, civilizaciji je potrebna zlatna sredina: da izazov ne bude previše slab, a odgovor previše jak, ali ipak da bude dovoljno jak za ”rođenje” novog izazova, koji sa svoje strane treba da rodi novi odgovor itd.

Stvaralačka manjina je sposobna da usmjeri društvo u novom pravcu, smatra on, i ona predstavlja pokretačku snagu razvoja civilizacije. Zato pad civilizacije povezuje s nedostatkom stvaralačke snage kod manjine (elite), tj. s prestankom odanosti i podržavanja stvaralačke manjine od strane istorijske većine. To dovodi do gubitka ranijeg socijalnog jedinstva u društvu i do nas-tupanja dezintegracije. Društvo se raspada na tri dijela:

vladajuću manjinu, koja stvara univerzalnu državu, unutrašnji proletarijat, koji svoj izraz nalazi u univerzalnoj religiji i spoljni proletarijat, koji se grupiše u varvarske vojne bande. Druga i treća grupa, smatra Toynbee, čine slojeve koji žive u društvu,

ali mu ne pripadaju, već teže rušenju stare civilizacije, jer rađajući novu religiju stvaraju pretpostavke za nicanje nove civilizacije.

Osnovni nedostatak izložene koncepcije sastoji se u idealističkom shva-tanju istorije i podjeli naroda po deformisanom, fetiškom obliku društvene svijesti kao što je religija. U osnovi istorijskog procesa stavljaju se zakoni boga, koji se ispoljavaju u božanskom predviđanju i apstraktnim istorijskim „izazovima“ i „odgovorima“. Oslanjajući se na asinhronost i subjektivizam različitih kriterijuma progresa, Toynbee negira socijalno-ekonomski progres kao takav: „zemaljski progres“ tretira kao sporedni proizvod vanzemaljskih sila, a izopačuje se i sam duhovni progres, jer se od svih oblika društvene svijesti bira religija kao njen najmističniji oblik. Zato vještački djeluje i sam pojam civilizacije, i sve njene sastavne komponente, što sve skupa podsjeća na bježanje od stvarnosti u magloviti religiozni misticizam.

13

1.2 DETERMINISTIČKE TEORIJE Determinističke teorije istorijskog procesa priznaju progresivni razvoj

ljudskog društva, ali pojave koje pokreću razvoj (razvojne faktore) tumače na razne načine. Postoji nekoliko pravaca determinističkih koncepcija, zavi-sno od navedenih faktora koji se uzimaju kao kriterijum periodizacije. Opre-djeljujući uzrok može biti jedan ili više elemenata prirodnog (porast stanov-ništva, prirodni uslovi), tehničkog (promjene u tehnici i tehnologiji) ili eko-nomskog karaktera (razvoj pojedinih oblika proizvodnih odnosa), a takođe i neki od elemenata nadgradnje (pravo, država, socijalna psihologija). Najpo-znatije su teorije demografskog, geografskog, tehnološkog i institucionalnog determinizma, kao i periodizacija razvoja društva po obliku privređivanja.

1.2.1 Demografski determinizam

T. R. Malthus

A. Coste

C. Gini

Jedna od teorija koja se pojavila znatno prije marksizma, a koja prizna-

je progresivni razvoj društva i povezuje ga sa postojanjem materijalnog fak-tora (rast stanovništva) je tzv. demogrtafski determinizam. Iako je još u sre-dnjem vijeku i ranije bilo pokušaja da se istorija razvoja društva objasni ra-stom stanovništva, tek u 18. vijeku se formiraju elementi buduće koncep-cije demografskog determinizma (J. J. Rousseau, C. A. Helvetius). Zatim se pojavljuje učenje T. R. Malthusa, u kojem se rast stanovništva pojavljuje kao nezavisno promjenjiva veličina, koja direktno utiče na osiromašenje ma-sa. Malthusova teorija se ne može uvrstiti u koncepcije istorijskog razvoja društva, jer ne definiše zavisnosti između kvalitativnih etapa rasta stanovni-štva i promjena oblika društva.

Uporedo sa Malthusovom teorijom kao pesimističkim oblikom demo-grafskog determinizma, krajem 19. i početkom 20. vijeka razvio se optimis-tički oblik demografskog determinizma (A. Coste, O. Bugle, A. Sekreten),

14

naročito u Francuskoj, u kojoj je krajem 19. vijeka bio karakterističan uspo-reni tempo rasta stanovništva. U tom periodu A. Coste je izdao dva rada: „Principi objektivne sociologije“ (1899) i „Iskustvo naroda i na njemu zas-novana ponuda“ (1900), u kojima pokušava dokazati da sve socijalne pojave zavise od demografskog faktora: „...Rađanje i razvoj civilizacije događa se svuda gdje teče intenzivna trgovina, gdje se vode vojne operacije, gdje se zemlje ujedinjuju i stvaraju federalni savezi, a sve se to objašnjava rastom i širenjem jednog te istog socijalnog faktora - brojnosti i gustine stanov-ništva“ (Coste 1989, p. 9). Na bazi navedenih činjenica on izvodi periodi-zaciju istorijskog procesa iz šest epoha, kojima odgovaraju četiri stadijuma socijalne evolucije.

Prvoj epohi feudalizma (period do osnivanja Rima) odgovara prvi stadi-jum socijalne evolucije, u kojem su stanovništvo sačinjavale razjedinjene porodice, koje su živjele u utvrđenim naseljima. Druga epoha odgovara dru-gom stadijumu socijalne evolucije (komunikalizam), a obuhvata period od osnivanja Rima do vladavine Julija Cezara, u kojem je rast stanovništva po-spiješio nicanje gradova. Dio proizvodnje počeo se izdvajati za tržište, niču socijalne nejednakosti i staleži, a na vlast dolaze vojnici i paganski svešte-nici. Treća epoha obuhvata period od vladavine Cezara do pojave varvar-skih kraljevstava i odgovara trećem stadijumu socijalne evolucije (etatizam). Porast stanovništva je toliko izražen da niču veliki gradovi tipa Rima, a po-rast tražnje za zanatskim proizvodima dovodi do stvaranja manufaktura. Tr-govina prerasta granice metropola i počinje obuhvatati kolonije i provincije. Produbljuju se klasne nejednakosti, a građanska vlast se osamostaljuje od vojne vlasti. U periodu četvrte i pete istorijske epohe takođe je primijetan rast stanovništva, koji dovodi do uspostavljanja monarhističkih vladavina i regresa u razvoju društva. Zato četvrta i peta epoha, smatra Coste, odgova-raju drugom i trećem stadijumu socijalne evolucije. Šesta istorijska epoha počinje s buržoaskim revolucijama i odgovara joj četvrti stadijum socijalne evolucije (plutokratski parlamentarizam). Porast stanovništva u ovom perio-du dovodi do širenja granica i povećanja glavnih gradova. Ručni rad se zam-jenjuje mašinskim, socijalne nejednakosti (zasnovane na bogatstvu i obrazo-vanju) se produbljuju, a niče i učvršćuje se zakonodavna vlast. Na taj način, smatra Coste, postoji direktna veza između rasta stanovništva i društvenog progresa, pri čemu moćnije države apsorbuju i asimiliraju slabije. Za utvrđi-vanje državne moći on predlaže sljedeću formulu:

Mr = glavni gradovi x gradovi x sela .

Navedena teorija apsolutizuje samo jedan od mnogobrojnih faktora raz-

voja društva - rast stanovništva, koji ima određenu, ali ne presudnu ulogu u

15

istorijskom procesu. Među prvim kritičarima ove koncepcije bio je G. Ple-hanov.

Sredinom 20. vijeka C. Gini je pokušao da spoji demografski determi-nizam sa koncepcijom istorijskih ciklusa, izgrađujući teoriju koja je povezi-vala reprodukciju stanovništva sa stadijumima razvoja nacije. Prema toj teo-riji svaka nacija prolazi kroz period mladosti, zrelosti i starosti. U periodu mladosti u naciji preovladavaju ljudi mlađeg uzrasta, što uslovljava visok tempo rasta stanovništva i dovodi do socijalnog raslojavanja društva i dife-rencijacije nataliteta kod različitih klasa. Obrazuje se višak stanovništva, ko-ji se koristi za sprovođenje intenzivne kolonizacije i ekspanzionističku poli-tiku. U stadijumu zrelosti dolazi do porasta blagostanja, kao rezultat smanje-nja nataliteta, eksploatacije kolonija i zavisnih država. Visok natalitet se za-država samo kod ”nižih” klasa, ali industrijalizacija, urbanizacija i demokra-tizacija ipak dovode do povećanja vertikalne mobilnosti ”nižih” slojeva, što takođe ima za posljedicu smanjenje nataliteta. Nacija tako od vojničke pre-lazi u sitnoburžoasku, nastupa period zastoja društvenog razvoja i starosti nacije. Ti procesi pojačavaju migracije stanovništva iz sela u gradove. Do-lazi do teškoća u snabdijevanju stanovništva hranom, industrije sirovinama, što dovodi do iscrpljivanja proizvodnje i pojačanja socijalnih konflikata.

Izlaz iz nastale situacije Gini vidi u emigracijama i ratovima, u pokora-vanju slabijih naroda od strane jačih. Iako na diferenciraniji način prilazi analizi reprodukcije stanovništva, ova teorija ne uspijeva da prevaziđe še-matizam i neistoričnost, koji inače karakterišu demografski determinizam i indeterminističke teorije društvenog razvoja. Čak više od toga, smatrajući ekspanziju država i ratove zakonomjernom posljedicom porasta stanovniš-tva, ova teorija opravdava italijanski fašizam i slična je s reakcionarnom neomaltuzijanstvu i njemačkoj geopolitici.

1.2.2 Geografski determinizam

 C-L. Montesquieu J. G. Herder G. W. F. Hegel G. Plehanov

16

Ideja zavisnosti razvoja ljudskog društva od geografske sredine pojavila se još u drevnoj Grčkoj i Rimu (Hipokrat, Herodot, Platon, Polibije, Stra-bon), a preuzeli su je mnogi francuski prosvjetitelji i njemački filozofi. C-L. Montesquieu je pisao o uticaju klimatskih uslova na karakter i ponašanje ljudi. J. G. Herder je primijenio geografski princip u objašnjenju istorije, Hegel je naglašavao uticaj geografskih faktora u tumačenju istorije, smatra-jući da razlike u prirodnoj sredini predstavljaju posebne mogućnosti za raz-voj naroda itd. Za razliku od mnogih neistorijskih i apstraktnih tumačenja geografskih faktora, koja ih ne dovode u vezu sa proizvodnjom, L. Mečni-kov (1924, s. 69) se distancira od geografskog fatalizma i rasizma, dokazu-jući da društveni razvoj ne zavisi samo od geografske sredine, nego i od od-nosa ”između sredine i sposobnosti stanovništva koje je naseljava za koope-raciju i solidarnost”. On smatra da društvo prolazi kroz tri velika istorijska perioda: period prinudnih udruživanja, period podčinjenih grupa i saveza i period slobodnih udruživanja, tako da se stepen slobode u organizaciji koo-peracije pojavljuje kao kriterijum progresa. Pošto se prva prinudna udruže-nja stvaraju kao posljedica neophodnosti borbe sa prirodnom stihijom, on dolazi do zaključka da su rijeke ”osnovni uzrok pojave i razvoja civilizacije” (Ibid., s. 159) pa cjelokupnu istoriju čovječanstva dijeli na tri perioda: rje-čni, morski i okeanski.

Plehanov (1925, s. 24) je konstatovao da je pripadnost anarhizmu sme-tala Menčikovu da izgradi materijalistički pogled na istoriju, pa je njegovo učenje krajnje idealističko. Kooperacija se inače ne može shvatiti bez ana-lize načina proizvodnje, a solidarnost bez izučavanja socijalno-klasne struk-ture društva, dok je sloboda posljedica društvenog razvoja, a ne njegov uz-rok. Geopolitika je najreakcionarniji pravac geografskog determinizma, jer opravdava imperijalističke poduhvate pozivanjem na neophodnost proši-renja životnog prostora, koje je tobože u skladu s podacima ekonomske i is-torijske geografije. U nacističkoj Njemačkoj geopolitika je bila zvanično prihvaćena politička doktrina. U koncepcijama geografskog determinizma jednostrano i nenaučno se objašnjava odnos čovjeka i prirode. Isti se svodi na zavisnost ljudskog društva od prirodne sredine, iako je taj odnos mnogo složeniji, jer se djelovanjem ljudi na prirodu mijenja životna sredina, ali i sama priroda čovjeka. U toku istorijskog procesa (razvoja) društvo uvodi u proizvodnju sve nove i nove komponente prirodnog okruženja, koje su ra-nije bile nedostupne. Zato uzajamno dejstvo čovjeka i prirode ima duboki istorijski karakter, jer zavisi ne samo od razvoja proizvodnih snaga, nego i od karaktera odgovarajućih proizvodnih odnosa.

Na taj način, geografska sredina se ne može svesti samo na uslov raz-voja proizvodnje, tj. na faktor razvoja proizvodnih snaga, jer se i sama javlja kao rezultat njihovog razvoja. Pored toga, geografska sredina uključuje i

17

socijalni oblik kretanja materije. Zato je osnovni nedostatak geografskog de-terminizma metodološke prirode, i sastoji se u pokušaju njegovih pred-stavnika da izvor razvoja ljudskog društva premjeste iza granica društvenog sistema, i da tako svedu viši oblik kretanja materije (socijalni) na niži oblik (geografski).

1.2.3 Tehnološki determinizam

 W. W. Rostow J. K. Galbraith D. Bell A. Touraine

Pod uticajem naučno-tehnološke revolucije, početkom 20. vijeka niču teorije koje apsolutizuju tehnički progres. Poslije II svjetskog rata zabilježen je dalji razvoj tehnoloških teorija istorijskog procesa. W. W. Rostow u knji-zi ”Stadijumi ekonomskog rasta” (1980) u poglavlju ”Nekomunistički mani-fest” navodi pet stadijuma rasta:a) tradicionalno društvo, b) stadijum stvara-nja pretpostavki za uzlet, c) uzlet; d) kretanje prema zrelosti i e) period viso-ke masovne potrošnje. U stadijumu tradicionalnog društva više od 3/4 pro-izvođača bavi se proizvodnjom hrane, nacionalni dohodak se uglavnom ko-risti za neproizvodne namjene, a strukturu društva čini hijerarhija u kojoj politička vlast pripada vlasnicima zemlje ili centralnoj vladi. U drugom sta-dijumu prelaza ka uzletu dolazi do suštinskih promjena u tri neindustrijske sfere : poljoprivredi, transportu i spoljnoj trgovini. Uzlet kao treći stadijum traje relativno kratko, jednu do dvije decenije, i u tom periodu raste stopa kapitalnih ulaganja, povećava se gotova proizvodnja po glavi stanovnika, počinje brže uvođenje nove tehnike u industriju i poljoprivredu, tako da pri-stalice modernizacije ekonomije potiskuju zaštitnike tradicionalnog društva.

Četvrti stadijum kretanja ka zrelosti predstavlja dugotrajnu etapu tehni-čkog progresa u kojoj se razvija proces urbanizacije, povećava se učešće kvalifikovanog rada, a rukovođenje industrijom se koncentriše u rukama kvalifikovanih menadžera. U stadijumu visoke masovne potrošnje ostvaruje

18

se pomjeranje od ponude ka tražnji, od proizvodnje ka potrošnji. U knjizi ”Politika i stadijumi rasta”(1971), Rostow (1971, p. 230) dodaje i šesti sta-dijum traženja kvaliteta života, u kojem u prvi plan dolazi duhovni razvoj čovjeka.Teorija koju predlaže Rostow predstavlja korak naprijed u odnosu na sve do sada izložene koncepcije, jer priznaje vodeću ulogu materijalnog faktora u razvoju društva (proizvodnje), tj. zavisnost razvoja društva od progresa proizvodnih snaga. Osnovni nedostaci ove teorije su u apstraho-vanju sistema proizvodnih odnosa, apsolutizovanju jednog perioda razvoja (četvrti stadijum) i jednostranom tretiranju industrijske revolucije. Postoje mišljenja da je ova teorija neodrživa zbog nemogućnosti da zadovolji krite-rijume: analogije (koji zahtijeva statističko dokazivanje da se današnje ne-razvijene zemlje nalaze u fazama razvoja kakve su prošle sadašnje razvijene zemlje u 18. i 19. vijeku), distinkcije ( koji zahtijeva čvrsto uspostavljanje razlika između etapa na osnovi jasnih karakteristika) i kauzalnosti (koji ob-jašnjava uzroke prelaska iz jedne etape u drugu).

Širi istorijski pristup karakteriše predstavnike teorije postindustrijskog društva, (C. Ayres, J. K. Galbraith, D. Bell, T. Stounier). Tako npr. T. Sto-unier u knjizi ”Informaciono bogatstvo: profil postindustrijske ekonomije” (1983) razlikuje tri etape u razvoju društva: agrarnu, industrijsku i postindu-strijsku ekonomiju, navodeći da je u agrarnoj ekonomiji privredna djelatnost bila usmjerena na proizvodnju hrane, a da je limitirajući faktor bio nedo-statak dobre zemlje; u industrijskoj ekonomiji privredna djelatnost je bila vezana prvenstveno za proizvodnju roba, a kao limitirajući faktor se pojav-ljuje kapital; u informacionoj ekonomiji privrednu djelatnost čine uglavnom proizvodnja i primjena informacija u cilju povećanja efikasnosti svih drugih oblika proizvodnje, a samim tim i stvaranja većeg materijalnog bogatstva. Kao limitirajući faktor ovdje se pojavljuje raspoloživo znanje. Isti autor za-paža dvije revolucije u razvoju društva: industrijsku i informativnu (Rostow zapaža samo industrijsku!) i povezuje kvalitativne etape u razvoju proizvod-nih snaga s revolucijama u ekonomiji i politici. Kao rezultat industrijske re-volucije, Stounier (Ibid., s. 398) smatra da ”najprije ekonomska, a zatim i politička vlast postepeno prelazi iz ruku aristokratije u ruke kapitalista”, a u procesu informacione revolucije ”ekonomska i politička vlast prelaze u ruke proizvođača informacija”. Osnovni nedostatak navedene koncepcije je u po-smatranju istorijskog procesa kroz prizmu 1980-ih godina, tako da tehničko-tehnološki detalji zamagljuju socijalno-ekonomske elemente. Smatrajući da u raznim periodima pojedini faktori (zemlja, rad, kapital i informacija) pred-stavljaju izvor vrijednosti i bogatstva, autor ne postavlja pitanje njihove unutrašnje organske međusobne povezanosti, zavisnosti i uslovljenosti. Za-to u maglovitoj perspektivi iščezavaju realne društvene klase i grupe, a aris-tokrate i kapitaliste zamjenjuju apstraktni ”proizvođači informacija”.

19

Pod dejstvom radikalnog progresa izazvanog naučno-tehničkim revolu-cionarnim dostignućima, popularnost je dobila klasifikacija D. Bella i A. Touraienea na doindustrijsko, industrijsko i postindustrijsko društvo, u čijoj je osnovi dominantni tip društvene proizvodnje (poljoprivredni, industrijski i informacioni). Slična je klasifikacija A. Tofflera na agrarnu, industrijsku i tehnotronu (informacionu) civilizaciju. Za razradu teorije konvergencije bit-no je djelo D. Bella (1960) “Kraj ideologije“, ukojem on predviđa kraj mo-nističkih oblika liberalizma i socijalizma. On preferira državu blagostanja, decentralizaciju političke moći, politički pluralizam i sistem mješovi-te privatno-državne privrede. Svoje shvatanje budućnosti je razradio u knjizi „Dolazak postindustrijskog društva“. Prema Bellu, karakteristike postindus-trijskog društva obuhvataju sljedeće dimenzije: u sferi ekonomije to je preo-bražaj od proizvodnje dobara prema uslužnoj ekonomiji, u strukturi zanima-nja to je sve veći značaj profesionalaca, stručnjaka i tehničara, u sferi znanja to je centralno mjesto teorijskog znanja kao izvora inovacija i oblikovanja političkih odluka u društvu i u sferi tehnologija – njihova kontrola istvaranje novih "intelektualnih tehnologija"

1.2.4 Periodizacija društvenog razvoja prema oblicima privrede

B. Hildebrand A. Bogdanov

Zamjena naturalne proizvodnje robnom u kapitalizmu inicirala je nica-nje koncepcija u kojima se oblik razmjene pojavljuje kao osnovni kriterijum periodizacije razvoja društva. U tom smislu je tipična teorija B. Hildebranda o tri etape razvoja društva , koje su posljedica smjene naturalne privrede novčanom, a novčane kreditnom. U periodu naturalne privrede postoji samo autarhična proizvodnja i prosta robna razmjena (trampa); u novčanoj priv-redi proizvode se robe za tržište, pa se razmjena odvija posredstvom novca; u kreditnoj privredi razmjena se obavlja posredstvom kredita. Ova periodi-

20

zacija ima mnogo nedostataka, jer kreditna privreda ne ukida novčanu, natu-ralna privreda uključuje dva podtipa (sa razmjenom i bez nje), tako da kri-terijum podjele nije do kraja zastupljen. Pored toga, razlikovala se novčana privreda do kapitalizma i u kapitalizmu, a potpuno je nejasno zašto se daje prvenstvo razmjeni kao jednoj od četiri faze reprodukcije (proizvodnja, raz-mjena, raspodjela i potrošnja), koja u krajnjem zavisi od načina proizvodnje.

Složeniju periodizaciju istorijskog procesa po oblicima privrede predlo-žio je A. A. Bogdanov, koji razlikuje tri osnovna tipa ”izgradnje društvene organizacije”:

sitnu naturalnu privredu, koja se dijeli na prvobitni rodovski komu-nizam, autoritarnu rodovsku opštinu i feudalizam,

razmjensku privredu, u kojoj se izdvajaju prelazni oblici (ropstvo i kmetstvo), sitnoburžoasko uređenje, porodično-kapitalistički sistem, industrijski kapitalizam tipa manuakture i mašinski kapitalizam i

ujedinjenu naturalnu privredu (kolektivizam). Kao kriterijum u na-vedenoj periodizaciji služi oblik privrede (naturalni i robni), a ne na-čin proizvodnje, čime se narušava logika istorijskog procesa, jer se razdvajaju feudalni sistem i sistem kmetovske organizacije privrede, robovlasnički sistem se izlaže poslije feudalizma, zajedno se treti-raju istočno, antičko i kolonijalno ropstvo itd.

1.2.5 Institucionalne i neoinstitucionalne teorije istorijskog procesa

 K. A. Wittfogel T. Parsons D. North

Krajem 19. i početkom 20. vijeka pojavio se institucionalizam kao pra-vac koji negira uslovljenost razvoja društva od proizvodnih odnosa, tj. po-riče postojanje objektivnih ekonomskih zakona u razvoju društva, a posebno zanemaruje analizu klasnih odnosa i uticaja klasne borbe. Pojava institucio-

21

nalizma značila je napredak u pravcu prihvatanja neprekidnosti društvenog razvoja. Ovaj pravac ističe neekonomske (institucionalne) faktore kao odlu-čujuću pokretačku snagu društvenog razvoja, i to: psiho-biološke (T. Web-len), socijalno-pravne (J. Commons), državne (K. A. Wittfogel) i dr. U cen-tru njihovih istraživanja je kapitalizam, njegova prošlost i budućnost, pa u tom svijetlu treba posmatrati njihova istraživanja i zaključke. Jedan od naj-ozbiljnijih radova koji s pozicija institucionalizma pretenduje da objasni raz-voj društva u cjelini predstavlja Wittfogelov ”Istočni despotizam. Uporedno izučavanje totalitarne vlasti” (1957). On smatra da je za istočni despotizam (kao osnovni elemenat u navedenoj koncepciji) karakteristična odlučujuća uloga države, koja se oslanja na birokratski aparat i guši razvoj privatno-svojinskih tendencija i inicijativa. Bogatstvo vladajuće klase ne potiče od svojine na sredstvima za proizvodnju, nego od položaja u hijerarhijskom dr-žavnom sistemu. Na taj način izgleda kao da prirodni uslovi i spoljni uticaji određuju oblik države, a ona na svoj način određuje tip socijalne strati-fikacije. Prema stepenu centralizacije ekonomske funkcije, K. Wittfogel (1957, p. 441) razlikuje tri osnovna tipa despotije:

hidrauličko društvo (Egipat, Vavilon, Indija, Kina, Meksiko, Peru), marginalno društvo (Vizantija) i submarginalno društvo (Turska, Rusija). U prvom tipu despotizam nastaje kao posljedica prirodnih faktora (iz-

gradnja nasipa, kanala itd.), a u drugom i trećem tipu pod uticajem ”hidrau-ličkog društva”. Nevedena koncepcija zanemaruje proizvodne snage i proiz-vodne odnose kao konstitutivne elemente načina proizvodnje, istorijski je nedosljedna, jer istočni despotizam karakteriše kao neistorijsku pojavu, koja se ne razvija u vremenu, već u prostoru, i potcjenjuje ekonomsku funkciju države.

Predstavnik teorije sistema T. Parsons zastupa tradicije funkcionalizma u okviru sociološke misli. On smatra da su red i održavanje ravnoteže osno-vni zadaci društvenog sistema. Izrazom "socijetalna zajednica" on naziva cjelinu društva u njegovom kolektivnom aspektu: "ona se konstituiše nor-mativnim sistemom i statusima, pravima i dužnostima koji proizlaze iz pri-padnosti, koja se može razlikovati s obzirom na razne podgrupe u zajednici" (Parsons 1988, p.30). Da bi opstalo, društvo mora stvoriti socijetalnu za-jednicu s dovoljnim stepenom integracije. U svojoj teoriji institucija u radu „The Social System“ Parsons razlikuje sljedeće tipove institucija: relacijske, regulativne, instrumentalne, ekspresivne i moralne. Pridavao je veliki značaj ulozi ideologije u konstituisanju društvenog sistema, jer ona „služi za legiti-misanje vrijednosno orijentisanih obrazaca za stabilnost društva" (Parsons

22

1952, pp. 354-356), a njen je primarni zadatak je da uspostavi integraciju društvenog sistema.

Predstavnik neoinstitucionalizma D. North je serijom istraživačkih ana-liza pokazao kako su evoluirali instituti svojine pod uticajem privrednih či-nilaca. On je interpretirao poznate istorijske događaje s aspekta prava svoji-ne i transakcionih troškova. Prelomnim momentima svjetske ekonomske is-torije North smatra prvu i drugu ekonomsku revoluciju. Prva datira još u neolitu, kada je došlo do prelaza s lova i skupljanja plodova na zemljoradnju i pripitomljavanje životinja. Druga predstavlja spajanje nauke i tehnologije sredinom 19. vijeka, kada je čovjek prvi put u istoriji stekao mogućnost povećanja životnog standarda, uz porast broja stanovnika. Sve je to bilo omogućeno formiranom maksimalno efikasnom strukturom prava privatne svojine, s minimumom ograničenja i minimumom preraspodjelne aktivnosti države.

Polazeći od uvjerenja da transakcioni troškovi predstavljaju limitirajući faktor ekonomskog i društvenog razvoja, D. North i R. Thomas (1973, p. 2) postavljaju pitanje: ”Ako su investicije i inovacije sve što je potrebno za ekonomski rast, zašto su onda neka društva prošla pored toliko željene perspektive?” Oni daju jednoznačan odgovor: zbog neefikasnosti većine in-stitucionalnih struktura tokom istorije, odnosno ”...ako se društvo ne razvija, onda je to zato što ono ne pruža nikakve stimulanse za ekonomsku inicija-tivu”. Prema njihovoj koncepciji najvažnije stimulanse (pretpostavke rasta) pruža efikasna i pluralistička institucionalna struktura, prvenstveno sistem prava svojine. Proizilazi da se osnovna funkcija instituta svodi na ekonomiju transakcionih troškova.

Danas je nesporno da je potreban široki (pluralistički) spektar institucija (promjenjivih u vremenu) koje doprinose koordinaciji ekonomskih i društ-venih aktivnosti, i da se institucionalna struktura privrede i društva vreme-nom proširuje i usložnjava. Privredni i društveni razvoj se u najopštijem smislu definišu kao povećanje njihove složenosti, zbog uključivanja sve ve-ćeg broja novih elemenata. Neoinstitucionalna ekonomija je interdiscipli-narne prirode: oslanja se na pravo, socijalnu psihologiju, sociologiju, isto-riju, politikologiju i sl. Kao da su predstavnici neoinstitucionalizma slijedili riječi G. Myrdala, koji smatra da sve što je relevantno za objašnjenje nekog ekonomskog problema, treba da bude uključeno u domen ekonomije.

U neoklasičnoj, a djelimično i klasičnoj ekonomskoj misli tržište pred-stavlja sveobuhvatni institucionalni okvir u kojem se odvija cjelokupni priv-redni život. Zato teorija tržišta predstavlja u neku ruku prototip teorije in-stitucija. Institucije u nekim slučajevima dopunjuju tržište, a u nekim ga pot-puno zamjenjuju. One iziskuju troškove potrebne za njihovo funkcionisa-

23

nje, pa se javlja potreba za upoređivanjem troškova njihovog postojanja i koristi koje pružaju, da bi se ustanovila opravdanost njihovog postojanja.

Pošto su privredni i društveni problemi mnogobrojni, složeni, različiti i dinamični (promjenjivi), nemoguće je postojanje jedne opšte institucije koja bi regulisala sve te probleme, pa se javlja potreba i neophodnost kombino-vanja različitih institucija, ali se postavlja i pitanje optimalne kombinacije institucija. Kao primjer se može navesti kombinacija planskog i tržišnog mehanizma, koju J. Kornai (1972, s. 486) slikovito poređuje je sa funkcioni-sanjem nervnog sistema u ljudskom organizmu: ”U ekonomskom organizmu tržište...igra ulogu autonomnog nervnog sistema, dok planiranje... obavlja posao centralnog nervnog sistema. Nijedno od njih ne može zamijeniti dru-go. Zato treba nastojati da oba budu u radnom stanju”.

Institucije se mogu posmatrati kao sredstvo za prilagođavanje promje-nama, minimiziranje entropije, limitator ponašanja ljudi i uslov razvoja dru-štva. Stepen otvorenosti nekog društva prema promjenama, koju Č. Ocić (1990, s. 206) naziva institucionalna inovativnost, određuje stepen dinamiz-ma toga društva. Društva koja uspijevaju da formiraju odgovarajući sistem institucija opstaju i razvijaju se (i obratno). S aspekta istorije ideja o na-stanku institucija, značajna su dva osnovna tumačenja porasta institucija (koja proizilaze iz metodološke kontroverzne diskusije o relaciji kolektivi-zam-individualizam):

kolektivističko, koje nastanak i razvoj institucija objašnjava kao izraz opšte volje, tj. svjesne kolektivne akcije (koja kontroliše individu-alnu akciju) racionalnih ekonomskih aktera, i

organsko, koje smatra da instituti nastaju spontano (”organski”), na bazi egoističke akcije mnoštva individualnih ekonomskih aktera.

Primjer organskog tumačenja je neoklasična ekonomska misao, koja se

bavi tržištem kao jedinim institutom, koje organski izrasta iz maksimiza-torskog ponašanja individualnih aktera, iako postoje i mnoge druge insti-tucije koje doprinose funkcionisanju tržišnog mehanizma. Neoinstituciona-listi idu dalje od uskog tradicionalnog objašnjenja tržišnih fenomena, istra-žujući uzroke i smisao ekonomskog i društvenog razvoja, koji u savremenim uslovima gube spontani karakter, jer sve više zavise od svjesnog društvenog usmjeravanja.

24

1.3 DIJALEKTIČKO-MATERIJALISTIČKA (FORMACIJSKA) TEORIJA Dijalektičko-materijalističko shvatanje istorijskog procesa je složenija

deterministička koncepcija, koja polazi od činjenica: a) da ljudi u procesu proizvodnje stupaju u realne ekonomske odnose, koji ne zavise od njihove volje i saznanja, nego od nivoa razvijenosti proizvodnih snaga društva, b) da strukturu ekonomskih odnosa čine organizaciono-ekonomski i socijalno-ekonomski odnosi i c) da uzroke svih društvenih promjena treba tražiti u ekonomiji, odnosno u načinu proizvodnje. U skladu sa tim, klasici mark-sizma su istorijska zbivanja i društveni razvoj posmatrali kao jedinstven i zakonit proces, nezavisno od postojanja raznovrnosti njegovih pojavnih ob-lika i brojnih protivurječnosti, jer ima svoje korijene u razvoju materijalne proizvodnje. Polazeći od navedenih pretpostavki, predstavnici ove koncep-cije su prihvatili periodizaciju društva na društveno-ekonomske formacije, kojima odgovaraju određeni načini proizvodnje: prvobitna zajednica, robo-vlasnički poredak, feudalizam, kapitalizam i socijalizam. Postoji i prostija podjela na pretklasna, klasna i besklasna društva. S današnjih naučnih i pra-ktičnih pozicija primijetna je ograničenost i iscrpljenost navedenog pristu-pa, a pored toga, istorijski posmatrano, u realnoj stvarnosti su najčešće sa dominantnim tipom društva (načinom proizvodnje) postojali i elementi sta-rih načina proizvodnje, i začeci novih (tzv. prelazni periodi).

Kontinuirana proizvodnja materijalnih dobara je neophodna za nor-malnu reprodukciju života. Način proizvodnje materijalnog života formacij-ska koncepcija društvenog razvoja posmatra kao jedinstvo načina proizvod-nje materijalnih sredstava za život, načina raspodjele tih sredstava, i načina razmjene u kojoj ta sredstva poprimaju robni oblik. Tako shvaćen način pro-

izvodnje, raspodjele i razmjene predstavlja društveno-ekonomsku formaciju u Marxovom određenju. Odnosi u koje ljudi stupaju u društvenoj proizvodnji (shvaćenoj u širem smislu kao jedinstvo proizvodnje, razmjene, raspo-djele i potrošnje) nazivaju se proizvodni odnosi. Ljudi (sa svojim znanjem, radnim navikama i proizvodnim is-kustvom) i sva sredstva (oruđa) za rad čine proizvodne snage. Proizvodne snage i proizvodni odnosi su dvije

strane načina proizvodnje i nalaze se u neraskidivoj međusobnoj vezi, jedin-stvu i uslovljenosti, tj. (Marks 1949, s. 9) ”realnu osnovu (bazu) na kojoj se diže politička i pravna nadgradnja društva,i kojoj odgovaraju određeni ob-lici društvene svijesti”. Između proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, pored dijalektičkog sklada i jedinstva, postoje i djeluju određene unutrašnje suprotnosti, od kojih je za društveni razvoj najznačajnija činjenica da se

25

proizvodne snage skoro uvijek razvijaju (ili teže razvoju), dok odnosi proizvodnje stagniraju (ili se znatno sporije razvijaju). Ova protivurječnost je posljedica stalnih težnji ljudi da razvijaju svoje znanje, sposobnosti i oru-đa za rad (u cilju povećanja radnih rezultata i odgovarajućeg zadovoljenja svojih potreba) i nastojanja vladajućih klasa ili grupa ljudi da sačuvaju svoje položaje u odgovarajućim proizvodnim odnosima. Navedene suprotne tendencije sve više jačaju u vremenu, pa dolazi do povećanja raskoraka iz-među razvijenosti proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, tj.: ”Na izvjes-nom stepenu svog razvioja materijalne proizvodne snage društva dolaze u protivurečje s postojećim odnosima proizvodnje... Iz oblika razvijanja proiz-vodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada nastupa epoha socijalne revolucije” (Marx Ibid.).

Formacijska periodizacija društva

Jedinstvo i protivurječnosti proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa se stalno razvijaju u toku društvenog razvoja, u smislu uspostavljanja i naru-šavanja jedinstva, odnosno rješavanja i ponovnog uspostavljanja protivu-rječnosti. Osnovna pokretačka snaga društvenog razvoja je, prema marksis-tičkoj teoriji, u stalnom dijalektičkom usklađivanju i borbi proizvodnih sna-ga i proizvodnih odnosa, i to uvijek na višem nivou razvoja. Razvoj proiz-vodnih snaga je primaran, jer predstavlja glavnu pokretačku snagu koja us-lovljava razvoj društvenih odnosa (prvenstveno proizvodnih odnosa kao od-lučujućih, i u okviru njih svojinskih odnosa), tako da on određuje unutraš-nju istoriju razvoja društva. Proizvodne snage kao pokretačka snaga razvoja

26

društva imaju objektivan karakter, za razliku od velikih ljudi i ideja kao sub- jektivnih pokretačkih snaga društvenog razvoja.

Društveni razvoj (kretanje) Marx (1947, s. LIII) posmatra kao prirodno-istorijski proces kojim upravljaju određeni zakoni, koji utiču na ljude da razvijaju proizvodne snage, i uporedo s tim da mijenjaju i unapređuju svoje međusobne proizvodne odnose. Na taj način proizilazi da je objektivna po-vezanost, uslovljenost i međuzavisnost proizvodnih snaga i proizvodnih od-nosa najvažniji zakon društvenog razvoja, koji se prema ovoj koncepciji po-stiže propadanjem i iščezavanjem zastarjelih i pojavljivanjem i razvijanjem novih (naprednijih) formacija.

Svaka formacija je nužna stepenica u društvenom razvoju. Između po-jedinih formacija postoje prelazni periodi, koji predstavljaju vremenska raz-doblja u kojima se:

odvija smjena graničnih formacija, prepliću odnosi i institucije različitih društveno-ekonomskih sistema, vodi stalna borba između konzervativnih i progresivnih društvenih

snaga (klasa i grupa) i njihovih odgovarajućih interesa, pojavljuju učestali socijalni protesti, nemiri, masovni buntovi i revo-

lucije, novo se konačno mora dokazati kao progresivnije u odnosu na staro.

Struktura društveno-ekonomske formacije

U Marxovom modelu institucije (pravila i norme) društva predstavljaju

pravnu i političku nadgradnju i odgovarajuće toj nadgradnji oblike društve-ne svijesti. Te institucije (nadgradnja) su u suprotnosti sa ekonomskom stru-kturom društva, realnom bazom (ukupnošću proizvodnih snaga i odnosa

27

proizvodnje), tj. načinom proizvodnje. Marx pod ekonomskom strukturom podrazumijeva proizvodne snage (radnu snagu i sredstva proizvodnje). Dva osnovna elementa kapitalizma su radnik i kapitalista.

Model kapitalističke privrede prema Marxu

Izvor: Fomina 2013, s. 25.

Model komunističkog društva prelaznog perioda

Izvor: Fomina 2014, s. 148.

28

Prema teoriji komunizma, Marx razlikuje prelazno društvo kao „prvu fazu komunističkog društva“ (od buržoaskog prema komunističkom) i ko-munizam kao ideal ili „višu fazu komunizma“. Pretpostavka za ostvarenje komunizma je uništenje kapitalističkih proizvodnih odnosa i privatne svo-jine. Država kao vlasnik svih sredstava za proizvodnju se poistovjećuje sa diktaturom proletarijata kao centralnim organom upravljanja privredom. Dr-žavna svojina ima društveni (kolektivni) karakter. Organizacija proizvodnje se realizuje uskladu sa sposobnostma pojedinaca, a raspodjela prema potre-bama.

Model komunističkog društva na višem stadiju

Izvor: Fomina 2014, s. 151.

Pored diktature proletarijata, Marx je smatrao da postoji i drugi put za ostvarenje kolektivne svojine, a to je evolucioni kooperativni pokret. Da bi se to dogodilo, potrebno je da politička ekonomija rada pobijedi političku ekonomiju svojine.

Mnogo je napisano o djelu klasika marksizma, ali je mnogo toga pre-krajano iz njihovog učenja, najčešće iz ideoloških potreba i pobuda, pose-bno u dijelu učenja o socijalizmu kao prelaznom periodu ka besklasnom društvu (komunizmu).

29

1.4 CIVILIZACIJSKA TEORIJA

 L. Morgan F. Engels J. Shumpeter A. Toffler

Razvoj ljudskog društva s civilizacijskog aspekta razmatrao je škotski filozof A. Ferguson u knjizi ”Iskustvo istorije građanskog društva” (1768). Cjelokupnu istoriju čovječanstva on je podijelio na tri perioda: divljaštvo, varvarstvo i civilizacija. Kao kriterijumi periodizacije služili su mu materi-jalistički elementi (razvijenost oblika privredne djelatnosti i svojinskih obli-ka), pri čemu je odsustvo, pojava i dominacija privatne svojine osnovni kri-terijum podjele. Njegovu periodizaciju je u potpunosti prihvatio L. Morgan u 19. vijeku, s tim što je on svaki period podijelio na tri faze (nižu, srednju i višu). U radu ”Porijeklo porodice, privatne svojine i države” F. Engels je dopunio Morganovu šemu shvatanjem prisvajajuće i proizvođačke privrede, koje i u novijim elaboracijama zadržava aktuelnost kao jedan od osnovnih kriterijuma teorije istorijskog procesa.

Uporedo s iscrpljivanjem formacijskog pristupa (koji istoriju prikazuje prekidno, kao skup kvalitativno različitih etapa), u teoriji društvenog razvoja je postala aktuelna analiza svjetske istorije kao istorije civilizacije. Civiliza-cijski pristup insistira na neprekidnosti istorijskog procesa, prikazujući ga u svijetlu uzajamne povezanosti, naslednosti (prelaznosti) i akumulacije ljud-skog bogatstva (materijalnog i duhovnog). U savremenim uslovima, kada se ljudska civilizacija nalazi u opasnosti od brojnih problema, civilizacijski pri-stup ima ne samo naučni nego i humanitarni značaj.

I prije sloma socijalizma u globalnim razmjerama shvatila se neoprav-danost automatskog i apriornog povezivanja njegovog postojanja i razvoja s prednostima u naučno-tehničkom razvoju, efikasnosti, realizaciji ideala pra-vednosti, jednakosti i slobode, itd. Takođe se shvatila polivalentnost kriteri-juma društveno-ekonomskog razvoja:

tehničko ili organizaciono-ekonomski (vezani za razvoj proizvodnih snaga),

30

socijalno-ekonomski (vezani za razvoj proizvodnih odnosa), opšteekonomski (koji su primjenjivi na sve stepene razvoja) i

specifični kriterijumi (po kojima se ocjenjuje ekonomski progres na određenim razvojnim etapama).

S promjenama u društvenom sistemu i razvojem društva mijenjala se i ekonomija u najširem smislu riječi: ostvarivao se ekonomski progres društva u dijelu povećanja društvenog perioda i opšteg blagostanja, produktivnosti rada, pojave novih oblika privređivanja i načina proizvodnje i sl. Te prom-jene su praćene afirmacijom civilizacijskog pristupa i negacijom dogmatizo-vane formacijske stadijnosti, koja je više proizilazila iz ideoloških predrasu-da, nego iz neznanja da su klasici marksizma pojam formacije upotrebljavali u oblasti logičkih i apstraktnih teorijskih elaboracija, i da se u praksi (istorij-skoj dimenziji) svaka formacija realizuje u okviru specifične civilizacije, što upravo i određuje razvojne karakteristike raznih zemalja (V. Drašković 1995, s. 65).

Na neophodnost novog metodološkog pristupa društvenom razvoju s civilizacijskih pozicija uticale su mnoge evolucione i revolucione, u smislu u kojem ovaj termin upotrebljava T. Kuhn (1974) promjene kapitalističkog i socijalističkog sistema (koje su u suštini potvrdile princip njihove konver-gencije), kao i najnovije transformacione promjene u postsocijalističkim dr-žavama. Da bi se shvatila razlika civilizacijskog pristupa od formacijskog, potrebno je izvršiti njihovo pojmovno razgraničenje. Pojam civilizacije se upotrebljava u mnogim značenjima, a najčešće za određivanje određene epohe u istorijskom (ekonomskom, socijalnom, kulturnom) razvoju društva. U tom smislu se pominju doindustrijska, industrijska i postindustrijska, za-tim zapadna, istočna, evropska, tehnološka, kapitalistička i druga civiliza-cija.

Civilizacija i formacija su po svom sadržaju dovoljno jednorodni, jer u sebi sadrže suštinski slične odrednice, tj. čitav kompleks političkih, eko-nomskih, pravnih, kulturnih, religioznih i drugih oblika ljudske djelatnosti, koje karakterišu određene istorijske etape društvenog razvoja. Ali, kad se govori o civilizaciji, svim oblicima ljudske djelatnosti pridaje se isti značaj, iako je njihova uloga bila različita.

Formacija pretpostavlja strožiju konstrukciju, u kojoj primarnu ulogu imaju proizvodne snage i proizvodni odnosi, koji obrazuju materijalnu bazu društva (način proizvodnje) nad kojom se izdiže nadgradnja, sastavljena iz ostalih navedenih odnosa, koja može stimulisati ili kočiti društveni razvoj, ali je glavna pokretačka snaga društva način proizvodnje, odnosno klasna borba u okviru njega, koja unutrašnje protivurječnosti pretvara u izvor real-nih društvenih preobražaja. Otuda je i definisano pet društveno-ekonomskih

31

formacija i sve što je sa njima povezano.

Postoji i uži pojam civilizacije, u smislu ostvarivanja civilizacijskog pro-cesa u pravcu usavršavanja društva. On se najčešće poistovjećuje sa socijal-nim progresom, koji karakterišu sljedeći momenti : prvo, koristi se normati-vni kriterijum, jer se čovjek, njegova sloboda, mogućnosti njegovog samo-razvitka, stepen razvijenosti demokratije i opšte ljudske vrijednosti uzimaju kao mjerilo civilizacijskog progresa; drugo, često se pretpostavlja da svim navedenim kriterijumima u najvećoj mjeri odgovaraju dostignuća zapadne civilizacije, u okviru koje se formirao i razvijao kapitalizam - J. Shumpeter (1942, p. 125) je pisao da su ”sve osobine i dostignuća savremene civili-zacije direktno ili indirektno proizvodi kapitalističkog procesa” i treće, kon-cepcija civilizacijskog progresa zasnovana je na pretpostavci (vjeri) da je moguće ostvarenje jedinstvene svjetske civilizacije. U tom smislu, civili-zacijski procesi su suprotstavljeni negativnim pojavama kao što su ratovi, uništavanje prirodne sredine, kulturni i moralni gubici, tehnološki i ekonom-ski determinizam, itd. Oni pretpostavljaju mnogovarijantnost razvoja (a ne jednovarijantnost), usaglašavanje interesa (a ne klasnu borbu), evolucioni, intenzivni i efikasni razvoj (a ne revolucioni, ekstenzivni i neefikasni).

Kao rezultat civilizacijskog procesa može se navesti transformacija ka-pitalističke ekonomije u mješovitu poslije Velike svjetske krize 1929-1933 i II svjetskog rata, koja je uspješno spojila privatno-svojinske tržišne odnose s makroekonomskim državnim regulisanjem. Savremeni ”kapitalizam” (naziv treba uslovno tumačiti) dostigao je novi razvojni nivo u pogledu odnosa dr-žavnog i privatnog sektora, građanskih sloboda i prava, demokratije i politi-čke kulture, dogovornih odnosa i pluralizma interesa, humanizacije ekonom-skih i socijalnih odnosa, globalizacije i internacionalizacije političkih, eko-nomskih i drugih onosa, anti-monopolizacije, itd. Zato ga nazivaju postkapi-talizam, tehnokratsko, postindustrijsko, informaciono društvo i sl.

Savremena tranzicija u postsocijalističkim zemljama može se takođe po-smatrati kao civilizacijski pomak naprijed, jer vodi stvaranju savremenih oblika kolektivne i privatne svojine (koje treba da budu osnova ekonomskih i političkih sloboda) i efikasne savremene države (kao garanta tih sloboda, socijalne sigurnosti i prava svojine, ali i izvora socijalno i ekonomski zna-čajnih roba i usluga). Društvo mješovitog tipa i odgovarajuća mješovita eko-nomija, tj. tendencija pretvaranje jednostranih obilježja (unification) u nji-hovo istinsko jedinstvo (unity), koju je davno primijetio A. Toynbee (1934, p. 150), je savremena realnost. To mješovito društvo će kao kriterijum civi-lizacije, pored dostignutog nivoa ekonomskog razvoja, uvažavati istorijske tradicije, socijalnu motivaciju, institucionalnu izgrađenost, demokratska do-stignuća i razvoj čovjekove ličnosti.

32

Nova civilizacijska koncepcija socijalno-ekonomskog progresa prevazi-lazi:

zastarjele predstave o linearnom, nealternativnom i strogo determini-sanom razvoju,

dijalektičku dualnost opisivanja svijeta isključivo pomoću parnih ka-tegorija (dobro-zlo, kapitalizam-socijalizam),

tradicionalnu šemu faktora proizvodnje i ekonomskog rasta (rad, zemlja, kapital),

sporove o prednostima društvene ili privatne svojine i njihovoj sup-rotnosti,

tradicionalni odnos između vrijednosti i korisnosti, zbog osavreme-njavanja sadržaja vrijednosti,

zastarjelo tumačenje socijalno-ekonomske uloge države, jednostrane ”mesijanske” monističke teorije razvoja (liberalizam,

monetarizam i sl.). Navedena koncepcija uvažava brzi tehnološki napredak i povećani zna-

aj informacione komponente ekonomskog rasta, kao i njegova ekološka, socijalna i druga ograničenja, što dovodi u sumnju apsolutni značaj i univerzalnost radne teorije vrijednosti u objašnjenju društveno-ekonomskih procesa. Prevazilaženjem apsolutizovanja privatne ili društvene (državne) svojine i prihvatanjem pluralizma svojine, formacijska koncepcija društvenog razvoja je ostala bez ključnog gradivnog elementa.

Afirmacija mješovite privrede, koja se zasniva na pluralizmu svojinskih oblika, predstavlja prelaz ka kvalitetno novoj razvojnoj logici i prihvatanju modela društvenog razvoja koji mnogi ekonomisti označavaju kao civiliza-cijski razvoj, jer smatraju da se radi o prelazu cijele civilizacije u kvalitetno novo stanje u pogledu tehnološke, strukturne, institucionalne, socijalno-eko-nomske (prvenstveno svojinske) pa čak i političke transformacije. Saznanje da se radi ”o dolasku sasvim nove civilizacije u najširem smislu riječi” (Tof-fler 1989, p. 30) povećava potrebu za formiranjem nove razvojne koncepci-je, oslobođene tradicionalnih balasta.

U radu ”Megatrendovi: deset novih pravaca koji mijenjaju naš život” J. Naisbit (1982) je skoro nepogrešivo prognozirao mnoge od dominantnih tendencija 1980-ih i 1990-ih godina, koje temeljno mijenjaju sve oblasti ži-vota i opšti oblik socijuma: prelaz od industrijskog društva ka informacio-nom; od ”forsirane tehnologije” prema ”visokom ljudskom elementu”, od nacionalne ekonomije premaa svjetskoj, od kratkoročnih orijentacija prema dugoročnim, od centralizacije prema decentralizaciji; od institucionalne po-moći prema samopomoći, od predstavničke demokratije prema demokratiji participacije i od hijerarhijskih sistema prema sistemima druženja. U kasni-

33

joj knjizi ”Megaznačajni izbor: varijante sjutrašnjice” on (1985, pp. 13-16) sve navedene savremene tendencije zbirno obuhvata u najznačajniju karak-teristiku naše epohe: ”prelaz od izbora ili-ili prema društvu sa širokim dija-pazonom izbora”.

Koristeći široko rasprostranjeni pojam postindustrijsko društvo, koje se u literaturi različito naziva (kibernetsko, informaciono, civilizacija trećeg ta-lasa, ekološko, postkolektivističko, humanitarno, postoptimalno itd.), mora-mo biti svjesni ograničenosti, uslovnosti i nesavršenosti tog termina, ali i njegove širine koja pruža velike mogućnosti konkretizacije. Noseći u sebi ideju prelaznosti i postupnosti istorijskog procesa, navedeni termin se mora posmatrati u okviru specifičnog Bellovog (1973, p. 11) metodološkog ”os-nog pristupa” u analizi društvenog razvoja, u kojoj on smatra da ”shvatanja industrijskog i postindustrijskog društva predstavljaju konceptualni nizovi uzduž ose koju čine proizvodnja i oblici korišćenja znanja, dok Marksova shvatanja feudalizma, kapitalizma i socijalizma predstavljaju posljedični niz konceptualnih šema u marksističkom sistemu, izgrađen uzduž ose koju čine svojinski odnosi”.

Pretvaranje informacije u važni proizvodni resurs na određeni način po-driva radnu teoriju vrijednosti, proširuje šemu faktora proizvodnje i prouz-rokuje mnoge posljedice. Tehnika istiskuje čovjeka iz pojedinih oblasti ma-terijalne proizvodne sfere, što se odražava na socijalni sistem (preko porasta nezaposlenosti itd.). U vezi sa tim, niče cijeli kompleks pitanja vezanih s preispitivanjem izvorne uloge živog rada u stvaranju viška proizvoda, s mo-gućnošću mjerenja vrijednosti različitih informacionih usluga na bazi apstra-ktnog rada itd. Informacija poprima značaj strateškog proizvoda u savreme-noj ( a pogotovo u budućoj) ekonomiji.

Karakter civilizacijskog tipa razvoja dobro ilustruje G. Myrdalovo (1973, p. 190) razlikovanje pojmova ”rast” i ”razvoj”: ”Razvoj je nešto više od povećanja industrijske proizvodnje...To je kretanje prema ciljnom društ-venom sistemu... tu se uključuje ne samo industrijska proizvodnja, raspod-jela i načini proizvodnje, nego i nivo (kvalitet - prim. autora), instituti, so-cijalni odnosi i politika”. Osnovni zadatak civilizacijskog pristupa on vidi u uspostavljanju kompromisa između različitih društvenih grupa i slojeva, po-sebno onih koji posjeduju ekonomsku vlast.

34

EVOLUCIJA EKONOMSKIH IDEJA 2

U istoriji ekonomske misli postojali su mnogi izvorni pravci (škole), ko-ji su se u objašnjenju ekonomskih pojava i procesa razlikovali po shvatanju predmeta, metoda i zadataka istraživanja. Sve podjele treba prihvatiti uslo-vno, jer je u okviru jednog pravca najčešće bilo više različitih škola, a sfere istraživanja i uticaja su se ponekad preplitale (npr. u okviru neoliberalnog pravca se razvio monetarizam, ali ekonomija ponude se graniči sa neoklasič-nim pravcem, itd.). Često su pojedine škole dobijale naziv prema teritorijal-nom obilježju (Londonska, Kembridžska, Lozanska, Čikaška i sl.). Sve one su se pojavljivale kao odgovor na objektivne uslove, interese i potrebe eko-nomske prakse.

Uslovna šema razvoja ekonomske misli

Danas postoji niz značajnih pravaca ekonomske misli, među kojima su

posebno respektibilne neoinstitucionalne ekonomske teorije. U izlaganju ko-je slijedi obradićemo ukratko najvažnije izvorne i savremene pravce.

35

2.1 MERKANTILISTI, FIZIOKRATI I ŠKOLA KLASIČNE POLITIČKE EKONOMIJE

 A. de Monchretien F. Quesnay A. Smith D. Ricardo

Ljudi su se od davnina interesovali da objasne tajne ekonomije, ali su tek merkantilisti u periodu nastanka i učvršćivanja kapitalizma (1500-1750) pokušali sistematski da objasne način funkcionisanja privrede i bogaćenja pojedinaca. U tom periodu se prvi put pominje naziv politička ekonomija, u djelu Traktat o političkoj ekonomiji (1615, Antoine de Monchrestien).

Merkantilisti su apsolutizovali ulogu trgovine, što je bilo uslovljeno po-rastom njenog značaja zbog velikih geografskih otkrića, i značaja trgovač-kog kapitala. Oni su smatrali da se osnovni ekonomski cilj države i pojedi-naca sastoji u skupljanju dragocjenih metala, putem spoljne trgovine i raznih protekcionističkih mjera koje su predlagali. Koristili su se opisivanjem eko-nomskih fenomena i metodom analogije (smatrali su da su identični načini bogaćenja i pojedinca, i države).

Posmatrajući trgovinu s aspekta ekvivalentne razmjene, fiziokrati (1750-1850) su tvrdili da se nacionalno bogatstvo može povećati samo po-ljoprivrednom proizvodnjom kao jedinom produktivnom, jer se tobože u ”prirodnim darovima” (poljoprivrednim bogatstvima) nalaze sva društvena bogatstva. Cilj fiziokrata je bio da pomoću reformi sačuvaju postojeći pore-dak s vladavinom zemljišne svojine. Najpoznatiji predstavnik Fransois Que-snay (Kene) objavio je knjigu „Ekonomske tablice“ (1758), u kojoj se po pr-vi put prikazuje kružni tok roba u društvenoj reprodukciji, pominje se neto (višak) proizvoda kao razlika između fizičke količine proizvedenih dobara i količine ulaganja, pominju se klase zemljoposjednika, produktivnih radnika i sterilnih (manufakturnih) radnika. Zemlja je jedini faktor proizvodnje.

S pojavom rada A. Smitha ”Istraživanje o prirodi i uzrocima bogatstva naroda” (1776) počinje period klasične škole političke ekonomije, koja je

36

označila prekretnicu u ekonomskoj nauci. Njegovo djelo nastavili su D. Ri-cardo radom ”Načela političke ekonomije i oporezivanja” (1817), T. R. Ma-lthus ”Raspravom o stanovništvu” (1798), J. S. Mill ”Načelima političke ekonomije” i J. B. Say (Sayov zakon tržišta).

Osnovne ideje predstavnika engleske klasične političke ekonomije su: proizvodni rad stvara ekonomski višak koji uvećava bogatstvo naroda; eko-nomski višak je izvor profita i rente; podjela rada je osnova tehničkog nap-retka, a zavisi od razvijenosti tržišta; postoji produktivni rad (dovodi do akumulacije kapitala, porasta stope neto investicija i uvećanja bogatstva) i neproduktivan rad (pružanje usluga stanovništvu); raspodjela viška vrijed-nosti između društvenih klasa (radnika, kapitalista i zemljoposjednika) odra-žava sukob društvenih i ekonomskih interesa; od raspodjele zavisi akumu-lacija i ekonomski razvoj u budućnosti; za proizvodnju je potreban preduj-mljeni kapital, koji se nakon prodaje roba vraća svojim vlasnicima uvećan (”oplođen”); Malthusova tvrdnja da se stanovništvo razvija brže od uvećanja sredstava potrebnih za njegovo izdržavanje; Sayov zakon po kojem se sva proizvedena roba može prodati na tržištu po razumnim cijenama itd.

37

2.2 MARXOVO EKONOMSKO UČENJE Prihvatajući velike tekovine nauke svog doba (ekonomije, filozofije,

istorije i sociologije), K. Marx je ”otkrio dušu kapitalizma”, smatra Ž. Bu-lajić (1991, s. 9). Koristeći se apstraktnim metodom i radnom teorijom vri-jednosti kao idejom vodiljom (koju je smjestio u okvire istorijskog materija-

lizma kao opšte teorije razvoja društva), Marx je klasnu strukturu kapitalističkog društva objasnio načinom pro-izvodnje (u kojem se pojavljuju vlasnici i nevlasnici ka-pitala), odnosno teorijom prisvajanja.

U svojim brojnim i obimnim radovima Marx je for-mulisao i branio sljedeća shvatanja: a) da se i pri ekviva-lentnoj razmjeni roba pojavljuje višak vrijednosti, koji prisvajaju vlasnici kapitala, b) da je vrijednost roba od-ređena ukupnom količinom apstraktnog rada (tekućeg i

ranijeg, opredmećenog u mašinama i sirovinama), c) da je i radna snaga roba, čija se vrijednost određuje na tržištu slično svim drugim robama (s tim što se njena vrijednost utvrđuje na bazi vrijednosti roba neophodnih za reprodukciju radne snage), d) da rad radnika stvara veću vrijednost od vri-jednosti radne snage, koja se naziva višak vrijednosti; e) da višak vrijednosti prisvajaju vlasnici kapitala i sami odlučuju o njegovoj akumulaciji i investi-ranju, tako da je on odvojen od onih koji ga stvaraju; f) da privatna svojina na kapitalu predstavlja osnov eksploatacije radnika, koja se mjeri razlikom između viška rada i potrebnog rada (sadržanog u nadnicama), g) da stopa viška vrijednosti određuje stopu eksploatacije i h) da se ukupna masa viška vrijednosti na tržištu preraspodjeljuje između kapitalista (zbog konkuren-cije) i prisvaja konkretno u obliku profita, usled čega vrijednosti roba dugo-ročno odstupaju od njihovih tržišnih cijena (cijena proizvodnje) itd.

Marx je u ”Kapitalu” opširno izložio ekonomsku strukturu kapitalistič-kog načina proizvodnje u svim njegovim osnovnim aspektima, a posebno je analizirao ključni odnos između rada i kapitala, odnosno između najamnih radnika i kapitalista. To je odnos koji prožima sve pore kapitalističkog druš-tvenog i ekonomskog bića, pa je razumljivo što je Marx cjelokupno svoje ekonomsko istraživanje usmjerio na njegovu analizu. Taj odnos se prelama u robi kao polaznoj kategoriji njegove ekonomske analize, u kojoj se kriju sve suprotnosti između rada i kapitala.

Roba je, prema Marxovom mišljenju, proizvod namijenjen tržištu radi razmjene, jer svojim korisnim osobinama zadovoljava neku potrebu. Ona ima upotrebnu i prometnu vrijednost. Upotrebna vrijednost robe potiče od njenih korisnih osobina da može zadovoljiti neku ljudsku potrebu. Prometna

38

(relativna) vrijednost robe je pojavni oblik njene vrijednosti, tj. jedini način koji omogućava da se izrazi vrijednost robe, iako je ona ne reprezentuje u potpunosti i u svim slučajevima. Ispoljava se kao kvantitativan odnos, tj. razmjera u kojoj se jedna upotrebna vrijednost razmjenjuje za drugu upotre-bnu vrijednost (u razvijenoj tržišnoj privredi ze razmjena vrši za novac). Ve-ličinu vrijednosti robe određuje količina društveno potrebnog rada za njenu proizvodnju. Iza upotrebne vrijednosti i vrijednosti robe nalazi se dvojaki karakter rada koji stvara robu: konkretan rad kao utrošak ljudske radne snage, i apstraktan rad kao utrošak jednog dijela ukupne društvene radne snage namijenjene proizvodnji određene vrste robe. Razmjena vrijednosti na tržištu ostvaruje se preko novca kao instrumenta, odnosno opšteg ekvivalen-ta vrijednosti.

Novčani oblik vrijednosti je apsolutni oblik vrijednosti, a novac je apso-lutna roba, jer se za njega može kupiti svaka druga roba. Osnovne funkcije novca su: mjera vrijednosti, prometno sredstvo, blago, platežno sredstvo i svjetski novac. Na određenom stepenu razvoja robne proizvodnje i razmje-ne, novac se pretvara u kapital, tj. u vrijednost koja vlasniku (kapitalisti) do-nosi višak vrijednosti, koji se prisvaja u raznim oblicima (profit, kamata, zemljišna renta).

Kapital uložen u proizvodnju Marx dijeli na postojani (c), uložen u sre-dstva za proizvodnju, i promjenjivi (v), uložen u radnu snagu. Postojani ka-pital u procesu proizvodnje samo prenosi svoju vrijednost na novi proizvod, dok radna snaga svojim radom stvara novu vrijednost, koja je veća od ulo-ženog promjenjivog kapitala (najamnina isplaćenih radnicima). Razlika iz-među najamnine i novostvorene vrijednosti predstvalja višak vrijednosti (m), koji prisvajaju kapitalisti. Vrijednost robe (c + v + m) jednaka je zbiru vrijednosti postojanog (c) i promjenjivog kapitala (v) uloženog u njenu pro-izvodnju, i viška vrijednosti (m).

Radna snaga je takođe roba, koja se prodaje i kupuje na tržištu. Ona ima kao i svaka roba upotrebnu vrijednost i vrijednost. Njena upotrebna vri-jednost se sastoji u sposobnosti da obavlja određene funkcije u procesu pro-izvodnje, a njena vrijednost je određena količinom namirnica koja je potre-bna radniku za izdržavanje (reprodukciju). Radnik u proizvodnji redovno stvara više od vrijednosti najamnine. Radni dan radnika se dijeli na potre-ban rad (u kojem se reprodukuje vrijednost radne snage) i višak rada (u kojem se oplođuje predujmljeni kapital i stvara višak vrijednosti za kapita-listu. Zato je odnos između rada i kapitala, prema mišljenju Marxa, eksploa-tatorski. Želja kapitalista za bogaćenjem dovodi do stalnog akumuliranja jednog dijela viška vrijednosti, i njegovog dodavanja kapitalu koji je već u funkciji. Tako se povećanjem konstantnog kapitala (c) u odnosu na vrijed-nost varijabilnog kapitala (v) povećava organski sastav kapitala (c + v), u

39

cilju ostvarenja ekstra viška vrijednosti. Akumulacija kapitala stvara predus-love za primjenu novih naučno-tehničkih dostignuća, što dovodi do poveća-nja produktivnosti rada, smanjenja troškova proizvodnje i povećanja viška vrijednosti. Akumulacija kapitala dovodi do procesa koncentracije kapita-la, u uslovima slobodne konkurencije. Ali, do procesa koncentracije kapitala dolazi i spajanjem malih kapitala, tj. njihovim preuzimanjem od strane veli-kih kapitala, koje se naziva centralizacija kapitala. U konkurentskoj borbi na tržištu propadaju sitni kapitali i prelaze u ruke krupnih kapitalista. Proces centralizacije praćen je porastom nezaposlenosti i siromaštva velikog dijela stanovništva i to predstavlja, po mišljenju Marxa, opšti zakon kapitalističke akumulacije, koji dovodi do socijalne revolucije, odnosno do ”eksproprija-cije eksproprijatora”, što je istorijska tendencija kapitalističke akumulacije.

Analizom profita kao preobraženog oblika viška vrijednosti i profitne stope kao odnosa između viška vrijednosti i ukupnog uloženog kapitala, Marx dolazi do zaključka da u kapitalističkoj privredi djeluje zakon tenden-cijskog pada profitne stope. Konkurencija i razlika u visini profitne stope podstiče kapitaliste na selidbu iz grane u granu, što dovodi do ujednačavanja opšte profitne stope i formiranja prosječne profitne stope za cijelu privredu. Na prosječnu profitnu stopu djeluju isti faktori kao i na profitnu stopu po-jedinih grana: organski sastav kapitala, obrt kapitala i stopa viška vrijedno-sti, ali preko svojih prosječnih veličina. U uslovima raspodjele cjelokupnog viška vrijednosti po prosječnoj profitnoj stopi, jednaki kapitali u raznim gra-nama proizvodnje donose jednake profite, ali se mase profita razlikuju od mase proizvedenog viška vrijednosti u raznim granama (te dvije veličine su jednake na nivou privrede), zbog preraspodjele viška vrijednosti između ka-pitalista raznih grana (tabele u nastavku).

Legenda: 1) Proizvodne grane; 2) Uloženi kapital; 3) Organski sastav; 4) Sume posto-

janog i varijabilnog kapitala; 5) Stopa viška vrijednosti; 6) Godišnji broj obrta; 7) Godišnja stopa viška vrijednosti; 8) Masa proizvedenog viška vrijednosti; 9) Profitna stopa; 10) Prosječna profitna stopa; 11) Masa prisvojenog profita po prosječnoj profitnoj stopi; 12) Razlika između prisvojenog profita i proizvedenog viška vrijednosti.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 c+v n 5x6 4vx7 8:2 8:2 2x10 11-8

u% u% u% u%

I 10 8:2 8+2 100 3 300 6 60 37,14 3,714 -2,286 II 20 9:1 18+2 200 2 400 8 40 37,14 7,428 -0,572 III 40 18:2 36+4 300 1 300 12 30 37,14 14,856 +2,856 70 62+8 26 26 0

40

Kad bi se robe prodavale po svojoj vrijednosti, kapitalisti svake grane bi dobijali različite profite u skladu sa granskom profitnom stopom. Međutim, u toku međugranske konkurencije djeluje prosječna profitna stopa, tako da se cijena proizvodnje (preobraženi oblik vrijednosti) u nekim granama pok-lapa sa veličinom vrijednosti, a u nekim je manja ili veća od vrijednosti. Ci-jena proizvodnje se sastoji iz cijene koštanja (c+v) i prosječnog profita (Ppr). Prodaja robe po cijeni proizvodnje omogućava da se dobija jednak profit na jednak kapital, ali različit profit za istu količinu proizvedenog viška vrijednosti.

Tržišne cijene se pod uticajem ponude i tražnje kolebaju oko cijena pro-izvodnje. Ako se prodajom robe po cijeni proizvodnje kapitalistima priznaju samo prosječni granski troškovi proizvodnje i prosječan profit, onda će ka-pitalisti koji imaju niže troškove proizvodnje od prosječnih granskih troško-va po jedinici proizvedene robe ostvarivati i ekstra profit.Ako pojednostavi-mo model, zanemarimo obrt i pretpostavimo da je u svakoj grani ista stopa viška vrijednosti (100%), tabela izgleda ovako:

Legenda: 1) Proizvodne grane; 2) Troškovi proizvodnje; 3) Stopa viška vrijednosti; 4)

Suma viška vrijednosti; 5) Profitna stopa; 6) Vrijednost proizvodnje; 7) Prosječna profitna stopa; 8) Prosječan profit; 9) Cijena proizvodnje; 10) Razlika između cijene proizvodnje i vrijednosti proizvodnje.

Marx je dokazivao da svi kapitalistički dohoci (industrijski profit, trgo-

vački profit, kamata, renta) potiču iz viška vrijednosti, koji se stvara nepla-ćenim radnikovim radom kao jedinim izvorom vrijednosti. Kapital i zemlja ostvaruju dohotke za svoje vlasnike samo preko preraspodjele viška vrijed-nosti.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 c+v m' m p' c+v+m pr.p' pr.P c+v+pr.P +-

I 90+10 100 10 10 110 20 20 120 +10 II 80+20 100 20 20 120 20 20 120 0 III 70+30 100 30 30 130 20 20 120 -10 240+60 60 360 60 360 0

41

2.2.1 Marxove šeme proste i proširene reprodukcije Marxove šeme (analize) proste i proširene reprodukcije i prometa cjelo-

kupnog društvenog kapitala su dugo godina korišćene kao obrazac socijalis-tičkih makroekonomskih analiza. Prosta reprodukcija je obnavljanje proiz-vodnje u istom obimu, a proširena reprodukcija je obnavljanje svih njegovih elemenata u uvećanom obimu, kao rezultat porasta ulaganja dodatnog kapi-tala, koji dovodi do povećanja proizvodnje, prometa, raspodjele i potrošnje.

Model proste reprodukcije polazi od sljedećih pretpostavki: prvo, kapi-talisti sav višak vrijednosti troše za zadovoljenje ličnih potreba, što znači da nema izdvajanja za akumulaciju; drugo, kapitalistička privreda je podijelje-na na dva odjeljka (I proizvodi sredstva za proizvodnju, a II sredstva za po-trošnju); treće, u oba odjeljka je isti organski sastav kapitala (4:1), ista sto-pa viška vrijednosti (100%) i isti obrt kapitala n =1; četvrto, privreda je izo-lovana, nema izvoza i uvoza; peto, ukupni postojani kapital se utroši u toku jedne godine; šesto, ukupan uloženi društveni kapital iznosi 7500 novčanih jedinica, od čega u I odjeljak 5000, a u II 2500. Kapital je raspoređen u dva odjeljka proizvodnje na sljedeći način:

I 4000c + 1000v II 2000c + 500v

Poslije završenog procesa proizvodnje dobija se sljedeća struktura ukup-nog društvenog proizvoda: 6000 prenesene vrijednosti sredstava za proizvo-dnju (amortizacija, sirovine i pomoćni materijal) i 3000 novostvorene vri-jednosti (nacionalni dohodak), od čega se 1500 daje za reprodukciju radne snage, a 1500 predstavlja višak vrijednosti koji koristi kapitalista za svoju ličnu potrošnju:

I 4000c + 1000v + 1000m = 6000 II 2000c + 500v + 500m = 3000 6000c + 1500v + 1500m = 9000 Nastavljanje proizvodnje zahtijeva realizaciju društvenog proizvoda, i to

tako da se obezbijede utrošena sredstva za proizvodnju i reprodukcija kapi-talista i radnika. Ukupna tražnja za sredstvima za proizvodnju je 4000 u I i 2000 u II odjeljku, dok je tražnja za potrošnim sredstvima u I odjeljku 2000 (1000v + 1000m), a u II 1000 (500v + 500m), što znači da su zadovoljeni uslovi jednakosti ukupne ponude i tražnje za sredstvima za proizvodnju i za sredstvima potrošnje, tj.

42

I odjeljak II odjeljak . ponuda tražnja ponuda tražnja 6000 4000 Ic 3000 1000 Iv 2000 IIc 1000 Im 6000 500 Iv 500 Im 3000 Iz jednakosti ponude i tražnje u I i II odjeljku proizilazi da moraju biti

zadovoljena 3 uslova za normalno odvijanje proste reprodukcije, koji se sastoje u sljedećim proporcijama:

I uslov: Ukupna vrijednost proizvodnje I odjeljka mora biti jednaka uku-pno utrošenoj vrijednosti postojanog kapitala u oba odjeljka, tj.

Ic + Iv + Im = Ic + IIc 4000 + 1000 + 1000 = 4000 + 2000

II uslov: Ukupna vrijednost proizvedena u II odjeljku mora biti jednaka zbiru novostvorene vrijednosti u oba odjeljka, tj.

IIc + IIv + IIm = Iv + Im + IIv + IIm 2000 + 500 + 500 = 1000 + 1000 + 500 + 500

III uslov: Prenesena vrijednost II odjeljka jednaka je novostvorenoj vri-jednosti I odjeljka (Marxovo vjerovanje o ravnotežnim odnosima razmjene između odjeljaka), tj.

IIc = Iv + Im 2000 = 1000 + 1000

III uslov proizilazi iz činjenice da I odljeljak mora svoju novostvorenu vrijednost da upotrebi za kupovinu sredstava za ličnu potrošnju u II odje-ljku, dok II odjeljak mora u istoj vrijednosti da u I odjeljku kupi sredstva za proizvodnju, tako da dolazi do razmjene između odjeljaka.

Marxov model proširene reprodukcije polazi od sljedećih pretpostavki:

prvo, kao i kod proste reprodukcije prisutna je podjela kapitalističke pri-vrede na dva odjeljka: I i II,

drugo, višak vrijednosti vlasnik ne koristi u cjelosti za ličnu potrošnju, već jedan dio ulaže ponovo u proizvodnju; treće, mijenja se organski sastav kapitala i sada iznosi u I odjeljku 4:1, a u II odjeljku 2:1,

četvrto, angažovani kapital iznosi 9000, od čega je u I odjeljku uloženo 6000, a u II 3000 i

peto, stopa viška vrijednosti je 100%, a obrt je n=1.

43

Poslije završenog procesa proizvodnje prve godine dobija se:

I 4000c + 1000v + 1000m = 6000 II 1500c + 750v + 750m = 3000 5500c + 1750v + 1750m = 3000 Proširena reprodukcija počinje sa akumulacijom dijela viška vrijednosti

u I i II odjeljku. Pod pretpostavkom da se višak vrijednosti u I odjeljku dijeli u srazmjeri 50:50% na fond akumulacije i fond lične potrošnje kapitalista (500 fa + 500 flpk), to dovodi do proširenja proizvodnje u I odjeljku, jer će se jedan dio upotrijebiti za kupovinu sredstava za proizvodnju, a drugi dio za nabavku nove radne snage, i to 400c1 + 100v1, jer smo pretpostavili da se organski sastav kapitala ne mijenja. Značajno je da se postojani dio aku-muliranog kapitala (AIc = 400) nabavlja u I odjeljku, a za dodajni pro-mjenjivi kapital (AIv = 100) sredstva za potrošnju se moraju nabaviti u II odjeljku. I odjeljak može staviti na raspolaganje II odjeljku samo onoliko sredstava za proizvodnju za koliko se u I odjeljku povećava lična potrošnja (100v1). Akumulacija u drugom odjeljku zavisi od I odjeljka, jer samo on može ponuditi sredstva za proizvodnju. Pošto I odjeljak proizvodi postoja-nog kapitala 6000, a njemu samom ostaje 4400 (4000 + 400 = 4400), znači da za II odjeljak ostaje 1600, pa će proširena reprodukcija sredstava za proizvodnju II odjeljka iznositi AIIc = 100 (1600 - 1500 = 100). Kako je organski sastav kapitala u II odjeljku 2:1, potreban je dodajni promjenjivi kapital u II odjeljku u iznosu od AIIv = 50. Dakle, ukupna akumulacija u II odjeljku je 150. Na taj način, poslije II godine se dobija:

I 4400c + 1100v + 1100m = 6600 II 1600c + 800v + 800m = 3200 6000c + 1900v + 1900m = 9800 Dalje se akumulacija od 550 dijeli na AIc = 440 i AIv = 110 tako da je

AIIc = 160 (jer je po prethodnom rezonovanju: 6600 - 4840 = 1760, a 1760 - 1600 = 160), i AIIv = 80, što znači da je ukupna akumulacija u II odjeljku 240, a za ličnu potrošnju kapitaliste II odjeljka ostaje 560 (800-240). Poslije izvršene raspodjele i procesa proizvodnje treće godine šema izgleda ovako:

I 4840c + 1210v + 1210m = 7260 II 1760c + 880v + 880m = 3520 6600c + 2090v + 2090m = 10780 Odnos između ponude i tražnje u I i II odjeljku formira se ovako:

44

I odjeljak II odjeljak . ponuda tražnja ponuda tražnja 6600 4400 Ic 3200 1100 Iv 440 AIc 110 AIv 1600 IIc 550 Iflpk 160 AIIc 800 IIv 6600 80 AIIv 560 IIflpk 3200 Iz ravnoteže ponude i tražnje proizilazi da su za normalno odvijanje

proširene reprodukcije neophodni sljedeći uslovi (iz šeme za II godinu) :

I uslov: Ukupan proizvod I odjeljka mora biti jednak utrošenom i aku-mulisanom postojanom kapitalu u oba odjeljka, tj.

I ( c + v + m ) = Ic + AIc + IIc + AIIc , ili: 4400 + 1100 + 1100 = 4400 + 440 + 1600 + 160 . II uslov: Ukupan proizvod drugog odjeljka mora biti jednak ukupnim

fondovima za ličnu potrošnju radnika i kapitalista u oba odjeljka, tj.

II ( c + v + m) = ( Iv + AIv + Iflpk ) + IIv + AIIv + IIflpk , ili: 1600 + 800 + 800 = 1100 + 110 + 550 + 800 + 80 + 560 . III uslov: Ukupan utrošeni i akumulisani kapital II odjeljka jednak je

ukupnim fondovima za ličnu potrošnju I odjeljka, tj.

IIc + AIIc = Iv + AIv + I flpk, ili: 1600 + 160 = 1100 + 110 + 550 Marxova teorija reprodukcije ukupnog društvenog kapitala, koja se zas-

niva na akumulaciji kapitala, predstavlja izuzetno značajan doprinos za eko-nomsku nauku, posebno za savremenu makroekonomsku analizu i modele razvoja. Marxovo shvatanje teorije vrijednosti tijesno je povezano s određe-njem rada radnika kao jedinog faktora proizvodnje koji stvara vrijednost. To je predmet najveće kritike savremenih ekonomista, koji smatraju da se u iz-vore vrijednosti mogu ubrojiti, pored rada, i ostali faktori proizvodnje: ka-pital, zemlja kao prirodni faktor i preduzetnička sposobnost. U skladu s tim, vrijednost se razlaže na dohotke koji odgovaraju navedenim faktorima pro-izvodnje: kamatu. rentu i preduzimačku dobit.

Nezavisno od argumenata Marxovih kritičara po pitanju raznovrsnih i praktično neuporedivih oblika rada (fizički i umni, nekvalifikovani i kvalifi-kovani), na neophodnost organizatorske djelatnosti kao i mogućnosti proiz-

45

vodnje bez direktnog učešća rada (automatizovana proizvodnja), Marxova radna teorija vrijednosti ostaje aktuelna, jer se može, u krajnjem slučaju, ko-ristiti kao hipoteza i model realne ekonomske stvarnosti, kao teorijska osno-va shvatanja eksploatacije najamnog rada itd.

Marxovo ekonomsko učenje se tumači na razne načine i predmet je teo-rijskih sporova. Ono pripada vremenu u kojem je nastalo, pa ga tako treba i posmatrati, kao veliki doprinos u razvoju ekonomske misli. Zato je apsur-dno opovrgavanje ili rehabilitovanje njegovog učenja s današnjih naučnih pozicija i današnjeg stepena dostignutog društveno-ekonomskog razvoja. Marxov makroekonomski, sveobuhvatni kritički i dinamički metod eko-nomske analize predstavlja veliki doprinos za ekonomsku nauku i njen raz-voj. U njemu centralno mjesto zauzima apstraktno-logička i dijalektička me-toda istraživanja, koje su mu omogućile da razmišlja ”u kategorijama isto-rije, a ne u kategorijama ravnoteže” (J. Robinson). Zbog te metodologije i njene primjene u obimnim ekonomskim analizama kapitalističkog načina proizvodnje, Marxovo djelo je veoma značajno.

46

2.3 NEOKLASIČNA ŠKOLA

 S. Jevons C. Menger L. Walras A. Marshal

Neoklasični pravac se formirao krajem prošlog vijeka pod uticajem tzv. buržoaskog ekonomskog objektivizma, i to kao teorija ponašanja ekonom-skih subjekata (individua ili firmi) u okvirima zadane strukture (tržišta, pro-izvodne grane) i uslovima slobodne konkurencije. Individualne težnje ekon-omskih subjekata proglašene su za osnovnu i prirodnu pokretačku snagu društvenog razvoja, a u skladu sa tim harmonija privatnih interesa je pos-matrana kao ideal. U centru pažnje predstavnika neoklasične škole, u okviru koje se izdvajaju austrijska, kembridžska i lozanska škola (S. Jevons, C. Menger, L. Walras, A. Marshal) je ponašanje potrošača, tj. zadovoljenje njihovih potreba. Ideja o korisnosti roba kojima se podmiruju ljudske potre-be nije bila nova (Marx je nazvao upotrebnom vrijednošću robe), ali je novi-na u subjektivnom pristupu neoklasičara, koji korisnost shvataju kao subjek-tivno osjećanje potrošača da roba podmiruje određenu potrebu, što je dovo-ljan motiv njene kupovine.

Definišući cilj ekonomske nauke, oni u prvi plan ističu korisnost dobara (roba i usluga) i tražnju potrošača za njima, smatrajući da su ekonomski za-koni isti za sva društva, i prošla i savremena. Neoklasičari su metodološki i ontološki (suštinski) podvrgli preispitivanju osnovne pojmove ekonomske nauke: vrijednost, bogatstvo, kapital, oblike dohodaka i dr. Metodološke no-vine su rezultirale iz njihovog uvjerenja da se većina ekonomskih pokaza-telja formira pod uticajem promjena faktora koji djeluju na njih. Tako dolaze do zaključka da rezultirajuće veličine (cijene, dohotke, troškove, itd.) treba izučavati s pozicija graničnih priraštaja koji odražavaju navedene pro-mjene. To je tzv. marginalistička metodologija. Ontološko preispitivanje je dovelo do stavljanja akcenta na subjektivne motive stvaranja vrijednosti (korisnost), što je u skladu s njihovom koncepcijom ”homo economicusa”, odnosno firme kao njegovo oličenje i produženje.

47

U osnovi teorije korisnosti je pretpostavka o potrošaču kao racionalnom (ekonomskom) biću koji u svom izboru traži balans između napora i utro-šaka, s jedne, i koristi i zadovoljstava, s druge strane. Kada se uvidjelo da korisnost nije mjerljiva upoređivanjem više roba (kardinalna - mjerljiva ko-risnost), prešlo se na shvatanje da je nije ni potrebno mjeriti, već je dovoljno da potrošači rangiraju robe prema stepenu svojih želja (ordinalna korisnost). Na taj način se preko preferencije (davanja prednosti) potrošača stvarala teorija potrošačke tražnje (izbora): pošlo se od činjenice da jedna kombina-cija roba ima veću korisnost od neke druge kombinacije roba, i da će se potrošač uvijek odlučiti za kupovinu one kombinacije koja mu donosi veću korisnost u potrošnji.

Predstavnici austrijske škole C. Menger i E. B. Bawerk došli su do zak-ljučka da potrošački izbor zavisi od stepena važnosti kupljenog dobra za datu osobu, nivoa zasićenosti (saturacije) i količine tog dobra (mogućnosti njegove proizvodnje). Postoji čitava hijerarhija potreba, koje su različite za raznim dobrima. Zasićenost nekim dobrom smanjuje njegovu korisnost. Sa dodatnom kupovinom nekog dobra povećava se njegova ukupna korisnost, ali opada njegova marginalna ili granična korisnost (priraštaj korisnosti). Značaj roba opredjeljuje granična korisnost: potrošač će vršiti izbor roba (mijenjati strukturu roba) sve dok se ne izjednače njihove granične koris-nosti.

E. B. Bawerk F. Edgeworth V. Pareto J. Hicks

U tržišnoj ekonomiji korisnosti se raspoređuju prema cijenama roba. Cijena mora odgovarati graničnoj korisnosti robe (stepenu njene važnosti i zasićenosti na tržištu). Pri porastu cijena dolazi do promjena u strukturi i hi-jerarhiji korisnosti (praktično u strukturi tražnje i potrošnje). Ako rastu cije-ne roba, pada njihova relativna korisnost (tj. tražnja), pa kupac traži iste ili približne granične korisnosti kod drugih roba (supstituta). Princip granične korisnosti je poslužio za razradu naučno izuzetno značajne koncepcije gra-ničnih veličina, koja uzima u obzir ne samo troškove, nego i rezultate koris-

48

nosti u sferi obrta i proizvodnje. Ona upućuje na minimizaciju troškova i po-stizanje maksimuma korisnosti u raznim djelatnostima.

Marshal je usaglasio Rikardovu radnu teoriju vrijednosti i Bawerkovu teoriju granične korisnosti, polazeći od činjenice da su Rikardo i Bawerk us-mjerili svoju pažnju na razne strane istog procesa - procesa formiranja vri-jednosti (dejstvo objektivnih faktora kod Rikarda, i subjektivnih kod Bawer-ka). Tako je on (1993, s. 28) formulisao teoriju uzajamne veze ponude i tra-žnje, uvodeći novi pojam ravnotežne cijene: ”Kada je cijena tražnje jednaka cijeni ponude, obim proizvodnje ne pokazuje tendenciju ni povećanja ni smanjenja: prisutna je ravnoteža. Kada su tražnja i ponuda u ravnoteži, ko-ličinu robe koja se proizvodi u jedinici vremena, možemo nazvati ravnote-žnom količinom, a cijenu po kojoj se ona prodaje ravnotežnom cijenom”.

Grafik ravnotežne cijene i ravnotežne količine koji je predložio Mar-shal široko se koristi u ekonomskoj nauci. Na grafičkom prikazu kriva po-nude S predstavlja hipotezu o ponašanju proizvođača, a kriva tražnje D hipotezu o ponašanju kupca (potrošača). Veličine na x-osi predstavljaju fak-tički nivo proizvodnje,a na y-osi nivo cijena. U tački q1 cijena tražnje p2 (q1D1) je veća od cijene ponude p1 (q1S1), pa je proizvodnja rentabilna i mo-že da raste (veličina obima proizvodnje 0q1 pomjera se desno). U tački q2 ci-jena tražnje p1 (q2D2) je manja od cijene ponude p2 (q2S2), pa proizvodnja nije rentabilna, mora da se smanjuje, tj. veličina obima proizvodnje 0q2 po-mjera se lijevo. U tački E (Equlibrium) ponuda i tražnja su jednake, nalaze se u stanju ravnoteže, tako da duž Epe (ili pe) predstavlja ravnotežnu cijenu, a duž Eqe ravnotežnu količinu

Ravnotežna cijena i ravnotežna količina na tržištu i tzv. „makaze cijena“

 

49

Cijenu robe određuju granična korisnost i troškovi proizvodnje (Marshal 1993, s. 28). Cijena po kojoj je kupac saglasan da plati robu izražava stepen korisnosti robe, a cijena koju određuje prodavac ima u svojoj osnovi troško-ve proizvodnje. Cijene se ne formiraju traženjem prosjeka (”susretanjem”), nego putem specifičnog kompromisa između kupca i prodavca, kao grani-čno prihvatljive cijene od strane tražnje i od strane ponude, odnosno, kako kaže Marshal: ”Princip 'troškova proizvodnje' i princip 'krajnje korisnosti' ... čine sastavne djelove opšteg zakona tražnje i ponude - svaki od njih se može uporediti s jednim krakom makaza” (Ibid, s. 35). Ove ”makaze” su omogućile stvaranje grafičkog modela koji jasno prikazuje mnoge ekonom-ske pojave. U tržišnim uslovima konkurencija doprinosi sinhronizaciji (us-klađivanju) ponude i tražnje, odnosno njihovih odgovarajućih cijena i koli-čina, što dovodi do njihovog izjednačavanja. Tačka izjednačavanja E naziva se ravnotežna tačka i predstavlja kombinaciju ravnotežne cijene pe (koja po-drazumijeva jednakost cijene ponude ps i cijene tražnje pd) i ravnotežne ko-ličine qe (koja podrazumijeva jednakost količine ponude i količine tražnje).

Suficit i deficit na tržištu

Osijenčena površina (tačkasta) iznad ravnotežne tačke predstavlja sufi-

cit ili višak ponude nad tražnjom (pretjeranu ponudu), koji dovodi do sniže-nja cijene p’ na nivo ravnotežne cijene pe (strelica na dolje). Na nivou cijene p’ taj suficit je jednak duži AB. Osijenčena siva površina ispod ravnotežne tačke predstavlja deficit ili nezadovoljenu tražnju (manjak ponude u odnosu na tražnju) što dovodi do povećanja cijene p’’ na nivo ravnotežne cijene pe. Na nivou cijene p’’ taj deficit je jednak duži MN. Tržište stihijno i auto-matski reaguje i doprinosi formiranju ravnotežne cijene u većini slučajeva, što je A. Smith nazvao s mehanizmom ”nevidljive ruke” (samoregulacije).

50

Visoke cijene tražnje pokazuju da se radi o relativno rijetkim dobrima, što iznuđuje spremnost kupaca da za njih plate visoku cijenu, a samim tim predstavlja motivaciju za njihovu proizvodnju (i obratno). Na prostoru iz-među maksimalnih cijena tražnje (po kojima je potrošač spreman da kupi određene količine nekog dobra) i minimalnih cijena ponude (po kojima je prodavac ili proizvođač spreman da proda određenu količinu nekog dobra) dolazi do usklađivanja ponude i tražnje i obrazovanja ravnotežne cijene, čiji se nivo često mijenja, zavisno od promjene ponude i tražnje. Ove ”makaze” su omogućile stvaranje modela koji jasno prikazuje mnoge ekonomske po-jave. Predstavnici neoklasične škole su široko koristili ekonomske modele kao sredstvo naučnog istraživanja: dijagrame, grafike, tablice, formule i sl., koji su im pomagali da otkriju suštinu ekonomskih pojava i procesa i karak-ter unutrašnjih međusobnih funkcionalnih veza i odnosa.

Porast ili smanjenje bilo koje od tržišnih komponenti (ponude ili tražnje) dovodi do narušavanja uspostavljene tržišne ravnoteže. Načine izlaska iz ravnoteže i njenog ponovnog uspostavljanja objasnićemo na uslovnom i pojednostavljenom modelu tržišta hleba, u kojem polazimo od sljedećih pretpostavki:

količina tražnje hleba Dh zavisi od cijene hleba ph i ukupnog raspoloživog budžeta potrošača B, tj. Dh= f(ph, B),

ponuda hleba koje pekare mogu nuditi na tržištu Sh zavisi od cijene brašna pb i cijene hleba ph, tj. Sh = f (pb, ph) i

cijena hleba se mijenja tako da obezbjeđuje ravnotežu ponude i tražnje na tržištu hljeba, tj. Dh = Sh.

Polazni model tržišne ravnoteže

U modelu su zadane dvije egzogene promjenjive (ukupni dohodak B i

cijena brašna pb) i dvije endogene promjenjive (cijena hleba ph i količina hleba qh). Objašnjenje grafika: a) kriva tražnje pokazuje međusobni odnos

51

tražnje hleba Dh i cijene hleba ph pri postojanom nivou ukupnog dohotka B, b) kriva ponude hleba Sh pokazuje međusobni odnos između ponuđene količine hleba qh i cijene hleba ph pri konstantnoj cijeni brašna ph i c) u tački E presjeka krive ponude hleba Sh i krive tražnje hleba Dh uspostavlja se ravnoteža na tržištu hleba, jer je u ravnotežnoj tački E ponuda hleba Sh jednaka tražnji hleba Dh. Tački E odgovaraju ravnotežna količina qe i ravnotežna cijena pe.

Model tržišta hleba pokazuje kako promjena bilo koje od dvije egzo-gene promjenjive utiče na promjenu endogenih promjenjivih. To znači da su moguće 4 varijante uticaja, i to: povećanje dohotka, smanjenje dohotka, po-rast cijene brašna i smanjenje cijene brašna.

Uticaj povećanja dohotka

Uticaj smanjenja dohotka

U slučaju porasta dohotka potrošača B dolazi do povećanja tražnje za hlebom (u desno-gore, iz položaja Dh u D’h) što dovodi do posljedičnog po-većanja cijene hleba ph, koja će rasti sve dok se ponovo ne uspostavi ravno-teža ponude i tražnje hleba u tački E’ (koja predstavlja kombinaciju veće ra-vnotežne tržišne cijene p’e i veće ravnotežne količine q’e).

U slučaju smanjenja dohotka potrošača B smanjuje se tražnja potrošača za hlebom, tj. pomjera se kriva tražnje Dh u lijevo-dolje iz položaja Dh u D’h, što dovodi do posljedičnog smanjenja cijene hleba ph, koja će opadati sve dok se ponovo ne uspostavi ravnoteža ponude i tražnje hleba u tački E’, koja predstavlja kombinaciju manje ravnotežne cijene p’e i manje ravno-težne količine q’e .

U slučaju porasta cijene brašna dolazi do smanjenja proizvodnje (ponu-de) hleba Sh, što se na grafiku odražava pomjeranjem krive ponude Sh lijevo-gore u položaj S'h. Cijena hleba ph raste sve dok se ne izjednače po-nuda Sh i tražnja hleba Dh u novoj ravnotežnoj tački E’, koja predstavlja ko-mbinaciju veće ravnotežne cijene p’e i manje ravnotežne količine q’e.

52

Uticaj porasta cijene brašna

Uticaj smanjenja cijene brašna

U slučaju smanjenja cijene brašna pb dolazi do povećanja proizvodnje (ponude) hleba Sh, što se na grafiku odražava pomjeranjem krive ponude Sh desno-dolje u položaj S'h. Cijena hleba ph opada sve dok se ne izjednače po-nuda Sh i tražnja hleba Dh u novoj ravnotežnoj tački E’, koji predstavlja ko-mbinaciju manje ravnotežne cijene p’e i veće ravnotežne količine q’e

Višak potrošača

Višak potrošača i proizvođača

Kriva tražnje pruža odgovor na pitanje koliko je potrošač maksimalno

spreman da plati za dopunsku jedinicu određenog dobra, pod uslovom da on već posjeduje određenu količinu tog dobra. Ili: koju količinu nekog dobra je potrošač spreman da kupi zavisno od cijene te robe. Na slici u nastavku je prikazana kriva tražnje konkretnog potrošača za mesom, čija je tržišna cije-na za 1kg = 10€. Po toj cijeni potrošač mjesečno kupuje 6 kg. mesa. Kriva

53

tražnje pokazuje da je 10€ maksimalna tržišna cijena koju je potrošač spre-man da plati za 6-ti kiligram mesa. Ako bi cijena mesa porasla na 10,5€, potrošač bi smanjio kupovinu mesa na 5 kg. itd. Visina krive tražnje u ra-nim tačkama (količinama) označena je pravougaonim žutim stupcima i po-kazuje maksimalnu cijenu koju je potrošač spreman da plati za svaku jedi-nicu mesa koju troši (kilogram). Taj maksimum cijene se smanjuje u mjeri povećanja količine potrošnje, što potpuno odgovara zakonu opadajuće gra-nične korisnosti i zakonu saturacije. Sve do ravnotežne tačke E potrošač ku-puje meso po manjoj cijeni od cijene koju je spreman da plati za svaki dodatni kilogram mesa.

Razlika između maksimalne cijene po kojoj je potrošač spreman da plati za svaku jedinicu robe i tržišne cijene te robe koju potrošač faktički plaća naziva se višak potrošača koji otpada na tu jedinicu robe. Npr. za prvi kilo-gram mesa potrošač je spreman da plati 12,5€, što znači da potrošački višak za prvi kilogram mesa iznosi 12,5-10=2,5€ itd. Spajanjem potrošačkog viš-ka za sve kupljene količine mesa dobija se osjenčena površina trougla iznad ravnotežne tržišne cijene, koja predstavlja veličinu ukupnog potrošačkog viška na tržištu mesa.

Navedeno rezonovanje može se primijeniti i na ponudu na tržištu koju formiraju proizvođači. Visina krive ponude predstavlja minimalnu cijenu po kojoj je proizvođač spreman da proda jedinicu robe. Sve do presjeka krive ponude sa tržišnom (ravnotežnom) cijenom proizvođač dobija određeni vi-šak po jedinici proizvoda, koji se stalno smanjuje. Višak proizvođača pred-stavlja razliku između tržišne cijene i minimalne cijene po kojoj je proizvo-đač spreman da proda svoju robu. Ukupni višak proizvođača prikazan je na slici tamnije osijenčenom površinom. Dakle, i proizvođači i potrošači na tržištu dobijaju određeni višak (korist), zbog čega i postoji tržište. Zbir pot-rošačkog i proizvođačkog viška predstavlja ukupnu isplativost od trgovine.

Rekonstrukcija teorije granične korisnosti u okviru Marshalove teorije ponude, tražnje i ravnoteže predstavljala je krupan korak na putu stvaranja opšte teorije cijena. Zaključak da jedna ista cijena robe predstavlja raznu graničnu korisnost za razne ljude bila je polazište za dalja istraživanja F. Ed-gewortha, V. Paretoa i J. Hicksa. Značaj polazne teorije je u tome što se for-miranje cijena zasnivalo ne na ocjeni potrošača o korisnosti skupa roba, ne-go na relativnom upoređivanju korisnosti tih robnih skupova, s uzimanjem u obzir budžetskih ograničenja. Edgeworth je prvi razvio sistem krivih ravno-dušnosti (indiferentnosti), koji je Pareto prihvatio u razradi svoje teorije iz-bora preko ordinarne korisnosti, definišući tzv. skale preferencije, koje na mapi ravnodušnosti pokazuju različite nivoe zadovoljenja potreba u indivi-dualnom sistemu preferencija.

54

Korisnost dobra je njegova sposobnost da podmiri određenu potrebu. Zato ga potrošač kupuje. Dobra nemaju mjerljivu (kardinalnu) nego rangira-juću (ordinalnu) korisnost, koju potrošači određuju prema stepenu svojih želja, tj. preko davanja prednosti (preferencija). Polazi se od činjenice da je-dna kombinacija dobara ima za potrošača veću korisnost od neke druge kombinacije, i da će se potrošač uvijek odlučiti za kupovinu one kombina-cije koja mu donosi veću korisnost u potrošnji. Zasićenost nekim dobrom smanjuje njegovu korisnost, zbog čega se dodatnom kupovinom nekog dob-ra povećava njegova ukupna korisnost, ali opada marginalna ili granična ko-risnost (priraštaj korisnosti). Zasićenost nekim dobrom smanjuje njegovu korisnost za potrošača, zbog čega se dodatnom kupovinom nekog dobra po-većava njegova ukupna korisnost, ali opada granična korisnost (marginalna korisnost ili priraštaj korisnosti). Potrošač vrši izbor dobara (mijenja struk-turu kupovine raznih dobara) sve dok se ne izjednače njihove granične ko-risnosti. Svakom povećanju količine dobra q odgovara porast ukupne koris-nosti. Iako ukupna korisnost raste, granična korisnost stalno opada, jer se povećavanjem količine nekog dobra kojom raspolažemo za nas smanjuje značaj (vrijednost) svake dopunske jedinice tog dobra.

Na taj način, cijenu dobra ne određuje njego-va ukupna korisnost, ne-go granična korisnost za potrošača.

U tački A ukupna korisnost dostiže svoj maksimum (što znači da je dobro u potpunosti za-dovoljilo potrebu potro-šača), a granična koris-nost je jednaka nuli. Zato je dalja upotreba dobra štetna, tako da se sma-njuju i ukupna i grani-čna korisnost. Zakon opadajuće granične ko-risnosti predstavlja osno-vu za definisanje tražnje kupaca.

U tržišnoj ekonomiji korisnosti se raspoređuju prema cijenama roba. Ci-jena mora odgovarati graničnoj korisnosti robe (stepenu njenog značaja za potrošača i zasićenosti na tržištu). Ona se definiše kao:

55

‒ količina novca (ili drugih roba i usluga) koja se plaća za jedinicu

robe ili usluge, ‒ novčani izraz “vrijednosti” robe i ‒ količina novca koje se treba odreći da bi se dobilo određeno dobro,

usluga ili resurs.

Granična korisnost nekog dobra za potrošača uvijek opada, jer djeluje zakon zasićenja (saturacije) njegovih potreba. Stepen korisnosti nekog dobra opada s povećanjem njegove količine.

Opadanje granične korisnosti kafe

Pri porastu cijena dolazi do promjena u strukturi i hijerarhiji korisnosti

(praktično u strukturi tražnje i potrošnje). Ako rastu cijene roba, pada nji-hova relativna korisnost (tj. tražnja), pa kupac traži iste ili približne granične korisnosti kod drugih dobara koje zamjenjuju prve (supstituta). Supstituti su konkurentna dobra, resursi ili usluge koji zamjenjuju jedni druge, tj. kod kojih postoji direktan odnos između cijene jedne robe i tražnje za drugom robom, tako da povećanje cijene jedne robe dovodi do povećanja tražnje za drugom robom (npr. jabuke i kruške).

Edgeworth je konstruisao krivu površinu korisnosti polazeći od kom-binacije dva proizvoda (npr. x i y), koji daju funkciju korisnosti z. Kriva ravnodušnosti ili indiferencije predstavlja krivu jednake korisnosti za potrošača. Da bi shvatili šta ona predstavlja, konstruisaćemo krivu površinu korisnosti polazeći od kombinacije dva proizvoda x i y koji daju funkciju korisnosti U. Svakoj kombinaciji (npr. tačka N, za koju je X=0P, a Y=0Q) odgovara u trećoj dimenziji U tačka N’ koja označava veličinu korisnosti. Spajanjem svih tačaka koje odgovaraju raznim kombinacijama na površini

56

X0Y dobila bi se kriva površina u prostoru, koja ustvari predstavlja funkciju korisnosti dva dobra U = f (X,Y). Kad se ta kriva površina presječe na dvije razne visine (dva nivoa korisnosti) 0' i 0'' horizontalnim ravnima X’0’Y’ i X’’0’’Y’’ koje su paralelne sa ravni Y0Y, tada se dobijaju presjeci u obliku krivih linija, čije tačkaste konture projektovane na horizontalnoj ravni X0Y daju tzv. krive indiferencije i1 i i2 (Tričković 1979, s. 59). Ako krive indife-rencije u ravni X0Y prenesemo na poseban grafik, dobijamo tzv. mapu krivih indiferencije.

Kriva površina korisnosti

Mapa krivih korisnosti

57

Tačke P i Q se nalaze na istoj krivoj indiferencije (i2), koja je najuda-ljenija od koordinantnog početka, tj. nalazi se na većem nivou korisnosti. One predstavljaju određenu kombinaciju proizvoda X i Y između kojih je potrošač indiferentan, jer se nalaze na istom nivou korisnosti. Krive indife-rencije u ravni X0Y predstavljaju geometrijsko mjesto različitih kombina-cija proizvoda Y i X između kojih je potrošač ravnodušan, jer bilo koja kombinacija na istoj krivoj indiferencije obezbjeđuje isti nivo korisnosti, od-nosno zadovoljenja potreba. Kretanje po istoj krivoj za potrošača znači isti nivo korisnosti, a prelazak sa jedne krive indiferencije na drugu znači promjenu nivoa korisnosti. Osobine krivih indiferencije su:

‒ opadaju slijeva udesno, tj. negativnog su nagiba, ‒ konveksne su prema ishodištu, ‒ nikad se ne sijeku. ‒ pošto predstavljaju isti novo korisnosti, one se mogu koristiti u

analitičke svrhe: za izbor potrošača i za analizu potrošača na tržištu, jer se na njima može vršiti zamjena (supstitucija) jednog dobra za drugo dobro, pri zadržavanju potrošača na istom nivou korisnosti.

Krive indiferencije u ravni YOX predstavljaju geometrijsko mjesto raz-

ičitih kombinacija proizvoda Y i X između kojih je potrošač indiferentan (jer bilo koja kombinacija na istoj krivoj indiferencije obezbjeđuje isti nivo korisnosti, odnosno zadovoljenja potreba). Na grafiku koji slijedi smo na x-osi i y-osi predstavili potrošnju raznih dobara, i to na y-osi mesa (čija je cijena 10€/kg), a na y-osi sira (čija je cijena 8€/kg).

Pretpostavlja se da veličina potrošačevog dohotka (budžeta, plate) izno-si 800€. Budžetska linija (koja se naziva i linija potrošačkih mo-gućnosti ili linija cijena) dobija se grafički na sljedeći način: ako potrošač upotrijebi cijeli svoj dohodak za kupovinu sira, može kupiti 100kg (za y=0, x=800/8= 100kg), a ako upotrijebi cijeli svoj dohodak za kupovinu mesa, može kupiti 8kg (za x=0, y=800/10=80).

Bilo koja kupovina na budžetskoj liniji (npr. tačka A) znači utrošak cje-lokupnog raspoloživog dohotka potrošača. U tački A potrošač kupuje kom-binaciju od 50 kg. sira i 40 kg. mesa. Bilo koja kupovina unutar budžetskog polja (npr. tačka B) znači da još nije utrošen sav dohodak potrošača. U tački B potrošač kupuje 13 kg. sira i 47 kg. mesa. Pošto je utrošeni dohodak jed-nak 517€, jer je (13kg. x 8€) + (47kg. x 10€) = 571€, proizilazi da potrošaču ostaje 229€. Bilo koja kupovina izvan budžetskog polja (npr. tačka C) nije ostvarljiva pri pretpostavljenom dohotku. U tački C potrošačeva kombina-cija je 64 kg. sira i 59 kg. mesa, što košta 1.102€, proizilazi da potrošaču ne-dostaje za kupovinu navedene kombinacije dobara 302€.Linija budžetskog ograničenja zatvara sa koordinatnim početkom tzv. budžetsko polje (označe-

58

no zelenom bojom), koje prikazuje sve dostupne potrošačeve kupovine. Ku-povine na budžetskoj liniji znače utrošak cjelokupnog raspoloživog dohotka potrošača, a kupovine unutar budžetskog polja znače da još nije utrošen sav dohodak potrošača.

Budžetska linija i budžetsko polje

Ravnoteža potrošača

59

Ravnoteža potrošača zahtijeva jednakost između granične stope supsti-tucije dva proizvoda (y / x) i odnosa njihovih cijena (px / py) koji pred-stavlja koeficijent pravca budžetskog ograničenja. Ona se ostvaruje u tački E dodira budžetske linije (linije potrošačkih mogućnosti) i krive indiferen-cije (linije potrošačkih želja). Njene koordinate su tačke xei i ye.

Krive i1, i2 i i3 su pretpostavljene krive indiferencije. U ravnotežnoj tački E potrošač dostiže najvišu moguću krivu indiferencije za njegov doho-dak B koji je fiksiran i iznosi 800€. U toj tački granična stopa supstitucije dobara X i Y jednaka je odnosu njihovih cijena.

Pri promjenama cijena, potrošačkog do-hotka i potrošačkih ukusa i navika, dolazi do novih položaja potrošačke ravnoteže. U I slu-čaju, promjena dohotka (povećanje ili smanje-nje) pomjera budžetsku liniju1 gore-desno ili dolje-lijevo, ali se njen nagib ne mijenja. U slučaju pada cijene nekog dobra, potrošač za svoj dohodak može da kupi veću količinu to-ga dobra nego ranije. To dovodi do rasta real-nog dohotka potrošača, tj. do povećanja njegove kupovne moći. U slučaju povećanja cijene nekog dobra, dolazi do pada realnog dohotka i smanjenja kupovne moći potrošača.

Kod efekta dohotka smanjenje dohotka utiče na pomjeranje budžetske linije lijevo-dolje, dok povećanje dohotka utiče na pomjeranje budžet-ske linije desno-gore, pri čemu je nova budžetska linija uvijek paralelna sa starom. U navedenom primjeru pretpostavili smo da dolazi do jed-nakih promjena cijena za dobro A i dobro B. U slučaju da dođe do

promjena cijene dobra A (meso) dolazi do pom-jeranja budžetske linije, i to tako što će pos-kupljenje mesa pomjeriti budžetsku liniju na do-lje uz y-osu (što znači mogućnost manje kupo-

1 Budžetsko ograničenje se može prikazati budžetskom jednačinom B= Xpx Ypy, gdje su X i Y količine dobara, a px i py njihove tržišne cijene, odakle je Y= (-px:py) X, gdje je (-px:py) koeficijent (opadajućeg) smjera budžetske linije koji mjeri njen nagib sa x-osom. Ono prikazuje koje sve kombinacije može kupiti za svoj nominalni dohodak pri postojeim tržišnim cijenama.

60

vine mesa), dok će pojeftinjenje mesa pomjeriti budžetsku liniju na gore uz y-osu (što znači mogućnost veće kupovine mesa) – I slučaj na slici.

U slučaju promjena cijene robe B (hleba) doći će do pomjeranja budžetske linije na taj način što njeno poskupljenje pomjera budžetsku liniju lijevo uz x-osu (što znači mogućnost manje kupovine hleba), dok njeno po-jeftinjenje pomjera budžetsku liniju desno uz x-osu (što znači mogućnost veće kupovine hleba) – II slučaj na slici.

Promjene veličine nominalnog dohotka, kao što smo naveli u prethod-nom izlaganju, dovode do promjene položaja budžetske linije (lijevo-dolje u slučaju smanjenja, odnosno desno-gore u slučaju povećanja dohotka). Ako pretpostavimo da su na svim novim položajima budžetske linije poznate kri-ve indiferencije, kao i sve ravnotežne tačke potrošača, njihovim spajanjem dobijamo tzv. krivu odnosa dohotka i potrošnje. Kriva dohodak- potrošnja Kriva cijena- potrošnja

Promjenom relativnog odnosa cijena dobara X i/ili Y na tržištu takođe dolazi do pomjeranja budžetske linije, ali ne paralelno kao kod promjene dohotka. Ako dođe do smanjenja cijene bilo kog dobra (X ili Y) potrošači će moći da kupe veću količinu tog dobra, i obratno. Pretpostavimo a) da se smanjuje cijena samo dobra X i b) da su na svim novim položajima bu-džetske linije poznate krive indiferencije, a samim tim i nove ravnotežne ta-čke potrošača. Ako spojimo sve ravnotežne tačke potrošača, dobijamo tzv. krivu odnosa cijene i potrošnje (, koja pokazuje strukturu optimalne potroš-nje pri raznim cijenama dobra X, konstantnoj cijeni dobra Y i konstantnom dohotku. Dejstvo cijena na promjenu tražnje Hicks je raščlanio na efekat do-hotka (povećanje potrošnje nekog dobra kao rezultat pada njegove cijene dovodi do rasta realnog dohotka, i obratno) i efekat supstitucije (reakcija po-

61

trošača na rast cijene nekog dobra koje koristi dovodi do smanjenja kupo-vine poskupljene robe i povećanja kupovine njegovog supstituta). Promjene cijene robe utiču na promjenu tražnje, što je praćeno sa dva efekta:

‒ efektom dohotka, koji predstavlja povećanje potrošnje nekog dobra kao rezultat pada njegove cijene i dovodi do rasta realnog dohotka, odnosno kupovne moći potrošača, i obratno) i

‒ efektom supstitucije, koji predstavlja reakciju potrošača na rast cije-ne nekog dobra koje koristi i dovodi do smanjenja kupovine poskup-ljene robe i povećanja kupovine njegovog supstituta.

Kod efekta supstitucije povećanje cijene robe A dovodi do smanjenja kupovine te robe i porasta kupovine robe B, koja služi kao supstitut robe A koja je poskupila. Dakle, efekat supstitucije je uvijek negativan, jer rast cije-ne izaziva povećanje tražnje, i obratno. Kod efekta dohotka smanjenje do-hotka utiče na pomjeranje budžetske linije ulijevo, dok povećanje dohotka utiče na pomjeranje budžetske linije udesno, pri čemu je nova budžetska li-nija uvijek paralelna sa starom.

Pri porastu cijena dolazi do promjena u potrošačkoj strukturi korisnosti (prakti-čno u strukturi tražnje i potrošnje). Ako raste cijena jednog dobra, pada njegova relativna korisnost (tj. tražnja), pa kupac traži istu ili približnu graničnu korisnost kod nekog drugog dobra koje može u po-trošnji zamijeniti prvo dobro. Tu se radi o supstitutu, tj. dobru koje zamjenjuje neko drugo dobro.

Kod supstituta postoji direktan odnos između cijene jednog dobra i tražnje za drugim dobrom, tako da povećanje cijene jednog dobra (npr. kruške) dovodi do opadanja tražnje za njim i posljedično do povećanja tražnje za drugim dobrom - supstitutom (npr. jabuke). Kod efekta supstitu-cije povećanje cijene dobra A dovodi do smanjenja njegove kupovine i po-rasta kupovine dobra B, koja služi kao supstitut dobra A.

Pretpostavimo da je došlo do smanjenja cijene dobra X, a da je cijena dobra Y ostala nepromijenjena. To dovodi do a) rasta realnog dohotka pot-rošača (odnosno pomjeranja njegove budžetske linije iz položaja B0 u polo-žaj B1 i b) promjene odnosa supstitucije jednog dobra drugim.

Postavlja se pitanje: u kojoj je mjeri rast tražnje (dohotka) izazvan sup-stitucijom zbog smanjenja cijene dobra X, a u kojoj mjeri rastom realnog dohotka? Naš je zadatak da ukupni efekat (efekat cijene), koji je nastao zbog

62

smanjenja cijene dobra X geometrijski raščlanimo na efekat supstitucije i efekat dohotka. Uz pretpostavku da su poznate krive indiferencije i1 i i2 (uvijek ih zato uzimamo kao pretpostavljene) i ravnoteže potrošača (E0 i E1), nacrtali smo novu budžetsku liniju B1’, tako što smo paralelno pomjerali budžetsku liniju B1 do položaja dirke na početnu krivu indiferencije i1. Pro-jekcija odsječka E0E1 na x-osi predstavlja ukupan efekat, projekcija odsje-čka E0E’ na x-osi predstavlja efekat supstitucije, a projekcija odsječka E’E1 predstavlja efekat dohotka.

Efekat dohotka i efekat supstitucije

2.3.1 Perfektna konkurencija, proizvodna funkcija i kriva proizvodnih mogućnosti Kod neoklasike se radi o teorijskim konstrukcijama čiste, potpune ili

tzv. perfektne konkurencije. To znači da su se odgovarajući ekonomski za-koni odnosili prvenstveno na monističko izučavanje tržišta, čija „nevidljiva ruka“ djeluje, automatski i uspostavlja uslove ravnoteže ponude i tražnje. Na takvom tržištu položaj firme predstavljen je funkcijom njenih prihoda i rashoda. Pri tome je jedan od osnovnih principa neoklasičara zakon opada-jućih prihoda i rastućih troškova, koji utiče na maksimiziranje profita. Vo-đena tim ciljem, firma odlučuje (vrši izbor) faktora proizvodnje, i na taj na-

63

čin formira svoju proizvodnu funkciju, koja je različita u kratkom i dugom roku. Princip maksimizacije se primjenjuje ne samo na firme, nego i na do-maćinstva, koja nastoje da maksimiziraju svoju korisnost.

Princip potpune konkurencije je jedna od osnovnih pretpostavki neoklasične analize. Tržište funkcioniše u uslovima potpune konkurencije onda kada su zadovo-ljeni sljedeći usljevi (Baumol, prema: Stojanov 2013):

na tržištu je veliki broj proizvođača, koji omogućuje raznovrsnu ponudu i tražnju na tržištu; Pojedina fir-ma ne može uticati na visinu cijene ni kao kupac niti kao prodavac.

postoji homogenost proizvoda koje nude ponuđači, a kupcu je svejedno od koga kupuje robu,

na tržištu postoji sloboda ulaska i izlaska, pa se firme sele s tržišta ruko-vođene, prije svega, kriterijumom očekivanog profita i

postoji perfektna informisanost o stanju i perspektivama tržišta, cijena-ma, ponudi i tražnji, koja podrazumijeva transparentnost tržišta.

U procesu proizvodnje uzajamno djeluju svi faktori proizvodnje, dopu-

njuju se i ponekad zamjenjuju jedan drugoga. Organizatori proizvodnje mo-gu imati razne ciljeve: da proizvedu određenu količinu proizvoda uz mini-malne troškove, da proizvedu optimalnu količinu roba i usluga koja donosi najveću dobit, da optimalno zaposle sve faktore proizvodnje u firmi itd. Pro-izvodna funkcija firme je tehnički odnos koji pokazuje uzajamnu vezu iz-među ukupnih ulaganja raznih faktora proizvodnje (x1, x2, x3 ... xn) i ostva-rene količine (obima) proizvodnje P, tj. P = f (x1, x2, x3 ...xn). Ona izražava maksimalne obime proizvodnje koji mogu biti proizvedeni uz pomoć jedne ili druge količine resursa pri datom nivou tehničkih znanja (Samuelson et Nordhaus 1997, s. 136). Njen značaj je u tome što pokazuje postojanje:

alternativnih mogućnosti, pri kojima različite kombinacije faktora proizvodnje obezbjeđuju jednaki obim proizvodnje i

mogućnost zamjene faktora proizvodnje - pošto su moguće različite kombinacije, znači da postoji varijanta pri kojoj je moguće postići optimalnu kombinaciju faktora proizvodnje.

Proizvodne mogućnosti su mogućnosti društva da proizvede ekonomska dobra pri punom i efikasnom korišćenju svih raspoloživih resursa, na datom nivou razvoja tehnologije. Pošto su proizvodni resursi rijetki, mogućnosti proizvodnje su ograničene, tako da je potrebno donijeti odluku koje robe i usluge treba a koje ne treba, proizvoditi, tj. potrebno je izvršiti izbor između

64

raznih alternativa. To je suština problema koji je definisan pitanjem šta pro-izvoditi. Alternativne proizvodne mogućnosti Kriva proizvodnih mogućnosti

mogućnosti (kombinacije)

luksuzna vozila

teretna vozila

A 0 50 B 30 40 C 45 30 D 55 20 E 70 0

Radi ilustracije, pretpostavimo da se radi o usmjeravanju resursa na

proizvodnju dva dobra: luksuznih i teretnih vozila. Na uslovnom primjeru (tabela) prikazane su razne kombinacije zamjene luksuznih vozila teretnim vozilima (A, B, C, D i E). Sve navedene kombinacije prikazane su na krivoj proizvodnih mogućnosti i predstavljaju alternativne proizvodne mogućnosti. Može se zaključiti da kriva proizvodnih mogućnosti predstavlja grafički prikaz alternativnih proizvodnih mogućnosti firme „X”, koja raspolaže od-ređenim faktorima proizvodnje i koristi ih u potpunosti za proizvodnju dvije vrste dobara - luksuznih i teretnih vozila. Svaka kombinacija unutar žutog polja ispod grafika krive proizvodnih mogućnosti (npr. tačke M i N) poka-zuje da faktori proizvodnje nijesu u potpunosti iskorišćeni. Ograničenost ljudskih i materijalnih resursa čini nemogućom proizvodnju izvan krive pro-izvodnih mogućnosti (npr. tačke T i S).

Veliki značaj krive proizvodnih mogućnosti je u tome što pokazuje da je u ekonomiji pune zaposlenosti uvijek obavezno da se zbog proizvodnje jednog dobra proizvođač mora odreći od proizvodnje drugog dobra. To pret-postavlja da neki resursi mogu biti usmjereni s proizvodnje jednog dobra na proizvodnju drugog dobra. Sa slike se vidi da odluka da se prednost da pro-izvodnji veće količine luksuznih dobara znači da će se proizvesti manja ko-ličina teretnih vozila (i obratno). Povećanje proizvodnje jednog dobra s pos-tojećim resursima nije moguće bez smanjenja drugog dobra. Svaka tačka na krivoj proizvodnih mogućnosti ima svoju alternativnu “cijenu”, koja ozna-čava odricanje od drugih mogućnosti. Što se više približavamo krajevima

65

krive (većoj proizvodnji jednog ili drugog dobra), sve se više povećava alternativna cijena. Dalje, jasno je da svaka odluka o proizvodnji konkretne kombinacije luksuznih i teretnih vozila znači drugačiju kombinaciju potreb-nih resursa. Na taj način, moguća odluka o maksimalnoj proizvodnji jednog resursa (krajnja tačka A na krivoj) znači smanjivanje efikasnosti korišćenja drugog resursa (i obratno). Takav krajnji izbor drastično remeti alokaciju resursa, tako da neki resursi mogu čak ostati i neiskorišćeni.

Problem šta proizvoditi je istovremeno i mikroekonomskog i makro-ekonomskog karaktera. On pretpostavlja stalno usklađivanje proizvodnje na relaciji mikroekonomija-makroekonomija. Da bi firme, privreda i društvo u cjelini odgovorili na ovo značajno pitanje, potrebno je prethodno odgovoriti na nekoliko drugih pitanja kao što su:

‒ koje količine dobara su potrebne (prema zahtjevima tržišta), ‒ koliki su troškovi proizvodnje raznih dobara, ‒ koja proizvodnja je rentabilnija, efikasnija, produktivnija, ‒ kod koje proizvodnje postoje komparativne prednosti, ‒ koja proizvodnja je intenzivna, a koja ekstenzivna, ‒ koja proizvodnja je inovacijska, a koja mobilizacijska, ‒ kako proizvodnja utiče na zaposlenost i zagađenje okoline i ‒ kolike su proizvodne mogućnosti, a kolike mogućnosti realizacije na

domaćem i inostranom tržištu (Uzunov 1988, s. 56). Firma će na krivoj proizvodnih mogućnosti izabrati onu kombnaciju fa-

ktora proizvodnje, cijena i outputa, koja će korespondirati zakonu maksimi-zacije dobiti (profita), prema kojem su marginalni troškovi jednaki margi-nalnom prihodu.

2.3.2 Pojam i priroda troškova

Suština troškova je u transformaciji jednog pojavnog oblika ekonomske

“vrijednosti” (resursa, dobra, novca, usluge) u drugi željeni korisni pojavni oblik. Troškovi u opštem ekonomskom smislu predstavljaju mjeru nečega što treba da uloži da bi se dobilo nešto drugo u kupovini, razmjeni ili proiz-vodnji (Macmillan dictionary of modern economic 1992, p. 103). U uslov-nom smislu, troškovi se mogu posmatrati kao ulaganja, čiji je cilj dobijanje neke druge vrijednosti, ili kao cijena koštanja nečega. Jer, prilikom svake kupovine, kupac pita prodavca: koliko nešto košta, kolika je cijena toga ili koliko novca treba da potrošim da bih to kupio. U razmjeni je slično: učes-nici moraju znati koliko nečega treba da potroše za nabavku nečega drugog.

66

U proizvodnji se takođe mora izračunati koliko resursa treba utrošiti (ulo-žiti) da bi se proizvela određena količina proizvoda.

Trošak u proizvodnji se obično posmatra kao novčano izraženo resursno ulaganje (input) koje je potrebno za dobijanje određenog nivoa proizvodnje (outputa). Drugim riječima, troškovi proizvodnje predstavljaju cjenovno izražene količine utrošaka pojedinih resursa, materijala, usluga, enegrije i sl. Ekonomisti i menadžeri najčešće koriste pojam alternativnih troškova, za koje smo već naveli da mjere vrijednost svih dobara od čije potrošnje mora-mo odustati, koje treba dati ili koja će biti izgubljena radi dobijanja nečega dugoga. Alternativni (oportunitetni) troškovi objašnjavaju prirodu svih troš-kova. Slično tome, cijena pokazuje od čega se treba odreći da bi se nešto drugo nabavilo. Zato smo i naveli da se uslovno troškovi mogu tretirati kao cijena koštanja nečega.

Proizvodnja bilo koje robe ili usluge nije moguća bez troškova određenih resursa. Zbog toga količina roba i usluga koju proizvođači nude na tržištu zavisi ne samo od njihovih tržišnih cijena, nego i od nabavnih cijena potreb-nih resursa i veličine utrošaka svih resursa neophodnih za proizvodnju tih roba i usluga. Veličina troškova proizvodnje (input), koji se uvijek iskazuju u novčanom izrazu), pri svakom nivou proizvodnje (output) zavisi od nivoa cijena resursa i od količine njihovih utrošaka. Posmatranjem ponašanje troš-kova proizvodnje u kratkom roku, može se primijetiti da postoje određeni troškovi koji su fiksni (Tf), tj. koji se ne mijanju u zavisnosti od obima pro-izvodnje. To su kamate i anuiteti na zajmove preduzeća, zakupnina, amorti-zacija po vremenskom sistemu, premije osiguranja, troškovi istraživanja itd. Pored fiksnih troškova, postoje i promjenjivi ili varijabilni troškovi (Tv), ko-ji se povećavaju s rastom obima proizvodnje. Tu spadaju troškovi sirovina, energije, materijala, rada, sitnog inventara itd.

Prema koeficijentu elastičnosti u odnosu na obim proizvodnje, varijabilni troškovi mogu biti proporcionalni (rastu srazmjerno rastu obima proizvod-nje), degresivni (rastu sporije od rasta obima proizvodnje) i progresivni (rastu brže od rasta obima proizvodnje), što je uslovno prikazano na slici koja slijedi. Ukupni troškovi proizvodnje Tuk (total cost- TC) predstavljaju zbir fiksnih i varijabilnih troškova (Tuk = Tf + Tv), što se takođe vidi na slici. Oni su jednaki zbiru količinskih utrošaka svih faktora proizvodnje pomno-ženih s njihovim cijenama, tj. Tuk = px X + py Y + pn N. Dijeljenjem ukupnih troškova proizvodnje s obimom proizvodnje dobi-jaju se prosječni ukupni troškovi PTuk , tj. PTuk= Tuk / Q. U kratkom roku oni su jednaki zbiru prosječnih fiksnih i prosječnih varijabilnih troškova, tj. PTuk = PTf + PTv .

67

Struktura troškova proizvodnje

Prosječni fiksni troškovi PTf opadaju s rastom obima proizvodnje, jer se

fiksni troškovi dijele s obimom proizvodnje. Prosječni varijabilni troškovi PTv predstavljaju odnos varijabilnih troškova i obima proizvodnje. Oni na početnim obimima proizvodnje opadaju, dostižu minimum, a onda počinju da rastu (zbog dejstva zakona u početku rastućih, a zatim opadajućih pri-nosa). Prosječni ukupni troškovi PTuk opadaju do određenog nivoa obima proizvodnje, dostižu minimum na nivou proizvodnje koji je iza minimuma PTv , a onda počinju da rastu.

Uslovno kretanje prosječnih fiksnih troškova, prosječnih ukupnih troškova i prosječnih varijabilnih troškova

68

Granični troškovi (Tgr) predstavljaju porast (prirast) ukupnih troškova nastao zbog dodatnog jediničnog porasta obima proizvodnje.

Ukupni i granični troškovi

Na slici se vidi da grafik graničnih troškova ima U oblik, tj. oni u po-četku opadaju, dostižu svoj minimum i onda počinju da rastu. To se objaš-njava djelovanjem zakona rastućeg prinosa u početku, i kasnijim djelova-njem zakona opadajućeg prinosa (jer dopunski troškovi u sve većoj mjeri otpadaju na troškove fiksnih faktora proizvodnje).

Granični troškovi

69

U kratkom roku, granični troškovi su određeni prirastom varijabilnih troškova. Veličina graničnih troškova jednaka je tangensu ugla koji tangen-ta krive ukupnih troškova u određenoj tački zatvara s x-osom (apcisom).

U segmentu krive ukupnih troškova A-A' nagib krive Tuk je određen odnosom Tuk / Q =A'B / AB. Ali, u slučaju neprekidne funkcije Tuk biće

lim Q 0 Tuk / Q = CB / AB = Tg, što znači da je Tgr = Tg.

Empirijski podaci pokazuju da postoji značajna veza između graničnih i prosječnih troškova, jer su prosječni troškovi nekad veći, a nekad manji od graničnih, a granični troškovi su jednaki prosječnim troškovima u tački mi-nimuma prosječnih troškova. To znači da kriva Tgr siječe krive PTv i PTuk u tačkama njihovog minimuma, što je prikazano na slici.

Pravilo graničnih i prosječnih troškova

Suština navedenog pravila je u tome što pokazuje da ako su granični troškovi dopunske jedinice proizvodnje manji od prosječnih troškova pret-hodne jedinice, to znači da prosječni troškovi opadaju. Obratno, prosječni troškovi rastu kada su granični troškovi viši od njih. Navedeno pravilo je posebno značajno za menadžere, jer pokazuje da firma koja teži maksimal-nom smanjenju prosječnih troškova treba da proizvodi samo do onog obima pri kojem su granični troškovi jednaki prosječnim (Samuelson et Nordhaus 1997, s. 153). Odnos između ukupnog dohotka i ukupnih troškova prikazan je hipotetičku u tabeli i na grafiku koji slijede. On pokazuje tzv. zone dobiti i gubitaka firme.

70

Primjer: Na tržištu savršene konkurencije cijena je van domašaja bilo koje firme. To znači da firma može uticati samo na svoj ukupan dohodak preko mijenjanja obima prodaje. Preduzetnik bira onaj obim proizvodnje (prodaje) za koji ostvaruje maksimalnu dobit. Pretpostavimo da firma proiz-vodi stolice i prodaje ih po cijeni od 55€, i da ostvaruje sljedeće rezultate:

Obim pr. Q

Cijena p

Ukup. troš. Tuk

Ukup. doh. Duk

Ukup. dobit DBuk

Dobit po

jedinici

Gran. troš. Tgr

Gran. doh. Dgr

Gran. dobit DB gr

0 55 1000 0 -1000 - - - - 10 ” 1350 550 -800 -800 35 55 20 20 ” 156 1100 -460 -230 21 55 34 30 ” 174 1650 -90 -30 18 55 37 40 ” 200 2200 200 50 16 55 39 50 ” 240 2750 350 70 40 55 15 60 ” 300 3300 300 50 60 55 -5 70 ” 385 3850 0 0 85 55 -30 80 ” 496 4400 -560 -70 111 55 -56

Firma ostvaruje maksimalnu dobit od 350€ na obimu proizvodnje od

50 jedinica. Treba razlikovati ukupnu dobit, koja se ostvaruje u zoni dobiti, od maksimalne dobiti, koja predstavlja najveću razliku između ukupnog dohotka i ukupnih troškova.

71

2.3.3 Maksimizacija dobiti firme Korišćenje resursa za proizvodnju i zadovoljenje potreba podčinjeno je

ekonomskim ciljevima privrednih subjekata i društva u cjelini. Ekonomska nauka polazi od racionalnog ponašanja privrednih subjekata pri izboru cilje-va ekonomske djelatnosti. U realnoj stvarnosti to znači težnju ka optimi-zaciji (maksimizaciji rezultata pri minimalnim ulaganjima). Zahtjev ka opti-mizaciji ne treba pogrešno i idealistički shvatati, u smislu da se od male ko-ličine uloženih resursa napravi “čudo”, nego kao nastojanje da se ostvare što veće uštede, što racionalnije poslovanje, da se iskoriste sve rezerve i sl., što će dovesti do boljih rezultata. U literaturi se često upotrebljava formulacija “ostvariti maksimalne rezultate (outpute) s minimalnim troškovima (ulaga-njima - inputima)”. To u praksi nije moguće, jer se u ekonomiji ne može iz ničega stvarati nešto. Moraju se zadati orijentiri: ili rezultati, ili troškovi, da bi se onda na njih usmjerilo efikasno i racionalno ponašanje.

Maksimiziranje rezultata znači ostvarenje najvećih mogućih rezultata (ciljeva) proizvodnje pri datim troškovima. Tu je akcenat na maksimalnom zadovoljenju potreba. Minimizacija ulaganja znači ostvarivanje određenog rezultata proizvodnje uz minimalne troškove. Tu je akcenat na štednji ogra-ničenih resursa, pri čemu se koriste cijene, reklama, dizajn, optimizacija za-liha, uštede i racionalizacije itd. Izbor se obavlja prilikom racionalnog pona-šanja ljudi, jer se oni biraju između maksimizacije rezultata i minimizacije ulaganja.

Suština ekonomskog izbora

Maksimizacija dobiti firme je direktno povezana s proizvodnjom na mikroekonomskom nivou. Zato je potrebno objasniti zašto je upravo maksi-mizacija dobiti toliko značajna, a ne npr. maksimizacija proizvodnje (koja može dovesti do zastoja u realizaciji). Težnja za ostvarenje maksimalne do-biti predstavlja zahtijev da se resursi koriste najefikasnije. Da bi utvrdili obim proizvodnje na kojem se ostvaruje maksimalna dobit, potrebno je pret-hodno objasniti kategorije ukupnog i graničnog dohotka, ukupnih i granič-

72

nih troškova, ukupne i granične dobiti i sprovesti margnalnu analizu, koja pokazuje šta se dešava u slučaju kad firma riješi da proizvede dodatnu jedi-nicu proizvodnje. Pošto je ukupna dobit = ukupan dohodak - ukupni troš-kovi, slijedi da je granična dobit = granični dohodak - granični troškovi.

Granični dohodak je dopunski dohodak koji ostvaruje firma od prodane dopunski proizvedene jedinice. Smatra se da se veličina graničnog dohotka smanjuje u mjeri rasta obima proizvodnje, jer su firme prinuđene da smanju-ju cijene svojih proizvoda zbog veće prodaje (saturacija potreba). Granični troškovi su troškovi firme, koji su potrebni za proizvodnju dopunske jedi-nice nekog proizvoda. S rastom proizvodnje granični troškovi u početku opadaju, a onda počinju rasti (od tačke maksimalne efikasnosti, koja se nala-zi između minimalne i maksimalne proizvodnje, zbog djelovanja zakona opadajuće dohodnosti). Opadanje dopunskog dohotka je posljedica toga što se dodatni troškovi promjenjivih resursa sjedinjuju (otpadaju na) sa sve ma-njom količinom fiksnih troškova.

Dobit kao razlika između ukupnog dohotka i ukupnih troškova

Postavlja se pitanje: kako firma ostvaruje obim proizvodnje pri kojem je dobit maksimalna? Sve dok proizvodnja dopunske jedinice dovodi do ve-ćeg porasta dohotka od porasta troškova (granični troškovi s rastom proiz-vodnje rastu), firma povećava proizvodnju. Kad proizvodnja dopunske jedi-nice dovodi do manjeg rasta dohotka od rasta troškova (negativna granična dobit), firma čiji je cilj maksimizacija dobiti zaustavlja rast proizvodnje. Po-što granična dobit mijenja svoj znak kada obim proizvodnje dostigne odgo-varajući nivo, maksimalna dobit se ostvaruje pri obimu proizvodnje na ko-jem je granična dobit jednaka nuli, tj. kada se izjednače granični dohodak i granični troškovi. Na slici je prikazano kako opadaju, a zatim rastu granični troškovi, a granični dohodak pada s rastom obima proizvodnje. Granična dobit, koja predstavlja razliku između te dvije veličine, takođe se smanjuje s

73

rastom proizvodnje, i to tako da postaje negativna veličina poslije nivoa pro-izvodnje N’, kada granični troškovi počinju da nadmašuju granični dohodak. Sada je jasno zašto firma koja kao ciljnu funkciju ima maksimizaciju dobiti povećava proizvodnju samo do granice (tačke N) izjednačavanja graničnih troškova i graničnog dohotka: do te granice se ostvaruje pozitivna granična dobit, što znači da do te tačke raste ukupna dobit.

Granični troškovi, granični dohodak i granična dobit

Zavisnost ukupnih troškova Tu od obima (količine) proizvodnje Q na-

ziva se funkcija ukupnih troškova, koja se izražava odnosom Tu = f (Q). Ona se dobija korišćenjem odgovarajućih podataka za obim proizvodnje i troško-ve uloženih faktora proizvodnje (podrazumijevaju se njihove fiksne cijene, jer se s promjenom cijena mijenja i funkcija ukupnih troškova). Pomoću ukupnih troškova se utvrđuje poslovni (finansijski) rezultat firme, jer dobit predstavlja pozitivnu razliku između ukupnog prihoda i ukupnih troškova.

Odnosi između a) ukupnih troškova, ukupnog prihoda Puk i dobiti (ili gubitka), i b) prosječnih troškova Tpr, cijene i dobiti (ili gubitka) prikazani su na slikama koje slijede. One objašnjavaju tzv. zone poslovnih rezultata

74

kao intervale korišćenja proizvodnih kapaciteta u kojima se ostvaruje dobit (ili gubitak), kao i mrtvu tačku (prag) rentabilnosti MTR, koji predstavlja onaj nivo obima proizvodnje na kojem preduzeće ukupnim prihodom pokriva ukupne troškove, odnosno prodajnom cijenom pokriva prosječne troškove.

Pri donošenju ekonomskih odluka firma uvijek teži, kako je navedeno, ostvarenju maksimalne dobiti, tj. maksimalne razlike između ukupnog pri-hoda i ukupnih troškova (Dmax = Puk - Tuk). Ukupan prihod jednak je proiz-vodu cijene i prodate količine, odnosno Puk = p x q. Grafički prikaz ukupnog prihoda je kosa rastuća prava linija koja polazi iz koordinantnog početka. Njen nagib zavisi od veličine cijene, koja je u kratkom roku fiksna veličina.

Zone dobiti i gubitka preko ukupnog prihoda i ukupnih troškova

Zone dobiti i gubitka preko cijene i prosječnih troškova

75

U uslovima potpune konkurencije tržišna cijena je jednaka prosječnom prihodu firme i graničnom prihodu firme, tj. p = Ppr =Pgr (Jurin 1986, ss. 176-178), a ravnoteža se u kratkom roku uspostavlja uz uslov jednakosti cijene i graničnih troškova (p = Tgr), što znači da se ravnoteža uspostavlja pri postojanju jednakosti : p = Tgr = Ppr = Pgr.

Na slici je prikazano da se u ravnotežnoj tački E sijeku krive graničnih troškova i cijene (odnosno graničnog prihoda i prosječnog prihoda). Lijevo od tačke E granični prihod (cijena) je veći od graničnih troškova, pa firma povećava proizvodnju jer ostvaruje dobit. Desno od tačke E granični troš-kovi su veći od graničnog prihoda, što dovodi do gubitka, pa se proizvodnja zaustavlja u tački Qe. Za razne tržišne cijene robe postoje razne ravnotežne tačke: za cijenu p1 ravnotežni obim proizvodnje je Q1 itd. Rastući dio krive graničnih troškova predstavlja geometrijsko mjesto tačaka koje povezuju funkcionalnu zavisnost tržišne cijene i obima proizvodnje, što znači da isto-vremeno predstavlja krivu ponude firme.

Gubitak

U dugoročnom periodu se mijenjaju uslovi privređivanja, cijene, troš-

kovi, tehnologija, organizacija proizvodnje, proizvodne mogućnosti i sl. Na slici koja slijedi je prikazano nekoliko iz mnoštva kratkoročnih krivih pros-ječnih troškova. Dugoročna kriva prosječnih troškova LTpr javlja se kao njihov omotač. Dugoročna kriva graničnih troškova LTgr siječe krivu LTpr u tački E (tj. u tački njenog minimuma, što je u skladu s pravilom graničnih i prosječnih troškova koje je ranije objašnjeno).

Uslov dugoročne ravnoteže firme je ispunjen kada je cijena robe jednaka graničnim troškovima dugoročnog perioda LTgr i minimumu prosječnih troškova dugoročnog perioda LTpr, tj. p = LTpr = LTgr.

76

Uslov dugoročne ravnoteže firme

2.3.4 Faktori proizvodnje i maksimizacija dobiti firme Korišćenje svake dopunske jedinice nekog resursa pri nepromijenjenoj

veličini ostalih resursa dovodi do prirasta ukupnog obima proizvodnje, koje se naziva granični proizvod faktora proizvodnje. Npr. ako je za nedjelju dana povećana proizvodnja za 100 jedinica kao rezultat zapošljavanja 4 no-va radnika, granični proizvod je 25. Kada se granični proizvod određenog faktora proizvodnje gpf pomnoži s graničnim dohotkom firme gd (prirast ukupnog dohotka izazvan prodajom dopunske jedinice proizvoda), dobija se granična dohodnost nekog faktora proizvodnje GDf, tj. GDf = gpf x gd. Npr. ako je granični dohodak gd = 5€ po jedinici proizvodnje, a granični proiz-vod rada gpr = 2€ po jedinici proizvoda, granična dohodnost rada iznosi 10€ (Gdr = 2€ x 5€ = 10€).

Uticaj broja zaposlenih na proizvodnju i dobit

Broj

radnika

Nedjeljna proizvodnja (komada)

Granični proizvod

rada (komada)

Granična dohodnost rada (€)

Nedeljna plata u €

Prirast dobiti

nedeljno (€) I II III IV V VI 0 0 - - - - 1 20 20 1000 300 700 2 45 25 1250 300 950 3 67 22 1100 300 800

77

4 87 20 1000 300 700 5 102 15 750 300 450 6 114 12 600 300 300 7 123 9 450 300 150 8 129 6 300 300 0 9 133 4 200 300 - 100 10 134 1 50 300 - 250

Ako pretpostavimo da postoji savršeno konkurentno tržište proizvoda X

čija je tržišna cijena stabilna i iznosi 50€, svaka dodatna jedinica proizvoda donosi firmi 50€, što predstavlja njen granični dohodak. Povećanje broja zaposlenih od jednog radnika nedjeljno dovodi do povećanja proizvodnje (tabela). Međutim, povećanje proizvodnje dovodi do povećanja dobiti samo do granice od dva zaposlena (osijenčena vrsta), do kada raste i granični pro-izvod i granična dohodnost rada. S opadanjem graničnog proizvoda i grani-čne dohodnosti rada opada i dobit preduzeća. Zapošljavanjem 9. i 10. radni-ka (osijenčene vrste) dolazi ne samo do opadanja graničnog proizvoda i granične dohodnosti rada, nego i do gubitka, jer je nedjeljna plata (koja se u našem slučaju poklapa sa graničnim troškovima rada) veća od granične do-hodnosti rada. Iz tabele se vidi da dobijanje graničnog proizvoda zahtijeva ulaganja u dodatni resurs (u našen slučaju rad), što povećava troškove firme u iznosu graničnih troškova za resurs gtr. Oni se izračunavaju dijeljenjem prirasta veličine opštih troškova za dati resurs s prirastom veličine tog re-sursa (u našem slučaju su dodatni nedjeljni troškovi 300€, a dodatna jedi-nica reda je jedan radnik, pa je iznos graničnih troškova rada 300€). Pored toga, tabela pokazuje da s rastom obima rada, prije ili kasnije, veličina gra-nične dohodnosti počinje da opada, zbog pada graničnog proizvoda rada, odnosno djelovanja zakona opadajućeg prinosa, ali i zbog pada graničnog dohotka (koji u našem primjeru nijesmo uzeli u obzir, radi jednostavnosti).

Iz navedenog primjera može se formulisati pravilo optimalne zaposle-nosti, koje glasi: granica zaposlenosti se može povećavati sve dok je grani-čna dohodnosti rada veća od nivoa plate. Broj zaposlenih je optimalan kada je ispunjen sljedeći uslov:

granična dohodnost rada = plata .

Navedeno rezonovanje prikazano je grafički na slici u nastavku.

U našem pretpostavljenom slučaju, optimalan broj zaposlenih je osam radnika. Na taj način, kriva granične dohodnosti predstavlja krivu tražnje za radom neke firme. Posmatrajući vrstu 8 u tabeli, vidi se da granični proiz-vod rada iznosi 6 komada, i da je jednak realnoj plati (nominalnoj plati

78

podijeljenoj sa graničnim dohotkom, koji je u našem slučaju jednak cijeni proizvoda, tj. 300: 50 = 6). To znači da se dobit maksimizuje pri broju zaposlenih na kojem je granični proizvod rada jednak realnoj plati, što se i matematički dokazuje kada se u jednačini plata = granična dohodnost rada lijeva i desna strana podijele s cijenom proizvoda (koja je u našem slučaju jednaka graničnom dohotku), tj. nominalna plata/cijena proizvoda = granična dohodnost rada/ cijena proizvoda, odnosno: realna plata = granični proizvod rada .

Granična dohodnost rada

Firme u ekonomskoj stvarnosti uvijek ispoljavaju tražnju za više fakto-

ra proizvodnje, jer to zahtijeva normalni proizvodni proces. Firma vrši izbor između njih, pa se postavlja pitanje na koji način ona donosi takve odluke o izboru u dugoročnom periodu? Pretpostavlja se da firma u dužem vremen-skom periodu uvećava svoj kapital i broj zaposlenih. Ona će se odlučiti za angažovanje određenih količina faktora proizvodnje na isti način kako je to bilo u slučaju izbora nivoa zaposlenosti: upoređivanjem granične dohodno-sti faktora proizvodnje s troškovima jedne dodajne jedinice faktora proiz-vodnje (u slučaju kapitala upoređivanjem granične dohodnosti kapitala s tro-škovima jedne dodatne jedinice kapitala). Granična dohodnost kapitala jed-naka je proizvodu graničnog proizvoda kapitala i graničnog dohotka firme

79

(pretpostavljamo da se troškovi kapitala mogu lako utvrditi na osnovi tržiš-ne cijene kapitala, i da firma više koristi kapital ako je njegova cijena niža). Da bi maksimizovala dobit kao svoju ciljnu funkciju, obim angažovanja (korišćenja) svakog faktora proizvodnje mora biti valorizovan na način da veličina njegove granične dohodnosti bude jednaka troškovima angažovanja njegove dopunske jedinice.

Ako se radi o angažovanju tri faktora (rada, kapitala i zemlje), firma maksimizuje dobit povećavajući korišćenje svakog od njih do tačke u kojoj je granična dohodnost jednaka troškovima angažovanja konkretnog faktora. To znači da ako označimo platu sa p, kamatu sa k i rentu sa r, moraju biti is-punjeni sljedeći uslovi:

p = granični proizvod rada x granični dohodak (1) k = granični proizvod kapitala x granični dohodak (2) r = granični proizvod zemlje x granični dohodak (3)

Na savršeno konkurentnom tržištu, kako smo i ranije konstatovali, gra-

nični dohodak je jednak cijeni proizvoda, tako da su plata, kamata i renta jednaki veličini granične vrijednosti proizvoda svakog od odgovarajućih faktora proizvodnje (npr. kamata je jednaka graničnoj vrijednosti proizvoda stvorenog od ulaganja kapitala, itd.). Ako npr. lijevu i desnu stranu jedna-čine (1) podijelimo sa graničnim dohotkom, pa onda s platom, dobijamo:

plata / granični dohodak = granični proizvod rada, tj.

1/ granični dohodak = granični proizvod rada/ plata. Postupajući na isti način sa jednačinama (2) i (3), dobija se osnovno

pravilo kojim se rukovode firme pri izboru faktora proizvodnje:

gran. proiz. rada/plata = gran. proiz. kapitala/kamata = gran. proiz. zemlje/renta = 1/ gran. dohodak.

Radi interpretacije prednje jednačine, pretpostavimo da je za isto do-

dajno ulaganje u faktore proizvodnje od jednog € odnos granični proizvod rada / plata = 0,5, a odnos granični proizvod kapitala / kamata = 1. To znači da dodajno ulaganje u kapital daje dva puta veći dodajni proizvod, odnosno, za duplo manje ulaganje u kapital dobija se isti dodajni proizvod, pa se štedi na troškovima. Ali, kada su ovi odnosi jednaki, kao u navedenoj jednačini, tada nema mogućnosti za dalje uštede u troškovima na datom obimu proiz-vodnje. Zato se prednja jednačina naziva pravilo najmanjih troškova, jer mi-nimizacija troškova nastupa u slučaju jednakosti odnosa između graničnih

80

proizvoda faktora proizvodnje i njihovih cijena. Uloga graničnog dohotka dolazi do izražaja u datoj jednačini kada se ista prikaže u inverznom obliku i dobije izraz: plata/gran. proiz. rada = kamata/gran. proiz. kapitala = renta/ gran. proiz. zemlje = gran. dohodak, koji se onda posmatra s aspekta gra-ničnih troškova pojedinih resursa.

Imajući u vidu da su granični troškovi pojedinih resursa prirast ukupnih troškova nastao kao rezultat korišćenja dodajne jedinice resursa (ili: nastao zbog proizvodnje dodajne jedinice proizvoda) i da se izračunavaju dijelje-njem veličine promjena u opštim troškovima za dati resurs s veličinom pro-mjene količine proizvodnje nastale primjenom tog resursa, gornja jednačina dobija sljedeći oblik: plata/gran. proiz. rada = kamata/gran. proizvod kapitala = renta/granični

proizvod zemlje = granični dohodak = granični troškovi resursa,

što znači da se maksimizacija dobiti ostvaruje pri obimu proizvodnje za koji su

granični troškovi resursa = graničnom dohotku,

ili za koji su odnosi troškova korišćenja pojedinih resursa prema veličini njihovih graničnih proizvoda jednaki za sve faktore proizvodnje (Fišer et al.1993, s. 276).

2.3.5 Uloga novca U ekonomskoj literaturi novac (money) se uvijek posmatrao kao speci-

fična roba koja ima funkciju opšteg ekvivalenta “vrijednosti” svih drugih roba. On se u literatuti definiše na razne načine, ali sve te definicije proizi-laze iz navedenog njegovog osnovnog određenja, odnosno iz njegovih osno-vnih funkcija koje obavlja u ekonomskoj stvarnosti:

roba koja trajno vrši ulogu opšteg ekvivalenta, ”jezik” tržišta; posebna roba koja služi kao posrednik u razmjeni svih drugih roba, sredstvo za utvrđivanje relativne vrijednosti drugih roba, društvena konvencija i sredstvo razmjene (obrta) i standardni predmet koji služi za razmje-

nu stvari i usluga (Baumol & Blinder 1988, p. 251.)

81

U istoriji robne razmjene kao naturalni (robni) novac dugo vremena su se pojavljivale druge robe: stoka, krzna, oruđa za lov, čaj, duvan, korali, dra-go kamenje, i sl. Kasnije su plemeniti metali, posebno zlato, preuzeli ulogu opšteg ekvivalenta i postali specifična novčana roba. Od metala se počeo kovati metalni novac. I danas su mnogi ljudi skloni da vjeruju u zlatnike i srebrnjake kao jedini ”pravi” i “vrijedni” novac, koji je figurisao u nekadaš-njem pravilu da emitovana količina novca u opticaju mora imati pokriće u zlatu ili nekoj čvrstoj stranoj valuti.

Uloga novca u tržišnim tokovima

Savremeni novac obuhvata, pored gotovine (papirni i metalni novac) i depozitni novac (potraživanja na tekućim, žiro i drugim računima banaka) koji se čekovima, mjenicama i drugim hartijama od vrijednosti može preno-

82

siti ili zamijeniti za gotov novac. Novac se u savremenoj tržišnoj privredi može posmatrati s međunarodnog i domaćeg, kao i s mikroekonomskog i makroekonomskog aspekta. S mikroekonomskog aspekta uloga novca je prisutna kod troškova, cijena, plaćanja između tržišnih subjekata, raspodjele, kreditiranja, itd., dok je u sferi makroekonomije novac značajan za inflaciju, ekonomski rast, platni bilans, budžetski deficit, stabilnost cijena, zaposle-nost i sl. Savremena uloga i značaj novca kao razmjenskog posrednika (raz-mjenske monete) u robnonovčanoj privredi bitno zavisi od stabilnosti nov-ca, koja se dovodi u vezu s ravnotežom između ponude i tražnje na tržištu novca, kao i ravnotežom između robnih i novčanih tokova u privredi.

Da bi prikazali značaj i ulogu novca u tržišnoj privredi, mnogi autori koriste šema kružnog kretanja ponude i tražnje roba, usluga, faktora proiz-vodnje, dohodaka, troškova, transfernih plaćanja, poreza, investicija, šted-nje, kapitala i sl., između subjekata privređivanja (domaćinstava, firmi, dr-žave i finansijskih institucija).

Uprošćena šema kružnog kretanja novčanih sredstava, s uključivanjem međunarodnog tržišta

Izvor: prilagođeno prema Dolan et al. 1994, s. 21 U skladu s mišljenjem J. Hicksa (1967, p. 1), većina ekonomiskih teo-

retičara smatra da novac predstavljaju (definišu) njegove funkcije, koje ga i čine novcem, jer se on s funkcionalnog aspekta pojavljuje u mnogo opštijim

83

oblicima od onog primarnog na koji smo navikli da ga gledamo (u papirnom i metalnom obliku). U tom smislu se najčešće izdvajaju tri funkcije novca: kao sredstvo razmjene (obrta), kao obračunsko sredstvo (mjera vrijednosti) i kao sredstvo čuvanja vrijednosti, a neki autori razmatraju novac i kao plate-žno sredstvo i svjetski novac.

U svojoj najvažnijoj funkciji sredstva razmjene novac se pojavljuje kao posrednik pri razmjeni roba i usluga. Na taj način se prevazilaze vremenske, subjektivne, kvantitativne, kvalitativne i geografske trgovačke barijere, a smanjuju se i troškovi prometa. Funkcija novca kao mjere vrijednosti direk-tno je povezana sa njegovom funkcijom sredstva razmjene, jer se izražava-njem raznih robnih vrijednosti u novcu omogućuje proces razmjene. Funk-cija novca kao sredstva čuvanja vrijednosti (ili akumulacije) povezana je s čuvanjem imovine u novcu i štednjom, radi kupovina u budućnosti. Treba imati u vidu da u uslovima inflacije (obezvređivanja novca) nije racionalno koristiti ovu novčanu funkciju. Novac se u funkciji sredstva plaćanja koristi u kratkoročnim i dugoročnim kreditnim transakcijama, kad se određeni iz-nos novca ustupa na izvjesno vrijeme, uz obavezu primaoca kredita da pos-lije isteka dogovorenog vremena vrati glavnicu i dogovorenu kamatu.

Pored toga, novac se u funkciji platežnog sredstva javlja u svim sluča-jevima plaćanja konkretnih svakodnevnih roba na tržištu (novine, gorivo, hrana, piće, odjeća, obuća, itd.), kao i usluga i obaveza kao što su: zakupi, stanarine, grijanje, električna energija, telefonske usluge itd. S pojavom pla-težne funkcije novca pojavila se mogućnost korišćenja novca van sfere rob-nog prometa, što je doprinijelo stvaranju kreditnog novca. Novac u obra-čunskoj funkciji služi samo ako je stabilan, tj. ako ga nije obezvrijedila in-flacija. Zlatni novac se pojavljuje u funkciji svjetskog novca, jer predstavlja konvertibilan novac, pošto svuda u svijetu postoje kotacije vrijednosti zlata. Pored zlata, funkciju svjetskog novca vrše i stabilne i konvertibilne svjetske valute, koje se upotrebljavaju onda kada se međunarodna trgovina ne može završiti prebijanjem robnih dugovanja i potraživanja (tj. kada postoji nega-tivni saldo platnog bilansa).

Papirni, kreditni (ček, mjenica, banknota) i sitan nepunovrijedan novac koji funkcioniše u opticaju kao zamjena zlata ili punovrijednog novca nazi-vaju se nekonvertibilni novčani surogati (nezamjenjivi za zlato). Za razliku od njih, konvertibilni novčani surogati su zamjenjivi za zlato. Papirni i sitan novac služe u prometnoj funkciji, tako da iako nemaju materijalnu vrijed-nost kao zlato, imaju kupovnu moć i nominalnu, prometnu vrijednost, koja je određena količinom roba koje se mogu kupiti za naznačenu vrijednost. Ček je pismeni nalog koji fizičko ili pravno lice upućuje banci u kojoj drži deponovan novac, kojim se nalaže isplata naznačenog novčanog iznosa nje-govom donosiocu. Mjenica je pismena obaveza dužnika da će u određenom

84

roku isplatiti povjeriocu naznačeni iznos novca. Mjenica može da se prenosi na drugo lice, sve do trenutka dospijeća njene naplate. Banknote su nekad bile u upotrebi kao vrijednosni papiri ili bančine mjenice, koje glase na do-nosioca. Bile su zamjenjive za novac ili su same služile kao zakonsko sred-stvo plaćanja.

Surogati zamjenjuju novac i doprinose smanjenju količine novca u op-ticaju. Prometna (nominalna) vrijednost novčanih surogata zavisi od koli-čine robe u prometu i ukupnog broja emitovanih surogata, tako da njihova prometna vrijednost opada ako se pri istoj količini roba povećava emisija surogata, i obratno. Ona se izračunava prema formuli:

PVs = količina robnih vrijednosti/ količina novca x brzina opticaja. Za razliku od metalističke i nominalističke teorije novca, koje su poku-

šavale da riješe pitanje suštine novca, kvantitativna teorija novca objašnjava odnos između relativne vrijednosti roba i kupovne moći novca (odnosno od-nos između količine novca i rasta cijena), kao i uzroke promjena tog odnosa. U tom smislu, predstavnici klasične količinske teorije novca su negirali shvatanje merkantilista da je bolje kad se u zemlji nalazi veća količina no-vca, polazeći od tri pretpostavke:

uzročnosti (cijene zavise od količine novca u opticaju), proporcionalnosti (cijene se mijenjaju proporcionalno količini

novca) i univerzalnosti (promjene količine novca jednako utiču na cijene

svih roba).

Zanemarivala se raznovrsnost novčane mase i različito reagovanje raz-nih roba na porast novčane mase. Veliki doprinos razvoju količinske teorije novca dao je I. Fisher, koji je u radu ”Kupovna moć novca. Njena definicija i odnos prema kreditu, kamatama i krizama” (1911) formulisao zavisnost iz-među količine novca i nivoa robnih cijena. Pošto količini novca uplaćenog za kupovinu na tržištu odgovara zbir cijena prodatih roba, Fisher je pošao od analogije s vagom, kao što je to prikazano na slici koja slijedi.

Matematički izraz jednačine razmjene predstavio je sljedećom formu-lom: M x V = p x Q, u kojoj je M = ponuda novca (prosječna količina novca u opticaju u toku godine dana), V = srednji broj obrta novca, koji se izračunava prema formuli V = E / M (u kojoj je E = iznos novca utrošen na kupovinu roba u toku godine dana); p = prodajna cijena pojedinih roba, kup-ljenih u datom periodu, i Q = ukupna kupljena količina roba u toku godine. Navedena formula pretpostavlja opticaj papirnog novca, savršenu konkuren-

85

ciju i apsolutnu elastičnost robnih cijena (što je idealan slučaj). Ona pokazu-je da je količina novca u opticaju, pomnožena s brojem obrta u aktima kupo-vine i prodaje, jednaka ukupnoj količini novca potrošenog u toku godine.

Predstavljanje jednačine razmjene preo „vage“

V

QM

pbroj obrta cijene

robenovac

„Vaga“ jednačine razmjene s računovodstvenom knjigom

86

Uvažavajući pojavu kreditnog novca, Fisher je dopunio svoju formulu razmjene: na lijevoj strani je dodao računovodstvenu knjigu, koja simboli-zuje zbir novčanih sredstava na računima banaka. Dopunjena formula Fishe-ra ima oblik:

MV + M'V' = p x Q = P x T. Kvantitativna teorija novca smatra da novac nema svoju unutrašnju vri-

jednost, nego je stiče u procesu razmjene, zavisno od količine novca u opti-caju. U skladu s tim, vrijednost novca je obrnuto proporcionalna njegovoj količini, a cijene su direktno proporcionalne masi novca u opticaju. To znači da je nivo cijena veći što je više novca u opticaju, i obratno.

A. Pigu je za određivanje količine novca u opticaju M uveo tzv. pokazatelj likvidnosti k (odnos između nominalnog dohotka i novčanih šted-nih uloga) i predložio formulu koja je dobila naziv ”kembridžska jednačina” (Čepurina 1994, s. 377): M = k x Y x P, gdje je Y = društveni proizvod u fi-zičkom izrazu u jedinici vremena, a P = apsolutni nivo cijena proizvedene robe. Pošto se k i Y mogu smatrati fiksiranim veličinama, može se zak-ljučiti da promjene nominalne količine novca M izazivaju promjene apsolutnog nivoa cijena. Imajući u vidu da proizvod Y x P predstavlja dio nacionalnog dohotka koji se čuva u likvidnom obliku, predstavnici kembridžske škole su došli do zaključka da je jednakost između količine novca u opticaju i lik-vidnog dijela nacionalnog dohotka neophodan uslov ravnoteže između po-nude (emicije) i tražnje novca.

Dijeleći u prvobitnoj Fisherovoj jednačini lijevu i desnu stranu sa V (brzina obrta novca), a imajući u vidu da je približno Q = Y, dobija se for-mula M = 1 / V x P x Y, koja se od Piguove formule razlikuje samo po koeficijentu, što ima logičan smisao, pošto je veličina V obratno propor-cionalna veličini k , jer ako pojedinci manje štede (nizak k) onda je za ostva-renje istog obima robnih transakcija neophodno povećati brzinu obrta novca (visok V).

Neoklasičare su smatrali da novac ima neutralnu ulogu, kao da su realni i monetarni tokovi privrede odvojeni. Kamatna stopa se formira na tržištu kapitala i ne zavisi od ponude i tražnje novca. Zbog toga centralna banka (monetarne vlasti) ne može manipulisati sa monetarnom ponudom, a samim tim ne može uticati na kamatnu stopu. Rast monetarne mase uzrokuje prom-jene apsolutnog nivoa cijena, dok se relativne cijene ne mijenjaju. Na taj na-čin, novac ne može uticati na promjene relativnih cijena, jer one zavise od troškova proizvodnje. Porastom monetarne mase (količine novca u opticaju) dolazi do porasta cijena u privredi. To je pojednostavljen pristup ulozi no-

87

vca, jer njegova vrijednost zavisi samo od količine novca koji je u prometu, tj. od ponude novca.

Prema mišljenju predstavnika neoklasične škole, ukupna ponuda novca je funkcija nivoa novčanog dohotka (P x Y), koja je egzogeno fiksirana veličina, jer se formira autonomno, nezavisno od tražnje novca. Ne ulazeći u ispravnost navedene formulacije, mnogi autori uslovno (pojednostavljeno) polaze od pretpostavke da zvanična novčano-kreditna politika teži stabilnom (fiksiranom) nivou ukupnih novčanih rezervi, nezavisno od promjena kama-tne stope. Na taj način, kriva ponude novca ima izgled vertikalne linije.

Kvantitativna teorija novca predstavlja jednu od teorija novčane traž-nje. Iz formule M = 1 / V x P x Y, slijedi zaključak da tražnja novca zavisi od tri faktora:

apsolutnog nivoa cijena, pri čemu visok nivo cijena zahtijeva veću količinu novca),

nivoa realnog obima proizvodnje (porast obima proizvodnje utiče na rast dohotka, a posljedično raste potrebna količina novca) i

brzine obrta novca, što znači da svi faktori, a posebno kamatna stopa, koji utiču na brzinu obrta utiču i na novčanu tražnju).

Polazeći od navedenih zaključaka, može se grafički konstruisati zavis-

nost tražnje novca od nivoa cijena i obima proizvodnje, tj. od veličine nacio-nalnog dohotka, koja ustvari određuje nagib krive novčane tražnje).

Zavisnost tražnje novca od nivoa cijena i veličine nacionalnog dohotka

88

Na slici smo predstavili navedenu zavisnost, koja pokazuje da tražnja za novcem raste s porastom cijena (i obratno). Tački E, u kojoj se usposta-vlja se ravnoteža između ponude i tražnje novca, odgovara na apcisi ko-ličina novca u opticaju Me, a na ordinati nivo cijena Pe.

Ako se opšti nivo cijena smanji (u odnosu na ravnotežni nivo pe na ni-vo p1, smanjuje se i nivo tražnje, pa se stvara višak ponude novca nad traž-njom novca (svjetlije osijenčeno polje), što dovodi do obezvređivanja no-vca. Da bi se ravnoteža na tržištu novca ponovo uspostavila, zbog fiksirane ponude novca Sm, potrebno je da dođe do rasta opšteg nivoa cijene, koji lančano izaziva povećanje tražnje novca.

Ako se opšti nivo cijena poveća (u odnosu na ravnotežni nivo pe na nivo p2, dolazi do povećanja nivoa tražnje novca, tako da ona premašuje ponudu novca (tamnije osijenčeno polje), što dovodi do precijenjenog no-vca. Vraćanje u ravnotežni položaj zahtijeva smanjivanje opšteg nivoa cije-na i novčane tražnje. Navedeno rezonovanje je pojednostavljeno, apstraktno i apsolutizuje stihijnost tržišnog mehanizma kao automatskog regulatora ra-vnoteže na tržištu (u ovom slučaju novca).

2.3.6 Metodološki individualizam

Prikaz metodološkog individualizma (m.i.) i njegove kritike je bitan

zbog činjenice da se isti često pojavljuje kao realna podloga raznih oblika institucionalnog, neoklasičnog i neoliberalnog i dr. kvazi-monizma, koji su služili i još danas služe kao baza ekonomske politike u nekim državama. Po-lazi se od pretpostavke da on predstavlja dominirajuću monističko-ideolo-šku platformu savremenih ekonomskih teorija, iz kojih pojedine ekonom-ske politike selektivno crpe neoliberalne (ali i kvazi-neoliberalne) osnove. Ne spori se originalnost i respektabilnost rezultata i teorijskih modela poje-dinih ekonomskih teorija (neoliberalne, neoinstitucionalne i dr.).

Ovdje se pokušavaju uočiti principijelni nedostaci m.i. i dokazati potre-ba utvrđivanja granica optimalnog i pozitivnog djelovanja ekonomskih insti-tucija državnog i tržišnog regulisanja, a samim tim i ekonomske politike. Pri tome se ističe ideja i dokazana mogućnost postojanja realnog institucional-nog pluralizma i njegovog efikasnog djelovanja u razvijenim privredama. Ukazuje se na apsolutizam privilegovanog, netržišnog i anti-institucionalnog ponašanja u praksi većine tranzicijskih privreda, koje se op-ravdava apologetskim jednostranostima u ekonomskoj teoriji, prvenstveno neoliberalnoj (koja se često vulgarizuje u teoriji i praksi).

89

Zadržavanjem m.i., relativno nove ekonomske teorije, kao što su npr.

neoinstitucionalne (NET), koje uz to pretenduju na sintetički i paradigma-tični “ekonomski imperijalizam”, ispoljava određenu dozu utopizma, koji ima ideološke korijene. Taj utopizam se sastoji ne samo u instrumentalno-metodološkom forsiranju individualizma, nego i u njihovom paradoksalno protivurečnom teorijskom zalaganju za institucionalnu sinergiju (plurali-zam) kao jedinoj razumnoj razvojnoj alternativi i imperativu vremena. Pred-stavnici ekonomije konvencija, bez obzira na selektivno uvažavanje m.i. ta-kođe forsiraju ideju institucionalnog pluralizma, jer kroz prizmu interpreta-tivne racionalnosti dolaze do indirektnog zaključka da ni slobodno tržište, ni državna intervencija nijesu jedini i univerzalni oblici koordinacije.

Kad je u pitanju forsiranje individualizma, treba podsjetiti da M. Blaug (1994) piše o “pokušaju da se izvede i razumije svako ekonomsko ponašanje na bazi aktivnosti pojedinaca koji teže da maksimiziraju svoju korisnost, u zavisnosti od ograničenja nametnutih tehnologijom i ponudom faktora pro-izvodnje. To je tzv. postulat racionalnosti, koji se javlja kao premisa u sva-koj neoklasičnoj raspravi. Ekonomsko tumačenje „racionalnosti“ ne odgo-vara pravnom shvatanju ovog pojma. U svakodnevnoj upotrebi, racional-nost znači djelovanje iz opravdanih razloga i uz što je moguće više informa-cija ili, nešto malo formalnije, stalnu primjenu prikladnih sredstava radi postizanja dobro specificiranih ciljeva. Međutim, za ekonomistu racional-nost znači izbor u skladu s poretkom preferencija koji je potpun i tranziti-van, koji zavisi od savršene i besplatno pribavljene informacije; a tamo gdje postoji neizvjesnost u pogledu budućih ishoda, racionalnost znači maksimi-ziranje očekivane korisnosti, tj. korisnosti od očekivanog ishoda pomnožene s vjerovatnoćom datog ishoda“.

Polarizovano crno-bijelo posmatranje ekonomske stvarnosti, zagovara-nje bilo kojeg oblika institucionalnog monizama (kao i njihovo suprotstav-ljanje) i odgovarajuća dijalektika institucionalnih promjena u ekonomskoj nauci nijesu ni razumni, ni produktivni. Navodna privrženost izvornom eko-nomskom liberalizmu pojedinih ekonomista, postsocijalističkih alibi-refor-matora kvazi-neoliberalne orijentacije nije usklađena s njihovim netržišnim monopolskim preferencijama, aranžmanima i bogatstvom. Providni plašt njihovog parolaškog individualizma je visoko interesno orijentisan i ogra-ničen na uski sloj privilegovanih.

U opštijem smislu, teorijsko-metodološko zagovaranje individualizma i “ekonomskog imperijalizma” se manje ili više realizovalo u praksi pojedinih država. Na taj način, netržišne, privilegovane i devijantne individualne os-nove društvenog i ekonomskog razvoja su postale trajan negativan znak na putu u kriznu budućnost.

90

“Osnovna jedinica društvenog života je individualno ljudsko djelovanje.

Objašnjenja društvenih institucija i promjena u društvu treba da se zasniva-ju na pokušaju da se prikaže na koji način one nastaju kao rezultati djelo-vanja i međudjelovanja različitih individua” (Elster 1989, p. 313). M.i. pret-postavlja da teoretičari racionalnog izbora svoja istraživanja počinju od in-dividualnih djelovanja, a da ostale fenomene razmatraju samo kao sekundar-ne i izvedene iz njih. Samo individualizam svih (a ne samo povlašćenih) znači slobodu izbora za sve. To je, valjda, nešto nesporno, nešto što se pret-postavlja, ali, ipak se ne sprovodi u praksi.

Masovno tumačenje individualizma se na određen način, uslovno reče-no, filozofski, retorički i metodološki, ali i analitički može dovesti u vezu s kolektivizmom, tretiranjem termina npr. “kolektivni individualizam”, “insti-tucionalizovani individualizam” kao masovno ispoljavanje individuali-zma prema važećim pravilima.

Navedena diskusija može biti način da se retorički2 i praktično dokaže postojanje dvojnih standarda kod ideološke i interesne zloupotrebe termina m.i. Kad se individualne slobode supstituišu masovnim neslobodama, a tr-žište i konkurencija rekombinovanim, mutantnim i pseudo-tržišnim struktu-rama i monopolima, jasno je da se ne radi o kolektivističkim sindromima, nego o selektovanim i interesno programiranim simulacijama individualiz-ma. Rentno orijentisano ponašanje, siva ekonomija, “dobri igrači” i njihove “veze” su u većini država tranzicije supstituisali realne institucionalne pro-mjene i institucionalni pluralizam. Od poroka se prave ideali. Pri tome se i m.i. koristi kao ideološko-teorijska platforma.

Individualno i kolektivno su neodvojive komponente većine institucio-nalnih aranžmana i ukupnog institucionalnog poretka savremenih razvijenih privreda. Kad individualni interesi nadvladaju kolektivističke u konfliktu koji rezultira urušavanjem institucije državnog regulisanja, jasno je ko je krivac za institucionalni vakuum, monizam i haos, koji u dugom roku teži da se pretvori u institucionalni nihilizam (izraz V. Draškovića – prim. auto-ra). Po određenim svojstvima i pojavnim oblicima, ekonomski neoliberali-

2 Ekonomisti često koriste retoriku (posebno metaforičnu i fragmentarnu) za ubjeđivanje i inputaciju alternativnih kvazi-teorija, koje su potpuno odvojene od realne stvarnosti. Na tu činjenicu prvi su ukazali McCloskey (1997) i Klamer & McCloskey (1989), ističući njenu povezanost s ideološkim dogmatizmom, koji je u posljednje vrijeme povezan sa forsiranjem samo tržišnih odnosa, a koji npr. u žargonu G. Beckera poistovjećuje, odnosno briše razlike između prestupnika i bisnismena. Na taj način se faktički zanemaruje dihotomija koristi i morala.

91

zam3 na globalnom i lokalnom planu liči na neoimperijalizam i neokolo-nijalizam. Institucionalizacija per se podrazumijeva pluralizam, tako da se ne može razvijati na monizmu kao svojoj suprotnosti. Dominacija vulgari-zovanog institucionalnog (kvazi-tržišnog) monizma izazvala je nesagledive tranzicijske posljedice.

Institucionalni poredak savremenih tržišnih privreda

M.i. je princip prema kojem se društvo posmatra kao zbir pojedinaca, a istraživanje socijalnih pojava, procesa i dinamike socijalnih grupa se svodi na izučavanje individualnog ponašanja. U ekonomskim teorijama se koristi za davanje prioriteta individualnom ekonomskom ponašanju, čak i kod izu-čavanja ekonomskih institucija. M.i. ne poriče postojanje složenih društve-nih fenomena kao što su institucije, norme djelovanja i mreže društvenih odnosa, ali smatra da njihovo objašnjenje treba zasnivati isključivo na indi-vidualnim svojstvima. M.i. je u suštini redukcionistička naučna platforma, koja ima dominantno monistički karakter. Jer, društvenim i ekonomskim fe-nomenima se pridaje isključivo individualni značaj, umjesto da se posmat-raju u sinergijskom i pluralističkom kontekstu međusobnog komplementar-nog djelovanja brojnih faktora uticaja. Zbog toga se navedena platforma po pitanju valjanosti, isključivosti i ograničenosti može staviti u istu vrijedno-snu ravan s metodološkim holizmom, koji preferira djelovanje nadindividu- 3 Libertarijanstvo (termin L. Rid-a) je naopačke okrenulo Kantovu ideju „odnositi se prema čovjeku kao cilju, a ne kao sredstvu”. Ovdje se dobro uklapaju riječi njemačkog filozofa I. Herdera: „Kad se značenje termina toliko proširi da počne označavati sve i svašta, onda nastupa momenat kada on ne znači baš ništa“ (prema: Rakviašvili 2009, s. 122).

92

alnih i/ili supra-individualnih društvenih kategorija (kao što su npr. totalne institucije).

U posljednje četiri decenije bilo je više pokušaja da se formiraju ori-ginalne teorijske koncepcije, koje su imale “imperijalistički” karakter, vođe-ne idejom da postanu dominantne tako što će proširiti okvire ekonomske analize uključivanjem pojedinih društvenih komponenti (Golubović i dr. 2011, s. 147) kao bitnih faktora uticaja na privredne tokove. Sve te koncep-cije su „proširile analitički teren neoklasične ekonomije tako što su učinile endogenim ono što je prethodno smatrano egzogenim, kao i stavljanjem na-glaska na interakcije između tržišta i netržišnih faktora“ (Ibid.). To se pr-venstveno odnosi na razne pravce NET. Tako npr. m.i. teorije prava svojine ispoljava se u tome što se organizacionim strukturama firme ne pridaje ni-kakav samostalni značaj, nego se one posmatraju kao pravne fikcije, jer se kao realno lice uvijek priznaje isključivo individua (jer organizacija ne pred-stavlja ”živi subjekt”). Zato organizacija per se nije predmet istraživanja teoretičara prava svojine, nego individue kao nosioci ekonomske djelatnosti, svojinskih prava, odlučivanja, motivacija, međusobnih djelovanja itd.

Navedenim rezonovanjem se otklanja podjela mikroekonomske analize na teoriju firme (kod koje ciljnu funkciju predstavlja princip maksimizacije dobiti) i teoriju potrošačke tražnje (kod koje ciljnu funkciju predstavlja prin-cip maksimizacije korisnosti). Na taj način, značajno seuprostila analitička struktura istraživanja: princip maksimizacije korisnosti poprima univerzalni značaj a ciljna funkcija više ne zavisi od odredišta ljudske djelatnosti, pa se dobija opšti metodološki temelj za izučavanje ekonomskih organizacija (čija se struktura i funkcionisanje izvode iz uzajamnog dejstva njihovih članova, koje u ponašanju usmjeravaju lični interesi i ciljevi, koji su često konfliktni međusobno i u odnosu na okruženje).

Od kraja 1980-ih godina se počelo s kritikom “starog” institucionali-zma. Onda se razvila neoinstitucionalna ekonomija kao originalna teorija, koja zbog istovjetne metodološke podloge (m.i.) na određeni način predsta-vlja specifičan (djelimičan) produžetak neoklasične teorije. Zatim se pojavio novi francuski institucionalizam, na fonu kritike neoinstitucionalne eko-nomske teorije, ali i neoklasičnog jednostranog i apstraktnog tretiranja raci-onalnosti i odgovarajućeg m.i. (M. Drašković 2007, s. 213). Predstavnici tog pravca su formulisali teoriju dogovora (konvencija, saglasnosti). Njen pred-met istraživanja se graniči s nekoliko društvenih nauka: ekonomijom, socio-logijom, filozofijom morala i političkom filozofijom.

Vodeći predstavnici ove teorije smatraju da se jedino kompleksnim i in-tegralnim istraživanjima svih navedenih nauka mogu riješiti problemi, koje ne mogu odgonetnuti neoinstitucionalna i neoklasična teorija. Njihov sinteti-

93

čki pristup podrazumijeva kritiku neoklasičnog m.i., uz polazište da su eko-nomska, politička i društvena sfera međusobno tijesno povezani i uslovljeni (Ibid.).

Do pojave neoinstitucionalne ekonomske teorije se smatralo da je ori-jentisanost na norme ponašanja u suprotnosti s principima tržišne racional-nosti. Francuski institucionalisti su za polazište svoje teorije prihvatili up-ravo norme ponašanja. Da bi prevazišli protivurječnost između racionalnog ponašanja i zahtjeva za potrebom pridržavanja određenih normi u svako-dnevnom životu, formulisali su teorijsku koncepciju normi, koje prestaju da budu spoljno ograničenje racionalne djelatnosti, jer ih individue koriste is-ključivo zbog potpunije realizacije svojih interesa i lakše koordinacije eko-nomskih djelatnosti. Pored toga, norme u njihovoj interpretaciji predstav-ljaju načine i orijentire za shvatanje djelovanja kontra agenata u svim si-tuacijama u kojima je nemoguća direktna razmjena informacija. Predstav-nici ekonomije dogovora u analizu uvode sedam institucionalnih podsistema (svjetova), koji imaju sopstvene procedure i mehanizme koordinacije, pore-dak i sopstvene norme kao zahtjeve za ponašanjem ljudi (Ibid).

Za potrebe naše analize i kritike m.i. je najvažniji njihov predlog za si-nergizmom institucionalnih podsistema (dakle, za institucionalnim pluraliz-mom - prim. autora). Njime se održava dinamička ravnoteža i kompromisno usaglašavaju njihovi odnosi. To je potrebno zbog neutralisanja eventualne ekspanzije pojedinih podsistema na račun drugih (eliminisanje institucional-nog monizma - prim. autora). Implicira se vrlo bitan zaključak (koji ide u prilog institucionalnom pluralizmu) da nije riječ o nesavršenostima tržišta per se, nego o karakteristikama složene ekonomske stvarnosti u kojoj para-lelno djeluju svi navedeni institucionalni “svjetovi” (Ibid., s. 217). Dalje se ističe da je u tzv. “kritičnim situacijama” (konfliktnim i/ili nekonfliktnim odnosima između raznih institucionalnih podsitema - prim. autora) moguće korišćenje isključivo različitih načina koordinacije, a ne samo jednog kao “prirodno datog i objektivnog”.

Teorija konvencija na specifičan način afirmiše princip m.i. Racionalan ekonomski agent sada je smješten u najprostiju institucionalnu sredinu. Pri-roda institucija, posmatrana u svojstvu izvorne institucionalne sredine, utiče na suštinu individualne racionalnosti. S druge strane, racionalno ponašanje crpi resurse iz institucionalne sredine i učestvuje u njenom preoblikovanju. Tri institucije, koje čine minimalan komplet u programu istraživanja eko-nomije konvencija su jezik, novac i pravo. Smatra se da individualna racio-nalnost nije moguća bez jezika, tržišna ekonomija bez novca, a demokratsko društvo bez prava.

94

Programski okvir institucionalne analize kod teorije konvencija

Centralno mjesto u analizi svake institucije zauzima politika, jer se

priznaje da prostor međusobnog djelovanja ekonomskih agenata prvobitno nosi politički karakter. Jezik je, dakle, uslov za individualnu racionalnost. Bez njega nije moguće govoriti o kritici i opravdanju. Konvencije nastupaju kao reprezenti zajedničkog svijeta, a institucije kao mehanizmi praćenja pravila i objekata, koje strukturiraju i na taj način uprošćavaju stalan proces formiranja zajedničkih svjetova. Jedan od glavnih zadataka ekonomije kon-vencija, koji zahtijeva obrazlaganje, koje se oslanja na logiku i istoriju, jeste proučavanje ponašanja i procesa koji realizuju prelaz mnoštva poseb-nih svjetova na opšti svijet. Postojanje jezika je logičan i neophodan uslov nastanka opštih svjetova. Racionalan pojedinac mora biti sposoban da ocije-ni karakteristike kolektiva koji ga interesuje, koje su za njega faktori koristi. Zato je neophodno da homo economicus, pored racionalnosti, umije da jezi-čki interpretira procese. M.i. teorije konvencija pretpostavlja interpretativnu racionalnost, koja ne odgovara standardima racionalnog izbora.

   G. Hodgson K. Arrow R. Sperry S. Asch

G. Hodgson (2007) kritikuje dominantna shvatanja respektabilnih eko-nomskih teorija, od kojih neke (kao npr. neoklasična teorija) u potpunosti

95

svode ekonomsku regulaciju na individue. Hodgson (1988) navodi riječi S. Ascha: “Jedinica nije pojedinac, nego društveni pojedinac, koji ima svoje mjesto u društvenom poretku... Da bi razumjeli pojedinca, mora se prouča-vati u okviru grupe kojoj pripada; da bi razumjeli grupu, moraju se prou-čavati pojedinci čije međuzavisne akcije nju konstituišu”. Kritikujući m.i., on ističe da “najvažniji element društva nije apstraktan, nego realan soci-jalni pojedinac, koji je istovremeno proizvod ali i graditelj društva”. Pri tome podsjeća na izreku P. Burmana da “postoji sterilni polaritet pojedin-ca i društva”, uz komentar da je “insistiranje bilo na pojedincu ili društvu - pogrešno”.

Navedena shvatanja se uklapaju u tumačenje i praksu institucionalnog pluralizma. Slično je tumačenje E. Gidensa o postojanju ugrađene dualnosti između subjekta i strukture u društvu. Dalje, Hodgson se poziva na shvata-nje K. Arrowa (1994, p. 4), prema kojem su “ekonomskim teorijama pot-rebni sociološki elementi... individualno ponašanje je uvijek posredovano socijalnim odnosima, koji imaju isti značaj i ulogu u opisu stvarnosti kao i individualno ponašanje”. Ističući da se radi o “tehnici naučnog objašnje-nja”, on smatra da ne postoji jedinstveno mišljenje o značaju m.i. ali da ga većina autora (L. Lachmann, J. Elster i dr.) poistovjećuju s doktrinarnim objašnjenjima socijalnih pojava, koje se isključivo odnose na pojedince, njihove osobine, ciljeve i vjerovanja.

Najveći broj teoretičara, piše Hodgson, prihvata značaj eksternih faktora za objašnjenje čovjekovih akcija i ponašanja. U slučaju m.i. posljedice spoljnog svijeta su sasvim ograničene. Pojedinac se suočava s okruženjem i na njega reaguje preko percepcije svojih ograničenja i mogućnosti, što je prihvatljivo. Ali, m.i. ne ide dalje od navedenog rezonovanja, tj. ne uvažava i ne razmatra posljedice kulture, psihilogije, tradicije, religije i drugih fak-tora koji utiču na proces percepcije ljudi.

U jednom ranijem članku Hodgson (1998, p. 5) kritikuje specifičnu for-mu redukcionizma, koji se zasniva na pojedincu kao datoj i ključnoj jedi-nici ekonomske analize, zbog koje je decenijamama neoklasični mainstream pokušavao da definiše i determiniše “čvrste mikroekonomske temelje makro-ekonomije” (sjetimo se npr. čitavog poglavlja u Samuelsonovom udžbeniku “Economics”). On konstatuje da je taj program doživio neuspjeh, navodeći stavove Tobina, Elstera, Lucasa, Arrowa, Rizvia, Kirmana, Coricellia, Do-sia. Hodgson (2007) smatra da međusobna dejstva individua moraju biti uređena sistemom pravila ponašanja (institucijama – prim. autora), ali da iz toga ne treba ići u novu terminološku zabludu formulisanjem termina “me-todološki strukturalizam” ili “metodološki institucionalizam”.

96

U daljem izlaganju on ističe osnovne nedostatke i jednostranost “meto-dološkog kolektivizma”, kao i Giddensove “teorije strukturacije”, koja na specifičan način razmatra pravila kao strukture, koje uvijek ograničavaju i daju nadu u nove mogućnosti. Prednje tumačenje previše podsjeća na insti-tucije, bez obzira na kasnije Giddensove kompleksne interpretacije socijal-nih struktura i rutina.

Prednja elaboracija ukazuje na problem dihotomije između individual-nog ponašanja i socijalnih struktura. Hodgson (2003) pokušava da riješi na-vedeni problem paralelnim tretiranjem promjena individua i institucional-ne dinamike, tj. Specifičnom i nekonfliktnom “koevolucijom” individua i insti-tucija. On primjećuje da ljudi stvaraju institucije i mogu ih mijenjati (“ras-tuća uzročna zavisnost”), ali institucije mogu povratno uticati na ponašanje individua i mijenjati im navike, namjere i ponašanje (“opadajuća uzročna zavisnost”). Institucije to ne rade direktno, nego indirektno, preko obezbje-đenja regularnog ponašanja, koje utiče da se navike ukorijene, a zatim for-miraju odgovarajući ciljevi i vjerovanja, kojima se podržava i usavršava in-stitucionalna struktura. Na taj način, pozitivna povratna sprega individua i institucija osigurava institucionalnu reprodukciju. Navedeno rezonovanje djeluje prihvatljivo za objašnjenje ekonomske stvarnosti s aspekta kritike negativnih ponašanja i davanja konzistentnih predloga.

U daljem izlaganju, Hodgson objašnjava da “opadajuća uzročna zavis-nost” ne znači da socijalni zakoni i socijalne strukture mogu (vjerovatno je bolje: ne bi trebalo, jer je praksa višestruko pokazala da mogu - prim. au-tora) stupiti u protivurečnost s principima mentalne i fizičke djelatnosti indi-vidua. Tim povodom on citira Nobelovca R. Sperrya: “Fenomeni najvišeg nivoa, koji ostvaruju kontrolu djelatnosti nižih nivoa ne ruše i ne miješaju se u uzročno-posjledične veze, kojima je potčinjena djelatnost individua na ni-žim nivoima”. Nazivajući citiranu rečenicu “pravilom Sperrya”, on insistira da ono “isključuje svaku verziju metodološkog kolektivizma ili holizma, u okvirima kojih se sklonosti ili ponašanje individua objašnjavaju isključivo s aspekta institucija ili drugih sistemskih karakteristika... Faktori višeg nivoa stupaju u dejstvo onda kad hoćemo da u opštijem obliku objasnimo sistem-ske procese, koji uslovljaju individualne težnje, sklonosti ili ograničenja”.

Smatramo da se radi o apstraktnoj elaboraciji, koja u svojoj težnji da bu-de originalna dovodi u pitanje čak i nesumnjiva dejstva institucija, prvenst-veno ekonomskih, i njihov u praksi (i teorijskim istraživanjima) dokazani pozitivan uticaj na ekonomski rast i ekonomski razvoj. I pored nesporno kvalitetnih zaključaka o zabludama m.i. i “metodološkog kolektivizma”, kao i pravilnog uočavanja “rastuće uzročne zavisnosti” i “opadajuće uzročne za-visnosti”, Hodgson upada u poznatu zamku instrumentalizovane teorijske apstraktnosti, kojom se sve i svašta objašnjava, a na kraju se ne vidi nikakvo

97

konkretno i razumljivo objašnjenje razmatranih fenomena. Nije jasno koliko se tu radi o intelektualnom naporu i želji da se teorijskim elaboracijama po-kuša naći originalni put, koji vodi do rješenja tretiranih pitanja, a koliko o produbljivanju starih i (nesumljivo) tuđih ideja, u ovom slučaju o značaju navika i odgovarajućeg regulatornog mehanizma.

Čini se da navike nijesu dovoljne za formiranje konzistentnog institu-cionalnog mehanizma, niti je moguće izmjeriti njihovu prednost u odnosu na ponašanje, namjere i preferencije individua, na čemu Hodgson insistira, uz detaljna terminološka razgraničenja. Koliko god se trudio da svoje istra-živanje postavi u okvire institucionalne analize, on institucije forsirano i funkcionalno neopravdano svodi na niži nivo, jer ih usmjerava na formiranje navika: “Institucije su dugoročni sistemi pravila, sposobni da formiraju navike i porađaju reprodukciju individualnog dejstva pomoću mehanizma opadajuće uzročne zavisnosti”.

Na taj način, on svoje apstraktno istraživanje dovodi na nivo apsoluti-zacije navika, čime se na direktan način negira veliki dio neoinstitucionalne teorije i njen ogroman i priznat značaj. Kao poređenje se može navesti ranije navedeno tumačenje W. Nealea (1987, p. 1183) da institucije karakterišu postupci ljudi, pravila, narodni pogledi i sankcije koje se primjenjuju u slu-čaju nepoštovanja propisanih pravila ponašanja.

Iz prednjeg tumačenja se vidi da su navike samo djelovi postupaka ljudi i pravila kao konstruktivnih elemenata institucija. Hodgsonove “originalne” ambicije se naziru i u nezaobilaženju tumačenja pojma organizacija kao jed-nog od konstruktivnih elementa neoinstitucionalne teorije. On ih posmatra kao “socijalno i fizičko okruženje za dejstva i ispoljavanje navika... Evolu-cija orgnizacija uključuje u sebe reprodukciju individualnih navika”. Prilika je da se kao paralela prikaže uprošćeno Northovo tumačenje institucionalnih promjena, u kojem se polazi od neprekidne uzajamne veze između instituci-ja i organizacija u ekonomskoj stvarnosti, koju karakterišu rijetkost i konku-rencija. Konkurencija podstiče organizacije da investiraju u navike i znanje, radi većih alternativnih mogućnosti izbora. Institucionalna struktura obez-bjeđuje stimulacije, koje diktiraju oblike navika i znanja, nabavljene radi do-bijanja maksimalne dobiti. Shvatanje navedenog rezultira iz mentaliteta in-dividua koje aktivno djeluju. Ekonomija obima, komplementarnost i mrežne eksternalije institucionalnih oblika stvaraju institucionalne promjene inkre-mentalnim i zavisnim od razvojnih puteva. Predložena koncepcija je mnogo šira, složenija i konzistentnija od Hodgsonove.

Može se postaviti još jedno značajno pitanje: da li je sinteza evolucione ekonomije moguća na bazi novog “koevolucionog” institucionalnog teorij-skog pristupa, koji u prvi plan stavlja samo navike? Previše je sličnosti u na-

98

zivima i funkcijama konstruktivnih elemenata razmatranih teorijskih kon-cepcija. Ovdje se treba podsjetiti da su mnogo ranije Denzau i North (1994, p. 20) takođe tretirali “koevolucioni proces” u nastajanju ideologija i insti-tucija. Najzad, i sam Hodgston (1998) je priznao da “na sreću, postoje sofis-ticirani alternativni pristupi u filozofiji i društvenoj teoriji, koji naglašavaju strukturirane interakcije (sinergiju - prim. autora) djelova i cjeline, izbjega-vajući jednostrana objašnjenja”, navodeći Archera, Bhaskara, Bourdiera, Giddensa, Kontopoulosa, Lawsona, Whitea.

U zaključnim razmatranjima isti autor konstatuje tu sinergiju, koja se ogleda u susretnom usklađivanju: “Izgradnja tržišta i drugih vitalnih institu-cija u modernoj i složenoj privredi zahtijeva strategiju, koja polazi od mak-roekonomskog vrha kao i mikroekonomskog dna... strategija mora biti više orijentisana na podsticanje, upravljanje i usmjerevanje, bez sveobuhvatnog planiranja i dirigovanja... Institucije moraju biti važan idejni most između dva nivoa analize”. Radi poređenja, navodi se tumačenje da se tranzicijske promjene mogu objasniti institucionalim dizajniranjem (dirigovanim – prim. autora), dakle neevolutivnim putem. O tome piše C. Offe (1996) i mnogi drugi autori. Misli se na dva ključna i paradoksalna procesa: povlačenje dr-žave iz privrede i uspostavljanje osnovnih tržišnih institucija (Elster et al. 1998, p. 157). Radi se o neselektivnom i brzometnom uklanjanju jednog oblika monističke regulacije (državne) drugom monističkom ekonomskom institucijom (tržišno regulisanje).

Bitna je nesporna činjenica da je formiranje političkih institucija pretho-dilo navedenom procesu, a sve se to desilo simultano, plišanom revolu-cijom, zbog čega se i govori o “institucionalnom dizajniranju” (neki neo-liberali su prednji proces pogrešno protumačili, pa su u želji za original-nošću i optuživanjem države, umjesto državnih ljudi koji su ih obogatili, proizveli sličnu kovanicu “institucionalni inženjering”). Kako se može dru-gačije nazvati volšebna transformacija društvene svojine u državnu? Ka-ko se može poistovjetiti “institucionalni inženjeringa” s “vrstom kolektivi-zma”, kad su povlašćeni individualci i alibi-reformatori interesno usmjera-vali tokove “institucionalizacije”? “Ne može se objasniti nastajanje institu-cija iz nekog stanja u kojem postoje samo racionalni (interesno orijentisani - prim. autora) pojedinci, ali ne i institucije” (Hodgson 2001, p. 249).

Očigledno je riječ o monističkom, a ne pluralističkom institucionalnom dizajniranju. To znači da je postojao sistemski i institucionalni vakuum (re-dukcionizam), koji je proizveo ambivalentne, hibridne, monističke i rekom-binovane institucije, a zatim odgovarajuće teške ekonomske i društvene pos-ljedice. Poznato je da se neefikasne institucije dugo mogu održati posredst-vom ideologije kao alternativnog ekonomskog aranžmana.

99

Kao specifičan oblik ispoljavanja m.i. pojavljuje se orkestirana diferen-cijacija između dva institucionalna monizma - neoliberalnog i dirižističkog. U tim suprotstavljenim „orkestrima“ nastupaju liberalno i dirižistički orijen-tisani ekonomisti. Druga razlika je u tome što su se prvi itekako “dokazali” kao interesno visoko orijentisani “alibi-ekonomisti“, koji su aktivno učest-vovali kao „reformatori“ u stvaranju institucionalnog vakuuma i sistemskog haosa, u kojem je carovala kvazi-institucionalizacija. Njih karakteriše:

nedostatak valjane i konzistentne naučne argumentacije, selektivno korišćenje jalove i apstraktne “metodologije”, pogrešno poistovjećivanje „grabeške države“ sa interesno orijentisa-

nim pojedincima u njoj, distanciranje od posljedica neoliberalne ekonomske politike i socio-

patoloških pojava, ignorisanje (teško je vjerovati da se radi o neshvatanju jednostavnih

kategorija) alternativnog institucionalnog pluralizma (shvaćenog kao dinamička kombinacija raznih ekonomskih institucija),

dubiozna kritika institucije državnog regulisanja, propisivanje limiti-ranih mogućnosti („mjere“) njegovog usavršavanja i zaslijepljenost idejom „mini države“,

ignorisanje postojanja i dominacije neformalnih institucija (tradicije, kulta ličnosti, masovnih vrijednosnih opredjeljenja, istorije, kulture, kolektivnih sjećanja, religioznih osjećanja i ubjeđenja i sl.) kao ob-jektivne kočnice za formiranje i jačanje formalnih institucija,

prećutno poistovjećivanje države i institucija (političkih, ekonom-skih, pravnih) sa pojedincima na vlasti, koji su interesno i „libera-lno“ orijentisani prilikom redistribucije nacionalnih resursa i eksplo-atacije naroda i

zanemarivanje činjenice da je neoliberalni poredak dokazao svoju pogubnost svuda u svijetu, a posebno u državama tranzicije, jer je masovno gušio propagirani individualizam i odvojio stanovništvo od privatne svojine.

Poražavajući rezultati i reprodukovanje krize u većini država postsoci-

jalističke tranzicije je dalo ubjedljiv odgovor na pitanje: da li su u pogledu ekonomskog rasta i razvoja veće mogućnosti institucije tržišnog regulisanja, u uslovima njegovog velikog supstituisanja netržišnim aktivnostima i privi-legijama? Poistovjećivanjem kolektivnih interesa s uopštenim i metafori-čno-ironičnim izrazom “vjera u jednakost”, pojedini “neoliberali” metodo-loški ruše sopstvenu poziciju. To se potvrđuje i nakaradnim tumačenjem “vjere u slobodu”, koja bi po logici stvari trebalo da podrazumijeva jedna-kost svih individua u uživanju (ekonomskih i drugih) sloboda, a ne samo

100

privilegovano “naginjanje terena na jednu stranu” (F. Peroux)?

Prednje razmatranje provocira više pitanja:

Zar neoliberalni poredak nije dokazao masovno gušenje individuali-zma (“vjere u slobodu”)?

Zar institucionalni pluralizam bilo čime sputava liberalni ekonomski ambijent?

Da li je i u čemu gora “diktatura kolektiva u odnosu na pojedinca” od diktature rijetkih i povlašćenih pojedinaca u odnosu na kolektiv? U tom kontekstu je Madžar (2005, s. 21) pravilno primijetio da “po-stoje mnogo obilniji potencijalni tokovi nasilja i prinude koji sponta-no izviru iz decentralizovanih izvora u dobro poznatom hobsovskom okruženju”.

Zar nije jasno da se nije obogatila država (“grabeška”), nego su “pri-grabili” (ili: “prihvatili” - prihvatizacijom) državnu svojinu povlaš-ćeni pojedinci?

Po navedenim pitanjima je svoje mišljenje iznio D. North (1977, p.

188): “u društvu postoje grupe koje nastoje da izvrše redistribuciju prava svojine u svoju korist, koje se mogu označiti kao redistributivne sile”. On je izveo zaključak da je “realna istorijska dinamika, tj. evoucija prava svojine determinisana procesom uzajamnih odnosa sila efikasnosti i redistributiv-nih sila”. I dalja pitanja:

Zar količina društvenog bogatstva (svojine) koju je izgubio narod ni-je približno jednaka količini prigrabljenog?

Zar nije masovno odvajanje stanovništva od privatne svojine ustvari odvajanje od ekonomskih sloboda i gušenje individualizma?

Zar imitatori i improvizatori ne sprečavaju kreiranje institucija? Zar je nejasna potreba komplementarnosti ekonomskih sloboda i e-

konomskih institucija? Zar ne treba fleksibilno i zakonito usklađivati slobodu izbora poje-

dinaca s kolektivnim interesima? Zar nije vidljiv ogromni raskorak između retorike (proklamovanje

principa tržišne konkurencije) i realne prakse, koja navedeni princip krajnje surovo redukuje?

Zar je sporno “obavljanje ekonomskih aktivnosti u precizno definisa-nim i razvijenim institucionalnim uslovima koji ih određuju” (North 1987, pp. 418-22)?

Zar je nemoguća “izgradnja takve institucionalne strukture, prvenst-veno strukture prava svojine, pomoću koje se dostiže maksimizacija dohodaka (društveno blagostanje) i visok stepen sloboda (preko mi-

101

nimizacije troškova za specifikaciju i zaštitu prava svojine” (North 1981, p. 32)?

Zar propagirana i nominovana masovnost privatne svojine nije sup-stituisana izuzetno malim brojem privilegovano obogaćenih pojedi-naca?

Zar ekonomske (i druge) institucije nijesu najrazvijeniji i zar ne dje-luju u pluralističkim kombinacijama upravo u kapitalizmu kao car-stvu “istinskog individualizma”, koje zagovaraju? Itd.

Za pružanje odgovora nijesu potrebna “velika” ekonomska teoretisanja i

znanja. Ali ni kvazi-neoliberalne elaboracije, koje liče na „ekonomski kloko-trizam“ (izraz V. Draškovića za prodavanje magle, sipanje prašine u oči na-rodu). Opčinjenost institucionalnim monizmom (koji se u praksi jednosta-vno pretvara u kvazi-monizam) u bilo kojem obliku je opasna barijera za formiranje realnog institucionalnog pluralizma kao alternative, koja predsta-vlja uslov održivog ekonomskog rasta i razvoja svake savremene privrede. Cilj svih ekonomskih institucija, pa i njihovog pluralističkog (na Univerzi-tetu Harvard kažu “paralelnog”) djelovanja je da služe pojedincima i druš-tvu uopšte, njihovom blagostanju i ekonomskom rastu i razvoju određenog privrednog sistema. To znači da oni na bilo koji način ne redukuju ni potiru, nego naprotiv, potenciraju i stimulišu individualno, jer se preko njega raz-vija kolektivno.

Možda treba istražiti subjekte i relacije koje su odigrale ključnu ulogu u uspostavljanju, širenju i reprodukovanju neoliberalizma. Idući od vrha pira-mide prema osnovi to mogle biti ove karike: oligarhija svjetskog krupnog kapitala – njihovi predstavnici po raznim državama – lokalni medijatori, koji su se pretvorili u “reformiste” - krupno zainteresovane političke, lobisti-čke i prateće “naučne” nomenklature, koje su stvorile mrežu “novih elita” – sitno zainteresovani alibi-ekonomisti i drugi idejni distributeri.

Z. Golubović (2004, s. 5) istražuje u čemu neoliberalna tumačenja od-stupaju od izvorne liberalne koncepcije. Navodeći stavove poznatih svjet-skih ekonomista koji kritikuju “invaziju neoliberalizma”, “kratkovidi ekono-mizam” i “utopiju jedne eksploatacije bez granica” (P. Bourdier, prema: Ibid., s. 11), ona vrši njihovu selekciju i ističe brojne negativnosti neoli-beralizma. U jednoj studiji koju su finansirale UN pod redakcijom Nobelo-vaca R. Solowa i M. Spensa (2008) istaknnuto je da su poslije II svetskog rata 13 država u dugom periodu od 30 godina ostvarivale prosječnu godišnju stopu rasta BDP 7%, ali da nijedna nije primjenjivala neoliberalni koncept. I drugi autori istražuju odstupanja neoliberalizma od liberalizma. J. Dušanić navodi da je odnos između morala i ekonomije pitanje po kojem se oni suštinski razlikuju. Drugu razliku on nalazi u činjenici da je liberalizam bio

102

ideologija nacionalne buržoazije, koja je insistirala na principima individu-alnih sloboda i vladavini prava na nivou nacionalne države, bila je donekle ukorijenjena u sopstvenom narodu, pa nije mogla biti potpuno ravnodušna na njegov socijalni položaj, a nosilac neoliberalne ideje je transnacionalna buržoazija, koja je formirala svetsku oligarhiju kao nadnacionalno društvo, pa insistira samo na ekonomskoj efikasnosti, a indiferentna je na kategorije morala, pravednosti, socijalne odgovornost i sl.

N. Klein (2007, p. 210) ističe da su širom svijeta u zadnjih nekoliko decenija intenzivno korišćeni šokovi da bi se donijele nepopularne neolibe-ralne mjere. Riječ je npr. o privatizaciji i deregulaciji, koja je sprovođena u korist velikih korporacija, privilegovanih pojedinaca i korumpiranih vlada. Šokovi mogu biti ratovi, teroristički napadi i sl. Ona objašnjava da se ekstre-mne mjere, kakve su neoliberalne, daleko lakše sprovode u uslovima tirani-je, šoka i zbunjenosti nego u demokratskim sistemima, metodima “šok tera-pije”, tajnih operacija, ekonomskih blokada i pritisaka, korupcije i sl.

103

2.4 STARI INSTITUCIONALIZAM Predstavnici američkog institucionalizma (T. Weblen, V. Mitchel, Ј.

Commons i Ј. М. Clark) su početkom ovog vijeka i kasnije istupali sa kriti-kom neoklasične hipoteze racionalnog, ”ekonomskog” čovjeka, koji je ori-jentisan samo na maksimiziranje koristi. Ali, oni su samo pominjali institu-cije, posmatrali privredu kao složeni sistem institucija i uglavnom opisivali ekonomske pojave i procese, ali nijesu bili u stanju da predlože konzistentan alternativni program istraživanja. Široko su definisali predmet ekonomije, uključujući u njega mnoge pravne, političke, socijalne, psihološke i druge uslove i faktore koji utiču na privredni život.

Pa ipak, njihova istraživanja su pružila niz metodoloških i konceptu-alnih pretpostavki kasnijim teorijama: evolucionistički pristup društvenoj dinamici, posmatranje promjena kao sastavnog dijela socijalno-ekonomskih procesa, sociologizacija teorije u cjelini, negacija tržišta kao svemoćnog ekonomskog regulatora, tehnološki determinizam, priznanje djelimične dr-žavne regulacije ekonomije itd. Ukazivali su da treba izučavati ne samo funkcionisanje, nego i razvoj (transformaciju) kapitalističkog društva, koje su kritikovali, predlažući razne socijalne programe. Smatrali su da problem zaposlenosti može biti važniji od nivoa plata, i da je nezaposlenost prven-stveno rezultat strukturne neizbalansiranosti, u kojoj se sve više ispoljava uzajamna veza ekonomije i politike.

Prema njihovom mišljenju, tržište ne predstavlja neutralan ni univer-zalan mehanizam alokacije resursa, već sredstvo za bogaćenje najkrupnijih preduzeća monopolista, čiji je partner država. Osnova moći krupnih korpo-racija je tehnika, a ne tržišni zakoni, tako da odlučujuća uloga ne pripada potrošačima, nego proizvođačima (tehnostrukturi).

 T. Weblen V. Mitchel Ј. Commons Ј. М. Clark

104

Smatrali su da treba odustati od ekonomskih analiza koje polaze od po-našanja ekonomskog čovjeka, jer je bitna organizacija, a ne razna pojedi-načna dejstva jedinki. Protiv diktata preduzimača potrebna je koordinisana, zajednička akcija, koju treba da organizuju sindikati i državni organi. U nadležnost države treba da budu obrazovanje, ekologija, medicina i sl.

Institucionalna teorija je nastala i razvijala se kao opoziciono učenje klasičnoj političkoj ekonomiji. B. Seligman je opisao institucionalizam kao „pobunu protiv formalizma“, tj. nastojanje da se u ekonomskoj teoriji odraze ne samo formalni modeli i stroge logičke šeme, nego i realni život u njego-voj raznolikosti. R. Hailbroner je primijetio da je „ekonomska nauka kona-čno izašla iz uskih granica svog bivšeg carstva – carstva proizvodnje i ras-podjele – i sada može polagati pravo na ogroman prostor, koji se proteže od porodičnih odnosa do sporta, od antropologije do državnog prava“. Institu-cionalizam je prihvatio najbolja teorijska i metodološka dostignuća prethod-nih ekonomskih škola: matematički aparat i marginalističke principe neo-klasike, metodološki instrumentarijum njemačke istorijske škole, analizu teorije rente D. Rikarda i K. Marksa i druga dostignuća.

F. List V. Zombard M. Weber

F. List (1789-1846) je kao kritičar A. Smitha u knjizi „Nacionalni sis-tem političke ekonomije“ (1841) istakao je da se privreda mora razvijati uzi-majući u obzir nacionalne specifičnosti, kao što su istorijske karakteristike razvoja, kultura, mentalitet, geografske karakteristike itd. Izrazio je protest protiv formalizma i apstrakcije klasične političke ekonomije. Zalagao se za povećanje svijesti o uticaju ljudskog faktora u ekonomskom razvoju. Smat-rao je da pored tehničkih proizvodnih snaga postoje i socijalne (moralne, kulturne, političke i dr.). Naglašavao je značaj individualizama i političkog protekcionizma.

Slične stavove je zastupao G. Schmoller (1838-1917), ali se u metodo-loškom pogledu zalagao za holizam. V. Zombart (1863-1946) je potencirao ulogu institucija u oblikovanju ekonomskog sistema. Smatrao je da su pre-

105

duzetnici klasa formirana od bivših pljačkaša, feudalaca, špekulanata, trgo-vaca i državnika.

M. Weber (1864-1920) je razlikovao tri tipa upravljanja državom: racio-nalno-legalni, zasnovan na vladavini prava, tradicionalni, zasnovan na isto-rijski uspostavljenim normama i harizmatični, zas-novan na lojalnosti lično-sti lidera i vjeri u njegove jedinstvene sposobnosti.

„Stari institucionalizam“ se pojavio krajem 19. v. i oformio kao pravac ekonomske misli 1920-1930-ih godina. Za polaznu tačku njegovog nicanja smatra se objavljivanje Veblenove „Teorije slobodne klase“ (1899). Kasnije su se pojavile značajne publikacije J. Commonsa, V. Mitchella i J. M. Clar-ka, koje su označile pojavu novog teorijskog pravca s jasno definisanim ide-jama i konceptima, zasnovanim na kritici neoklasike. Njihovi radovi su ob-jedinili: anti-monopolsku orijentaciju („kontrolu društva nad biznisom“ - J. Clark 1926), potrebu za državnom regulacijom privrede, uvažavanje uticaja svih društvenih odnosa na ekonomski rast, uvažavanje uticaja navika, ins-tinkata, običaja i tradicije, korišćenje metodologije svih društvenih nauka (pravo, političke nauke, sociologija itd), induktivni metod analize, kretanje od prava i politike prema ekonomiji, negiranje principa maksimizacije (ko-risnosti, dobiti), metodologiju holizma i udjeljivanje pažnje kolektivnim ak-cijama. Oni su vjerovali da je ljudsko ponašanje pod uticajem institucija kao što su država, korporacije, sindikati, prava, etika, porodica itd.

Uporedne karakteristike neoklasike i institucionalizma

Kriterijum Neoklasika Institucionalizam

Period osnivanja 17.v. 19. v. 20. v. 20-30-tе godine 20. v.

Mjesto razvoja Zapadna Evropa SAD

Period industrijski postindustrijski

Dominantna metodologija analize

metodološki individualizam –individue su primarne, a

institucije sekundarni

holizam – institucije su pri-marne, a pojedinci sekundar-

ni

Karakter rasuđivanja dedukcija (od opšteg ka po-

jedinačnom) indukcija (od pojedinačnog

ka opštem)

Ljudska racionalnost potpuna ograničena

Informacije i znanja puna, neograničena djelimična, specijalizovana

106

Cilj maksimizacija profita i kori-

snosti kulturno obrazovanje, har-

moničnost

Želje određuju se samostalno određuju se kulturom

i kolektivom

Uzajamno dejstvo robno međuljudsko

Zavisnost od djelovanja socijalnih faktora

potpuna nezavisnost nije strogo nezavisna

Ponašanje subjekata nema laži i prinude oportunističko ponašanje

Izvor: Vinogradova 2012, s. 13. Kasnije je u drugoj fazi (1950-1970-te godine) predstavnik institu-

cionalista J. K. Galbraith u knjizi „Novo industrijsko društvo“ (1967) ista-kao ideju da na mjesto samoregulišućeg tržišta dolaze velike korporacije u monopolizovanim granama, podržane od strane države, kojima ne upravlja kapital, nego tehnostruktura (društveni sloj, koji obuhvata naučnike, dizaj-nere, menadžere, finansijere) – koja je organizovana na određeni način na bazi znanja. On je dokazivao da je novi ekonomski sistem itekako planski determinisan, da niko ne vlada potpunom informacijom i da je znanje spe-cijalizovano i djelimično. Moć se pomjerila od pojedinaca prema organi-zacijama, koje imaju grupnu individualnost.

Institucionalno-sociološki pravac ekonomske misli poslije II svjetskog rata imao je naglašene komponente socijalne kontrole, državnog miješanja u ekonomiju i kritike mnogih negativnosti kapitalizma (ekonomske krize, nezaposlenosti, socijalne diferencijacije, siromaštva značajnog broja stanov-nika i sl.). Uključivanjem socijalnih odnosa u predmet ekonomske nauke pokušavale su se prevazići njene karakteristike ”čiste nauke”. Najpoznatiji predstavnici ovog pravca su F. Perroux, J. K. Galbraith, G. Myrdal, R. Heil-broner i dr. Njihove osnovne ideje sastoje se u težnjama: prvo, da se reali-zuje društvena (socijalna) kontrola nad biznisom i kapitalističkom proizvod-njom posredstvom indikativnog planiranja; drugo, da se transformiše kapita-lizam u pravcu klasnog mira, socijalne pravednosti i društva izobilja; i treće, da se nedostaci kapitalizma prevaziđu putem naučno-tehničkog progresa.

107

 F. Perroux G. Myrdal R. Heilbroner

Uporedne karakteristike tržišnog sistema i novog industrijskog društva

J. K. Galbraitha

Kriterijumi poređenja Tržišni sistem Industrijski sistem

Mehanizam koordinacije tržište planiranje

Subjekt vlasti vlasnik tehnostruktura

Osnovni faktor proizvodnje kapital znanja

Donošenje odluka individualno grupno

Ciljni pokazatelj profit obim prodaja

Pokretački motiv prinuda, novac ostvarenje, prilagođavanje

Vodeći sloj bankari, finansijeri pedagozi i naučnici

Izvor: Vinogradova 2012, s. 18. Institucionalno-sociološki pravac je pretendovao na sistemsku, komple-

ksnu i globalnu analizu ekonomskih, socijalnih i političkih faktora duštve-nog razvoja, proglašavajući interdisciplinarni naučni pristup za svoj osnovni teorijski princip. Predstavnici ovg pravca zastupaju potrebu određene pre-raspodjele resursa u korist države, koja treba da rješava zaoštrene ekonom-ske i socijalne probleme (nezaposlenost, siromaštvo, zdravstvena zaštita, ra-slojavanje, ekološka zagađenja, slab kvalitet života većine stanovništva, raz-like u razvijenosti regiona itd.), Galbraith se zalagao za rast investicija u sfe-ri društvenih usluga, socijalne infrastrukture i obrazovanja, za uređenje gra-dova, izgradnju stanova i poboljšanje kvaliteta života. Poznate su njegove koncepcije društva izobilja i nove industrijske države u istoimenim knjiga-ma.

108

2.5 KEYNESOVO EKONOMSKO UČENJE Velika svjetska ekonomska kriza 1929-1932. je obilježena dominacijom

deflacije. Nacionalni dohodak SAD se smanjio se za ½, industrija je radila s pola kapaciteta, a cijene na veliko su bile niže za 32%. Podrivene su osno-vne postavke neoklasičnog modela funkcionisanja privrede. Pitanje zaposle-nosti je postalo prioritetno. Praksu ekonomskog liberalizma zamijenio je intervencionizam. Keynesova ekonomska doktrina je premjestila fokus eko-nomske teorije sa cijena na zaposlenost i kamatnu stopu kao monetarni fenomen. Poseban značaj dobile su investi-cije, potrošnja, štednja i dohodak. Proizvodnja i zaposle-nost zavise od agregatne tražnje, koja je funkcija investi-cija i potrošnje. Potrošnja zavisi od dohotka, kao i štednja. U stvaranju ravnoteže nacionalne privrede štednja je jed-naka investicijama, a dohodakje jednak zbiru potrošnje i investicija. Osnovna poluga privredne aktivnosti, zaposle-nosti i proizvodnje je tražnja. Fiskalna politika stimuliše tražnju, ali prijeti opasnost od pretjerane štednje, koja destimuliše privredni rast. Eliminisanje privrednih ciklusa svjesnom intervencijom makroekonomske politike znači napuštanje povjerenja u slobodno tržište.

U krizi se javlja težnja prema likvidnosti (držanju gotovine). Tu pojavu Keynes je nazvao zamkom likvidnosti. Ona utiče da se privreda koči i da do-lazi do masovne nezaposlenosti. Tzv. Pigou efekat ne može zaustaviti slom. Pad cijena nije dovoljan za rast svih oblika potrošnje (agregatne tražnje). Inflatorna očekivanja stimulišu potrošnju, a deflatorna očekivanja obratno, zbog očekivanja nižih cijena. Zbog toga je Keynes želio da zaustavi pad na-dnica. Nominane nadnice mogu rasti, ali realne moraju zaostajati za poras-tom produktivnosti rada. Put za snižavanje realnih nadnica je inflacija. Key-nes je natojao da pronađe parametre privrednog sistava kojima se može up-ravljati da bi se izbjegle krize i socijalne revolucije. To je ekonomija tražnje sa anti-deflatornom i anti-kriznom ekonomskom politikom, uz elemente društvene solidarnosti i etike. Krize nastaju zbog nedovoljne potrošnje, a posebno investicione potrošnje kao dijela agregatne tražnje. Ona se stimu-liše mjerama monetarne politike i politikom kamatnih stopa.

U Keynesovoj ekonomiji privrednu ravnotežu karakteriše ravnoteža po-nude i tražnje na tržištu robe (kriva I-S) i ravnoteža ponude i tražnje na trži-štu novca (kriva L-M), uz datu kamatnu stopu, koja se takođe određuje na tržištu novca. Marginalni prihod jednak je marginalnim troškovima, dok je marginalni prinos rada jednak marginalnim troškovima rada, tj. realnoj nad-nici. Privreda se nalazi na nivou pune zaposlenosti (specijalni slučaj, teo-rijska konstrukcija). Ako sklonost potrošnji raste sporije od porasta dohotka,

109

onda investiciona aktivnost dobiva podsticaj preko porasta cijena. Kredit-nom ekspanzijom se formira nova efektivna tražnja. Potrošnja ne može biti stimulator proizvodnje ako je nedovoljna.

Neoklasičari polaze od pune zaposlenosti i više se bave pitanjima ra-spodjele dohotka. Keynes polazi od nepune zaposlenosti i više se bavi pi-tanjem kako doći do pune zaposlenosti. U tom smislu Keynesova ekonom-ska misao se može tretirati više kao teorija ekonomske politike nego kao čista ekonomska teorija. To sugeriše i suština njegove koncepcije: potrebno je stimulisati i aktivirati ukupnu efektivnu tražnju (opštu kupovnu moć) i ta-ko uticati na povećanje proizvodnje i ponudu roba. Odlučujući značaj u to-me imaju investicije: što su veće investicije i što je veća njihova efikasnost, veće su granice i tempo rasta proizvodnje. Država može djelovati na investi-cije ili putem regulisanja kamatne stope, ili njihovim usmjeravanjem na društvene radove. Keynesova teorija pretpostavlja aktivnu ekonomsku ulogu države. Ona ignoriše „svemoguću samoregulativnost tržišta“, zbog neizvjes-nosti, rizika i mogućih špekulacija.

Za razliku od Saya, koji je smatrao da proizvodnja sama formira doho-tke i tražnju, Keynes je tvrdio da dohoci nijesu jednaki tražnji, nego je po pravilu premašuju. Cijene se ne mijenjaju tako brzo, one ne uspijevaju po-dići tražnju i uravnotežiti je sa ponudom, pa je neophodna državna interven-cija. On je okrenuo raniju formulu: ponuda ne stvara tražnju, nego obratno, tražnja stvara sopstvenu ponudu. Ukupna tražnja je jednaka realnom obimu nacionalne proizvodnje roba koje su potrošači (stanovnici, preduzeća i vla-da) spremni kupiti pri datom nivou cijena. Rast ukupne tražnje koče dva faktora: psihologija potrošača (s porastom dohotka raste sklonost ka štednji, a opada ka potrošnji) i smanjenje efikasnosti kapitalnih ulaganja (s poveća-njem akumulacije kapitala smanjuje se stopa dobiti, kao rezultat zakona opadajuće produktivnosti kapitala, a to utiče na pad tražnje za investicionim robama).

Keynesovi „recepti“ za izlazak iz krize

110

Na pitanje kako povećati investicije, koje imaju odlučujuću ulogu u po-rastu platežno sposobne tražnje, Keynes je ponudio tri odgovora: a) sma-njiti kamatne stope na kredite (što dovodi do relativnog povećanja granične efikasnosti kapitalnih ulaganja, b) povećati državne rashode, državna kapita-lna ulaganja i državne kupovine i c) podići efikasnost kapitalnih ulaganja. Kao rezultat sprovođenja navedenih mjera, prema njegovom mišljenju, treba da se povećaju proizvodnja i zaposlenost. Keynes je prednost davao budžet-skim instrumentima regulisanja tražnje, jer novčano-kreditni instrumenti (smanjenje kamatne stope) za vrijeme depresije slabo reaguju na investicije.

Važnu ulogu u Keynesovoj koncepciji ima investicioni multiplikator, tj. koeficijent koji izražava odnos između prirasta dohotka i time izazvanog prirasta obima investicija. On pokazuje zavisnost prirasta nacionalnog doho-tka od prirasta investicija, a povećava se u slučaju kada su potrošači skloni da koriste prirast njihovih dohodaka za porast potrošnje (i obratno, opada kada se povećava sklonost potrošača prema štednji). Multiplikacioni efekat se ostvaruje pri postojanju neiskorišćenih mogućnosti i nezaposlene radne snage, što znači da on ima ograničeno dejstvo.

J. M. Keynes je predložio dopunjenu varijantu ”kembridžske jedna-čine”, uvođenjem stope obaveznih bankarskih rezervi: N = P (K + r x K'),

gdje je N = novčana masa kao zbir papirnog novca i drugih sredstava plaćanja, P = cijena jedinice potrošnje (indeks troškova života), K i K' ekvi-valenti količine jedinica potrošnje koji ljudi čuvaju u gotovini i bankarskim depozitima (deposits), r = stopa obaveznih bankarskih rezervi.

Keynesijanska teorija novca je uvela nove aspekte u objašnjenju novča-ne tražnje. U svom kapitalnom radu ”Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca”, J. M. Keynes objašnjava motive gubljenja (”curenja”) novca iz opti-caja, koji dovodi do smanjenja platežno sposobne tražnje, što koči razvoj proizvodnje. Kao osnovne uzroke štednje u novčanom (likvidnom) obliku on navodi tri fundamentalna psihološka faktora (motiva): transakcioni, spe-kulativni i predostrožni. Transakcioni motiv štednje zasnovan je na planira-nju poslova koji treba da omoguće očuvanje novčanog dohotka na datom ni-vou, jer od njegove visine zavisi struktura potrošnje. Svaki dodatni dolar do-hotka povećava potrošnju, koja je, prema Keynesovom mišljenju, manja od tog dolara, i naziva se granična sklonost ka potrošnji. Spekulativni motiv štednje ima ključni značaj, jer u uslovima neizvjesnosti i rizika na finansij-skom tražnja za novcem zavisi od dohotka koji donose obligacije, akcije i drugi vrijednosni papiri. Pojedinci spekulativno razmišljaju da kamatna sto-pa može biti veća od očekivane, pa ne ulažu ušteđevinu u kupovinu hartija od vrijednosti, jer povećanje kamatne stope dovodi do smanjenja njihove vrijednosti, tj. kursa hartija od vrijednosti, koji direktno proporcionalno za-

111

visi od dohotka koji one donose (dividenda od akcija, kamata od obligacija), a obrnuto proporcionalno od kamatne stope na štedne uloge. Motiv predo-strožnosti je povezan s rizikom eventualnog gubitka od ulaganja u vrijedno-sne papire, koji može nastupiti u slučaju povećanja kamatne stope, pa poje-dinci razmišljaju da je bolje čuvati novac bez dohotka, nego stvarati gubitak. Ovaj motiv je veoma blizu spekulativnom. Na taj način, Keynes je uveo u ekonomsku nauku pitanje izbora optimalne strukture aktiva pojedinaca (uče-šće novčanih sredstava i učešće hartija od vrijednosti), odnosno pojam sklo-nost ka likvidnosti. Ukupna novčana tražnja M određuje se, prema mišljenju Keynesa, prema sljedećoj formuli:

M = M1 + M2 = L1 (Y) + L2 (r),

gdje je M1=transakciona tražnja (gotovina), M2= pekulativna tražnja, Y=nacionalni dohodak, r = kamatna stopa, a L1 i L2 su funkcije likvidnosti (1987, s. 122).

Američki nobelovac za ekonomiju J. Tobin (1981) usavršio je navede-nu formulu, uvodeći u analizu očekivanja pojedinaca, pa je formula novčane tražnje MD dobila sljedeći oblik:

MD=M1

D + M2D = L1(Y)+L2(a-ā),

gdje je M1D = veličina gotovine koja odgovara transakcionom motivu i mo-

tivu predostrožnosti, M2D= veličina gotovine koja odgovara spekulativnom

motivu, L1(Y) funkcija likvidnosti koja zavisi od veličine dohotka, a L2 (a-ā) = funkcija likvidnosti koja zavisi od kamatne stope (a = tržišne i ā = nor-malne očekivane - Čepurina Ibid., s. 381).

Opšta ravnoteža na robnom i novčanom tržištu istražuje se pomoću komparativnog modela krivih ”IS-LM”, koji je razradio J. Hicks (1937, pp. 147-59) na bazi kejnsijanske teorije ravnoteže. Polazi se od pojednostav-ljenih modela, pri čemu se pretpostavlja stabilan nivo cijena. To znači da su nominalni nacionalni dohodak, nacionalni proizvod i kamatna stopa realne veličine. Odmah je potrebno objasniti suštinu investicionih rješenja (kao komponentu ukupnih troškova), koja polaze od motiva korisnosti s aspekta poređenja troškova i efekata.

Ovdje se postavlja vječito ekonomsko pitanje alternativnosti i koris-nosti: isplati li se danas potrošiti za investicije određenu sumu novca, da bi u budućnosti imali određeni efekat? Odgovor na to pitanje zavisi od alterna-tivne vrijednosti investicija. Ako za investicije treba uzeti kredit po odre-đenoj kamatnoj stopi, alternativna vrijednost investicija odražava kamatu koju uzima kreditor, a ako firma troši sopstvena sredstva za investicije,

112

alternativma vrijednost se određuje dohotkom, koji bi se mogao dobiti od upotrebe tih sredstava u druge svrhe. Uopšteno govoreći, alternativna vri-jednost investicija odgovara tržišnoj kamatnoj stopi. Ako je npr. kamatna stopa 5% godišnje, na 200.000€ firma može dobiti 10.000€ kamate. Ako se ocijeni da će se investiranjem iste sume u mašine ostvarivati efekti uštede ili zarade od 12.000€, firma će se odlučiti za investiranje. Logično je da u eko-nomskoj stvarnosti postoje mnoge varijante investiranja, koje daju različite efekte, kao i činjenica da što je niža kamatna stopa viši je nivo investicija (pri ostalim jednakim uslovima). To znači da sniženje kamatne stope smanjuje alternativnu vrijednost investicija (segment “A” na slici).

Model IS-LM

Kriva ”IS” (investicije-štednja) predstavlja geometrijsko mjesto tačaka,

koje označavaju razne ravnotežne tačke na robnom tržištu, tj. kombinacije između kamatne stope k i nacionalnog dohotka Y na robnom tržištu. Ona u svom nazivu sadrži pojmove investicija i štednje, tj. novčana sredstva iz ko-jih firme i domaćinstva ostvaruju svoje investicione nabavke. Izvodi se iz

113

krive planiranih investicija, jer su one u neku ruku vezivni elemenat između kamatne stope i nacionalnog dohotka, pošto one zavise od kamatne stope, s jedne strane, a utiču i na nivo nacionalnog dohotka, s druge strane (Ibid., ss. 326-7). Rast kamatne stope dovodi do pada planiranih investicija, i do pos-ledičnog pada nacionalnog dohotka (tj. proizvodnje), što je prikazano na sli-ci koja slijedi (segment “A”).

Prenošenje kamatne stope iz segmenta „A“ u segment „C“ – kriva IS

Zavisnost kamatne stope, investicija i nacionalnog dohotka (nacional-nog proizvoda) prikazuje se povezivanjem tri segmenta: grafika investicija u gornjem lijevom uglu (segment “A”), ”keynesijanskog krsta” u donjem des-nom uglu (segment “B”) i krive IS, koja povezuje nivo nacionalnog dohotka s kamatnom stopom (segment “C”). U segmentu “A” vidi se da kamatna stopa od 5% odgovara većem nivou investicija I2 itd. Prelazeći od segmenta “A” prema segmentu “B” vidi se da nivoima investicija I1 i I2 odgovaraju različiti ravnotežni nivoi nacionalnog dohotka Y1 i Y2, koji se nalaze na odgovarajućim linijama presjeka krive nacionalnog proizvoda i krivih troš-kova, tj. potrošnje (C + I1 + G i C + I2 + G, gdje je C= potrošnja, I= investicije a G= državne kupovine ili državna potrošnja). Prenoseći kamatne stope iz segmenta “A” i odgovarajuće ravnotežne nacionalne dohotke (iz segmenta “B”) u segment “C”, dobija se kriva IS, koja prolazi kroz tačke s koordinatama (Y1, k1) i (Y2, k2). Grafik planskih investicija (u segmentu “A”) pokazuje da svakoj tački kamatne stope odgovara konkretni nivo planskih investicija (npr. kamatnoj stopi od 10% - tj. k1, odgovara 1.000 mlrd.$ – tj. nivo I1).

Prelazeći od segmenta “A” prema segmentu “B” vidimo da svakom ni-vou planskih investicija odgovara konkretni nivo potrošnje, a preko nje na-

114

cionalnog dohotka (npr. nivou I1 odgovara kriva potrošnje C + I1 + G i nacionalni dohodak Y1 od cca 1.200 mlrd $). Dalje, nivou investicija I2 odgovara kriva potrošnje C + I2 +G i nacionalni dohodak od oko 2.800 $ (Y2).

Ako prenesemo kamatne stope iz segmenta “A” u segment “C”, i svaki ravnotežni nivo nacionalnog dohotka iz segmenta “B” u segment “C”, dobi-jamo pravu liniju koja prolazi kroz tačke Y1, k1 i Y2, k2, koja ustvari pred-stavlja ravnotežnu krivu IS. Tačka Y1, k1 pokazuje da pri kamatnoj stopi od 10% ravnotežni nivo nacionalnog dohotka iznosi 1.200 mlrd $, dok niža kamatna stopa od 5% povećava planske investicije i samim tim dovodi do povećanog ravnotežnog nacionalnog dohotka u iznosu cca 2.800 mlrd $ (za-to tačka Y2, k2 leži na krivoj IS niže i više desno).

Ako se kriva IS interpretira na tržištu novca, ona pokazuje kamatnu stopu na osnovi koje se uravnotežuje tržište zajmovnih novčanih sredstava pri svakom nivou dohotka. Kada dohodak raste od nivoa Y1 na nivo Y2, nacionalna štednja raste. Porast dohotka i nacionalne štednje dovodi do rasta zajmovnih sredstava i snižava kamatnu stopu sa k1 na k2. To se odražava na krivoj IS tako što viši nivo dohotka znači nižu ravnotežnu kamatnu stopu, tako da kriva IS ima negativan nagib.

Značajno je istaći da rast državnih rashoda ili smanjenje poreza utiču na smanjenje nacionalne štednje pri datom nivou dohotka, a da smanjenje po-nude novca utiče na porast kamatne stope, koja obezbjeđuje ravnotežu.

Kriva LM

Kriva LM (likvidnost-novac) predstavlja međusobni odnos između ka-

matne stope i nivoa nacionalnog dohotka na tržištu novca. Ona spaja tačke koje označavaju razne kombinacije kamatne stope i nivoa realnog nacional-

115

nog dohotka, pri kojim se tržište novca nalazi u ravnoteži. Kriva LM proizi-lazi iz slike sa s. 242 pod b, gdje kriva tražnje novca Dn odgovara nacional-nom dohotku Y (Dn =Y,), usled čega rast nacionalnog dohotka pomjera kri-vu tražnje desno-gore (i obratno), a to dalje utiče na promjenu ravnotežne veličine kamatne stope (na njen porast). Drugim riječima, veličina novčane tražnje Dn direktno je proporcionalna dohotku, a obratno je proporcionalna veličini kamatne stope. Na taj način, veće kamatne stope odgovaraju većem nivou nacionalnog dohotka. Spajanjem odgovarajućih kombinacija (Y1,R1, Y2,R2 itd.) dobija se kriva LM, što je prikazano na prethodoj slici.

Rast dohotka s nivoa Y1 na nivo Y2 pomjera krivu tražnje novca Dn1 gore i desno u položaj Dn2, što dovodi do rasta kamatne stope sa nivoa k1 na nivo k2. Što je veći rast dohotka, veća je novčana tražnja Dn, a posljedično je veća i kamatna stopa k. Kriva LM je geometrijsko mjesto tačaka ravnoteže na tržištu novca. Ona pokazuje nivo kamatne stope koja dovodi u ravnotežu tržište novca novca pri svakom datom nivou dohotka.

Iz jednačine razmjene znamo da je M x V = P x Y, pa ako pretpos-tavimo da je V = const., dolazimo do zaključka da pri svakom nivou cijena samo ponuda novca određuje nivo dohotka, tj. pri datom nivou cijena (i ka-matne stope) rast ponude novca povećava dohodak. Rast ponude novca, koji dovodi do rasta dohotka, utiče na povijanje krive LM udesno, a smanjenje ponude smanjuje dohodak i savija krivu LM ulijevo. U oba slučaja kriva LM ima pozitivan nagib, jer predstavlja zavisnost između dohotka i kamatne stope. Pri konstantnom nivou dohotka Y, smanjenje ponude novca sa Sn0 na Sn1 dovodi do porasta kamatne stope k0 na nivo k1, što dovodi do uravnote-ženja novčanog tržišta i pomjeranja krive LM gore, u položaj LM1. Poveća-nje ponude novca sa Sn0 na S2 dovodi do smanjenja kamatne stope ko na nivo k2, uravnoteženja novčanog tržišta i pomjeranja krive LM dolje, u po-ložaj LM2, što je prikazano na slici koja slijedi.

Pomjeranje krive LM

116

Prikazivanjem krivih IS i LM na istom grafiku dobija se ekonomska ravnoteža (kratkoročna) u ravnotežnoj tački presjeka E, koja određuje ka-matnu stopu k0 i dohodak Y0. Te veličine obezbjeđuju ravnotežu na robnom i novčanom tržištu. U tački E nalaze se u ravnoteži i tržište roba i tržište nov-ca, jer se u njoj sijeku kriva IS s negativnim nagibom (kao skupom kombi-nacija kamatne stope i nacionalnog dohotka koje obezbjeđuju ravnotežu na robnom tržištu), i kriva LM s pozitivnim nagibom (kao mogući skup kombi-nacija koje obezbjeđuju ravnotežu na novčanom tržištu). U tačkama A i D na krivoj IS tržišta roba nalaze se u ravnoteži, a tržišta novca se ne nalaze u ravnoteži (kod tačaka B i C je obratno - Dolan 1994, ss. 351-357.

Ravnoteža krivih IS i LM

117

2.6 SOVJETSKA EKONOMSKA MISAO I OSTALE SOCIJALISTIČKE ŠKOLE

     V. I. Lenjin N. Biharin N. Kondratjev E. Slucki

Na razvoj sovjetske ekonomske misli presudno su uticali: teorijsko

nasleđe, naslijeđeni i novoformirani istorijski uslovi (zaoštrena klasna bor-ba, izgradnja socijalizma, pozicija SSSR u svijetu), nivo ekonomske razvije-nosti i subjektivni faktori (dominacija politike nad ekonomijom, monopol države i partije u društvu, vjera u mogućnost izgradnje komunizma), pa kroz tu prizmu navedenih uslova i vremena u kojima su nastajala treba posmatrati pojedina teorijska ekonomska shvatanja i njihov različit vrijednosni nivo. Najplodniji razvoj ostvaren je u tzv. ”zlatnim” 1920-im godinama, u periodu oštre borbe mišljenja o putevima izgradnje socijalizma. To je period nove ekonomske politike (koja je zamijenila tzv. ratni komunizam), kada se sov-jetska ekonomska misao prva u svijetu suočila s fenomenom mješovite eko-nomije (istitucionalni pluralizam).

Diskusijama po pitanju odnosa socijalističkog (nerobnog) i kapitalistič-kog (robnog i sitnorobnog) sektora, grada i sela, industrije i poljoprivrede (s aspekta cijena, akumulacije itd.), plana i tržišta (kao regulatora dva genetski različita sektora), uspostavljanja privredne ravnoteže, industrijalizacije, ne-jednake razmjene, regulatora privrede u prelaznom periodu (osnovni eko-nomski zakon), izbjegavanja krize, tržišne konjunkture, planiranja (direk-tivnog i perspektivnog), deficitarnosti proizvoda, narušavanja saveza radni-ka i seljaka, proletarijata u ulozi eksploatatora itd. - došlo se do zaključaka koji predstavljaju veliki doprinos ekonomskoj nauci.

Pored navedenih velikih ekonomskih diskusija, sovjetska ekonomska misao je obogatila svjetsku ekonomsku nauku Lenjinovim ekonomskim učenjem, konjunkturnim istraživanjima, metodologijom planiranja, Feldma-novom teorijom ekonomskog rasta, dostignućima ekonomsko-matematičke škole, А. Konjusovom teorijom ponašanja potrošača, V. Novožilovljevom analizom efektivnosti kapitalnih ulaganja, otkrićem linearnog programiranja

118

Nobelovca L. Kantoroviča, sastavljanjem prvog međugranskog bilansa u obliku šahovskih polja, istraživanjima Dmitrijeva i E. Sluckog, itd. Značajne su i ekonomske ideje L. Trockog, N. Kondratjevljeva teorija velikih kapi-talističkih ciklusa (”dugih talasa”), koja je predviđala neprekidan razvoj kapitalizma, Kubaninova poređenja američke i sovjetske poljoprivredne pro-izvodnje, N. Buharinova ”proročanstva” tragičnih posljedica aktivnosti Sta-ljinove ”nove ljevice” (izrabljivačko uređenje s jednakošću na gotovo ro-bovskom nivou, s organizovanom prisilom i raspodjelom na kazan), kao i Kondratjevljevi stavovi o kidanju niti između planskih predviđanja i stvar-nosti (što vodi proizvoljnosti planova i opadanju zainteresovanosti za izvr-šenje planskih direktiva) itd.

     L. Kantorovič V. Novožilov E. Preobraženski E. Bernštejn

Nezaobilazne su i diskusije o predmetu i metodi političke ekonomije (prevazilaženje tzv. ograničene verzije njenog postojanja), zakonu vrijed-nosti i robnonovčanim odnosima, prvobitnoj socijalističkoj akumulaciji, kooperaciji, novčanoj reformi, pokretačkim snagama i dijalektičkim protivu-rječnostima socijalističke ekonomije, kao i kritika buržoaske političke eko-nomije (s prosvjetiteljskog aspekta).

E. Liberman I. Birman S. S. Šatalin L. Abalkin

119

Početkom i sredinom 1960-tih godina Е. Liberman, Lisicki, I. Birman i dr. razrađivali su koncepciju tržišnog socijalizma po ugledu na istraživanja Šikove (ČSSR), Langeove (Poljska), mađarske (J. Kornai) i jugoslovenske samoupravne škole. Predložene ideje postepene transformacije direktivnog, centralizovanog, birokratizovanog, komandno-administrativnog sistema u mješoviti sistem nijesu u praksi prihvaćene, pa je kroz dvije i po decenije plaćena visoka cijena prelaska na tržišne metode privređivanja (slom socija-lizma, raspad SSSR, duboka ekonomska kriza, itd.).

Nezavisno od mnogih negativnosti (voluntarizam, apologetika, subjekti-vizam, dogmatizam, formalizam, ideologiziranost, raskorak teorije i prakse i sl.), smjenjivanja velikih uzleta i padova, raznih teorijskih uticaja, mnogih stranputica i pogrešnih učenja, sovjetska ekonomska misao je u suštini bila originalna, a njen značaj nije dovoljno istražen i vrednovan.

Jednu od glavnih barijera u razvoju sovjetske ekonomske misli pred-stavljalo je oslanjanje na elemente specifičnog začaranog kruga: državna svojina - monopol državnog sektora - totalna planska determinisanost - put u komunizam. Na navedenim kontroverznim elementima nije bilo moguće izgraditi cjelovitu naučno zasnovanu ekonomsku teoriju. Pored toga, sovjet-ska ekonomska misao se razvijala kao ideološka reprodukcija administrati-vno-komandnog sistema vlasti, pa je često nenaučno interpretirala pojedine ekonomske kategorije, pojave, procese i zakone, u cilju zamagljivanja njiho-ve suštine. U tom smislu, ekonomski zakoni su posmatrani kao svjesno iz-građeni, a razvoj kao teleološki predodređen proces.

Kao rezultat državno-partijskog monopola na istinu, sve ekonomske dis-kusije imale su političku pozadinu, što je doprinijelo formiranju specifične dualnosti sovjetske ekonomske misli po mnogim pitanjima (npr. socijalis-tičkoj privredi je priznavan robni karakter, ali ne i tržišni).

Na taj način je Lenjinova ideja vodilja da država ne može po svojoj vo-lji formirati nove proizvodne odnose, već se oni formiraju u praktičnoj djelatnosti najširih masa, pretvorena u svoju suprotnostu - u dogmu i prisilu. Kao bumerang su se reprodukovali nezainteresovanost, nemotivisanost, nee-fikasnost, fiktivna zaposlenost, uravnilovka, slab kvalitet proizvoda i usluga, sociopatološke pojave, deficitarnost proizvoda i druge deformacije, što je kulminiralo raspadom SSSR 1991.

Liniju prepoznavanja sovjetskih ekonomista čini njihov odnos prema elementima relacija svjesno-stihijno, plansko-tržišno, nerobno-robno, orga-nizovano-spontano. Robnonovčani odnosi su bili par exelance pitanje, koje je do kraja ostalo aktuelno, kontroverzno i otvoreno, posebno s aspekta ne-istraženosti zakona robne proizvodnje u socijalizmu, oblika njihovog ispo-ljavanja, dometa djelovanja i stepena interakcije s planiranjem. Ideje natura-

120

lizacije i organizovane ekonomske prinude uvijek su u manjoj ili većoj mjeri provejavali u sovjetskoj ekonomskoj teoriji i praksi. Planiranje je figuriralo kao supstitut robnonovčanih odnosa, uzdizano je do mita, a imalo je moć zakona, jer se ono teorijski, politički i organizaci-ono nametalo kao osnovno preimućstvo socijalizma nad kapitaliz-mom.

Teleološka tiranija planskih ciljeva i potcjenjivanje zakona vrijednosti znatno su doprinijeli ”bijednom računu socijalizma” (S. S. Šatalin). Cje-novni dispariteti, špekulativno tržište, dvojni kurs rublja, robni deficiti i sl. dugo su ukazivali na značaj i veličinu grešaka, kao i na potrebu njihovog uklanjanja. Međutim, nijesu nađena rješenja za probleme koji su se zaoš-travali i nagomilavali.

U periodu perestrojke, kada je prihvaćena ideja o dijalektičkom društ-venom razvoju kao složenom i dinamičkom usaglašavanju suprotnih intere-sa integracije i dezintegracije, izgradnje novog i rušenja starog, sovjetska ekonomska misao je značajno liberalizovana, ali nije iskoristila istorijsku šansu da pruži naučno zasnovanu viziju budućnosti i teoriju izlaska zemlje iz krize. Ona je bila usmjerena na iznalaženje ”spasonosnih formula”, ali je predlagala samo kompromisna i palijativna rješenja, koja su bila na liniji suspenzije negativnih i afirmacije pozitivnih djelovanja monopolskog partij-skog sistema, kao i njegovog prilagođavanja zahtjevima vremena.

Ali, narasle suprotnostu su zahtijevale radikalna rješenja, usmjerena na definisanje optimalnih granica i odnosa između centra, okruženja i perife-rije, na zamjenu regulisane ekonomije mješovitom, na uvažavanje socijalnih faktora razvoja, na uvođenje pluralizma svojinskih odnosa, nove institucio-nalne strukture itd.

 O. Lange J. Kornai O. Šik G. Kolodko

Poznati poljski ekonomist O. Lange emigrirao je u SAD 1934. U raspravi o marksističkoj i modernoj ekonomskoj teoriji (Review of Econo-mic Studies, june 1935) on daje prednost teoriji marginalističke korisnosti u

121

odnosu na teoriju radne vrijednosti u oblasti analize pojava i pro-cesa kapitalističkog tržišnog mehanizma (i obratno, u oblasti analize institu-cionalnog okruženja on daje prednost teoriji vrijednosti). Zagovornik je države blagostanja i državne intervencije. Pokušao je da primjenom mar-ginalističke tehnike izgradi sistem ”čiste” teorije socijalizma. Vratio se u Poljsku poslije završetka II svjetskog rata, kada napušta pozicije građanske ekonomije i postaje jedan od najistaknutijih predstavnika marksističke poli-tičke ekonomije.

J. Kornai je jedan od teoretičara mađarske privredne reforme. Bavio se problemima rasta i ravnoteže socijalističke privrede, a posebno problemima deficita (u istoimenoj knjizi iz 1980) s ekonomskog, socijalnog i moralnog aspekta. U tom smislu, on ukazuje na uzročno-posljedične veze deficita sa inflacijom, špekulativnim tržištem, sociopatološkim pojavama, socijalnim nepravdama i sl. Njegova koncepcija, način izlaganja i metodologija su ne-standardni, s širokom primjenom matematičkog aparata.

Jugoslovenska ekonomska misao je slijedila izabrani put samouprav-nog socijalističkog razvoja, vjerujući da je to racionalni oblik ekonomske organizacije društva. Teorijski je sve bilo možda dobro zamišljeno, ali je po-stojao stalni raskorak teorije i prakse, uz dominaciju politike nad ekonomi-jom, zanemarivanje dostignutog nivoa razvijenosti proizvodnih snaga, radne kulture i navika, postojanje brojnih protivurječnosti, disproporcija, konflikt-nih interesa, potrebe postupnog razvoja (koji je ostvarivan na račun spoljnog zaduživanja), itd. Apsolutizovanje i glorifikovanje samoupravne ideje dove-lo je do njenog pretpostavljanja stvarnosti, što je onemogućavalo objektivna ekonomska istraživanja i kritičko preispitivanje prakse.

Adekvatno zaoštravanju ekonomske krize, ekonomski teoretičari su se sve više bavili praktičnim privrednim problemima. Jedni su ulagali napor da se pronađu pravci razvoja samoupravne institucionalne osnove, drugi su tra-žili izlaz iz krize u sužavanju ili čak potpunom uklanjanju državne interven-cije, a treći su predlagali određena poboljšanja na užim područjima ekonom-skog sistema (sistem i politika cijena, raspodjela, finansijski mehanizmi i sl.). Istaknuto mjesto u razvoju jugoslovenske ekonomske misli zauzimaju rasprave o potrebi postojanja političke ekonomije socijalizma i definiciji njenog predmeta, razmatranje društvene svojine, diskusije o stepenu robno-sti samoupravne privrede, funkciji tržišta, odnosu plana i tržišta, normalnoj (opštoj ravnotežnoj) cijeni i ciljnoj funkciji samoupravnog preduzeća.

Jugoslovenska ekonomska misao je manje značajna po svom opusu, broju istaknutih ekonomista i tradicijama, a više po specifičnoj elaboraciji samoupravnog privrednog modela, koji je pružio široke mogućnosti za teorijska uopštavanja i problematizovanje novih ekonomskih fenomena.

122

Afirmacija samoupravnih sporazuma, društvenih dogovora i udruživa-nja rada, u regulisanju ekonomskih odnosa potisnula je tržišne kriterijume, što je dovelo do dezintegracije privrede, favorizovanja kratkoročnih i parci-jalnih ciljeva i interesa, autarhičnosti, neracionalnosti, voluntarizma, a pos-ljedično do širenja državne intervencije. Ekonomija bez tržišne prinude za-pala je u velike teškoće, praćene stagnacijom, inflacijom, unutrašnjom i spoljnom nelikvidnošću itd.

Jugoslovenska ekonomska misao, smatra I. Maksimović (1980, s. 105): ”više predstavlja kompilaciju i kombinaciju...postojeće naučne ekonomske misli, nego napor da se definiše nešto novo.” U nedostatku originalnih ide-ja, jugoslovenska ekonomska misao je pribjegavala ekonomskim interpreta-cijama i improvizacijama samoupravnih ideja, pod uticajem lijevo orijenti-sanog dogmatizma (balasta prošlosti) i desno orijentisanog utopizma (ideali-sanje budućnosti).

123

2.7 NEOKLASIČNA SINTEZA

 D. Patinkin A. Phillips P. Samuelson R. Harrod

Neoklasična škola je poslije II svjetskog rata prihvatila Keynesovu teo-riju kao neophodnu metodološku osnovu, jer je bila očigledna potreba drža-vne intervencije u privredi, zbog nemogućnosti idealne samoregulacije tržiš-nog mehanizma, očuvanja pune zaposlenosti i upravljanja efektivnom traž-njom. Naravno, potencirana je ”veza” Keynesove teorije sa neoklasičnim tradicijama opšte ravnoteže, prema kojoj keynesijanstvo objašnjava posebni slučaj - ravnotežu u uslovima nepotpune zaposlenosti. Takvo tumačenje je doprinijelo razvoju ortodoksnog keynesijanstva, koje je postalo vodeća teo-rijska ekonomska škola u posleratnom periodu na Zapadu, jer je formulisalo osnovne principe ekonomske politike i razradilo nove probleme mikroeko-nomskih procesa, ekonomskog rasta, inflacije, tržišta pojedinih roba itd.

Termin ”neoklasična sinteza” prvi je predložio engleski ekonomist J. Hicks još 1937. On je teorijski model Keynesa sveo na slučaj posebnog sta-nja ekonomije, kada se ona nalazi u tzv. ”zamci likvidnosti” (kada rast po-nude novca prestaje da utiče na veličinu kamatne stope, a posljedično i na investicije, i kada se narušava automatizam uspostavljanja ekonomske rav-noteže putem novčano-cjenovnog mehanizma koji predviđa neoklasična teo-rija). Izvodeći ekonomiju iz ”zamke likvidnosti” pomoću budžetskog reguli-sanja, tobože je moguće ponovo vraćanje na mehanizam koji djeluje u skla-du sa neoklasičnim principima. U Hicksovoj interpretaciji, Keynesova teori-ja gubi značaj opšte teorije i pretvara se u teoriju koja opisuje uslove eko-nomske depresije, zastoja i krize, tj. u teoriju ravnoteže u uslovima nepot-pune zaposlenosti.

Neki aspekti Keynesove teorije (tzv. realni ili reproduktivni faktori) su detaljno razrađeni: dinamika efektivne tražnje, funkcija potrošnje i investi-cija, shvatanje multiplikatora (koji povezuje investicije s prirastom dohotka) i akceleratora (koji objašnjava obratnu vezu prirasta dohotka s rastom inves-ticija). Ali, aspekti vezani za novčanu sferu su zanemareni: formiranje nov-

124

čane tražnje, veličina kamate i nivo cijena, iako se važna zasluga Keynesa sastoji u prevazilaženju klasične dihotomije između novčanih i realnih sek-tora, i uključivanju novca u proces formiranja nivoa i zaposlenosti.

Razvoj neoklasične sinteze je povezan sa tzv. ”efektom bogatstva” (”efekat realnih štednih uloga”) D. Patinkina i ”krivom Phillipsa”. Suština ”efekta bogatstva” se sastoji u težnji potrošača da zadrže realnu vrijednost svojih štednih uloga. Ako cijene brzo rastu pod uticajem konjunkture, realno bogatstvo (štednja) počinje da se ”topi”, pa štediše smanjuju potrošnju i po-većavaju štednju da bi uspostavili njen realni nivo. To će smiriti konjun-kturu i rast cijena. U obratnom slučaju, pad cijena će uvećati njihovo realno bogatstvo, što stimuliše trošenje štednih uloga na kupovine, tražnja raste i utiče na rast cijena. Dejstvo ”efekta bogatstva” na taj način teorijski elimi-niše mogućnost neravnoteže na tržištu roba. Ali, ideja Keynesa se sačuvala na tržištu rada, gdje su nadnice relativno stabilne i ne podliježu zakonima tržišta zbog aktivnosti sindikata, i na tržištu novca, gdje su pod određenim uslovima kamatne stope krajnje niske, tako da kreditno-novčana politika gu-bi svoju efikasnost (”zamka likvidnosti”).

Početni impuls nicanju nezaposlenosti u Patinkinovom modelu izaziva spoljni faktor (smanjenje ukupne tražnje). Na tržištu rada se javlja pritisak za smanjenje plata. Pad cijena putem efekta realnih štednih uloga stimuliše agregatnu tražnju, što dovodi do porasta proizvodnje, zaposlenosti i ravnote-že na tržištu.

Monetaristi su smatrali da je proces stalnog popunjavanja monetarnog opticaja novcem u dugom roku opasan po privredu, jer dovodi do kumula-tivne inflacije (Wicksell), tj. do hiperinflacije. Prema mišljenju M. Friedma-na (1973) „čak i otvorena hiperinflacija nema toliko nepovoljno djelovanje na proizvodnju kao prigušena inflacija, u kojoj je pretežan broj cijena zadr-žan znatno ispod ravnotežnog nivoa“.

Pod uticajem realne rastuće inflacije, Keynesova ideja pune zaposle-nosti zamijenjena je idejom alternative, odnosno izbora između nivoa za-poslenosti i tempa inflacije, čemu je doprinijela tzv. ”kriva Phillipsa”. A. Phillips je 1958. opisao korelacionu vezu između nivoa nezaposlenosti i promjena prirasta plata (inflacije). Navedena zavisnost je predstavljena na krivoj koja pokazuje da se sa rastom nezaposlenosti inflacija smanjuje, i ob-ratno. Na taj način inflacija se počela posmatrati kao cijena visokog nivoa zaposlenosti, a nezaposlenost kao cijena za niski rast cijena.

125

„Rana“ Philippsova kriva i njen odnos s godišnjom stopom rasta plata

Na slici a prikazana je ”rana” ili ”prosta” kriva Phillipsa, gdje je na y-

osi predstavljen godišnji nivo inflacije u %, a na x-osi godišnji nivo nezapo-slenosti u %. Prema grafiku, visoku inflaciju prati nizak nivo zaposlenosti, što odgovara rastu cijena pri uvećanju ukupne tražnje (praćene rastom real-nog nacionalnog dohotka). Na slici b prikazana je zavisnost između pome-nuta dva faktora (x i y) i trećim faktorom z, koji predstavlja godišnji tempo rasta plata. Pretpostavlja se da između nivoa inflacije i rasta plata postoji sljedeća veza:

% inflacije = % rasta plata - % rasta produktivnosti rada. Suština neoklasične sinteze je u tome što koristi nekad keynesijanske a

nekad neoklasične recepte, zavisno od stanja nacionalne ekonomije. Najbolji regulator su, prema mišljenju njenih predstavnika (J. Hicks, P. Samuelson i dr.), novčano-kreditne metode. Tržište je sposobno samo da uspostavi rav-notežu između ponude i tražnje, proizvodnje i potrošnje, ali se ne preuvel-čava njegova regulativna uloga, već se priznaje potreba aktivnog državnog miješanja u slučajevima usložnjavanja ekonomske situacije.

Škola neoklasične sinteze obuhvata široko polje istraživanja: ekonomski rast, ekonomski ciklusi, makroekonomska politika, ekonomska ravnoteža, analiza nezaposlenosti i metode njenog regulisanja, oporezivanje itd. Razra-di ovih teorija doprinijeli su R. Harrod, P. Samuelson, J. Hicks i dr. Za raz-liku od Keynesa, koji je uzroke kriza tražio u padu granične efikasnosti ka-pitala, tj. očekivane stope dobiti na kapital u poređenju sa tekućom kamat-nom stopom, usled neizvjesnosti i nesigurnosti na tržištu kapitala (prven-stveno na tržištu hartija od vrijednosti), dalji razvoj teorije ciklusa tekao je u pravcu preciziranja i razvijanja teorije efektivne tražnje (ona prema Keynesu predstavlja ukupni dohodak koji će dobiti preduzetnici od količine tekuće

126

zaposlenosti, uključujući i dohotke kojima će platiti druge faktore proiz-vodnje). To je omogućilo uključivanje realnih makroekonomskih veličina u objašnjenje ciklusa (ukupnih dohodaka, troškova, investicija, štednje, pot-rošnje). Njihova koncepcija makroekonomske politike pretpostavlja izbor takvog ekonomskog rasta, koji bi omogućavao postizanje sljedećih kompro-misnih ciljeva:

visok nivo zaposlenosti, niski tempo inflacije, ekonomska stabilnost, ravnoteža platnog bilansa i stabilnost valutnog kursa. Kriza keynesijanske makroekonomske politike dovela je do kritike neo-

klasične sinteze i gubljenja njenih ranijih pozicija. Nove škole liberalne ori-jentacije (po pitanju samoregulacije tržišta) su sve više preuzimale primat, iako su mnoga teorijska dostignuća keynesijanstva i neoklasične sinteze (po-sebno njihov analitički aparat) ušli u arsenal svjetske ekonomske nauke.

127

2.8 TEORIJA RACIONALNIH OČEKIVANJA

   E. Phelps R. Lucas T. Sargent R. Barro

Sredinom 70-ih godina dobila je na popularnosti teorija racionalnih oče-

kivanja, koja je izrasla iz monetarističkog pravca. Ona polazi od opšte pri-znate istine da se ljudi ponašaju ekonomski racionalno, i na osnovu sakup-ljenih informacija na tržištu planiraju svoju buduću ekonomsku aktivnost, tj. formiraju očekivanja prema stvarima koje za njih predstavljaju novčani in-teres. Ako npr. vlasnici hartija od vrijednosti očekuju pad cijena na fon-dovskoj berzi, oni ih zbog toga prodaju. Ili kad potrošači saznaju da se oče-kuje rast cijena hrane zbog suše, oni kupuju povećanu količinu tih proiz-voda i stvaraju zalihe. Na taj način, očekivanja izazivaju porast tražnje, koji uslovljava rast cijena.

Predstavnici teorije racionalnih očekivanja idu dalje od navedenih mik-roekonomskih primjera, dokazujući da preduzetnici, potrošači i radnici shvataju kako funkcioniše ekonomija, dostupne su im tržišne informacije za donošenje racionalnih ekonomskih rješenja, koje oni podređuju svojim inte-resima. Naravno, oni ne vrše prostu projekciju prošlih iskustava na buduć-nost, već uzimaju u obzir i pretpostavke o djelovanju ekonomske politike u budućnosti. To im omogućUJE da predviđaju posljedice ekonomskih pro-mjena, i da im se prilagođavaju odgovarajućim racionalnim rješenjima. U tome je suština posmatrane teorije.

Ova teorija polazi od pretpostavke da je na svim tržištima zastupljen vi-sok stepen konkurencije (usled čega su plate i cijene elastične i promje-njive) i da se nove informacije brzo odražavaju na krive ponude i tražnje po-jedinih tržišta, tako da se ravnotežne cijene i obimi proizvodnje brzo prila-gođavaju novim situacijama (promjenama tehnologije, tržišnim potresima, promjeni državne ekonomske politike i sl.). Cijene roba i resursa su veoma elastične i brzo se mijenjaju (reaguju) na promjene ponašanja potrošača, preduzimača i vlasnika resursa, pod uticajem novih informacija.

128

Predstavnici teorije racionalnih očekivanja zastupali su stav da opšta re-akcija stanovništva na svoja očekivanja onemogućava diskretnu stabilizacio-nu politiku, zbog preduzimanja zaštitnih dejstava stanovništva. Npr. na dr-žavnu politiku jeftinog novca (u cilju povećanja zaposlenosti i proizvodnje), stanovništvo na bazi iskustava iz prošlosti očekuje inflaciju, pa radnici traže povećanje plate, preduzeća podižu cijene svojih proizvoda, kreditori poveća-vaju kamate itd. Rast cijena i plata neutrališe povećanje troškova izazvanih politikom jeftinog novca, pa se ne povećava realni obim proizvodnje i zapo-slenosti. Izvodi zaključak da diskreciona fiskalna politika4 može povećati ekonomsku nestabilnost. Posljedično se izvodi zaključak da ne postoji čak ni kratkoročna alternativna veza između inflacije i nezaposlenosti, jer politi-ka manevrisanja tražnjom ne može uticati na realni obim proizvodnje i za-poslenosti, nego samo na nivo cijena, što protivurječi prvobitnoj krivoj Phil-lipsa. Većina ekonomista smatra da je ispravna pretpostavka o alternativno-sti nezaposlenosti i inflacije u kratkom roku, ali je vjerovatnost takve veze u dugom roku mnogo manja. Teorija racionalnih očekivanja se oslanja na tr-žišnu teoriju, prvenstveno makroekonomsku, i pokušava da uspostavi vezu između mikro i makroekonomije, koja oduvijek predstavlja problem za eko-nomsku nauku. Ona se još naziva i nova škola klasične makroekonomije.

Nobelovu memorijalnu nagradu u 2006. iz oblasti ekonomije dobio je 73-godišnji E. S. Phelps, profesor kolumbijskog univeziteta „za bolje razu-mijevanje odnosa kratkoročnih i dugoročnih efekata ekonomske politike“, tj. za radove koji su imali presudan uticaj na ekonomska i politička naučna is-traživanja. Phelps je objavio veliki broj originalnih naučnih radova u najpo-znatijim ekonomskim časopisima, među kojima se izdvajaju naslovi kao što su:, „Inflaciona politika i teorija nezaposlenosti“ (1972), „Studije iz makro-ekonomske teorije: zaposlenost i inflacija“ (1979). Naučnoj javnosti je poz-nat po svojim istraživanjima tzv „prirodne“ ili „realne“ stope nezaposle-nosti i zalaganju za pluralizam ekonomskih teorija (V. Drašković 2006, s. 185). On je 1960. počeo da istražuje ekonomski razvoj u jelskoj Cowles fondaciji. Tu je formulisao ideju ideju o zlatnom pravilu stope štednje, koje utvrđuje mjeru sadašnje potrošnje koja ne ugrožava buduće generacije. Is-tražujući dinamičan odnos između nezaposlenosti i cijene rada, razvio je ideju o neminovnom postojanju prirodne stope nezaposlenosti kao zakoni-tosti tržišnih odnosa.

R. Lucas, T. Sargent i R. Barro su tvorci novoklasičnog makroeko-nomskog pristupa, koji se zasniva na teoriji racionalnih očekivanja i hipo-tezi o fleksibilnim cijenama i platama. Istražujući tržište rada, oni su deman-

4 Promjena zakona koji regulišu državne kupovine, poreske stope, obim transfernih dava-nja, zapošljavanje i sl.

129

tovali prinudni karakter nezaposlenosti pretpostavkom o dobrovoljnosti tra-ženja novog i isplativijeg radnog mjesta. Visoku nezaposlenost u pojedinim poslovnim ciklusima oni objašnjavaju pogrešnim predstavama radnika o po-stojećoj ekonomskoj situaciji, visini realne plate i relativnim odnosima cije-na. Navedene elaboracije su inspirisale E. Phelpsa i M. Friedmana, koji su modifikovali kratkoročnu tzv. „Phillipsovu krivu“ i kreirali tzv. novokla-sičnu krivu, tj. krivu „prirodnog“ („istinskog“) nivoa nezaposlenosti (natu-ralrate Phillips curve).

U 1968. su objavljena dva izuzetno značajna rada za ekonomsku nauku, u kojima se ističe sumnja u ispravnost tumačenja veze imeđu inflacije i ne-zaposlenosti u modelu tzv. kratkoročne „Phillipsove krive“ (M. Fredman, „The Role of Monetary Policy“, American Economic Review, March i E. Phelps, „Money Wage Dynamics and Labor Market Equilibrium“, Journal of Political Economy, Part 2, July/August). Phelps je je metodološki origi-nalno analizirao i preispitao održivost kratkoročne „Phillipsove krive“ pod prizmom adaptivnih inflacionih očekivanja i potpune informisanosti u du-gom vremenskom roku. Istražujuću postojanost prirodne stope nezaposle-nosti, on ubjedljivo dokazuje da ravnoteža na tržištu rada u dugom roku ne zavisi od stope inflacije. Svojim zaključcima je takođe doveo u pitanje ra-nije tvrdnje Keynesa i njegovih sledbenika, čiju ispravnost svodi isključivo na kratki rok. Phelps i Friedman su došli do zaključka da, pošto sve inte-resuje realna plata, treba izvršiti korekciju nominalne plate sa inflacionim očekivanjima. Oni na veoma ubjedljiv i analitičan način negiraju povezanost nezaposlenosti i inflacije u dugom roku. Tu se u stvari radi o direktnoj po-dršci klasičnoj ideji o monetarnoj neutralnosti.

U navedom modelu razlikuje se kratkoročna i dugoročna tzv. „Phillip-sova kriva“. U kratkoročnom periodu ona ima negativan nagib, ali je u du-goročnom periodu vertikalnog oblika, jer postoji samo jedan nivo nezapos-lenosti koji odgovara postojanim stopama inflacije, a to je prirodan nivo ne-zaposlenosti, na kojem su stabilne (uravnotežene) pojave koje izazivaju po-rast i smanjenje stopa inflacije. Na grafiku je prikazano kako se tzv. kratko-ročna „Phillipsova kriva“ pomjera pod dejstvom inflacionih šokova. U po-četnom periodu privreda se nalazi u tački na I nivou, a nezaposlenost se na-lazi na prirodnom nivou, jer nema konjunkturnih kolebanja. Zatim dolazi do privrednog uspona, u kojem se smanjuje nezaposlenost, povećavaju se plate radnika i cijene, a privreda dolazi u tačku na II nivou.

130

Novoklasična kriva

Izvor: V. Drašković 2006, s. 186 S protokom vremena dolazi do inflacije, pa logično i posljedično poči-

nju da djeluju rastuća inflaciona očekivanja, koja pomjeraju tzv. „Phillip-sovu krivu“ prema gore, a privreda dolazi na novi III nivo. Zatim dolazi do pada privredne aktivnosti, pa se nezaposlenost povećava i vraća na svoj pr-vobitni „prirodan“ nivo, stopa inflacije se smanjuje, a privreda dolazi na novi IV nivo. Dakle, zbog smjenjivanja privrednih ciklusa, promjene kon-junkturnih odnosa i adaptibilnih inflacionih očekivanja, u dugoročnom pe-riodu, u privredi postoji samo prirodan nivo nezaposlenosti, koji uopšte ne zavisi od stope promjena plata i stope inflacije.

Pošto se inflacija 1970-ih godina značajno povećala, pokazalo se da su M. Friedman i E. Phelps bili u pravu. U analizu nezaposlenosti i inflacije u dugom roku oni su uveli kategoriju očekivane inflacije (promjene cijena), koja je poslužila kao ključna polazna hipoteza za dokazivanje tvrdnje o ne-postojanju veze između inflacije i nezaposlenosti u dugom roku, i da na br-zinu kojom nestaje kratkoročna Phillipsova međusobna zavisnost između in-flacije i nezaposlenosti presudno utiče brzina prilagođavanja inflacionih očekivanja. Na taj način, oni su sugerisali kreatorima ekonomske politike da ne smiju tzv. „Phillipsovu krivu“ u kratkom roku tretirati kao kao skup izbo-ra koji im stoji na raspolaganju prilikom donošenja svojih odluka.

131

Nešto kasnije, M. Friedman u članku „The Optimum Quantity of Mo-ney“ (koji čini I glavu njegove knjige The Optimum Quantity of Money and Other Essays, Chicago: Aldine, 1969) dokazuje da je optimalni nivo infla-cije negativan (-5%) u odgovarajućem iznosu realne kamatne stope (5%), što pretpostavlja nultu nominalnu kamatnu stopu. Navedeni zaključak je modifikovao Phelps tvrdnjom da svi porezi, kao i inflacija, takođe defor-mišu optimalno ponašanje privrednih subekata, zbog čega vlada treba da ko-risti mali inflacioni porez i da snizi druge poreze, koji takođe dovode do de-formacija. Uopšteno govoreći, on smatra da optimalni nivo inflacije treba da bude određen kao minimizacija deformacija koje izaziva poreski sistem u cjelini, uključujući inflacioni porez koji se aktivira u situacijama kada vlada mora da obezbijedi određeni nivo fiskalnog dohotka („Inflation in the Theo-ry of Public Finance“, Swedish Journal of Economics, Jan./March 1973).

Phelps je kasnije s grupom istomišljenika (među kojima su bili J. Stig-litz, J. Yellen i dr.) predložio novi makroekonomski model, u kojem se kommbinuju elementi klasičnog i keynesijanskog pristupa. Radi se o teoriji stimulišućeg plaćanja rada, koja objašnjava snagu realne plate i postojanje iznuđene nezaposlenosti, a javlja se zato što firme pokušavaju da zadrže pla-te na nivou koji je viši od ravnotežnog, da bi tako stimulisale rast produktiv-nosti. Nezaposlenost iznuđenih očekivanja E. Phelps razmatra kao dugoro-čnu pojavu, koja ima ravnotežne osobine. On smatra da je rast nezaposle-nosti značajno uslovljen pogoršanjem pojedinih elemenata radne stimula-cije, što dovodi do povećanja nivoa prirodne nezaposlenosti. Na bazi temelj-nih istraživanja obimnih statističkih podataka, on dokazuje da je u posmatra-nom 20-godišnjem periodu došlo do porasta nezaposlenosti zbog povećanja poreza na fond plata radnika, rasta realnih kamatnih stopa i energetskih šo-kova. Zbog toga E. Phelps predlaže kreatorima ekonomske politike sma-njivanje poreza i prenošenje akcenta poreske politike na oblasti potrošnje i dodatne vrijednosti.

Pomjerajući granice ekonomskih znanja, E. Phelps je dokazao da krea-tori ekonomske politike moraju uvažavati dostignuća ekonomske teorije ako žele da se u ekonomskoj praksi ostvari željeni ekonomski rast i smanji opasnost od brojnih mogućih problema (i posljedica) koji stalno vrebaju i pojavljuju se u turbulentnoj privrednoj dinamici.

Očekivanja su u privredi oduvijek imala veliko značenje. Marx je bio prvi računao s očekivanom prodajnom cijenom i očekivanim profitom. Mar-shall i Keynes su očekivanja uveli u ekonomsku nauku. Fisher je bio osni-vač adaptivnih očekivanja. Razlika između nominalne i realne kamatne sto-pe je značajan pokretač investicione aktivnosti. Efikasnost Phillipsove krive se zasniva na postojanju razlika između nominalnih i realnih nadnica. Phi-

132

llipsova kriva se zasniva na jednakosti aktualne i očekivane inflacije, tako da se „trade off“ između inflacije i nezaposlenosti gubi.

U okviru škole očekivanja, može se govoriti o trima osnovnim vrstama očekivanja, i to: adaptivna očekivanja, racionalna očekivanja i poluracional-na očekivanja. Adaptivna očekivanja uveo je u ekonomsku analizu Cagan 1953. U skladu s pristupom adaptivnih očekivanja ekonomski subjekti – radnici, potrošači, proizvođači - suočeni su s nedovoljnim i nedovoljno po-uzdanim informacijama. U nesigurnom privrednom svijetu oni formiraju svoja inflatorna očekivanja na bazi iskustva. Pri tome se nedavno stečena iskustva više vrednuju. Iskustva o razlici između stvarne i očekivane infla-cije ekonomski subjekt projicira u budućnost. Proces adaptivnih očekivanja mogao bi se prikazati na sljedeći način:

Pe

l - Pet – 1 = djPt – 1 – Pe

t -1dj 0 < 1

pri čemu je = koeficijent prilagođavanja, dok (P-l) i (Pet) predstavljaju

stvarnu i očekivanu stopu inflacije u prethodnom razdoblju.

John Muth je 1961. uveo u analizu racionalna očekivanja. Iskustva a-daptivnih očekivanja pokazala su da postoji mogućnost greške u procjeni očekivane stope inflacije. Greška se temelji na nedovoljnom poznavanju ekonomske strukture i nedovoljnim informacijama. Za razliku od adap-tivnih, RATEX su takva očekivanja koja se temelje na perfektnom pozna-vanju ekonomske strukture nacionalne privrede te na perfektnoj dostupnosti svih relevantnih podataka. Upotreba matematičkkih modela i ekonometrije pomaže, smatra D. Stojanov (2012) da se pozicije ekonomskog sistema u uslovima perfektne konkurencije precizno predvide. Zahvaljujući tome priv-redni subjekti mogu bez greške anticipirati akcije ekonomske politike i tako uvijek uskladiti očekivanu sa stvarnom stopom inflacije. U okviru RATEX očekivana inflacija jednaka je stvarnoj inflaciji: P = Pe

Činjenica trenutnog usklađivanja očekivane i stvarne inflacije eliminiše iz ekonomske analize moment novčane iluzije. Zbog toga Philipsova kriva postaje vertikalna, a ekonomska politika gubi prostor za bilo kakvu stabili-zacioni politiku. Prema T. Sargentu i N. Wallaceu, u tom sistemu nema pro-stora za državu da vodi anticikličku politiku. Da bi se korstila Phillipsova kriva, država bi morala nekako zavarati javnost. Po suštini stvari kad su o-čekivanja racionalna, nema mogućnost da vlada zavarava javnost. To znači da vlada ne može koristiti Philipsovu krivu za bilo koje razdoblje, zaključu-je Stojanov (Ibid.).

133

2.9 MONETARIZAM

Monetarizam je naziv za modifikovanu i proširenu kvantitativnu teo-riju novca koja je uklopljena u teoriju kapitala iz neoklasične škole. Njegov i-

dejni vođa je nobelovac M.Friedman, koji je 50-tih godina 20. vijeka uveo principe monetarizma u eko-nomsku nauku i postigao veliki uspjeh. On je obnavio postulate neoklasične škole preko teze o ulozi novca u zbivanju i regulisanju ekonomskih procesa i ostalih monetarnih agregata. U 36. godini je objavio rad Mo-netary and Fiscal Framework for Economic Stability. Među njegovim značajnijim radovima je članak The Qvantitu Theory of Money u kojem se suprotstavio keynesovom konceptu preferencije likvidnosti i s ko-

jom je usavršio kvantitativnu teoriju novca. U daljim radovima je istakao zaključke koji su potpuno suprotni keynesijanskim stavovima. Isticao je da treba napustiti njegovu funkciju potrošnje, uveo je koncept permanentnog dohodka, smatrao je da je Velika kriza 1929–1933 nastupila kao posljedica vođenja pogrešne monetarne politike. Uspon je doživio 1960-tih i 1970-tih godina, a posebno poslije velike naftne krize 1970-tih, kad se prvi put u isto-riji dogodilo da u privredi istovremeno postoje inflacija i stagflacija (veli-ka nezaposlenost). Do tada se smatralo da je to nemoguće, jer navodno jed-na pojava isključuje drugu.

Monetarizam analizira monetarni sektor i tržište novca. Glavne teme su im: agregatna ponuda i agregatna tražnja, način uravnoteženja tržišta novca i njegov uticaj na realni sektor. Agregatna ponuda je vrlo strma pa porast tražnje ne utiče na BDP, ali utiče na cijene. Monetaristi smatraju da je tržište novca posebno važno i da od njega kreće proces uravnoteženja i stabilizacije makroekonomskog sistema. Proces uravnoteženja i stabilizacije robnog sek-tora monetaristi prepuštaju tržišnim snagama. Unutar stabilnih monetarnih okvira brzina kretanja novca u opticaju (V) može se definirati kao odnos između nominalnog BDP i novčane mase (M) koja postoji u nekoj privredi, tj. V = BDP/M ili V = PQ/M

Teoretičari monetarizma i njihove pristalce smatraju da je inflacija veće zlo od nezaposlenosti i da je najvažniji cilj monetarne politike stabilizacija cijena i smanjivanje inflacije, pa makar i uz porast stope nezaposlenosti.

Sredinom 1970-ih i početkom 1980-ih godina intenzivirano je traženje novih metoda regulisanja ekonomije, zbog naglašenog povećanja inflacije i pada proizvodnje (stagflacija). Keynesijanske preporuke za povećanje bu-džetskih rashoda i sprovođenje deficitnog finansiranja u novim uslovima se

134

nijesu pokazali pogodnim, jer su budžetske manipulacije samo pospješivale rast inflacije. Počela je primjena monetarističkih recepata (tzv. reganomika i tačerizam), koje je još 1950-ih godina predlagao M. Friedman.

Strukturu monetarizma prvi je prikazao T. Mayer (prema: Cemović 1988, ss. 9-10), a čine ga kako slijedi::

kvantitativna teorija novca (u smislu da monetarni faktori imaju odlučujuće dejstvo na nominalni dohodak),

monetaristički model procesa transmisije, gledište da je privatni sektor u suštini stabilan, uvjerenje da je tržište kapitala fluidno, stavljanje težišta na opšti (a ne pojedinačni) nivo cijena, korišćenje malih ekonomskih modela, korišćenje iznosa primarnog novca kao pokazatelja monetarne

politike, korišćenje novčane mase kao najpovoljnijeg cilja monetarne

politike, negiranje mogućnosti izbora između zaposlenosti i inflacije i

prihvatanje realne Phillipsove krive, pridavanje većeg značaja inflaciji nego zaposlenosti i neslaganje sa vladinom intervencijom, odnosno njeno svođenje na

minimum. Doprinos monetarizma sastoji se u istraživanju povratnog dejstva nov-

čanih tokova na robne tokove, odnosno monetarne politike i odgovarajućih instrumenata na razvoj ekonomije. Monetarističke koncepcije služe kao osnov za novčano-kreditnu politiku državnog regulisanja. U skladu s kvanti-tativnom teorijom novca, u prvi plan se stavlja stabilna emisija novca (nov-čani impulsi), nezavisno od ekonomske situacije i stanja konjunkture. Obim novčane mase je glavni objekt novčano-kreditne politike (kod Keynesa je kamata osnovno sredstvo novčanog regulisanja).

Struktura monetarne baze SAD

M3 = M2 + hitni ulozi (krupni, veći od 100.000 $) 22%

M2 = M1 + štedni ulozi i hitni ulozi do 100.000 $

58%

M1 = gotovina + čekovni ulozi

20%

135

Friedman je tvrdio da između dinamike novčane mase i dinamike nacio-nalnog dohotka u SAD postoji tijesna korelaciona veza. Novčana masa utiče na veličinu troškova potrošača i firmi. Porast novčane mase dovodi do rasta proizvodnje, a kasnije i do rasta cijena. Na ekonomsku konjunkturu ne utiče samo gotovi novac (M1), nego i depoziti u komercijalnim bankama (M2), odnosno prema terminologiji monetarista ukupna monetarna baza.

Monetarna baza ne utiče na ekonomski život odmah, nego poslije odre-đenog vremena, pri čemu tempo rasta monetarne baze mora biti u skladu sa tempom rasta robne mase, a prirast monetarne baze mora odgovarati rastu ukupnog nacionalnog dohotka, uz uvažavanje promjena u brzini novčanog obrta.

Uticaj monetarne baze na nacionalni dohodak Prema Friedmanovom mišljenju, poremećaji u monetarnom sektoru su

osnovni uzročnik privredne nestabilnosti, jer promjene novčanih dohodaka nastaju kao rezultat promjene novčane mase koja je u opticaju. On je pošao od činjenice da novčana politika mora biti usmjerena na postizanje sklada između ponude i tražnje za novcem. Radi toga je neophodno da procenat prirasta novca u opticaju odgovara prirastu cijena i nacionalnog dohotka, jer se na taj način obezbjeđuje stabilan rast proizvodnje i cijena. Centralna banka je dužna da podržava postojanost priliva novčanih rezervi, nezavisno od promjena privredne konjunkture. To je suština tzv. novčanog pravila Friedmana. Rast novčane mase mora biti takav da osigura stabilnost cijena, a on takođe mora odgovarati tempu rasta nacionalnog dohotka (u SAD i nekim drugim zemljama to iznosi oko 3-4% godišnje).

Na taj način, prema stavovima monetarista, novac je glavna sfera koja opredjeljuje kretanje proizvodnje. Tražnja novca ima tendenciju stalnog rasta (što je djelimično uslovljeno i sklonošću prema štednji). Da bi se obezbijedio sklad između ponude i tražnje novca, treba sprovoditi politiku postepenog povećanja novca u opticaju. Državno regulisanje se svodi samo na kontrolu novčanog opticaja. Dakle, pojava monetarističke doktrine nije

Prirast novčanemase, M

Porast robne tražnje, Q

Dinamika cijena, P

Nacionalni dohodak P x Q

136

toliko značila borbu mišljenja po pitanjima kvantitativne teorije novca, koliko produženje principijelnog spora između pristalica i protivnika keynesijanskog učenja, odnosno državnog regulisanja ekonomije.

Savremeni monetaristi su, na čelu s nobelovcem M. Friedmanom, zane-marili makroekonomski nivo novčane tražnje (direktne državne investicije i budžetske rashode) i stavili su akcenat na mikroekonomski nivo (ponašanje tržišnih subjekata). Tek poslije dobijanja rezultata na mikroekonomskom nivou oni im pridavaju makroekonomski značaj. Monetaristi posmatraju novac kao odlučujući faktor reprodukcije, pa smatraju da nestručno državno regulisanje novčano-kreditne oblasti može dovesti do ekonomske krize. Da bi se to spriječilo, potrebno je sniziti stope rasta novčane mase, ograničiti ekonomsku funkciju države i državne rashode. Na osnovi analize obimne statističke građe nobelovac M. Friedman (1976) je predložio formulu za izračunavanje novčane mase M :

M x V = P x y

gdje je V = brzina obrta dohotka, P = nivo cijena, a y = stopa realnog dohotka. Pored toga, on je utvrdio da postoji stabilna funkcija tražnje novca, koja je rezultat upoređivanja koristi koje imaju ekonomski subjekati od novčanih zaliha, i dohotka koje im donose alternativne upotrebe novca (ak-tive). Monetaristi su predložili znatno veći izbor alternative upotrebe novca od Keynesa (novac ili hartije od vrijednosti). Friedmanova funkcija tražnje novca obuhvata:

),,,,,( uYhprrfPM ebD gdje je M D = planirana tražnja na nominalnu novčanu štednju, P = apsolutni nivo cijena, r b= kamatna stopa na obligacije, r e= tržišna stopa dohotka na akcije, p = stopa promjene nivoa cijena u %, h = učešće ”fizičke” kom-ponente nacionalnog dohotka, Y = nacionalni dohodak u stalnim cijenama, u = ostali faktori koji utiču na tražnju novca (Ibid, s. 383).

Značajan je zaključak monetarista da ponuda novca ima egzogen karakter, tj. određena je silama koje djeluju izvan ekonomskog sistema (misli se na državu i vladu, koje autonomno štampaju i emituju novac).

Na kraju ćemo razmotriti zavisnost tražnje novca od visine kamatne stope, koja figriše u svim navedenim modelima (funkcijama) tražnje novca. U zamišljenoj ekonomskoj stvarnosti bez inflacije postoji realna kamatna stopa r kao dohodak na zajmovna novčana sredstva (tj. na štednju kao sred-stva koja predstavljaju alternativnu upotrebu gotovom novcu). Npr. pri

137

realnoj godišnjoj kamatnoj stopi od 7%, osoba koja raspolaže gotovinom od 10.000€ može dobiti godišnju kamatu 700€, koja predstavlja alternativnu vrijednost (ekvivalent ili nadoknadu) za zadovoljstvo od preimućstva posje-dovanja likvidne gotovine. Što je veća kamatna stopa na štedne uloge kao alternativa gotovom novcu, to je veća alternativna vrijednost (upotrebe) no-vca. Drugim riječima, pri ostalim jednakim uslovima, što je veća realna ka-matna stopa manja je tražnja za novcem.

Inflacija je realnost koja se mora uzimati u obzir, jer ona obezvređuje korisnost štednje, tako da je štednja u uslovima inflacije isplativa samo kad je kamatna stopa veća od stope inflacije. Naravno, te informacije su moguće ex post, tako da je štednja u uslovima inflacije uvijek povezana s velikim rizikom (moguće je računati samo s očekivanom stopom inflacije i očekiva-nom kamatnom stopom u uslovima inflacije). U stvarnosti egzistira nomi-nalna kamatna stopa, tako da u pojednostavljenom modelu novčana tražnja zavisi od veličine nacionalnog dohotka i nominalne kamatne stope, tj.

MD = f (Y, R). Zavisnost novčane tražnje Ravnoteža na tržištu novca

od nominalne kamatne stope

Na x-osi je predstavljena novčana tražnja (količina novca u opticaju), a

na y-osi kamatna stopa. Njihova funkcionalna zavisnost (na slici lijevo) daje nam skup opadajućih krivih koje odgovaraju raznim nivoima nominalnog nacionalnog dohotka. Kretanje po krivoj tražnje dolje ili gore pokazuje pro-mjene nominalne kamatne stope, a kretanje lijevo ili desno pokazuje prom-jene nominalnog nacionalnog dohotka, jer njegovo povećanje dovodi do pomjeranja krive tražnje udesno, i obratno (Dolan et al. 1991, s. 256). Na slici desno su prikazane tipične krive ponude i tražnje novca, čiji presjek u

138

tački E predstavlja ravnotežu na tržištu novca, kojoj odgovaraju nominalna kamatna stopa ke i ravnotežne količine novčane ponude i tražnje Me. Prom-jene u veličini ponude novca (pri postojanom nivou novčane tražnje) dovo-de do dvije posljedice:

Smanjenje ponude novca pomjera krivu ponude novca Sn ulijevo, što dovodi do novog višeg nivoa ravnotežnog položaja E1, kojem odgovara povećanje nominalne kamatne stope k1 (pooštravaju se uslovi kreditiranja), a to dalje dovodi do prilagođavanja (smanje-nja) novčane tražnje i smanjenja novca u opticaju;

U slučaju povećanja ponude novca primjenjuje se obratno rezono-vanje.

Smanjenje i povećanje ponude novca

Promjene u veličini tražnje izazvane promjenama nominalnog nacio-

nalnog dohotka (pri postojanom nivou ponude novca) dovode do dvije pos-ljedice:

Porast nominalnog nacionalnog dohotka pomjera krivu tražnje ude-sno-gore, što znači da se tražnja novca povećava. U skladu s pove-ćanjem tražnje dolazi do porasta želje za štednjom, i ostvarivanjem postojeće kamate. Ali, banke nijesu u mogućnosti da pedlože veću količinu novca, jer je ponuda novca fiksirana. Novi ravnotežni po-ložaj R1 uspostavlja se na nivou kojem odgovara veći nivo nomi-nalne kamatne stope k1, koji treba da djeluje u smjeru smanjenja tražnje novca;

139

Smanjenje nominalnog dohotka pomjera krivu novčane tražnje uli-jevo-dolje, pa se primjenjuje obratno rezonovanje od prethodnog (Ibid., ss. 266-7).

Smanjenje i povećanje tražnje novca

140

2.10 EKONOMIJA PONUDE

M. Feldstein

M. Friedman

 

 A. Laffer

Za razliku od kejnsijanstva, predstavnici teorije ponude (M. Feldstein, M. Friedman, A. Laffer) traže uzroke pada proizvodnje, ekonomske krize, inflacije i nezaposlenosti u prevelikoj potrošnji i maloj akumulaciji ekonom-skih subjekata, što ima negativan uticaj na investicionu aktivnost i produk-tivnost rada i dovodi do stagflacije, jer tražnja u tim uslovima tendira pre-mašivanju robne ponude. Njihov ideal je ”sistem slobodnog preduzetništva, koji djeluje na slobodnom tržištu” (Friedman 1962, p. 4).

Suština koncepcije ekonomije ponude je u prenošenju težišta s upravlja-nja tražnjom na stimulisanje ukupne ponude, aktiviranje proizvodnje i za-poslenosti. Naziv (supply side economics) potiče od osnovne ideje autora da se stimuliše ponuda roba, kapitala i radne snage. Prema mišljenju predstav-nika ove teorije, tržište predstavlja ne samo najefikasniji oblik privredne organizacije, nego i normalni, prirodni sistem ekonomske djelatnosti. Kao i monetaristi, oni zastupaju liberalne načine upravljanja ekonomijom, i kriti-kuju metode direktnog državnog regulisanja. Ako se mora pribjegavati dr-žavnoj intervenciji, onda je u pitanju neizbježno ”zlo”, koje smanjuje efi-kasnost proizvođača, ograničava njihovu inicijativu i motivaciju.

Za razliku od Keynesa, koji je tvrdio da je ekonomska depresija rezultat deficita ukupnih rashoda, pa povećanje tražnje putem odgovarajuće fiskalne politike može dovesti do pune zaposlenosti, predstavnici teorije ekonomije ponude smatraju da su promjene u ukupnoj ponudi ”aktivna sila” koja od-ređuje nivo inflacije i zaposlenosti.

Posebno su značajne preporuke predstavnika ovog pravca u oblasti po-reske politike: oni smatraju da povećanje poreza vodi rastu troškova i cijena, što se, prije ili kasnije, prevaljuje na potrošače. Povećanje poreza predstavlja podsticaj za inflaciju troškova. Visoki porezi ograničavaju investiranje i podrivaju stimulacije za rast proizvodnje. Mnogi porezi obrazuju ”klin” iz-

141

među veličine troškova resursa i cijena roba. Sa rastom državne ekonomske regulacije, taj poreski klin se povećava i krivu ponude skreće ulijevo. Zato oni predlažu smanjenje poreza na preduzetništvo i ukidanje progresivnog oporezivanja (jer su nosioci visokih dohodaka lideri u povećanju proiz-vodnje i produktivnosti). Smanjenje poreza će uvećati dohotke i štednju pre-duzimača, smanjiće nivo kamate, što će dovesti do rasta akumulacije i in-vesticija. Za radnike će smanjenje poreza takođe mnogo značiti, jer će tra-ženje dopunskog rada i odgovarajuće zarade postati privlačno (porašće sti-mulisanost za rad i povećaće se ponuda radne snage).

Uticaj poreskog „klina“ na troškove i cijene

cijene

tro kovi poslovanja

š

porezi

Državni transferni program (pomoć nezaposlenima i nemoćnima), pre-

ma njihovom mišljenju, podriva radne stimulacije, smanjuje radnu discip-linu i produktivnost rada. Pored toga, u nekim oblastima (veze, transport i sl.) državno regulisanje je doprinijelo stvaranju monopolskih tendencija, što je dovelo do neefikasnosti i stvaranja visokih troškova proizvodnje. Opšta socijalna usmjerenost države na regulisanje proizvodnje u dijelu zaštite čov-jekove okoline, kvalitet proizvoda, zaštitu na radu i sl., takođe je povećala troškove poslovanja, što sve utiče na porast cijena i stagflaciju.

Teoretičari ekonomije ponude oslanjaju se na tzv. ”krivu Laffera”, čiji je smisao u tome da smanjenje poreza pruža snažne stimulanse za porast proizvodnje. Na x-osi su predstavljene poreske uplate u $, a na y-osi poreske stope u %. Povećanje poreskih stopa do tačke M dovodi do povećanja veličine poreskih uplata, ali dalje povećanje poreskih stopa ima obrnut efekat (zbog smanjenja stimulacija za proizvodnju i odgovarajućeg smanjenja nacionalnog dohotka, tj. smanjenja ukupne poreske osnovice. Slijedi da pri povećanju poreskih stopa iznad nivoa 0m dovodi do smanjenja ukupne veličine poreskih uplata (obratno važi za smanjivanje od 100% do tačke m).

142

Kriva Laffera

Pri smanjenju poreskih stopa baza poreskog opterećenja se uvećava, jer se povećava proizvodnja, pa se skuplja više poreza. Na taj način, proširenje baze poreske obaveze sposobno je da kompenzuje gubitke u prispijeću poreza, izazvane sniženjem poreskih stopa. Kriva Laffera opisuje vezu između poreskih stopa i poreskih uplata. Njegova osnovna ideja je u tome da će zavisno od rasta poreskih stopa od nule do 100% poreske uplate rasti do nekog maksimalnog nivoa (M), a onda će opadati do nule, jer visoka poreska opterećenja utiču na smanjenje ekonomske aktivnosti, što izaziva odgovarajuće smanjenje poreske baze (nacionalni dohodak i proizvodnja). Jasno je da bi poreska stopa od 100% značila konfiskaciju i zaustavila bi proizvodnju.

Ako se na krivoj Laffera odredi tačka N, koja predstavlja visok nivo poreskih stopa , očigledno je da joj u tački L (sa manjim poreskim stopama) odgovara jednaka veličina poreskih uplata. Niže poreske stope, prema mišl-jenju autora, ne samo što stimulišu produktivnost, zaposlenost, proizvodnju, inovacije, štednju i investicije, nego utiču na smanjenje izbjegavanja plaća-nja poreza, s jedne, i na smanjenje državnih transfernih davanja, s druge strane.

Suprotno mišljenje imao je J. K. Galbraith (1991, pp. 43-44), koji je smatrao da je neumjesno smanjenje poreza, jer ono samo pogoduje boga-tašima, tako da bi ”primjereno oporezivanje proizvelo znatno veći učinak”. On takođe kritikuje argument da siromašnima treba davati manje državne potpore jer je siromaštvo dovoljan podsticaj za rad, kao i stav da je državi ekonomski prijeko potreban određeni minimalan nivo nezaposlenosti.

143

Državni transferni program (pomoć nezaposlenima i nemoćnima), pre-ma mišljenju pristalica teorije ekonomije ponude, podriva radne stimulacije, smanjuje radnu disciplinu i produktivnost rada. Pored toga, u nekim oblas-tima (veze, transport i sl.) državno regulisanje je doprinijelo stvaranju mo-nopolskih tendencija, što je dovelo do neefikasnosti i stvaranja visokih troš-kova proizvodnje.

Ekonomija tražnje i ekonomija ponude — glavne karakteristike

Kriterijumi Ekonomija tražnje Ekonomija ponude opšti uslovi deflacija stagflacija uloga države rastuća opadajuća uloga tržišta opadajuća rastuća uloga štednje destimulativna bitna

uloga potrošnje vrlo važna važna privatna inicijativa vrlo važna vrlo važna

produktivnost neizmijenjena vrlo važna tehnički progres neizmijenjen vrlo važan

inflacija poželjna nepoželjna zaposlenost vrlo važna bitna na dugi rok

privredni ciklus anticiklična politika anti-stagflaciona politi-ka

nadnice stabilne faktor inflacije tražnja vrlo važna važna

proizvodnja samoregulišuća vrlo važna

Socijalna usmjerenost države na regulisanje proizvodnje u dijelu zaštite čovjekove okoline, kvaliteta proizvoda, zaštite na radu i sl., takođe povećava troškove poslovanja, što sve utiče na porast cijena i stagflaciju. Smanjenje kamatne stope, prema njihovom mišljenju, stimuliše rast investicija, proz-vodnje i privredne ekspanzije. Dalje, oni smatraju da budžetsku potrošnju treba ograničiti jer je neproizvodna, neracionalna i utiče na inflaciju.

144

2.11 NEOLIBERALIZAM

      

L. Erhard W. Eucken F. Hayek L. von Mizes Predstavnici neoliberalizma forsiraju princip tržišne samoregulacije i

daju mu apsolutni prioritet u odnosu na državno regulisanje ekonomske dje-latnosti. Oni slijede dva tradicionalna stava:

prvo, da je tržište najefikasniji privredni mehanizam jer stvara naj-bolje uslove za ekonomski rast i

drugo, da je sloboda ekonomskih subjekata prioritetna, a da država treba samo da obezbjeđuje neophodne uslove konkurencije i kont-role tamo gdje oni odsustvuju. U okviru neoliberalizma najpoznatija je frajburška (L. Erhard i W. Eucken) i londonska škola (F. Hayek).

Neoliberalizam je pokušaj sinteze nove istorijske škole (metodologija

postepenog, evolutivnog razvoja), neoklasične škole (marginalistička teh-nika, ali u istraživanju kvalitativnih i institucionalnih, a ne kvantitativnih as-pekata kapitalističke reprodukcije) i tradicionalnog liberalizma (ideja indivi-dualne slobode na bazi privatne svojine, ali s makroekonomskog aspekta, bez državnog miješanja u ekonomiju, jer je državna sfera uticaja institucio-nalna sredina konkurencije i mehanizma raspodjele dobiti). Slično keynesi-janstvu, neoliberalizam se javio kao reakcija na Veliku svjetsku ekonomsku krizu, s tim što su predstavnici neoliberalizma smatrali da je kriza nastupila kao rezultat kršenja principa savršene konkurencije, odnosno jačanja mono-polskih tendencija, koje su narušile djelovanje tržišnih regulatora proiz-vodnje.

Po mišljenju W. Euckena, ekonomski sistem je ”ukupnost realizovanih privrednih oblika u praksi, u kojima se odvija svakodnevni privredni pro-ces.” On je razlikovao dva tipa ekonomskih sistema: centralno-upravljanu privredu (čiji su podtipovi individualna i administrativno-centralistička privreda) i privredu druženja (tržišnu privredu).

145

L. Erhard je razlikovao plansku i tržišnu privredu. Uticaj neoliberali-zma na ekonomsku politiku najveći je bio u Njemačkoj, i to u oblasti odus-tajanja od širogog podržavljenja sredstava za proizvodnju, davanja prven-stva indirektnim metodama privrednog regulisanja, ograničenja držav-nog deficitnog finansiranja, liberalne spoljnotrgovinske i valutne politike, itd.

Jednim od osnivača i glavnih teoretičara neoliberalizma smatra se F. Hayek, koji se u svojim radovima zalaže za princip maksimalne slobode čovjeka, protiv bilo kakve državne ekonomske prinude i miješanja (”dr-žavnog despotizma”), jer država navodno narušava mehanizam predaje in-formacija i ograničava slobodan izbor.

S današnjih pozicija saznanja o afirmaciji mješovite ekonomije, državne neutralizacije kriza i depresija, i nedovoljnosti tržišta (market failure), utopističko-liberalni zahtjevi F. Hayeka za tržišnom samoregulacijom i sa-morazvojem izgledaju kao vraćanje točka istorije unazad. Jezgro njegove koncepcije predstavlja učenje o sociokulturnoj evoluciji, spontanom eko-nomskom sistemu, individualnim interesima i slobodama, i konkurenciji koja se zasniva na mehanizmu tzv. ”nevidljive ruke”.

146

2.12 NEOKEYNESIJANSTVO Krajem 1970-ih godina formirao se neokeynesijanski pravac, od eko-

nomista koji su uvažavali Keynesove i kritikovali neoklasične ideje, na čelu sa Nobelovcem J. Tobinom, J. Robinson, P. Sraffom, N. Kaldorom, A. Eichnerom i dr. Postoje tri osnovna ogranka ovog pravca:

monetarni, kaleckianski i neorikardijanski. Postkenesijanci monetaristi ističu u prvi plan novčane aspekte repro-

dukcije (jer je, prema njihovom mišljenju, novac vezivna karika prošlosti, sadašnjosti i budućnosti), faktor nepredvidivosti budućnosti i očekivanja, i negativni odnos prema ravnoteži.

Naslednici Kaleckog aktivno razrađuju mikroekonomske aspekte mak-roekonomske teorije, polazeći od njegove teorije efektivne tražnje u uslo-vima nesavršene konkurencije. Neorikardijanci pokušavaju da sintetizuju Keynesovu teoriju efektivne tražnje sa Rikardovom teorijom vrijednosti (u obliku koji je usavršio P.Sraffa, s dugoročnom efektivnom tražnjom). U njihovim radovima centralno mjesto pripada definisanju faktora i uslova dugoročne ekonomske ravnoteže, u kojem se obimi proizvodnje i zapos-lenosti nalaze na ”prirodnom” nivou, a cijene u potpunosti odgovaraju vri-jednosti.

Na kraju, treba pomenuti i tzv. novo kejnsijanstvo (koje treba razli-kovati od termina neokejnsijanstvo), kao pravac koji je formiran sredinom 1970-ih godina u SAD (J. Stiglitz, B. Greenwald, G. Akerlof). Nihova metodološka polazišta su priznanje procesa monopolizacije (koje proizilazi iz nejednorodnosti i specifičnosti proizvoda) i nesavršenosti informacija (zbog troškova koje informacije iziskuju).

147

2.13 NEOINSTITUCIONALNE EKONOMSKE TEORIJE

 R. Coase A. Alchian H. Demsets R. Posner

U savremenoj zapadnoj ekonomskoj misli raste značaj neoinstitucional-nih ekonomskih teorija (NET), koji je značajno doprinio razvoju ekonomske nauke, iako ignoriše socijalne nejednakosti i formalističkim pristupom ob-jašnjava mnoge termine i pojave. Pod neoinstitucionalizmom ( transakciona ili nova institucionalna ekonomiJa) podrazumijeva se grupa od nekoliko novih pravaca ekonomske analize: ekonomska teorija prava svojine, teorija nove ekonomske istorije, teorija ekonomske organizacije, teorija transak-cionih troškova i teorija društvenog izbora. Njihovu metodološku i opštu teorijsku osnovu predstavlja teorija prava svojine (V. Drašković, 1994a, ss. 21-25). Analiza razlaganja prava svojine na djelimična punomoćja, uticaj tehničkog progresa i relativnih cijena na evoluciju svojinskih odnosa, uticaj prava svojine na ekonomske stimulanse, dvostruka uloga države (proizvo-đač društvenih dobara i oruđe u rukama vladajućih grupa), posljedice oportunističkog ponašanja ekonomskih subjekata i mnoga druga područja istraživanja daju neoinstitucionalizmu karakter univerzalne paradigme i zna-čaj posebnog naučnog istraživanja (Nutzinger 1982, p. 88), o čemu najbolje svjedoče veliki broj Nobelovih nagrada za ekonomiju, koje su dobili pred-stavnici NET posljednjih decenija.

 D. North J. Buchanan G. Becker O. Williamson

148

Mnogi autori smatraju da uključivanje institucionalne strukture u eko-nomska istraživanja dovodi do povećanja njenog humanitarnog karakera (The Economics Journal, vol. 101, January 1991, str. 4, 5, 9, 41, 47, 68, 73), jer se na taj način dopunjava skup uslova koji ograničavaju ekonomku dje-latnost moralnim, administrativnim, pravnim, običajnim i drugim regulato-rima, a omogućuje se organizovaniji oblik djelatnosti, njena veća ciljna us-mjerenost i pomjeranje granica djelatnosti.

Neoinstitucionalizam se razvio kao reakcija na zanemarivanje uloge raznih institucija od strane neoklasične ekonomske teorije, odnosno na nje-nu apstraktnost. Za analizu funkcionisanja institucija njegovi predstavnici koriste neke principe neoklasične teorije (lična korisnost, individualizam). Ali, oni idu dalje i uspješno objašnjavaju rastući broj socijalnih pojava u institucionalnoj, političkoj, pravnoj, ideološkoj, istorijskoj i etičkoj sferi. Kod neoklasičnog modela troškovi prilagođavanja i transakcioni troškovi jednaki su nuli, svi resursi su raspoređeni i nalaze se u privatnoj svojini, vla-snici usmjeravaju resurse na proizvodne ciljeve samo kao odgovor na nov-čane stimulanse, izbor preduzetnika između dohotka i slobodnog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neutralno, itd.

Neoinstitucionalizam polazi od činjenice da individue teže nalaženju mogućnosti uvećanja blagostanja u svijetu punom rizika, neizvjesnosti, og-raničenog znanja, deficitarnosti resursa, pozitivnih transakcionih troškova, loše definisanih i nedovoljno zaštićenih prava svojine. U izvore korisnosti, kojih može biti mnogo, oni ubrajaju čak i lak život, uspjeh drugih, društveni interes, itd.

Područje interesovanja neoinstitucionalizma je veoma široko, ali se kao osnovni pravci istraživanja izdvajaju ekonomska teorija prava svojine (R. Coase, A. Alchian, H. Demsets), ekonomska teorija institucionalne evol-ucije (D. North, R. Thomas, L. Davis) i ekonomska teorija društvenog (kon-stitucionog) izbora (J. Buchanan, G. Tullock).

Predstavnici prvog pravca polaze od statičkog stanja privrede i razma-traju uticaj postojećih institucija na ponašanje ekonomskih subjekata (koji vrše izbor), u cilju objašnjenja njihovog ekonomskog rezultata. Oni su us-mjereni na obogaćivanje neoklasičnog modela institucionalnim sadržajima, jer smatraju da se ekonomska stvarnost može utoliko bolje objašnjavati ukoliko su tačnije definisani uslovi koji je određuju.

Cilj drugog pravca je ambiciozniji, jer se sastoji u razradi ekonomske teorije koja bi objašnjavala porijeklo i razvoj institucija na ekonomskoj os-novi. Zato se velika pažnja posvećuje ideji po kojoj konkurencija obezbje-đuje preživljavanje samo najefikasnijih institucija.

149

Pošto se one mogu razmatrati kao formalni i neformalni socijalni meha-nizmi koji ograničavaju ponašanje, predstavnici trećeg pravca smatraju da procesom analize treba birati između navedenih ograničenja, jer donošenje rješenja iziskuje troškove, a zakonodavci, birokrate, sudije i drugi teže ost-varenju sopstvenih interesa u okviru postojećih propisa. Za bolje shvatanje neoinstitucionalizma bitne su kategorije:

institucionalne sredine (skup osnovnih političkih, pravnih, socijalnih i drugih pravila kojima se regulišu proizvodnja, razmjena i raspo-djela), koju proučava teorija društvenog izbora i teorija prava svo-jine i

institucionalnog dogovora (sporazum između ekonomskih subjekata koji reguliše načine saradnje i/ili konkurencije između njih), kojim se bavi teorija firme, a koja uključuje teoriju ekonomskih subjekata i teoriju transakcionih troškova.

Ekonomska teorija prava svojine prerasla je u poseban pravac zapadne

ekonomske misli 1960-ih i 1970-ih godina. Osnivači su R. Coase i A. Alchian, čije su ideje kasnije razrađivali H. Demsets, M. Jensen, D. North, O. Williamson, S. Pejovich, R. Pozner i dr. Njen osnovni zadatak sastoji se u analizi uzajamnih djelovanja ekonomskih i pravnih sistema, koja se, po njihovom mišljenju, uvijek realizuju u ponašanju ekonomskih subjekata. Ona se dobro uklapa u tzv. ekonomski imperijalizam, pojavu karakterističnu za evoluciju neoklasične analize posljednjih 30-ak godina, začetu u nauč-nim centrima Čikaga (M. Friedman, G. Stigler, G. Becker, R. Coase), Vir-džinije (J. Buckanan, G. Tullock) i Los Anđelesa (A. Alchian, H. Demsets), čiji je cilj unifikacija raznovrsnih nauka o društvu na bazi neoklasičnog pristupa. To se praktično izražava u doslednoj primjeni mikroekonomskog analtičkog instrumentarijuma na oblasti netržišne ljudske djelatnosti (obra-zovanje, nauka, kultura, zdravstvena zaštita, rasna diskriminacija, prestup-nost, brak, planiranje porodice itd.). Njihove ambicije se ogledaju u samo-uvjerenosti da njihova koncepcija predstavlja ”jedan od najvažnijih napre-daka ekonomske misli u posleratnom periodu”, pa smatraju da mogu preten-dovati na ulogu univerzalne (liderske) meta-teorije: ”novi pristup je dosta širok, pa može poslužiti za sintezu društvenih nauka”.

Odnos teorije prava svojine i neoklasične teorije je dvojak: potpuno se prihvata tehnika mikroekonomske analize, ali se maksimalno uvažavaju oso-benosti konkretne institucionalne sredine (od kojih se distancirao tradicio-nalni marginalizam). Zato se taj odnos može posmatrati kao relacija apst-raktnog i realnog, gdje teorija prava svojine izučava čovjeka ” kakav jeste, realnog u ograničenjima, koja mu nalažu realne institucije” (Coase 1984, p. 230).

150

Kod neoklasičnih modela javljaju se dvije vrste ograničenja: fizička (ograničenost resursa) i saznajna (dostignuti nivo znanja i iskustva, kojima se vrši preobražaj resursa u gotove proizvode). Teorija prava svojine uvodi treći grupu ograničenja, prouzrokovanih institucionalnom strukturom druš-tva. U tom smislu se govori o transakcionoj ekonomiji kao ”podruštvljenoj neoklasičnoj teoriji” (De Alessi 1983). Razmatrani pristup omogućuje da se objasne ne samo razlike u ekonomskom ponašanju u okviru raznih pravnih struktura (statički aspekt), nego i mehanizmi njihovog razvoja (dinamički aspekt), kao i formiranje racionalnog izbora među njima (normativni as-pekt).

Metodološki individualizam teorije prava svojine ispoljava se u tome što se organizacionim strukturama firme ne pridaje nikakav samostalni značaj, već se one posmatraju kao pravne fikcije, jer se kao realno lice uvijek priznaje individua (organizacija ne predstavlja ”živi subjekt”). Navedenim rezonovanjem se otklanja podjela mikroekonomske analize na teoriju firme (princip maksimizacije dobiti) i teoriju potrošačke tražnje (princip maksimi-zacije korisnosti), čime se uprošćava analitička struktura, jer princip mak-simizacije korisnosti poprima univerzalni značaj. Na taj način ciljna funkcija više ne zavisi od odredišta ljudske djelatnosti, pa se dobija opštemetodološki temelj za izučavanje ekonomskih organizacija (čija se struktura i funkcio-nisanje izvode iz uzajamnog dejstva njihovih članova, koje u ponašanju vodi lični interes). Iako priznaju marksizmu primat u postavljanju pitanja o uza-jamnosti ekonomskog i pravnog sistema društva, stavovi predstavnika teo-rije prava svojine (primat prometa) potpuno se razlikuju od marksističkih (primat proizvodnje). Pored toga, ”ugovorni” pogled na društvo zamagljuje postojanje klasa i raznih drugih socijalnih grupa.

Specifičnost metodološkog pristupa posmatrane teorije otkriva se u izu-zetno širokoj definiciji njenog centralnog pojma: ”Prava svojine se shvataju kao sankcionisani odnosi ponašanja među ljudima, koji niču u vezi s pos-tojanjem dobara i tiču se njihovog korišćenja. Ti odnosi određuju norme po-našanja prema dobrima, koje je svako lice dužno čuvati... ili snositi troškove zbog suprotnog ponašanja prema njima. Termin 'dobro' se koristi u datom slučaju za označavanje svega što čovjeku donosi korist ili zadovoljstvo... Shvatanje prava svojine odnosi se na sva rijetka dobra. Ono obuhvata ov-lašćenja kako na materijalnim dobrima... tako i na pravima čovjeka... Do-minirajući sistem prava svojine u društvu je...zbir ekonomskih i socijalnih odnosa vezanih za rijetke resurse, u koje prilikom stupanja pojedini članovi društva protivurječe jedan drugom”( S. Pejovich, prema: V. Drašković 1994a).

151

Najvažnije karakteristike navedene definicije su:

koristi se termin pravo svojine a ne svojina, jer ”nije resurs sam po sebi svojina, već je ona skup ili dio prava na korišćenje resursa” (Demsets 1967, p. 17);

svojinski odnosi posmatraju se kao odnosi među ljudima, a ne kao odnosi na relaciji čovjek-stvar (Pejovich 1981, p. 13);

svojinski odnosi izvode se iz problema rijetkosti (prema: Toumanoff, 1984). Sjetimo se slične Marxove pozicije: kada bude riješen prob-lem rijetkosti, biće omogućena raspodjela prema potrebama, odum-rijeće država, iščeznuće klasne razlike);

razmatranje svojinskih prava ima sveobuhvatan karakter (materijalni i nematerijalni objekti, neotuđive lične slobode itd.);

svojinski odnosi se razmatraju kao društveno sankcionisani, ali ne obavezno od strane države (nego i preko običaja, tradicija, moralnih normi i nepisanih pravila ponašanja);

svojinskim pravima pridaje se značaj determinatora ponašanja: jedne načine ponašanja podstiču, a druge guše;

nesankcionisano ponašanje takođe ostaje u vidnom polju ove teorije. Ono se shvata ekonomski: zabrane i ograničenja ga ne otklanjaju, nego djeluju kao negativni stimulansi, povećavajući troškove (u vidu kazne).

U duhu anglosaksonske pravne tradicije, predstavnici ove teorije pravo svojine shvataju kao ukupnost djelimičnih ovlašćenja, a svojinu kao ”složeni skup odnosa koji se suštinski razlikuju po svom karakteru i posljedicama” (Waldron 1985, p. 315). Pošto pojam skupa asocira na mogućnost razlaga-nja na sastavne djelove, svojinski odnosi se definišu kao aktivan sistem ek-skluziviteta u pristupu materijalnim i nematerijalnim resursima u društvu, pri čemu se pod pristupom podrazumijeva mnoštvo mogućih rješenja u vezi s resursima (čitava jedna matrica mogućih uzajamnih dejstava individua ko-je nemaju pristup resursima, i drugih koji ga imaju). Odsustvo bilo kojeg ek-skluziviteta iz pristupa resursu (odnosno slobodnog pristupa resursu) znači da je on svačiji. Slijedi da stepen ekskluzivnosti nije stalna veličina, već varira od 1 (kada je pristup otvoren samo jednom licu - lična svojina) do 0 (kada je pristup otvoren svim članovima društva - opšta svojina). Na taj na-čin ekskluzivnost istupa kao centralna misaona kategorija, koja je organi-zovana u određeni sistem beskonačnog niza raznih konkretnih svojinskih ovlašćenja.

Na Zapadu je Honoreova (1961, pp. 112-128) definicija prava svojine usvojena kao hrestomatska, a sadrži jedanaest (11) elemenata (prava, ovlaš-ćenja):

152

vladanja (isključive fizičke kontrole na stvari); korišćenja; upravljanja; prava na dohodak (na dobra dobijena od prethodnog ličnog koriš-

ćenja stvari, ili dozvole drugima da se njima koristi, tj. pravo pri-svajanja);

prava na kapitalnu vrijednost stvari (koje pretpostavlja pravo na otu-đenje, potrošnju, razmjenu ili uništenje stvari);

prava na sigurnost (imunitet od eksproprijacije); naslednosti, neograničenosti; zabrane štetnog dejstva po druge; mogućnosti prinudne naplate ( za vraćanje duga) i povraćaja bilo kome predatih ovlašćenja po isteku roka. Navedenih jedanaest elemenata daju ogroman broj kombinacija, ali,

prema mišljenju L. Beckera (1977, p. 21), to ne znači da svaka od njih za-služuje naziv prava svojine, već samo parovi sastavljeni iz prva četiri ele-menta, kojima se može dodati i pravo na sigurnost u bilo kojoj kombinaciji (ili se ono može uzeti čak pojedinačno). U svakom slučaju, jedan od prvih pet elemenata se mora pojaviti u kombinaciji koja može predstavljati pravo svojine.

U stvarnosti se javljaju ograničenja i razlaganja prava svojine, što uno-si dinamiku u složeni sistem svojinskih odnosa. Proces specifikacije / podri-vanja prava svojine (attenuation) je novi termin kojim predstavnici teorije prava svojine pokušavaju da objasne međusobnu zavisnost i uslovljenost strukture prava svojine, sistema ekonomskih stimulacija i posljedica ponaša-nja ekonomskih subjekata. Njihova argumentacija se razvija sljedećom logi-kom: prava svojine određuju kolike troškove i nagrade mogu očekivati eko-nomski subjekti za svoje djelovanje; prestrukturiranje prava svojine vodi promjenama u sistemu ekonomskih stimulacija; na te promjene subjekti rea-guju promjenom ponašanja. Jasno je da ograničavanje bilo kog ovlašćenja iz složene strukture ovlašćenja prava svojine utiče na realizaciju ostalih ovlaš-ćenja njihovog vlasnika.

Smatra se da pravo svojine može imati visok stepen ekskluzivnosti, ali ne i apsolutne neograničenosti. Stepen ekskluzivnosti direktno utiče na ste-pen ekonomske stimulisanosti, na efikasnost rješenja i efikasnu alokaciju re-sursa. Zato je efikasna zaštita prava svojine izuzetno značajna, jer ”isklju-čiti druge iz slobodnog pristupa resursu znači specificirati prava svojine na njega” (Pejovich 1984, p. 56).

153

Specifikacija prava svojine doprinosi izgradnji postojane ekonomske sredine, smanjenju nesigurnosti i formiranju stabilnih očekivanja kod indi-vidua. Ona podrazumijeva odgovor na najma-nje tri uzajamno povezana pi-tanja: ko (subjekt), šta (objekt) i na koji način je obezbijeđena svojina ? Nepotpunost specifikacije prava svojine naziva se podrivanje, koje nastupa kada su prava svojine loše zaštićena ili potpadaju pod razne vrste ograni-čenja.

Za razliku od ortodoksnog pristupa, teorija prava svojine priznaje pos-tojanje tri sistema svojine: privatne, državne (kolektivne) i opšte (komunal-ne). Ovi sistemi se nigdje ne sretaju u čistom obliku, nego pomiješani u različitim proporcijama, pri čemu je u svim društvima na pojedinim obli-cima resursa rasprostranjen jedan isti vid svojine (npr. odjeća je u ličnoj , parkovi su u opštoj, a odbrana zemlje u državnoj svojini).

Prema metodologiji transakcionog pristupa, sistem opšte svojine formi-ra se tamo gdje su troškovi specifikacije i zaštite individualnih prava svojine vrlo visoki. Koristi od takvih prava su ili nedovoljne da nadoknade neop-hodne troškove, ili ne postoje ako resursa ima u izobilju. Zato su troškovi vezani za djelovanje opšte svojine vrlo visoki i rastu sa brojem njenih ko-risnika. Opšta svojina neminovno rađa spoljne efekte, jer sopstvenici komu-nalnih prava praktično nemaju nikakve troškove vezane za posljedice svojih djelovanja (fenomen nemilosrdne eksploatacije i brzog trošenja resursa koji su u opštoj svojini).

Veliki uticaj na teoriju prava svojine imao je Coaseov (1960) članak ”Problem socijalnih troškova”, u kojem su formulisani stavovi poznati pod imenom Coaseova teorema. Koristeći se mikroekonomskom analizom, au-tor je prodemonstrirao plodotvornost ekonomske analize opšteg prava. Cen-tralni stav mikroekonomske teorije posmatra slobodnu razmjenu u funkciji preraspodjele resursa, u pravcu njihovog najefikasnijeg korišćenja. Pored svojine na resursima, zakon definiše još mnogo prava, tako da je Coase stav o razmjeni resursa uopštio, uključivši u njega zakonska prava za izvršenje neke aktivnosti. Njegova teorema dokazuje da prvobitna raspodjela zakon-skih prava nema značaja s aspekta perspektivne efikasnosti ako ta prava mogu biti slobodno razmijenjena, tj. nepravilna zakonska raspodjela prava može biti uklonjenja posredstvom tržišta (slobodne razmjene).

Drugim riječima, tržište je pri određenim uslovima samo sposobno da savlada spoljne efekte (externalities), npr. zagađivanje okruženja, pa nije potrebna državna intervencija, kako je smatrao A. Pigou. Coase je dokazao da spoljni efekti imaju opšti karakter, jer su u situacije spoljnih efekata uvi-jek ”uključene ” dvije strane, pa je riječ o minimiziranju opšte štete, a ne o traženju krivca.

154

Pored slobodne razmjene, za efikasnu alokaciju resursa posredstvom tržišta veoma su važni transakcioni troškovi. Kategorija transakcionih troškova obuhvata i materijalne i ugovorne uslove razmjene. Ovaj termin je prvi uveo Coasae u članku ”Priroda firme” („The Nature of the Firm“, Economica, Vol. 4, 5, 1937).K. Arrow ih je nazvao troškovima za podržavanje ekonom-skih sistema u hodu, upoređujući ih sa trenjem u fizici, jer oni koče prem-ještaj resursa prema korisnicima za koje predstavljaju najveću vrijednost. Obično se navodi pet vrsta ovih troškova:

traženja informacija, vođenja pregovora, mjerenja (karakteristika proizvoda i usluga), specifikacije i zaštite prava svojine (arbitraže, sudovi, državni

organi) i oportunističkog poinašanja (skretanje od dogovorenih uslova).

Oni vremenski nastaju prije, za vrijeme i poslije sklapanja posla. Transakcioni troškovi mogu biti visoki ako posao obuhvata nekoliko

učesnika teritorijalno udaljenih jedan od drugog. I druge prepreke (mono-poli) mogu blokirati tržište. Kroz prizmu navedenih prepreka, Coaseova teorema se može formulisati na sljedeći način: prvobitna raspodjela prava svojine utiče na optimalnu strukturu proizvodnje (alokaciju resursa) sve dok ta prava mogu biti razmijenjena u uslovima savršene konkurencije (veliki broj kupaca i prodavaca, odsustvo spoljnih efekata, potpuna informisanost o cijenama i kvalitetima, transakcioni troškovi jednaki nuli). Ali, čak i u slu-čaju značajnih transakcionih troškova i uticaja raspodjele prava svojine na efikasnost proizvodnje, alternativna raspodjela prava svojine (npr. državno regulisanje) neće uvijek biti efikasna: potrebno je u tom slučaju uporediti troškove državne intervencije s gubicima izazvanim slomom tržišta. Na taj način, uloga države se svodi na period koji prethodi tržišnom procesu, tj. na specifikaciju i zaštitu prava svojine učesnika posla.

Coaseova teorema dokazuje da je za autonomnost procesa proizvodnje roba i usluga potrebno da transakcioni troškovi budu jednaki nuli. Svojinski odnosi počinju djelovati na proces proizvodnje pri pozitivnim transakcionim troškovima. Zato su u realnosti proizvodni odnosi i svojinski odnosi uvijek uzajamno zavisni (što je i Marx dokazao - prim. autora). Coaseova ideja up-ravo se i sastojala u tome da ukaže na značaj ovih troškova.

Prema mišljenju O. Ananjina, kategorija transakcionih troškova je upot-punila naučne predstave o parcijalnoj i opštoj ekonomskoj ravnoteži, ”što je doprinijelo formulisanju racionalnog objašnjenja granice koja razdvaja sferu horizontalnih odnosa ravnopravnih ekonomskih subjekata od sfere

155

komandnih odnosa koji postoje unutar pojedinih firmi: drugim riječima granice koja dijeli tržište i svojinu”. To je rezultiralo u promjeni predstava o mikroekonomiji - od skupa apstraktnih ekonomskih subjekata prema kon-kretnim predstavama o preduzeću kao koncentratu ekonomske vlasti, odno-sno prema mikroekonomskoj sferi kao određenoj instanci raspodjele te vla-sti između ekonomskih subjekata, koji se razlikuju po svojoj veličini, polo-žaju i moći uticaja.

Teorija prava svojine je nepotpuna bez teorije države, jer je država agens za specifikaciju i zaštitu prava svojine. U istoriji ideje mogu se izdvo-jiti dva osnovna pristupa državi: teorija društvenog dogovora i teorija eks-ploatacije. Prva polazi od prvobitnog dogovora, koji pretpostavlja priznanje prava individua na određene resurse od strane drugih učesnika dogovora, u zamjenu za odustajanje od zahtjeva na ostale resurse i saglasnost da uvaža-vaju tuđa prava na njih. Država istupa kao arbitražna strana, koja garantuje sprovođenje uslova prvobitnog dogovora. Eksploatatorske teorije vide u dr-žavi oruđe vladajućih grupa ili klasa, pa se njena funkcija sastoji u preliva-nju dohotka od ostalih članova društva u korist vladajuće klase. U tom smislu, D. North (1981, p. 22) ističe: ”Eksploatatorska država bi usposta-vila takvu strukturu prava svojine, koja bi maksimizovala dohodak koji se nalazi u vlasništvu grupe ljudi, nezavisno od toga kako bi to uticalo na bla-gostanje društva u cjelini.”

I u dogovornoj i u eksploatatorskoj teoriji država ima vlast da uspos-tavlja i preraspodjeljuje prava svojine. U prvom slučaju ona to čini saglasno s interesima društva, a u drugom u skladu s interesima vladajuće klase ili grupe ljudi. Pokušaj sintetizovanja navedenih pristupa od strane D. Northa rezultirao je u izgradnji interesnog modela države (Ibid. s. 32), koji ima slje-deće osobine:

država se shvata kao agencija koja prodaje usluge odbrane i pravo-suđa u zamjeni za poreze;

ona ima osobine diskriminirajućeg monopoliste, jer razdvaja stanov-ništvo na razne grupe poreskih obveznika i za svaku utvrđuje prava svojine na takav način što maksimizuje stizanje kazne i

ona ograničava ponašanje upravljača u uslovima konkurencije. Dominirajući cilj države je izgradnja takve strukture prava svojine, po-

moću koje bi bilo moguće dostići maksimizaciju dohodaka. U okviru tog zadatka ona usmjerava na proizvodnju takvog skupa društvenih (u smislu korišćenja) i poludruštvenih dobara i usluga koji bi minimizovao njene troškove za specifikaciju i zaštitu prava svojine.

156

U okviru ove teorije poseban pravac predstavlja tzv. ekonomija prava, izrasla na spoju ekonomske i pravne teorije, da bi se 1960-ih godina izdvojila u samostalan smjer, čiji je glavni predstavnik R. Pozner. Njegova zamisao vezana za predmet ove discipline sastojala se u primjeni Coaseovih zaključaka na pravnu teoriju i sudsku praksu, jer, prema njegovom mišlje-nju, sva rješenja pravnih organa dužna su oponašati tržište, tj. doprinositi uspostavljanju takve raspodjele prava svojine koju bi dostiglo tržište pri od-sustvu transakcionih troškova, i kojoj bi ekonomski subjekti sami pristupali (jer ne bi bilo tih troškova da ih u tome sprečavaju).

Konceptualni kostur ekonomije prava, prema Hirshleiferovom (1982, pp. 2-4) mišljenju, čine:

Smithova teorema (prema kojoj dobrovoljna razmjena povećava bla-gostanje učesnika posla),

Coaseova teorema (prema kojoj se sve mogućnosti za uzajamno ko-risnu razmjenu potpuno iscrpljuju samim zainteresovanim stranama, uz uslov da su transakcioni trškovi jednaki nuli, a prava svojine pre-cizno definisana) i

Poznerova teorema (prema kojoj se u slučaju pozitivnih transakcio-nih troškova - kada na putu razmjene stoje prepreke koje umanjuju efikasnost rezultata, različite varijante raspodjele prava svojine po-kazuju nejednako vrijedne s aspekta interesa društva.

Nova ekonomska istorija (kliometrija) nikla je krajem 1950-ih i počet-

kom 1960-ih godina u SAD i zasniva se na kombinaciji neoklasične i neoin-stitucionalne teorije sa kvantitativnim ekonomskim metodama (North 1984, p. 188). Jedan ogranak kliometrije oslanja se na primjenu ekonometrijskih metoda u istraživanju istorijskih materijala, a drugi objašnjava evoluciju ekonomskih institucija polazeći od principa transakcione ekonomije, ali oba pravca koriste neoklasične postulate o racionalnom ekonomskom ponašanju čovjeka. Takođe se polazi od pretpostavke da efikasna institucionalna struk-tura, prvenstveno sistem prava svojine, predstavlja izuzetno važan faktor ekonomskog rasta.

Serijom istraživanja North je pokazao kako su evoluirali instituti svojine pod uticajem privrednih činilaca. On je interpretirao poznate istorijske doga-đaje u svijetlu pojmova prava svojine i transakcionih troškova. Prelomnim momentima svjetske ekonomske istorije on smatra prvu i drugu ekonomsku revoluciju. Prva datira u neolitu, kada je došlo do prelaza s lova i skupljanja plodova na zemljoradnju i pripitomljavanje životinja. Druga predstavlja spa-janje nauke i tehnologije, koje je nastupilo sredinom 19. vijeka, kada je čov-jek prvi put u istoriji stekao mogućnost povećanja životnog standarda, uz

157

porast broja stanovnika. Sve je to bilo omogućeno formiranom maksimalno efikasnom strukturom prava privatne svojine, s minimumom ograničenja i minimumom preraspodjelne aktivnosti države.

Teorija firme je izrasla je iz primjene ideje prava svojine i transakcio-nih troškova na izučavanje problema firme, koji se tretirao kao problem iz-bora optimalnog oblika ugovora. Raznovrsnost ugovornih odrednica počela se izvoditi iz raznovrsnosti transakcionih troškova, pri čemu za objašnjenje konkretnih oblika ekonomskih organizacija, prema Williamsonovom (1985, p. 22) mišljenju, ima značaja ne apsolutni nivo transakcionih troškova, nego njihova kvalitetna diferencijacija prema različitim ugovornim oblicima. On je pokazao da se sve raznovrsne ugovorne odrednice svode na nekoliko os-novnih tipova (vidi s. 173). Izbor konkretnog oblika ugovora on postavlja u zavisnost od karaktera ekonomskih odnosa učesnika posla, gdje su opredje-ljujući sljedeći faktori:

unikalnost (specifičnost) resursa koji se razmjenjuju, stepen neizvjesnosti (nesavršenosti) informacija koje prate posao i frekfencija (regularnost) poslovnih kontakata stranaka. Poslovna praksa izdiferencirala je tri tipična oblika ugovora: klasični,

neoklasični i obavezujući ugovor, kojima odgovaraju specifični mehanizmi upravljanja dogovorenim odnosima: prvom - bezlični tržišni mehanizam, drugom- arbitraža, a trećem - dvostrana struktura upravljanja (Williamson 1985a, p. 241). Za visoko specijalizovane robe i djelatnosti obrazuje se i četvrti mehanizam, tzv. unitarno upravljanje (hijerarhija).

Široko shvatanje pojma dvostranog dobrovoljnog ugovora omogućilo je teoretičarima prava svojine da definišu firmu kao skup ugovora, odnosno kao spontanu ugovornu instituciju koja rješava probleme minimizacije transakcionih troškova (Alchian & Demsets 1972). Klasifikacija različitih oblika ekonomskih organizacija obuhvata: privatnu preduzimačku firmu, sa-vremenu (otvorenu) korpopraciju, regulisanu firmu, državnu firmu, potroša-čke zadruge i uzajamno-štedioničke banke (kada se dobit dijeli klijenteli - stalnim potrošačima ili klijentima), partnerstva i samoupravne firme jugo-slovenskog tipa (Calabresi &Melamed 1982). Korporacija se npr. ne shvata kao hijerarhija, nego kao interno tržište s kompletom ugovora i unutrašnjim tržištem rada i kapitala, dakle kao jedan mini grad s atomizovanom konku-rencijom, koja je navodno efikasnija od cjenovne konkurencije.

Elaboracija različitih oblika ekonomskih organizacija pokazuje da pred-stavnici transakcionog pristupa teže razgraničenju administrativnih i tržišnih mehanizama kontrole. Po pravilu su efikasnije organizacije koje koriste isto-vremeno oba sistema kontrole (tzv. otvorene korporacije). Takođe se pravi

158

odgovarajuća razlika između lidera koalicije (član tima koji posjeduje vi-soku produktivnost u radu, koji je povezan s rješavanjem klasičnih pitanja: šta treba, a šta ne treba da radi firma) i vlasnika specifičnih resursa (kapitala u klasičnoj firmi, odnosno rada u inženjering firmi).

Na kraju, smatra se da je najveća prednost sistema privatne svojine u to-me što predstavlja široko polje za stvaranje i izbor najrazličitijih organiza-cionih oblika, što omogućava slobodu razmjene i kombinovanje prava svo-jine.

Interpretacija politike s pozicija izučavanja raznih načina koje konkretna lica koriste za postizanje ciljeva u procesu uzajamnih djelovanja sa držav-nim isnstitutima - to je predmet interesovanja teorije društvenog izbora kao posebnog pravca neoinstitucionalizma. Najbolju naučnu verifikaciju i priz-nanje ova teorija je dobila 1987.godine, kada je njen utemeljivač i vodeći predstavnik J. Buchanan dobio Nobelovu nagradu za ekonomiju. Osnovni i polazni princip ove teorije sastoji se u pretpostavci da ljudi djeluju na isti način u ulozi privatnih lica kao i u bilo kojoj društvenoj ulozi. Analizom ličnog izbora ljudi, ekonomisti su odavno došli do zaključka da oni djeluju polazeći od racionalnog traganja za ličnim koristima. Kao potrošači, oni na-stoje da maksimalno uvećaju korisnost, kao preduzimači - dobit, itd. Pola-zeći od toga, predstavnici teorije društvenog (konstitutivnog) izbora došli su do sljedeće hipoteze: na djelovanje i izbor ljudi koji zauzimaju društvene funkcije takođe utiču razmišljanja o ličnoj koristi.

Iako neki kritičari smatraju da je navedena hipoteza cinična i nerealna, ipak se smatra da pri pravilnom tumačenju u njoj nema apsurdnih ni cinič-nih elemenata. Naime, pretpostavku lične koristi treba shvatiti uslovno, u smislu radne hipoteze, a ne kao tvrdnju koja se odnosi na svakoga i na svaki pojedinačni slučaj. Recimo, pretpostavku o ličnoj koristi možemo uporediti sa hipotezom racionalnosti kod izbora potrošača, jer se ni ponašanje potro-šača ne može uvijek ”smjestiti” u strogo racionalne okvire, pošto ponekad i u ponašanju potrošača mogu preovladati altruistički (nesebični) motivi, ili on može napraviti izbor koji ne odgovara njegovim ranije definisanim cilje-vima. Teoretičari društvenog izbora, naravno, ne tvrde da su apsolutno svi političari korumpirani prodavci svojih glasova, ali smatraju da lobisti svih boja troše ogromna sredstva za finansiranje izborne kampanje, putovanja, honorare za javne nastupe i sl., čime pokušavaju da utiču na glasove kongresmena. Za lobi na bilo kom nivou bilo bi veoma neracionalno kada bi se ta ogromna finansijska sredstva trošila uzalud, bez nekog uvjerenja o po-zitivnim kontra efektima. Zato se čini logičnim što predstavnici ove teorije materijalnu podršku industrijskih krugova funkcionerima za njihovu izbornu kampanju posmatraju kao događaje koji potpuno odgovaraju hipotezi o ličnoj koristi ( jer se od funkcionera kasnije očekuje da odobre pojedine pro-

159

jekte i rješenja koji poslovno odgovaraju navedenim industrijskim krugo-vima).

Razlike između teorije društvenog izbora i klasičnih političkih doktrina Buchanan objašnjava na sljedeći način: dok se tradicionalna analiza uvijek zasniva na shvataju da reprezentativna ličnost teži ”društvenom interesu” i ”društvenom dobru” (a ne svojoj sopstvenoj koristi), teorija društvenog iz-bora dokazuje da se ljudi ne mijenjaju napuštajući tržište i krčeći stazu na političkoj areni, već nastoje da iskoriste postojeće institute za optimalno zadovoljenje svojih ličnih interesa. Svaka analiza političkog instituta, prema mišljenju Buchanana, koji ignoriše racionalna traganja za ličnim koristima, kako od strane pojedinih građana, tako i zvaničnih lica iz vlasti, osuđena je na ozbiljne greške. Zato on za poboljšanje vladine politike predlaže da se više obrati pažnja na promjenu strukture zakona (konstitutivni izbor zako-na), u skladu sa kojima se ljudi moraju ponašati, nego na izbor ”dobrih lju-di” u vladu (prema: Buchanan & Tullok 1962).

2.13.1 Razvoj i značaj neoinstitucionalnih ekonomskih teorija U neoklasičnim modelima se kao ograničavajući faktori ponašanja jav-

ljaju dohodak i cijena (elementi budžetskog ograničenja). Modeli neoinstitu-cionalnih ekonomskih teorija šire skup ograničenja ekonomskim, pravnim, etičkim, socijalnim i drugim aspektima. Oni dopunjuju osnovna shvatanja i zaključke drugih savremenih ekonomskih teorija svojim tumačenjima poje-dinih aspekata ekonomske stvarnosti: prvenstveno ograničenja, koja u pona-šanju ekonomskim subjekatima nameću institucije kao specifični oblici uza-jamnih međuljudskih odnosa. Za norme i pravila ponašanja kao najraspros-tranjeniji tip institucija karakteristično je da ekonomišu vrijeme i napore pri donošenju odluka. Ali, te iste norme i pravila ponašanja predstavljaju i ogra-ničenja mogućnosti izbora, jer bi se odstupanjem od njih možda mogli ost-variti efikasniji rezultati. To znači da norme, pravila i zakoni kao regulatori ponašanja u određenim domenima djeluju na povećanje efikasnosti, a u dru-gim djelatnostima na njeno smanjenje. Otuda i značaj institucionalne anali-ze, koja izučava uticaj institucija na ponašanje ekonomskih subjekata.

Mnogi smatraju da s institucionalne strukture u ekonomska istraživanja dovodi do povećanja njenog humanitarnog karaktera (The Economics Jour-nal, 1991, 101, pp. 4, 5, 9, 41, 47, 68, 73), jer se na taj način dopunjuje skup uslova koji ograničavaju ekonomsku djelatnost moralnim, administrativnim, pravnim, običajnim i drugim regulatorima, a omogućuje se organizovaniji oblik, veća ciljna usmjerenost i pomjeranje granica djelatnosti.

160

Uslovna šema razvoja institucionalne ekonomije

Izvor: Nurejev 2007, s. 57.

161

Uloga ekonomskih institucija svodi se na koordinaciju ekonomske ak-tivnosti, koja se obezbjeđuje ili usaglašavanjem interesa između ekonom-skih subjekata (po horizontali), ili na bazi svojinskih odnosa (po vertikali). Različite kombinacije tih mehanizama daju institucionalnu raznovrsnost ekonomskih sistema: npr. Preovlađujući dogovorni odnosi u oblasti makro-ekonomskog regulisanja (tržišna ekonomija) kombinuju se s komandnom ekonomijom (koja vlada unutar firmi).

NET su počele da se razvijaju kao reakcija na zanemarivanje uloge raz-nih ekonomskih i drugih institucija od strane neoklasične ekonomske teo-rije, odnosno na njenu apstraktnost. Za analizu funkcionisanja institucija njegovi predstavnici koriste neke principe neoklasične teorije (lična koris-nost, individualizam). Ali, oni idu dalje i uspješno objašnjavaju rastući broj socijalnih pojava u institucionalnoj, političkoj, pravnoj, ideološkoj, istorij-skoj i etičkoj sferi. Kod neoklasičnog modela troškovi prilagođavanja i tran-sakcioni troškovi jednaki su nuli, svi resursi su raspoređeni i nalaze se u pri-vatnoj svojini, vlasnici usmjeravaju resurse na proizvodne ciljeve samo kao odgovor na novčane stimulanse, izbor preduzimača između dohotka i slo-bodnog radnog vremena ne zavisi od dohotka, država se ponaša neutralno.

Od 1970-ih godina institucionalizam se razvija u dva pravca: neoinstitu-

cionalnu i novu institucionalnu ekonomiju. Bez obzira na očigledan identi-tet naziva, riječ je potpuno drugačijim pristupima u analizi institucija. Neo-institutionalizam je zadržao suštinu (jezgro) neoklasične ekonomije, samo je korigovao i prilagodio zaštitni omotač. Ne napuštajući tradicionalne mikro-ekonomske instrumente i metodološki individualizam kao noseći teorijski stub, neoinstitunalisti su pokušali da objasne faktore koji se za neoklasičare pojavljuju kao spoljni: ideologiju, norme ponašanja, porodično pravo itd.

Zaštitni omotač se mijenjao razmatranjem šireg spektra svojinskih obli-ka (pored privatne, analiziraju se državna, kolektivna i mješovita svojina), uvodi se pojam informacinih troškova, dopušta se postojanje transakcionih troškova paralelno s proizvodnim i sl. Nesporan je pozitivan uticaj NET na shvatanje činjenica da: a) kvalitetna institucionalna sredina doprinosi efikas-noj realizaciji ekonomskih aktivnosti, koja se generiše u ekonomskom rastu i ekonomskom razvoju, b) realne institucionalne promjene stimulišu trans-formaciju ekonomskih sistema prema većem nivou institucionalnog plurali-zma, c) uloga pojedinaca mora se posmatrati isključivo kao masovan feno-men, lišen bilo kakvih privilegija i ostvarenja rente na onovama netržišnog ponašanja i d) institucije doprinose smanjenju rizika i neizvjesnosti u brzo mijenjajućoj ekonomskoj stvarnosti.

162

Interdisciplinarni karakter NET

Izvor: Vinogradova 2012, s. 13.

Uporedne karakteristike teorijskih predstava

o racionalnosti pojedinaca

Kriterijumi pore-đenja

Ekonomski čovjek Hibridni čovjek Institucionalni

čovjek

Pristup neoklasika O. Williamson institucionalizam

Cilj maksimizacija kori-

snosti minimizacija tran-sakcionih troškova

kulturna obrazova-nost

Znanja i računarske sposobnosti

neograničeni ograničeni ograničeni

Želje definišu se samo-

stalno definišu se samo-

stalno definišu se kultu-

rom

Racionalnost potpuna ograničena kulturna

Oportunizam nema prevare

ni prinude postoji prevara, ali ne postoji prinuda

postoji prevara i prinuda

Izvor: G. Litvinceva, 1998, s. 42

163

NET zbog svoje prirode ne mogu predviđati konkretne ekonomske do-gađaje, davati predloge za ekonomsku politiku i služiti kao putokaz u pre-duzetničkoj djelatnosti. One predstavljaju okvirne teorijske konstrukcije, koje objašnjavaju mnoge ekonomske probleme i ukazuju na neke načine njihovog rešavanja. Kao i svaka podloga, okvir, orijentir i temelj, NET su primarne u odnosu na ostale ekonomske teorije. Navedenu primarnost ni u kojem slučaju ne treba shvatati kao „mainstream“, ni u formalnom ni u suš-tinskom smislu.

Razlike između „starog“ institucionalizma i neoinstitucionalizma

Kriterijumi po-ređenja

„Stari“ institucionalizam Neoinstitucionalizam

kretanje (pri-stup)

od prava i politike prema eko-nomiji

od ekonomije prema politici i pravu

metodologija drugih humanitarnih nauka

(pravo, sociologija, politologija)ekonomska neoklasike (mikroe-

konomije i teorije igara)

metod induktivni deduktivni

fokus pažnje kolektivno dejstvo dejstva nezavisnih pojedinaca

pretpostavka analize

holizam metodološki individualizam

formiranje od kritike ortodoksnih pretpos-

tavki klasičnog liberalizma preko poboljšanja osnova savre-

mene ortodoksne teorije

tretiranje institu-cija

formiraju preferencije individuadaju spoljna ograničenja za indi- vidue: uslove izbora, informacije

istraživački pri-stup

organski, evolucioni, endogeni ravnotežni, optimalnost, egzoge-

ni

period početak 20. vijeka kraj 20. vijeka

Izvor: Olejnik 2005, ss. 45-46.

NET se moraju posmatrati kao dopunjavajuće ostalim ekonomskim teo-rijama, uz gornju napomenu da se njihova primarnost odnosi na okvir op-štih uslova u kojima se realizuju ekonomske aktivnosti. Kao takve, NET objektivno ne dozvoljavaju ni ostalim ekonomskim teorijama da preuzmu oreol mainstreama. Riječ je o ravnopravnoj koegzistenciji svih ekonomskih teorija, bez mogućnosti stvaranja univerzalne ekonomske teorije, uz moguć-

164

nost sinergije, kombinovanja i dopunjavanja njihovih racionalnih elemenata, konstrukcija i modela. U smislu izjave V. Smitha (1982, p. 923) da „nije moguće konstruisati laboratorijski eksperiment za alokaciju resursa, bez projekta institucije u svim detaljima“. Ili npr. tržište (kao princip i institu-cija) ne može funkcionisati bez ikakvih pravila. U svakom slučaju, NET sa svojim interdisciplinarnim pristupom i dijalogom predstavljaju konzistentnu alternativu, dopunu i okvir drugim ekonomskim teorijama.

D. North je početkom 1970-ih razvio teoriju institucija kao proširenje i modifikovanje neoklasičnog pristupa u dijelu pretpostavke racionalnosti (uvođenjem „adaptivne efikasnosti“) i dimenzije vremena. Ali, North (1978, pp. 963, 974) je izjavio da „napuštanje neoklasične teorije znači napuštanje ekonomije kao nauke“, polazeći od svoje vjernosti individualnom izboru, prednostima tržišne ekonomije i neefikasnosti državnih pravila, koja ne po-državaju ekonomski rast.

Pa ipak, on se u mnogim segmentima distancirao od neoklasike, prven-stveno zalaganjem za bolje specificirana prava svojine, regulativnu, stimuli-šuću i ograničavajuću ulogu institucija, njihovu interakciju s tehnologijama, ulogu transakcionih troškova u relativizaciji neoklasičnih rezultata efikasnih (savršenih) tržišta, prihvatanjem dinamike promjena i neizvjesnosti. Ozna-čavanjem ideologije kao uzroka održavanja neefikasnih institucija, North ukazuje na probleme kolektivnog djelovanja i oportunizam dominantne gru-pe. On na taj način indirektno prihvata Olsonov dokaz da u okvirima neo-klasičnog pristupa postoji nekonzistentnost između racionalnog samointe-resa i grupnog djelovanja. North (1981, pp. 205, 47) je uočio eksplicitnost veza između ideologije i etičkih normi, koje su „bitni dio ograničenja koje čine institucije, a izvedene su iz ideologije... Snažni društveni moralni i eti-čki kodeksi su cement društvene stabilnosti koji ekonomski sistem čine odr-živim“.

Aktualni proces privatizacije u postsocijalističkim i drugim tranzicij-skim državama (Kina i dr.) takođe potencira značaj neoinstitucionalne ana-lize, a posebno teorije prava svojine u okviru nje. U prvom dijelu obimne i uvijek aktualne monografije „Svojina i reforma“ Lj. Madžar (1995) je preko elaboracije svojinskih funkcija i njenih uticaja na ekonomsku efikasnost, racionalnost, odlučivanje, motivaciju, odgovornost, alokaciju i slobodu de-taljno ukazao na značaj individualizacije, personifikacije i institucionali-zacije svojine. Pomenuti autor se u svojoj analizi velikim dijelom oslanja na rezultate NET prava svojine.

2.13.2 Karakteristike i predmet istraživanja NET

165

Brze promjene ekonomske stvarnosti, stukture protivurječnosti, priori-

teta, sistema i kriterijuma vrijednosti utiču na razvoj mnogih pravaca eko-nomske misli, koji su uvijek do danas (u svojim težnjama za originalnošću i uticajem na zvaničnu ekonomsku politiku) različito shvatali i tumačili odnos države i tržišta i njihovu ulogu u ekonomiji. Dinamički istorijski uslovi i brojne krize, koje se stalno zaoštravaju od 1970-ih godina do danas, značaj-no su uticali na relativizaciju neoklasičnog učenja i razvoj NET kao novog pravca ekonomske misli. Do tada dominirajuća neoklasična ortodoksija, op-terećena forsiranim izučavanjem ravnoteže kao idealne teorijske ekonomske konstrukcije, nije bila u stanju da objasni suštinu mnogih novih ekonomskih pojava, koje karakterišu dinamički neravnotežna (krizna) stanja, koja su se reprodukovala u navedenom periodu. D. North (1990, p. 19) primijetio da neoklasična teorija posmatra ekonomski sistem s aspekta ravnoteže, kod koje se ekonomski subjekti susreću sa približno istom situacijom izbora i raspolažu s relativno stabilnim sistemom preferencija.

Problem ravnoteže je tijesno povezan s ponašanjem ekonomskih subje-

kata. Neoklasična analiza u fokusu svog istraživanja ima racionalno ponaša-nje čovjeka. Svaka individua ima mogućnosti da se racionalno ponaša u raz-nim ekonomskim djelatnostima u kojima neposredno učestvuje: kao potro-šač, proizvođač, preduzimač, kupac, prodavac, posrednik itd. (klasifikacija je zasnovana na funkcionalnom kriterijumu). Neoklasična teorija pretposta-vlja poznati skup ograničenja sa kojima se čovjek susreće, sistema prefe-rencija i ciljnih određenja individua. Na tim pretpostavkama ona forsira teo-riju izbora (traženje najbolje kombinacije sredstava za postizanje izabranih ciljeva), koja se idealno slaže sa L. Robbinsovim određenjem ekonomske teorije kao nauke koja izučava čovjekovo ponašanje s aspekta odnosa iz-među ciljeva (neograničenih potreba) i ograničenih sredstava (mogućnosti) za njihovo ostvarenje. A. Lerner (prema: Lj. Madžar 1995, s. 11) je pravilno uočio da je izbor potreban samo kada su resursi ograničeni, a moguć samo kada resursi imaju alternativne upotrebe.

H. Simon (1990) je kritički primijetio da neoklasična teorija u suštini izučava samo rezultate izbora, ali ne i njegov proces. To su samo neki suš-tinski prigovori, koje predstavnici NET upućuju neoklasičnoj teoriji, a koje oni pokušavaju alternativno da riješe u NET, koje su se od 1990-ih godina izuzetno brzo i perspektivno razvijale. Radni aparat i ključni pojmovi neo-klasične teorije (cijena, rijetkost, alternativni troškovi itd.) pokazali su se primjenjivi u opisivanju ljudskog ponašanja u gotovo svim životnim situa-cijama (ekonomija diskriminacije, teorija ljudskog kapitala, ekonomija pres-tupnosti, ekonomija domaće privrede, obrazovanja, zdravstvene zaštite, pla-

166

niranja porodice itd.).

Na taj način, predstavnici NET su proširili okvire tradicionalne neokla-sične teorije. Analiza razlaganja prava svojine na djelimična punomoćja, uti-caj tehničkog progresa i relativnih cijena na evoluciju svojinskih odnosa, uticaj prava svojine na ekonomske stimulanse, dvostruka uloga države (pro-izvođač društvenih dobara i oruđe u rukama vladajućih grupa), posljedice oportunističkog ponašanja ekonomskih subjekata i mnoga druga područja istraživanja daju NET karakter nove ekonomske paradigme (koja nastoji da bude univerzalna – „imperijalistička“) i značaj posebnog naučnog istraži-vanja (Nutzinger 1982, p. 188).

Pojedini autori savremenu ekonomiju nazivaju „ekonomijom pravnih li-ca“ zbog depersonifikacije svojine i upravljanja u razvijenim privredama mješovitog tipa, u kojima su mnoge funkcije pojedinaca prešle u ruke krup-nih korporacija. Savremena NET je predložila ukupan obim transakcionih troškova u privredi konkretne zemlje5 kao univerzalni kriterijum efikasnosti pojedinih privrednih sistema. U tom smislu, neefikasnost pojedinih priv-rednih sistema objašnjava se, pored institucionalne neizgrađenosti, značaj-nim nivoom transakcionih troškova. Na taj način se može, makar djeli-mično, objasniti neefikasnost savremenih tranzicijskih privreda (kojima pri-padamo) porastom transakcionih troškova zbog niza faktora kao što su:

neophodnost adaptacije preduzeća na tržišnu sredinu, troškovi povezani s procesom privatizacije, troškovi formiranja novih institucija, gubitak za društvo zbog djelovanja sociopaltoloških pojava, alternativ-

nih institucija itd. Razni autori su različito konstruisali predmetno polje NET. Svi navode

transakcione troškove i prava svojine kao ključne analitičke komponente, dok su drugi elementi različiti. J. Drobak i J. Nye (1997) razmatraju poli-tičku ekonomiju javnog izbora, kvantitativnu ekonomsku istoriju (cliomet-rics), ideologiju i zavisnost od ranijeg razvoja.

C. Clague (1997) navodi kolektivnu akciju, ekonomsku teoriju nesavr-šenih informacija, institucionalne inovacije i efikasnost, kooperaciju i nor-me. S. Burki i G. Perry (1998) dodaju ugovore i mehanizmi prinude, ko-lektivno delovanje, javna dobra, asimetrične informacije, zadatak da se kon-troliše ponašanje izvršilacaa (principalagent model), institucije kao izvor 5 Osnovni kriterijum efikasnosti raspodjele prava svojine, koji se koristi u procesu privatizacije je: ako transakcioni troškovi privatizacije nekog ekonomskog objekta nadmašuju koristi od njega, onda se smatra da neki elementi snopa ovlašćenja nad tim objektom treba da se preda državi, i obratno.

167

predvidivost i kredibiliteta, „izlaz“ i „glas“ (vidi tabelu). Opšta tipologija analize (predmeta istraživanja) u okviru NET

Kriterijumi Transakcioni troško-

vi Principal / agent Kolektivno delovanje

Odnosi Razmjena Hijerarhija i upravlja-

nje Kooperacija

Komponente / analitička sredstva

informacioni troškovi, troškovi traženja,

vođenja pregovora i prinude izvršenja

asimetrične informa-cije

i oportunizam

problem putnika bez karte / izborne stimu-

lacije

Ispoljavanje u privatnoj sferi

nesavršena tržišta, fijasko tržišta (spoljni

efekti, društvena dobra)

suboptimalni ugovori, deformacije korpora-tivnog upravljanja,

negativna selekcije i moralni hazard

fijasko tržišta, deficit društvenih dobara,

„tragedija“ društvene svojine

Ispoljavanje u javnoj sferi

bezaštićena prava svojine, politička

nestabilnost, političari bez povjerenja, poli-

tički transakcioni troškovi i tačka veta

birokratske disfunkci-je, rasprostranjenost

korupcije, oduzimanje regulatora i drugi

elementi javnog izbo-ra

traženje rente, neade-kvatno snabdijevanje

javnim dobrima , klijentelizam birokra-

tije

Izvor: Doner & Schneider 2000, p. 5.

Pored transakcionih troškova i prava svojine, ključni pojmovi neoinsti-tucionalne analize su institucije i pravila. Jedna od osnovnih metodoloških razlika između neoklasične i neoinstitucionalne analize ogleda se u tzv. osnovnoj „jedinici“ analize: kod neoklasične varijante je to individua, a kod neoinstitucionalne varijante je to institucija (Dugger 1979, p. 912).

168

2.13.3 Institucije: pojam, osobine i vrste U literaturi tradicionalnog institucionalizma sretamo se sa mnogo razli-

čitih i apstraktnih tumačenja pojma institucija, čak i u interpretaciji jednog istog autora. T. Veblen (prema: V. Drašković i M. Drašković 2012) je defi-nisao instituciju kao:

„preovlađujući tip odnosa ili duhovna pozicija“ („stereotip misli“), „poseban način postojanja društva, tj. poseban sistem društvenih od-

nosa“, „naviknuti načini reagovanja na stimulacije“, „rasprostranjeni način mišljenja o pojedinim odnosima između druš-

tva i ličnosti, pojedinim funkcijama koje obavljaju i sistemu života društva“,

„prihvaćeni način društvenog života“, „struktura proizvodnog ili ekonomskog mehanizma“ i „simbol za označavanje grupe društvenih običaja“. Veoma su apstraktna i sljedeća tradicionalna tumačenja institucija:

„jedna od osnovnih kakakteristika običaja, koji postaje aksiomatski i koji ne dopušta isključivost posredstvom privikavanja i opšteg odo-bravanja“ (Neale 1987, p. 1177),

„niz normi i ideja koje se reprodukuju u nesvršenom obliku (zbog suštinskih promjena) preko privikavanje u svakom sljedećem stanju individue“, ili kao „stvarni odnos koji u sebe uključuje seriju tran-sakcija koje se ostvaruju na bazi poslovnih pravila“ (Dugger 1979, p. 314),

„kolektivno djelovanje u pravcu kontrole, oslobođenja i proširivanja individualnog djelovanja“ (Commons 1931, p. 652),

„vladajuće i u velikom stepenu standardizovane društvene navike“ (Mitchell); „propisani obrasci usaglašenog ponašanja“ (Foster, prema: Neale 1987, pp. 1177-1180),

„društvena organizacija koja preko tradicije, običaja ili zakonskih ograničenja vodi prema saznanju dugoročnih i postojanih obrazaca ponašanja“ (Hodgson 1988, p. 10) itd.

W. Hamilton (1993, p. 3) posmatra instituciju kao „stabilan način miš-

ljenja i djelovanja, koji pripada grupi ljudi ili čak cijelom narodu, koji niče u procesu društveno-ekonomske evolucije“. Smatramo da je stabilnost jedna od najznačajnijih i najdominantnijih karakteristika institucija, i to u apsolut-nom smislu, a ne relativnom, kako to tumači G. Klejner (2004, s. 19).

169

Hamilton ističe kolektivnost (masovnost, opštost) institucija, aludirajući na njihovo djelovanje. To mišljenje podržava i J. Commons (1931, p. 648), koji ističe da institucija predstavlja „kolektivno (zajedničko) djelovanje, koje šiti, oslobađa i razvija individualna djelovanja“. To je samo naizgled u sup-rotnosti s metodološkim individualizmom, jer se ovaj posljednji razmatra kao datost za sve pojedince. Institucionalisti su uvijek priznavali istovre-meno prisustvo naizgled protivurječnih procesa individualizacije i socijali-zacije.

Tipovi pravila, mehanizma prinude i odgovarajućih institucija

Tip pravila Tip mehanizma prinude Tip institucije

Konvencija Samoostvarenje Unutrašnji-1

Etička pravila Unutrašnja obaveza aktera Unutrašnji -2

Običaji, tradici-ja

Neformalna društvena kontrola Unutrašnji -3

Privatno pravilo Organizovana privatna prinuda Unutrašnji -3

Zakon Organizovana državna prinuda Spoljni

Izvor: Voigt & Engerer 2001, p. 133. Konkretniju definiciju dao je D. North (1991, pp. 3, 97): „Institucija je

skup ograničenja, koje je stvorio čovjek zbog strukturiranja političkih, eko-nomskih i društvenih uzjamnih dejstava“, odnosno, instituciju čine „pravila i mehanizmi koji obezbjeđuju njihovu realizaciju, i norme ponašanja koja strukturiraju uzajamna djelovanja između ljudi koja se stalno ponavljaju“ (North 1993, p. 73). On misli ne samo na svjesno izgrađena pravila pona-šanja, nego i na neformalna pravila, koja niču spontano i nepredviđeno. Ta pravila predstavljaju „ljudski izmišljeno suzdržavanje koje gradi političku i društvenu interakciju“ (North 1991, p. 97).

A. Greif (2006) definiše institucije kao skup institucionalnih elemenata: pravila, normi, ubjeđenja i organizacija. On pokazuje da institucije stvaraju ponašanja (djelovanja pojedinaca i organizacija), koja se u praksi moraju usaglasiti s ubjeđenjima. Navedeno shvatanje se formalnio razlikuje od Nor-thovog (koji razlikuje institucije i organizacije), ali i suštinski, jer North

170

razmatra ubjeđenja mnogo šire, kao rezultat kulturnih, obrazovnih i religioz-nih organizacija i pogleda. Institucije kao centralni pojam neoinstituconalne analize, prema mišljenju W. Nealea (1987, p. 1183) karakterišu:

postupci ljudi (stereotipi ponašanja, navike), koji pretpostavljaju dos-ljednost ljudskih dejstava, a mogu se posmatrati i identifikovati,

pravila u najširem smislu riječi (uključuju navike, običaje i norme pona-šanja) koja determinišu međuljudske odnose na način što propisuju šta se može a šta ne može raditi (tu se prvenstveno misli na pravila koja posreduju u odnosu čovjeka prema samom sebi),

narodni pogledi (predrasude), koji pružaju informaciju neophodnu za osmišljeno učešće u društvenom životu. Predrasude opravdaju djelova-nje ljudi ili objašnjavaju na koji način se ta djelovanja ostvaruju i

sankcije koje se primjenjuju u slučaju nepoštovanja propisanih pravila ponašanja.

Institucije se dijele na formalne i neformalne. Pod formalnim se podra-

zumijevaju pravila, koja su formirana i podržavana od zvaničnih državnih organa (npr. konstitucija). Pod neformalnim institucijama se podrazumi-jevaju opšte prihvaćeni kodeksi ponašanja ljudi, koji su vezani za običaje, tradiciju, navike, pravila, moralne vrijednosti6 i religijska vjerovanja, koja se formiraju u određenim kulturnim sredinama tokom vremena. Oni su perso-nifikovanog karaktera, jer proizilaze iz vjerovanja ljudi, privrženosti, rođač-kih i drugih tradicionalnih odnosa, ideoloških ubjeđenja i sl. O. William-son (2000) je ponudio klasifikaciju institucija koja je zasnovana na različi tim hijerarhijskim nivoima, koji se ne isključuju, nego su međusobno pove-zani. Viši nivo nameće ograničenja nižem nivou. Obratno, funkcioniše pov-ratna informacija od nižeg do višeg nivoa.

Karakteristike djelovanja institucija

6 “Ni jedna ljudska institucija ne može dugo egzistirati bez postojane saglasnosti o tome šta je etički ispravno, a šta pogrešno” (G. F. Cavanagh).

171

Klasifikacija institucija zasnovana na hijerarhiji

Izvor: Williamson (2000).

Mnogi autori ukazuju se na razliku između pojmova institucije i organi-zacije. Pri tome se smatra se da organizacija predstavlja ukupnost društveno opredijeljenih pojedinaca (po društvenoj funkciji i položaju) koje ujedinjuje zajednički cilj (javni ili tajni). Institucija je osnova na kojoj se zasniva funk-cionisanje organizacije, jer upravo ona kao skup pravila definiše šta ljudi treba da rade u organizaciji, kako da izgrađuju međusobne odnose i odnose prema okruženju, na koji način se formira sistem nagrađivanja među njima

Nivo Primjeri Učestalost promjena

Učinak / Posljedica

1. Institucije vezane za društvenu strukturu

društva

Uglavnom nefor-malne institucije:

tradicije, društvene norme, običaji;

djeluju egzogeno na ekonomski sistem.

100 do 1000 godina

definiše načine kojima se društvo

rukovodi

2. Intitucije vezane za

pravila igre

Uglavnom formalna pravila koja definišu prava svojine i pra-

vosudni sistem; djeluju egzogeno i

endogeno.

10 do 100 go-dina

definiše ukupno institucionalno

okruženje

3. Institucije vezane za

igranje igre

Pravila koja definišu ugovorne odnose; npr.

poslovni ugovori i narudžbe;

djeluju endogeno.

1 do 10 godinavodi

izgradnji organizacija.

4. Institucije vezane za alo-kacione me-

hanizme

Pravila vezana za alo-kaciju resursa, npr.

kontrola toka kapitala, režim toka razmjene,

sistem socijalnog osiguranja;

djeluju endogeno

kratkotrajan i neprekidan

period

prilagođavanje cijenama i out-

putima, stimulacije.

172

itd. (Bromley 1989, p. 23). U tom smislu, North prikazuje institucije kao pravila igre, a organizacije kao igrače, tj. grupe individua koji su uključeni u ciljnu djelatnost. Razlikovanje institucije i organizacije postaje jasnije kad se ima u vidu institucionalna inovacija (transformacija), u kojoj se institucije pojavljuju kao temelj na čijoj osnovi se ostvaruje evolucija organizacije, iako se u prosesu te evolucije mijenjaju i same institucije

Uloga institucija kao kontinuiranih posrednika između kolektivnih obrazaca i individualnih ponašanja

Ekonomske institucije imaju sljedeće osnovne funkcije:

ograničavaju ponašanje ekonomskih subjekata, ekonomišu njihovo vrijeme i napore pri donošenju odluka, predstav-

ljaju sredstvo za smanjivanje transakcionih troškova (North 1984, p. 421), prilagođavanje promjenama, minimiziranje neizvjesnosti i entropije,

omogućuju realizaciju, povezivanje i koordinaciju ekonomskih od-nosa, resursa, subjekata i aktivnosti i

olakšavaju komunikaciju i pružaju pouzdanu zaštitu od oportunis-tičkog ponašanja.

173

Uloga formalnih i neformalnih institucija

Izvor: M. Raiser, 1993, s. 23.

Pravila se obično definišu kao opšte važeći i zaštićeni propisi, koji doz-voljavaju ili zabranjuju određene oblike djelatnosti pojedincima (ili grupi ljudi). Razlikuju se formalna (zakonski fiksirana i zaštićena od strane držav-nih organa) i neformalna pravila. Određeni oblici pravila nalaze se u među-sobnim odnosima subordinacije, tako da najprostija klasifikacija obuhvata tri tipa pravila:

konstituciona (politička), koja određuju: hijerarhijsku strukturu države, strukturu odlučivanja i način ostvarivanja kontrole,

ekonomska, koja su uslov nicanja prava svojine kao ovlašćenja koja od-ređuju dejstva koja su dozvoljena (sankcionisana); Proizvod ekonomskih pravila su ne samo prava svojine, nego i obaveze, jer je riječ o uzajam-nim odnosima između ljudi i

ugovori, koji predstavljaju pravila koja strukturiraju razmjenu između ekonomskih agenata.

ugovore karakteriše postojanje obostrane i dobrovoljne saglasnosti.

174

Vinbergova klasifikacija pravila

Izvor: Vanberg 1994, p. 110.

175

LITERATURA

Alchian, A. A. & Demsets, H. (1972), „Production, Information Cost, and Economic Organization“, American Economic Review, Vol. 62, No. 2.

Becker, L. S. (1977), Property Rights: Philosophical Foundations, Cambridge. Bell, D. (1960), The End of Ideology, New York. Bell, D. (1973), The Coming of Postindustrial Society. Aventure in Social, Fo-

recasting, New York. Bromley D. (1989), Economic Interests and Institutions. The conceptual foun-

dations of public policy, New York. Buchanan, J. & Tullok, G. (1962), The Calculus of Consent, University of

Michigan Press, Ann Arbor. Bulajić, Ž. (1991), Ekonomsko učenje Karla Marksa kao teorija otuđenja, Nau-

čna knjiga, Beograd. Calabresi, G. & Melamed, D.S. (1982), „Property Rules, Liability Rules and

Inalienability: One View of the Cathedral“, Harvard Law Review, Vol. 85, No. 2.

Cemović, R. (1988), Međunarodni monetarni fond i zemlje u razvoju – stabiliza-ciona strategija, Institut za unapređenje robnog prometa, Beograd.

Clague, C. (1997), “The new institutional economics and economic develop-ment”, In: Clague C. (ed.) Institutions and economic development: Growth and governance in less-developed and post-socialist countries, John Hop-kins University Press, Baltimore.

Coase, R. (1960), „The Problem of Social Sosts“, Journal of Law and Econo-mics, Vol. 3, No. 1.

Coase, R. (1984), „Coment“, Journal of Institutional and Theoretical Eco-nomics, Vol.140, No. 1.

Commons, J. (1931), „Institutional Economics“, American Economic Review, No. 21, 648-657.

Coste , A. (1989), Les principes d'une sociologie objective, Paris. De Alessi, L. (1983), „Property Rights, Transaction, Cost and X-Efficiency: an

Essay Economic Theory“, American Economic Rewiew, Vol.73, No. 1. Demsets, H. (1967), „Toward a Theory of Property Rights“, American Ec-

onomy Review, Vol. 57, No. 2. Dolan, E. Dž., Kempbell, K. D. i Rozmari, Dž. (1994), Dengi, banki i denežno-

kreditnaja politika, Sankt-Peterburg orkestr, Sankt-Peterburg. Doner, R. F., Schneider, B. (2000), “The New Institutional Economics, Bu-

siness Associations and Development”, Diskussion Papers, 111, ILO. Dornbuš, S. (1997), Makroekonomika, Infra-M, Moskva. Drašković, M. i Drašković, V. (2013), „Kritika metodološkog individualizma“,

Ekonomija-Economics, God. 19, br. 2, 273-296.

176

Drašković, V. (1994), Razvoj sovjetske ekonomske misli, Ekonomika, Beograd. Drašković, V. (1994a), „Neoinstitucionalizam i ekonomska teorija prava svoji-

ne“, Ekonomika, 1-3, 21-25 Drašković, V. (1995), Osnovi ekonomije, Ekonomika, Beograd. Drašković, V. (1997), Neoinstitucionalne ekonomske teorije, Ekonomika i Fa-

kultet za pomorstvo, Beograd–Kotor. Drašković, V. (2006), „Nobelova nagrada za ekonomiju u 2006 (Edmund Phe-

lps)“,“Montenegrin Journal of Economics, Vol. 2, No. 4, 185-188. Dašković, V. (2015), Institucionalni aspekti sovjetske ekonomske misli: dostig-

nuća, dogme, dileme i zablude – prilog za istoriju dirižističkog institucional-nog monizma, Elit, Podgorica.

Drašković, V. i Drašković, M. (2013), Institucije, poredak i tranzicija, ELIT, Podgorica i RIFIN Zagreb.

Drašković, V. i Delibašić, M. (2014), Ekonomski način mišljenja, ELIT, Pod-gorica.

Drobak, J. & Nye, J. (1997), “Introduction” in The Frontiers of the New In-stitutional Economics, Academic Press, San Diego.

Dugger, W. M. (1979), „Methodological Differences between Institutional and Neoclassical Economics“, Journal of Economic Issues, Vol. 13 (December), 899-909

Fišer, S., Dornbuš, R. i Šmalenzi, R. (1993), Ekonomika, Moskva. Fomina, Yu. A. (2013), „The study of K. Marx’s theory on the basis of systems

approach. Part II. Theory of capitalism“, Vestnik omskogo universiteteta. Serija Ekonomika, No. 4, 22-27.

Fomina, Yu. A. (2014), „The study of K. Marx’s theory on the basis of systems approach. Part II. Theory of communism“, Vestnik omskogo universiteteta. Serija Ekonomika, No. 1, 141-151.

Friedman, M. (1962), Capitalism and Freedom, Chicago. Friedman, M. (1973), Teorija novca i monetarna politika, Rad, Beograd. Friedman, M. & Rose (1996), Sloboda izbora, Global Book, Novi Sad. Galbraith, J.K. (1991), „Economics in The Next Century“, The Economic Jour-

nal, Vol.101, January. Galbraith, J. K. (1966), Ekonomija u perspektivi, MATE, Zagreb. Greif, A. (2006), Institutions and the Path to the Modern Economy, Cambridge

University Press, Cambridge. Hamilton, W. (1993), „Institutions“, In: The Economics of Institutions, ed. G.

Hodgson, Edward Elgar, Aldershot. Hicks, J. R. (1967), Critical Essays in Monetary Theory, London. Hilferding, R. (1948), Financijski kapital, Kultura, Beograd. Hirshleifer, J. (1982), „Evolutionary Models in Economics and Law: Coopera-

tion versus Conflict Strategies“, Research in Law Economic, Vol. 4.

177

Hodgson, G. (1988), Economics and Institutions: A Manifesto for a Modern In-stitutional Economics, Polity Press, Cambridge, and University of Pen-nsylvania Press, Philadelphia.

Hodgson, G. M. (1998): “Institutions and the Viability of Macroeconomics: So-me Perspectives on the transformation Process in Post-Communist Eco-nomies”, Journal of Institutional Innovation, Development and Transition, No. 2, 5-18.

Hodgson, G. M. (1998a), „The Approach of Institutional Economics“, Journal of Economic Literature, Vol. 36, No. 1, 166-192.

Hodgson, G. M. (2001), “Frontiers of Institutional Economics”, New Political Economy, Vol. 6, No. 2, 245-253.

Honore, A.M. (1961), „Ownership“, In Oxford Essays in Jurisprudence, ed.by A.G.Guest, Clarendon Press, Oxford.

Jusufranić, I. (2012), Menadžerska ekonomija, Internacionalni univerzitet Trav-nik - Ekonomski fakultet, Travnik.

Keynes, J. M. (1987), Opšta teorija zaposlenosti, kamate i novca, Centar za kul-turnu djelatnost, Zagreb.

Klejner, G. B. (2004), Evolucija institucional’nih sistem, Nauka, Moskva. Kornai, J. (1972), „Mathematical Programming as a Tool of Socialist Economic

Planning“ in A. Nove & D. M. Nuti, eds., Socialist Economics, Penguin, Harmondsworth.

Kuhn, T. (1974), Struktura naučnih revolucija, Nolit, Beograd. Macmillan dictionary of modern economic (1992) Madžar Lj. (1995), Svojina i reforma, I knjiga, Ekonomski institut i Institut eko-

nomskih nauka, Beograd. Marks, K. (1947), Kapital, Tom I, Kultura, Marks, K. (1949), Kritika političke ekonomije, Predgovor i uvod, Kultura, Beo-

grad. Maksimović, (. (1980), „Opšti problemi konceptualizacije političke ekonomije

socijalizma“, Zbornik CANU: Rikardo, Marks, Lenjin i savremena ekonom-ska misao, Sv.1, Titograd.

Maršal, A (1993), Principi ekonomičeskoj nauki II, Progres, Moskva, Mečnikov, L. (1924), Civilizacija i velikie istoričeskie reki, Moskva. Menkju, N. G. (1994), Makroekonomika, Izdateljstvo Moskovskogo Universi-

teta, Moskva. Myrdal, G. (1973), Against the Stream. Critical Essays on Economics, Vermont. Naisbitt , J. (1982), Megatrends: Ten New Directions Transforming Our Lives,

Warner Books, New York. Naisbitt, J. (1985), „Megachoices: Option for Tomorrow's World“, Futurist,

Vol. 19, No. 4, Washington. Neale, W. (1987), “Institutions”, Journal of Economic Issues, Vol. 21, No. 3,

1177-1206.

178

North, D. C. (1978), “Structure and Performance: The Task of Economic His-tory”, Journal of Economic Literature, September, 16, 963–678.

North, D. (1981), „Structure and Change in Economic History“, Journal of In-stitutional and Theoretical Economics, Vol. 140, No. 1, 7-17.

North, D. C. (1984), „Transaction Costs, Institutions and Economic History“, Journal of Institutional and Theoretical Economics, Vol. 140, No. 1, 7-17.

North, D. C. (1987), „Institutions, transaction cost and economic growth“, Eco-nomic Inwuiry, Vol. 25, No. 3, 418-432.

North, D. C. (1990), Institutions, Institutional Cange and Economics Perfo-mance, Cambridge University Press, Cambridge.

North, D. C. (1997), „Institucionalnie izmenenija: ramki analiza“, Voprosi eko-nomiki, No. 3, 6-17.

North D. C., Thomas R. P. (1973), The rise of the Western World:a new eco-nomic history, Cambridge.

Nureev, R. M. (2007a), „Osnovnie institucional’nije modeli stanovlenija i raz-vitija kapitalizma“, u: Institucionaljnaja ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA -M, Moskva, 290-357.

Nureev, R. M. i Latov, J. V. (2007), „Institucionalizm v novoj ekonomičeskoj istorii“, u: Institucionaljnaja ekonomika, red. A. Olejnik, INFRA-M, Mos-kva, 242-289.

Nutzinger, N. G. (1982), „The Economics of Property Rights: A New Paradigm in Economic Science?“ in Economic Analysis and Workers' Management, Beograd, Vol. 16, No. 1, 81-97.

Ocić, Č. (1990), Rast i vlast, Ekonomika, Beograd. Parsons, T, (1952),The Social System, The Free Press, Glencoe, Illinois. Parsons, T. (1988), Društva. Evolucijski i poredbeni pristup, August Cesarec,

Zagreb. Pejovich, S. (1981), Fundamentals of Economics: a Property Rights Approach,

Dallas. Pejovich, S. (1984), „Towards an Economics Theory of the Creation and Speci-

fication of Property Rights“ inn Readings in the Economics of Law and Re-gulations, ed. by A.I. Ogus, C.C. Veljanovsky, Oxford.

Plehanov, G. V. (1925), Sobranie sočinenija, Gosud. izd., Moskva. Rakviašvili (2009), „Libertarianskaja koncepcija gosudarstva: logika i moral’”,

Voprosi ekonomiki, No. 9. Robbins, L. (1993), “Proroda i značaj ekonomske nauke”, Ekonomika, br. 10-12. Rostow, W. W. (1960), Stages of Economic Growth: A Non-Communist Mani-

festo, Cambridge U.P.,Cambridge. Rostow, W.W. (1971), Politics and the Stages of Growth, The University Press,

Cambridge. Samuelson, P. (1969), Ekonomija, Savremena administracija, Beograd. Samuelson, P. (1992), Ekonomika, Tom 1, Algon, Moskva.

179

Samuelson, P. i Nordhaus, D. V. (1997), Ekonomika, Binom-Kno Rus, Moskva. Schumpeter, J. (1942), Capitalism, Socialism and Democraty, New York-Lon-

don. Schwartz, A., Nelson, E. (2007), The Impact of Milton Friedman on Modern

Monetary Economics: setting the record straight on Paul Krugman „Who was Milton Friedma“, NBER Working paper, 13546.

Simon, H. A. (1947), Administrative Behavior, The Free Press, New York. Simon, H. A.(1990), „Invariants of Human Behaviour“, Annual Review of Psy-

chology, Vol. 41, 1–19 Smith, V. (1982), “Microeconomics Sistems as an Experimental Science”, Ame-

rican Ecinomic Review, Vol. 72, No. 5, 923-955. Stojanov, D. (2012), Ekonomska kriza i kriza ekonomske znanosti: ekonomska

teorija i ekonomska politika u labirintu tranzicije od „teritorijalne“ ka „tr-žišnoj“ državi – Quo Vadis Economics, Ekonomski fakultet Sveučilišta u Rijeci, Rijeka.

Stojanov, D., Drašković, V., Lakić, S. i Drašković, M. (2015), Makroekonomske teorije i politike u globalnoj privredi: dometi, izazovi i perspektive, Elit, Podgorica.

Stojanov, D., Drašković, V. i Drašković, M. (2015), Makroekonomske teorije i politike u globalnoj i tranzicijskoj privredi: A. Smith... K. Marx... J.M. Key-nes...?, Elit, Podgorica.

Stounier, T. (1986), Informacionnoje bogatstvo: profil postindustrialnoj ekono-miki. Novaja tehnokratičnaja volna na Zapade, Mislj, Moskva.

Thurow, L. (1996), The future of Kapitalism, New York: W. Marrow and Com-pany.

Thurow, L. (2003), Fortune Favours the Bold. What We Must Do to Build a New and Lasting Global Prosperity, New York: Harper Business.

Toffler, A. (1980), The Third Wave, New York. Toffler, A. (1990), Powershift: Knowledge, Wealth and Violence at the Edge of

the 21-st Century, New York. Toumanoff, P. G. (1984), „Theory of Market,“ Kyklos, Vol. 37, No. 4 Touraine, A. (1980),Postindustrijsko društvo, Globus, Zagreb. Toynbee, A. J. (1961), Study of History, Vol. 12, Oxford University Press, Ox-

ford. Uzunov, N. (1988), Savremeni ekonomski sistemi, Savremena administracija,

Beograd. Vanberg, V. (1994), Rules and Choice in Economics, Routledge, New York. Voigt, S. & Engerer, H. (2001), “Institutions and Transition: Possible Policy Im-

plications of the New Institutionsl Economics” in Frontiers in Economics, K. Zimmermann (ed.), Springer, Berlin.

Waldron, J. (1985), „What is Private Property?“, Oxford Journal of Legal Stu-dies, Vol. 5, No. 3.

180

Williamson, O. E. (1979), „Transaction-Cost Economics: The Governance of Contractual Relations“, Journal of Law andEconomics, Vol. 22, No. 2, 233-261.

Williamson, O. E. (1985), The Ecinomic institutions of Capitalism: Firms, Mar-kets, Relational Contrating, New York.

Williamson, O.E. (1985a), „Reflections on the New Institutional Economics“, Journal of Institutional and Theoretical Economics, Vol. 141, No. 1, 187-195.

Wittfogel, K. A. (1957), Oriental Despotizm. A Comparative Study of Total Power, New Haven, London.