tÜrk dili ve edebiyati anabilim dali...leh~elerden önce arap~a-farsya kelimeierin asli ~ekilleri...

T.e.

KAFKAS ÜNivERSiTESi

SOSYAL BiLiMLER ENSTiTÜSÜ

TÜRK DiLi VE EDEBiYATI ANABiLiM DALI

KAZAK, KIRGIZ VE TATAR TÜRK(;ELERiNDEKi

ARAPC;A-FARS(;A KELiMELERiN SES DEGi~iMLERi

(TÜRKiYE TÜRK(;ESi iLE KAR~ILASTIRILMASI)

YÜKSEK LisANS TEZi

Özlem YILDIRIM

TEZ YÖNETicisi

Yrd. Do~. Dr. Nesrin GÜLLÜDAG

KARS-2008

T.e.

KAFKAS ÜNivERSiTESi

SOSYAL BiLiMLER ENSTiTÜSÜ

TÜRK DiLi VE EDEBiYATI ANABiLiM DALI

KAZAK, KIRGIZ VE TATAR TÜRK(;ELERiNDEKi

ARAPC;A-FARS(;A KELiMELERiN SES DEGi~iMLERi

(TÜRKiYE TÜRK(;ESi iLE KAR~ILASTIRILMASI)

YÜKSEK LisANS TEZi

Özlem YILDIRIM

TEZ YÖNETicisi

Yrd. Do~. Dr. Nesrin GÜLLÜDAG

KARS-2008

T.e. KAFKAS ÜNivERSiTESi

SOSY AL BiLiMLER ENSTiTÜSÜ MÜDÜRLÜGÜNE

Özlem YILDIRIM'a ait "Kazak, Klrglz ve Tatar Türk<;elerindeki Arap<;a

Fars<;a Kelimelerdeki Ses Degi~meleri (Türkiye Türk<;esi iIe Kar~tl~tInlmasl)"

konulu <;ah~ma, jürimiz taraflndan Yeni Türk Dili Anabilim Dah, Türk Dili ve

Edebiyatl Bilim Dahnda Yüksek Lisans tezi olarak ........................ kabul

edilmi~tir .

Ögretim Üyesinin Ünvanl, Adl ve Soyadl imza

Bu tezin kabulü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun ..... .. .1 ...... .12008

tarih ve ........ ./ ........... saYlh kararl ile onaylanml~tIr.

UYGUNDUR

..... . 1 ...... 1 ..... .

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü

i~iNDEKiLER

Sayfa No

ÖZET ............................................................................................. I

ABSTRACT .................................................................................... II

ÖN SÖZ ........................................................................................ III

KISALTMALAR .............................................................................. V

SÖZLÜKLERDE KULLANILAN FARKLI i~ARETLER ............................. VI

GiRi~ .......................................................................................... 1-2

I. BÖLÜM

1. Kazak, Klrglz ve Tatar Türk~elerindeki Arap~a-Fars~a Kelimelerdeki Ses

Degi~melerinin Türkiye Türk~esi A~lslndan Degerlendirilmesi ............. , ........... 3

2. Kazak Türk~esi Ses Bilgisi. ............................................................... .4

3. Klrglz Türk~esi Ses Bilgisi ................................................................ 11

4. Tatar Türk~esi Ses Bilgisi. ................................................................ 18

4.1. Ünlüler ............................................................................ 18

4.2. Ünsüzler ........................................................................... 19

11. BÖLÜM

1. ÜNLÜLER .................................................................................. 22

1.1. Ünlü Türemesi ............................................................................ 22

1.2. Ünlü Dü~mesi ............................................................................. 29

1.2.1. Ön Seste Ünlü Dü~mesi. .......................................... ~ .......... 29

1.2.2. i~ Seste Ünlü Dü~mesi ....................................................... 29

1.2.3. Son Seste Ünlü Dü~mesi .................................................... .33

1.3. Ünlü Benze~mesi ......................................................................... 33

1.3.1. ilerleyici Ünlü Benze~mesi. .................................................. 33

1.3.2. Gerileyici Ünlü Benze~mesi. ................................................ 38

1.3.3. ilerleyici- Gerileyici Ünlü Benze~mesi. ................................... 41

1.4. Uzun Ünlüler .............................................................................. 42

1.4.1. Ahnt! Kelimelerde Korunan Uzun Ünlüler ................................ .42

1.4.2. Ses Olaylan Sonueunda Meydana Gelen Uzun Ünlüler ................. .44

1.4.2.1. h Ünsüzünün Erimesiyle Meydana Gelen Uzun Ünlüler .............. .44

1.4.2.2. v Ünsüzünün Erimesiyle Meydana Gelen Uzun Ünlüler .............. .46

1.4.2.3. y Ünsüzünün Erimesiyle Meydana Gelen Uzun Ünlüler ... ~ .......... .47

1.4.2.4. e > ä Degi~imi ile Meydana Gelen Uzun Ünlüler ....................... .47

1.5. Klsa Ünlüler ................................................................................ 49

1.6. Ünlü Degi~meleri ......................................................................... 51

1.6.1. Kahn Ünlülerin ineelmesi .................................................... 51

1.6.2. inee Ünlülerin Kahnla~masI. ................................................ 57

1.6.3. Düz Ünlülerin Yuvarlakla~masl. ............................................. 81

1.6.3.1. Dudak Ünsüzlerinin Erimesiyle Meydana Gelen Degi~meler ......... 81

1.6.3.2. Dudak Benze~mesiyle Meydana Gelen Degi~meler .................... 84

1.6.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzle~mesi. ............................................ 87

1.6.5. Geni~ Ünlülerin DaralmasI ................................................... 91

1.6.6. Dar Ünlülerin Geni~lemesi. ................................................... 94

2. ÜNSÜZLER ............................................................................... 1 00

2.1. Ünsüz Türemesi ........................................................................ 100

2.1.1. B~ta Ünsüz Türemesi. ..................................................... 100

2.1.2. Ortada Ünsüz Türemesi ..................................................... 101

2.1.3. Sonda Ünsüz Türemesi ...................................................... 105

2.2. Ünsüz Dü~mesi .......................................................................... 106

2.2.1. B~ta Ünsüz Dü~mesi ....................................................... 106

2.2.2. Ortada Ünsüz Dü~mesi. ..................................................... l10

2.2.3. Sonda Qnsüz Dü~mesi. ..................................................... 115

2.3. Ünsüz Tekle~mesi ............................................................. ~ ......... 118

2.4. Ünsüz ikizle~mesi ....................................................................... 119

2.5. Heee Dü~mesi (Haploloji) ............................................................. 120

2.6. Ayklnl~ma ............................................................................... 121

2.7. Benze~me ................................................................................. 121

2.8. GÖ9ü~me (Metatez) ................ : .................................................... 122

2.9. Ünlü-Ünsüz GÖ9Ü~mesi. ............................................................... 123

2.10. Ünsüz Degi~meleri. .................................................................... 124

2.10.1. Tonlula~ma .................................................................. 124

2.10.2. Tonsuzla~ma ................................................................. 128

2.10.3. Süreklile~me ................................................................. 131

2.10.4. Süreksizle~me ............................................................... 132

2.10.5. Ötümlüle~me ve Ötümsüzle~me .......................................... 148

2.11 .. Diger Ses Degi~meleri. .............................................................. 152

111. BÖLÜM

1. Kazak, Ktrglz ve Tatar Türkgeleri ile Türkiye Türkgesinde Ayru ~ekilde

Kullandan Arap9a-Fars9a Kelimeier .......................................................... 163

IV. BÖLÜM

SONU<; ........................................................................................ 192

KA YNAKLAR ............................................................................... 193

ÖZGE<;Mi~ ................................................................................... 197

KAZAK, KIRGIZ VE TATAR TÜRKCELERiNDEKi ARAPC;A-FARSC;A

KELiMELERDEKi SES DEGi~MELERi

(TÜRKiVE TÜRKC;ESi iLE KAR~ILA~TIRILMASI)

Özlem YlDIRIM

ÖZET

Klp~ak grubunun kuzey, kuzeybatl kanadlnl te~kil eden Kazak, KUglZ ve Tatar

Türk~eleri ile Oguz grubunun batl kanadlnl te~kil eden Türkiye Türk~esinde ~ok

saYlda Arap~a-Fars~a kelime bulunmaktadlr. Tezimizin konusu Kazak, KUglZ ve

Tatar Türk~elerindeki Arap~a-Fars~a keliInelerin asIl ~ekillerinin traskripsiyonlu

olarak verilmesi daha sonra ait oldugu dillerdeki orijinal ~ekillerinin verilmesi ve bu

kelimelerde meydana gelen fonetik degi~ikliklerin belirlenerek Türkiye

Türk~esindeki ~ekilleri ile kar~Il~tlnlmasldlr. Böylece Klp~ak grubu i~indeki

yabancl kelimeIerin (Arap~a-Fars~a) ses hadiselerini incelemek ve Türkiye Türk~esi

ile benzer ve ayn özelliklerini ortaya koymak ama~lanml~tlr. Bunu i~in Kazak,

KtrglZ ve Tatar Türk~elerine ait sözlüklerdeki Arap~a-Fars~a kelimeier taranarak

fi~lenmi~ ve bu kelimeier Türkiye Türk<;esindeki ~ekilleri ile mukayese edilerek

aradaki ses degi~meleri tespit edilmi~tir. Sonuyta Arapya-Farsya kelimeierin hem

Kazak, Klrglz ve Tatar Türkyelerinde hem de Türkiye Türkyelerinde bu lehyelerin

ses yapIslna uygun bir geli~im gösterdigi görülmektedir. Bu üy lehye ile Türkiye

Türk~esinde kullanIlan Arap~a-Farsya kelimeIer kar~Ila~tlnldlglnda fonetik a~ldan

büyük ve önemli aynhklar bulunmadlgl, aradaki farkhhklann sadece kü~ük birtaktm

ses degi~ikliklerinden öteye geymedigi görülmektedir. Ge~mi~teki tarihi sürece,

siyasi yönlendirmelere ragmen Kazak, Klrglz ve Tatar Türkyeleri ile Türkiye

Türk~esi ortak bir Türk~enin özelliklerini yansltmaktadular.

Anahtar Sözcükler: Türk lehyeleri, Arap9a, Fars~a, mukayese.

THE PHONETic CHANGES OF ARABiAN-PERSiAN BORROWiNG

WORDS iN THE KAZAK, KiRGiz AND T AT AR

(COMP ARE WiTH TURKEY TURKiSH)

Özlem YIDIRIM

ABSTRACT

There many Arabian and Persian words in the Turkey Turkish, which forms

the west braneh of the Oguz group together with Kazak, Kirgiz and Tatar Turkish

languages the topic of our thesis is to reflect the original forms of Arabian and

Persian borrowing words in the Kazak, Kirgiz and Tatar Turkish, then to fix their

phonetic changes of saunds and so to compare with Turkey Turkish these changes.

Our aim is consisted of the following: to investigate the phonetical changes of

foreign borrowing words (Arabian and Persian) and to explain the common

characteristic features of these words in the Turkey Turkish. In order to this

investigation we followed all foreign words in the Kazak, Kirgiz and Tatar Turkish

dictionaries and we had fixed all phonetic changes and compared with Turkey

Turktsh. As a result we found that all Arabian and Persian borrowing words in the

Kazak, Kirgiz, Tatar and Turkey Turkish were exposed to phonetic changes. Above

mentioned three dialects and Turkey TurklSh had the same phonetic system and there

is some difference between them, which has not a great mean. In spite of historical

and political influences Kazak, Kirgiz, Tatar and Turkey Turkish are reflected the

common features of the Turkish Language.

Key Words : Kazak, Kirgiz, Tatar, Arabian, Persian, Compare.

Il

ÖNSÖZ

Tarih sahnesinde adlnl duyuran en eski milletlerden biri de Türklerdir. Ana Türk~e dedigimiz bir Türk~eyi kullanan ve Orta Asya bölgesinde bulunana Türkler, zamanla daglnlk gruplar halinde ya~amaya ba~layarak birbirlerinden uzakl~ml~lardlr. DolaYlslyla ~ok geni~ bir cografyaya yaydml~lardlr. Gerek dilin yaplsl itibari ile canh bir arhk olu~u gibi i~ degi~iklikler gerekse gidilen cografyalarda kar~da~Ilan farkh kültürlerin tesiri ile olu~an dl~ etkenler sonucu bu Türk gruplannln kullandlklan dilde zamanla birtaklm farkh leh~eler meydana gelmi~tir. islamiyetin tesiri ile bu dini kabul eden Türklerin dillerine Arap~a ve Fars~a kelimeier girmeye ba~laml~tlr. Bu durum islam ~atlsl altlnda toplanan medeniyetler i~in ka~lnIlmaz bir durum olmu~tur. Türkiye Türk~esi bilhassa Osmanhlar zamanInda Arap~a ve Fars~anln yogun etkisinde ka1ml~, dilimize bu dillerden ~ok saYlda kelime girmi~tir. Bu durum Kazak, KUglZ ve Tatar l;'ürk~elerine de yanslml~tlr. Ancak Türkiye Türk~esi ile bu ü~ leh~ede görülen Arap~a-Fars~a kelimeier araslnda fonetik a~ldan birtaklm farkhhklar bulunmaktadlr. i~te yaptlgllruz ~ah~mada da ama~ bu farkhhklan ortaya koymaktlr. Bunun i~in Türkiye Türk~esi esas ahnarak, günümüzde Kazak, Klrglz ve Tatar Türk~leri ile Türkiye Türk~esinde ortak olarak kullandan Arapya-Fars~a kelimeler kar~Ila~tlnlml~tlr. Türkiye Türk~esinde kullandan Arap~a- Fars~a kelimeier ile bu kelimeierin asli ~ekillerinin Tarskripsiyonlu halleri Türk Dil Kurumu taraftndan yaYlmlanan Türkye sözlügüo son baskIslndan; Kazak, KUglZ ve Tatar Türkyelerinde kullanIlan Arapya-Fars~a kelimeier ise bu lehyelere ait sözlüklerden ahnml~tu. Arapya-Farsya kelimeierin bu ü~ leh~e ile Türkiye Türk~esindeki ~ekilleri kar~dlkh olarak yazIlml~ kelimeierin ait oldugu leh~e ise kar~daflna parantez iyerisinde yazIlml~tlr. Bu ü~ leh~ede Türkiye Türk~esinden farkh birtaklm sesler bulunmaktadu. Bu seslerin hangi harfi kar~Iladlgl sözlüklerde verilen bilgiler l~lglnda "Sözlüklerde kullanIlan Farkh Sesler" ba~hkh bölümde aYlklanml~tlr. Aynca Arap~a-Farsya kelimeierin Türkye yaplm ekleriyle (ci, -li, -Hk, -siz vb.) türetilen ~ekilleri sözlüklere ahnmaml~tlr.

* * *

III

Bu tezin hazlrlanmasl ve düzenlenmesi SlraSlnda yol gösterdigi ve zaman ayudlgl

i~in tez danl~manlm Yrd. Do~. Dr. Nesrin Güllüdag' a te~ekkürlerimi sunanm.

ÖZLEM YILDIRIM

IV

KISAL TMALAR

Ar. Arap9a

age. Adl Gegen Eser

AT. Anadolu Türkgesi

bs. Baskl, baslm

bk. Baklnlz

c. eilt

ET. Eski Türkge

Far. Fars9a

Kaz. Kazak9a

KIr. Klrglzca

OT. Orta Türkge

s. SaYI

s. sayfa

Tat. Tatarca

TDK Türk Dil Kurumu

TT. Türkiye Türkgesi

Vb. Ve Benzeri

Yay. YaYln1arl

v

SÖZLÜKLERDE KULLANILAN FARKLI SESLER

Q, q : Genizden söylenen K, k.

W : Tatarea'ya özgü sözeükleri telaffuz etmek ve yazmak i9in w varyantt kullandmaktadlr.

i : I harfinin inee varyantIdlr ve mana degi~tiren bir harftir.

VI

GiRi~

Nazari olarak 8. aSlrda ba~layan Türk yazl dili 11. ve 12. aSlrlara kadar devam

etmi~tir. Eski Türkye diye adlandlrdlglmlz bu devirde Türkye Türklügün tek yazl dili

olarak kullandan mü~terek yazl dili özelligi göstermi~tir. Bu devirden soma ise

Türkye ye~itli kollara aynlmaya ba~laml~tlr. Özellikle islam kültürünün Türkler

araslna gittikye kuvvetli bir ~ekilde yerle~mesi, yeni mefhumlarla birlikte yeni bir

yazlnln kabulü gibi ye~itli dl~ sebeplerle beraber Türkye'nin iyinde uzun ydlar

kendini hissettiren tabii geli~meler neticesinde ortaya ylkan büyük degi~iklikler yazl

dili birligini paryalayarak Eski Türkye'nin ömrünü tamamlamaslna ve aynlan

Türklük kollannln yeni kültür merkezleri etraflnda kendi ~ivelerine dayanan yazl

dilleri meydana getirmelerine ve birden fazla yazl dilinin dogup geli~mesine neden

olm~tur.

Bu ~ah~manln konusunu te~kil eden Klpyak grubu lehyelerine dahil olan

Kazak, KtrglZ ve Tatar Türkyelerine de islam Kültürünün tesiriyle yok saYlda

Arapya-Farsya kelime girmi~tir. Bu durum Türkiye Türkyesi iyin de kaylndmaz

olmu~tur. Ancak her dört lehye de de Arapya-Farsya ahntl kelimeIer ahndlklan

lehyelerin ses özelliklerine göre küyük birtaklm degi~ikliklere ugraml~lardIr. Kazak,

Ktrglz ve Tatar lehyeleri aynl grubu te~kil ettiginden yah~ma bu lehyelerdeki Arapya

Farsya kelimeIerin degi~imlerinin farkh bir grup olan Oguz grubunun batl kanadlnl

te~kil eden Türkiye Türkyesi ile kar~tla~tlnlmasl esaSlna dayandlnlml~tlr.

Bu sistem dahilinde öncelikle bu lehyelere ait sözlükler taranarak Arap~a

Fars~a kelimeier tespit edilerek fi~lenmi~tir. Daha soma bu kelimelerdeki ses

degi~imleri ünlüler ve ÜDsüzler b~hgl altlnda Türkiye Türkyesi esas ahnarak

slralanml~ttr. Leh~elerden önce Arap~a-Farsya kelimeierin asli ~ekilleri Türk~e

harflerle transkripsiyonlu olarak verilmi~ ardlndan kar~lslna kelimenin esas ahnan

lehyedeki ~ekli ve mensup oldugu lehye hemen yanlna klsalttlarak parantez iyerisinde

yaztlarak alt alta slralanml~tIr. Lehyedeki ~eklinin kar~lslna ise kelimeierin Türkiye

Türkyesindeki ~ekilleri yine aynl sistem iyerisinde yaztlml~ttr. Bu yah~manln son

bölümünde ise bu Üy lehyedeki Arapya-FarS9a kelimelerin Türkiye Türkgesi He aynl

~ekilde kullantlan ~ekilleri yani hi9bir ses degi~iminin olmadlgl kelimeIer

Slfalanml~tlr .

2

I. BÖLÜM

1. KAZAK, KIRGIZ ve TATAR TÜRK<;ELERiNDEKi

ARAP<;A-FARS<;A KELiMELERDEKi SES DEGi~MELERiNiN

TÜRKiYE TÜRK<;ESi A<;ISINDAN DEGERLENDiRiLMESi

Kazak, KIrgIz ve Tatar Türkyesindeki Arapya-FarS9a kelimeleri Türkiye

Türkyesi ile kar~lla~tIrdlglmlzda tespit ettigimiz ses degi~ikliklerini genel olarak ~u

~ekilde siralayabiliriz :

1. Türkiye Türkgesindeki 0, Tatar Türkgesinde u; ö ise ü olur : fodul (fudul),

köfte(küpte).

2. Türkiye Türkyesindeki u, Tatar Türkyesinde 0 (0, U, I arasl kisa ünlü); ü ise

Ö (ö, Ü, i aras I kisa ünlü olur : kulübe (koliba), kükürt (kökrrt).

3. Birinci hecedeki 0, Ö, u, ü seslerini takip eden u,ü sesleri Tatar Türkgesinde

1, i olur: 9ünkü (9ünki), kulübe (koliba), kükürt(kökrrt), müftü(muftl), ömür(ömIr),

sofu (soil).

4. Türkiye Türkyesindeki bazI f'ler Tatar Türkgesinde p'dir : eflatun (eplatin),

käfir (käppIr).

5. Türkiye Türkyesindeki bazI y'ler Tatar Türkyesinde c ~eklindedir: yeyiz

( ciyiz).

6. Türkiye Türkyesindeki bazI y'ler Ise ~ ~eklindedir: yoban(~oban),

90rap(~orap), yorba(~orba), yÖp(~öp).

7. Kazak Tfukyesinde Türkiye Türkyesinden farkh olarak ayIk e ünlüsü

bulunmaktadIr: Adet (Adet), Asil (esil).

3

8. Kazak Türkyesindeki bazI kelimelerde f yogunlukla p, bazen de b olur :

tikir (pikir), fakir (paqlr), bäleket (felaket).

9. Kazak Türkyesinde Arap<;a kelimelerdeki aYln sesi, kelime ba~lnda ve

ortaslnda g olur : Aziz (gazlz), älem (galam), tabiat (tablygat).

10. Kazak Türkyesinde Arapya ve Farsyadan ahnan kelimeierin ba~lndaki h,

ya dü~er ya da k'ya döner: Hece (ece), hesap (esep), harita (karta), hazlr (käzir).

11. Kazak Türkyesinde son sesteki bazI h'ler dü~er : Padi~ah (pat~a), günah

(kÜlla).

12. KUglZ Türkyesinde ahntl kelimelerde ünlüler araslnda kalan v dü~erek

uzun ünlü meydana getirir : Davul (dool), devir (door), kavga (kooga).

13. Klrglz Türkyesinde ahnt! kelimelerde ünlüler araslndaki h dü~er ve uzun

ünlü meydana getirir : ~ehir (~aar), paha (baa).

14. KUglZ Türkyesinde Arap<;a-Fars9a kelimelerdeki v'ler b olur : Ubal

(vebal)ubada (vadi). Kelime ba~lndaki bazI v'ler ise dü~er ve yanlndaki ünlü

yuvarlakla~lr : vekil (ökül).

15. KIrglZ Türkyesinde Arapya ve Farsyadan geyen h'ler k'ya döner :hizmet

(klzmat), hesap (klsap ).1

~imdi Kazak, Klrglz ve Tatar Türkyelerinin ses bilgisi özelliklerini daha

aynntIll olarak vermeye yah~acaglz :

2. KAZAK TÜRK<:ESi SES BiLGiSi

1. Kazak yazl dilinde 9 ünlü bulunur. Türkiye Türkyesinde oldugu gibi

Kazak9a' da da uzun ünlü bulunmaz.

1 Kar~Ila~tIrmah Türk Leh~eleri Sözlügü (Komisyon), Kültür Bakanhgl Yay., Ankara 1991, C.1, s. 1047-1048.

4

2. Kazak<;a' da büyük ünlü uyumu tarn olarak egemendir.

üydegilerimiz "evdekilerimiz"

balamlz "<;ocugumuz"

seksenderde "seksenlerde"

toksandarda "doksanlarda"

3. Kü<;ük ünlü uyumu, ya da dudak benze~mesi düz ünlü bulunduran

sözcüklerde görülür.

ahp "ahp"

cetip "yetip"

barlp "vanp"

4. Yuvarlak sözcüklerde dudak benze~mesi görülmez.

öltir -<ET. öltir-"öldürmek"

özine <ET. öz "kendine"

ons -<ET. on~-"vuru~mak"

sözi minen "sözüyle"

5. Türkiye Türk<;esinde kimi sözcüklerin ilk sesleminde liI ünlüsü ile

söylenen ses Kazak<;a' da e ünlüsü ile kar~llanlr:

eki <ET. iki "iki" edi < ET. erti "idi"

endi <ET. amt! "~imdi" esit -< ET. e~it- "i~itmek"

6. Kazak yazl dilinde 26 ünsüz vardlr. Bunlardan f, c, <;, v, h ünsüzleri yalnlz

ahnt! sözcüklerde kullanlhr. Ünsüzlerin kullamml baktmlndan Kazak Türk<;esi,

Türkiye Türk<;e' sinden aynhr.

7. Eski Türk<;e ve Türkiye Türk<;esindeki her ü<; durumdaki <; ünsüzü

Kazak<;a'da ~ ünsüzü ile kar~tlanlr.

~ak <ET. <;ak - "<;akmak"

~a~ <ET. sa<;- "sa<;"

ke~e <ET. ke<;e "gece"

klh~ <ET. klh<; "klh<;"

5

~aklf- <ET. <;aglr- "<;aglrmak"

ak~a <OT. ak<;a "ak<;a, para"

ök~e <OT. ök<;e "ök<;e"

aga~ <ET. YIga<; "aga<;"

8. f ünsüzü kökende Türkgede bulunmayan bir sestir. Eski Türkge ve 9agda~

Türk dillerinde bu sesi bulunduran sözcüklerin büyük bir bölürnü yabancl dill erden

ahnt! sözcüklerdir. Kazak9ada yabancl sözcüklerde bulunan f ünsüzü kuralll olarak p

ünsüzüne dönü~ür:

apgamstan "Afganistan"

aplZ <Ar. "haftz"

apta <Far. "hafta"

payda <Far. "fayda"

sapar< Ar. "sefer"

zaYlp <Ar. "zaYlf'

aptap <Far. "aftab,güne~"

pars <Far. "farz"

paklr <Ar. "yoksul"

pil < Far. "fil"

tarap <Far. "taraf'

musaptr< Ar. "misafir"

9. 1 ünlüsünü izleyen seslemlerde Türkgenin g ünsüzü y ünSÜZÜlle dönü~ür:

ClY- <ET. Ylg- "Ylgmak"

biday <ET. bugday "bugday"

ClYln <ET. Ylgln "Ylgln"

SlYlr <EI. slglr "slglr, inek"

1 O. Eski Türk~enin sözi~i ve sözsonu -g-, -g ünsüzü iyiden iyiye ünlüle~meye

yüz tutar:

aWll <ET. agtl "agtl, köy"

aWlZ <ET. aglz "aglz"

büzaw buzagu "buzagl"

baw <ET. bag "bag"

bura <OI. bugra "bugra"

boyaw <OT. boyag"boya"

taw<ET. tag "dag"

dew <EI. te- "demek"

11. Kökende h- ünsüzü Türkgede önseste kullanIlmaz. Kazak9aya girmi~

sözlerdeki h- ünsüzü kuralll olarak dü~er:

aCl <Ar. "hacl"

amam <F ar. "hamam"

er <F ar. "her"

apta <Far. "hafta"

6

aram <Ar. "haram"

em <Far. "hem"

e~ <Far. "hi~"

ökim <Ar. "hüküm"

12. Birtaklm yabancI sözlerdeki bogazsl h- sesi kazak yazl dilinde korunur.

Bir bölümünde ise k- ünsüzüne dönü~ür:

xabar <Ar. "haber"

kazlr <Ar. "hazu"

kuday <Far. "huda, tann"

xahk <Ar. "halk"

koraz <Far. "horoz"

ku~ <Far. "ho~"

13. Kazak9amn ve öbür KIp9ak dillerinin en özgün özelliklerinden biri

sözba~lnda eski Türkgenin patlatlcl k- sesini kuralh bi9imde korumu~ olmalarldu.

Bilindigi gibi bu ses Türkiye Türkgesinin de i9inde bulundugu Oguzca'da g- sesine

dönü~ür.

kelin <ET. kelin "gelin"

kök <ET. kök "gök"

kün <ET. kün "gün"

kerek <ET. kerek "gerek"

kir- <ET. kir- "girmek"

kör- <ET. kör- "görmek"

14. Türkgenin -fi-, -ii sesi Kazak9ada korunur. Oysa Türkiye Türkgesi yazl

dilinde bu ses -n-, -n sesine dönü~mü~tür:

doiilZ <ET. toiilZ "domuz"

cafiblr <ET. yagmur "yagmur"

kölefige <ET. kölge "gölge"

sifiir <ET. sifiir "sinir"

tIiida- <ET. tI:fila "tInlamak"

ertefi <ET. erte "yann"

tafi <ET. tafi "sabah"

cafia <ET. yafia "yine"

cifiil <ET. yifiil "ince"

üzefigi <ET. "üzengi"

tafiday <ET. tamak "damak"

tafiiri <ET. tefiri "tann"

mlii <ET. bifi "bin"

15. Türkiye Türkgesinde oldugu gibi Kazak9ada da önseste kahn k- ünsüzü

korunmu~tur. Buna pek 90k ömek vardlr. Ancak Türkiye Türkgesi yazl dilinde de bu

ses kurah egemen oldugu i9in ömek verme geregini duymuyoruz.

16. GeneIde Türkgede önseste ~- ünsüzü kullanllmaz. Önseste ve sonseste

kullanlhr. 9- sesinin ~- sesine dönü~mesi nedeniyle Kazak9ada önseste ~- ünsüzü ile

7

yok kar~tla~lhr. Türkye sözcüklerde i9 seste ve son seste bulunan -~-, -~ ünsüzü

kuralh olarak -S-, -s ünsüzüne dönü~ür.

bas <ET. ba~ "ba~"

baska <ET. ba~ka "ba~ka"

kisi <ET. ki~i "ki~i, adam"

kamls <ET. kaml~ "kaml~"

tis <ET. ti~ "di~"

basda- <ET. ba~la- "ba~lamak"

bis- <ET. bi~- "pi~mek"

kümis <ET. kümi~ "gümü~"

cas <ET. ya~ "ya~"

castl <ET. ya~tl "ya~tl"

17. Türkyenin geymi~inde ve bütün Türk dillerinde önseste kullantlan

ünsüzlerin yogu k-,q-, t-, 9-, b- gib i yogu patlamah ünsüzlerdir. b- ünsüzü dl~lnda

bunlarm tümü tonsuz, sert ünsüzlerdir. s- ve y- sesleri ise slzmah ve aklCl ünsüzler

arasInda, patlamahlara en yakln olan ünsüzdür. b- ve y- sesleri sayllmayacak olursa

en eski yazl dilinin belirlendigi lehyelerin tümünde önseste ünsüzler serttir. Daha

sonra olu~an yazl dillerinde önsesteki bu sert seslerin ko~utlan olan yumu~ak sesler

ile, sert ses s-'nin ko~utu ~- sesi kullanIlmaya ba~lanlr.

18. Böylece Oguz dillerinde Eski Türkyenin önseste t- sesi d- dönü~mü~tür.

Oysa KIP9ak dillerinde ve Kazakyada Eski Türkgenin bu t- sesi korunur. Türkiye

Türkyesi yazl dilinde ve özellikle Anadolu aglzlannda d- ünsüzü ile söylenen pek

yok sözcük Kazak9ada t- ünsüzü ile kar~tlanIr.

tam <ET. tam "dam"

tan <ET. tang "darI"

temir <ET. temir "demir"

teri <ET. teri "deri"

tüye <ET. teve "deve"

tol- <ET. tol- "dolmak"

tögil- "dökülmek"

tilma~ <ET. til "dilma9"

tar <ET. tar "dar"

taw <ET. tag "dag"

tefiiz <ET. tefiiz "deniz"

tirek <ET. tirek "Derik"

toksan <ET. toksan "doksan"

ton <ET. ton "don, giysi"

tön- <ET. tön- "dönmek"

tiyirman<ET. tegirme"degirmen"

19. Klpyak dilleri ve Kazak9anln Türkiye Türkyesi ile Oguzcadan aynlan

önemli özelliklerinden biri Eski Türkyenin önsesteki y- ünsüzünü c- sesi ya da ona

8

yakln seslerden birine yevirmi~ olmasldlr. Kazak<;ada Eski Türk<;enin ve Oguzcanln

y- önsesi c- ünsüzü ile kar~llanlr. Buna pek yok ömek vardlr.

caga <ET. yaka "yaka, klYI"

cakln <ET. yakIn "yakln"

calglz <ET. yahfiuz "yalnlz"

cafiblr <ET. yagmur "yagmur"

carak <ET. yarak "silah"

cak- <ET. yak- "yakmak"

caksl<ET.yak~l "yak~l, iyi,güzel"

caman <ET. yaman "yaman"

caplrak <ET. yaprak "yaprak"

carar <ET. yarar "yarar"

20. Benze~me ve benze~mezlik olaylan Kazak9ada iy i<;e ve yaygln ses

olaylandlr. Bu ses olaylarl nedeniyle Kazakyanln sesbilgisinde olan degi~meler

yaplbilgisine de yanslml~ ve bu nedenle KazakyaYI öbür Türkler araslnda daha zor

anIa~Illr duruma sokmu~tur. GeneIde benze~me olaYI daha yok sözcüklerde "söz

Slnlr" diye bilinen kök, taban ya da söz bitiminde akICI ünsüzlerin bulundugu

yerlerde olu~ur. Bu kural ekler i<;in de geyerlidir. Bu yönleriyle benze~me ve

benze~mezlik Kazak<;a ve Klp<;ak dillerinde yapl özelligi ta~lr. Eklerin ve köklerin

degi~mesine neden olur. Sözcükleri genel Türk<;edeki kullanlmlanndan uzakla~tlnr.

Bu olaylarln yaygln1a~masl ile yeni kurallar dogar.

21. Türk<;ede benze~me en önce eklerin ünsüzlerinin, köklerin biti~ ünsüzüne

uyumunda görülür. Bu Türkiye Türkyesinin de yaygln özelliklerinden biridir.

Sözgelimi:

-dl-di

-da-de

-dan-den

geymi~ zaman eki

bulunma durumu eki

ylkma durumu eki

bir sözcüge eklenirken sözcügün biti~ ünsüzüne uyar. Ona göre ötümlü ve ötümsüz

olur.

ket-tim "gittim"

ket - ken "gi den"

caz-dlm "yazdlm"

sekiz-de "sekizde"

22. Aynl türden benze~me Kazakyada belirme ve tamlayan eklerinde de

görülür. C;ünkü Kazak9ada bu ekler daha degi~ik görünümdedir:

9

kIZ-d1:fi "kIZln"

klZ-dl "kIZI"

aga~-tlil "agacln"

mektep-ti "okulu"

23. Benze~mezlik olaYI nedeniyle Eski Türkvenin -mn-nifi tamlayan eki

Kazak9ada -dlfi-difi; -nI-ni belirtme eki -di-di bivimine girmi~tir. Bu noktada bir

benze~mezlik sözkonusudur. Ancak ekin bu bivime girmesinden sonra eklendigi

sözün biti~ Üllsüzüne göre ötümlü ya da ötümsüz olarak kullamlmasl benze~me olaYI

olmaktadlr.

it-tifi "itin"

uns-tIfi "Rus 'un"

kazak-tI "Kazak"l

kIlI~-t1 "kIll Cl"

24. Tamlayan ve belirtme eklerinde degi~me ~u durumlarda ortaya vIkar:

Birtaklm Üllsüzlerden sonra /-nI ile ba~layan eklerde (ve bu arada Eski Türkveden

gelen tamlayan ve belirtme eklerinde ek ba~lndaki /nI ünsüzü d ünsüzÜlle dönü~ür.

Böylece ekler:

-nlfi tamlayan eki dlfi -lli belirtme eki dl

durumuna gelir. Bu ünsüzler -k,-t, -~, -1, -r, -y, -z ünsüzleridir. Ancak bu seslerden

sonra da ek iki bivimde kullamhr. -1, -r, -y, -z ünsüzlerinden sonra ötümlü olarak

kullamhrlar. Tamlayan eki Kazakvada -m, -n, -fi seslerinden sonra -nlii/-nifi

bi <;imindedir. Eski bivimini korumu~tur. Bu seslerden sonra gelen belirtme eki -dl/

di bi9imindedir.

adam-dl "adamI"

atam-dl "babaml"

du~man-dl "dü~manl"

adam-mn "adamln"

atam -nlfi "babamln"

du~man-nln "dü~mamn"

25. Ba~ka bir benze~me -tl- seslerinin -tt- sesleri dönü~ümü biviminde olur.

Bu benze~me nedeniyle -t- sesi ile biten sözcüklere gelen vogul ekleri -tar/-ter

bi9imine gelir.

10

at-tar "atlar" it-ter "itler"

26. Aynl bic;imdeki benze~me nedeniyle addan ad yapan -lI/-li eki Kazak~ada

-(hf -di bi~imindedir.

at-tI "ath" tat-tI "tath"

27. Kazak~ada 1- ünsüzü ile ba~layan ekler, ünlülerden ve -ay, -oy

diftonglanndan sonra degi~meden kalIr. Bunun dl~lnda seslere eklendiginde -d

ünsüzüne ~evrilir. Sözü ge~en -d- ünsüzü eklendigi sözün biti~ ünsüzüne göre -d ya

da -t bi~iminde söylenir.

28. Seslern dü~mesi olaYl, birbirine benzer ya da e~it seslerden olu~an iki

seslemden birinin dü~mesidir. Seslern dü~mesi baklmlndan Kazakc;anln Türk dilleri

araslnda ayn bir yeri vardlr. Türk dillerinde seslern dü~mesi nedeniyle iki üC;

sözcügün birle~mesinden olu~mu~ büyük sözcükler küc;ülürler, tanlnmaz duruma

gelirler. Ekini kökünü bulmak olanakslzla~lr. Kazakc;anlll genel Türk~e i~inde zor

an1a~Illr yanlanndan biri de sözcüklerde olu~an bu seslern yutumu olaYldlr:

blyal "böylece, bu bic;imde"

birak "eger, ~ayet"

s6ytip "~öylece"

söyt - "böyle yaparak"

u~ak "üC; tane"

öytkeni "öylece, oysaki'~2

3. KIRGIZ TÜRKc;ESi SES BiLGiSi

1. Klrglzcada sekiz ünlü vardlr. Bunun sekizinin de uzun ve olagan

söyleni~leri bulunur. Uzun ünlüler Altaycada oldugu gibi genellikle büzülme sonucu

ortaya C;lkml~ ikincil uznluklardu. Ancak altI uzun ünlünün söyleni~i yazlda

gösterilir. Bunlar /aa/, leel, 1001, lee/, luu/, lüü/ ünlüleridir. Bir sözcükte ünlünün

uzun olup olmamaSlna göre anlam degi~ir.

mal "varhk" maal "zaman"

2 Fuat Bozkurt, Türklerin Dili, Kültür Bakanhgl Yay., Ankara 2002,8.495- 499.

11

2. Bunun yaru Slra pek az sözcükte birincil ünlü uzunluklan korunur:

ca- "yay" <AT. yay cu- "Ylkanmak" <AT. yü

tarn - "tanlmak" <AT. tanl-

3. Ses degi~imleri baklmlndan Klrglzca, Kazakyaya benzer. Geryekte bu iki

dili aYlrmak bile zordur.

Büyük ünlü uyumu Klrglzcada egemendir.

Eski Türkgenin a ünlüsü korunur:

al- <ET. al- "almak"

bar <ET. bar "var"

ak <ET. ak "ak"

ka9 <ET. ka9 "ka9mak"

4. Ses öbeklerinin büzülmesi sonucu kimi sözcüklerde a uzamaSl ortaya ylkar:

ca <ET. yag "yag"

sa- <ET. sag- "sagmak"

cäk <KM. yafiak "yanak"

cän <yagan "yagmur"

5. Ünlülerde ilerleyici yuvarlakla~ma olaYl Klrglzcarun özgün ses

olaylanndan biridir. Geni~-yuvarlak ünlüler o-ö ve dar yuvarlak ünlü ü'den soma

gelen a-e düz geni~ ünlüleri yuvarlakla~lr:

orte <ET. orta "orta"

oyno <ET. oyna- "oynamak"

ögöy <ET. ögey "üvey"

kürök <ET. kürgek "kürek"

özün9ö "kendince"

bolgon "olan"

közgö <ET. köz-ge "göze"

tö~ö- <ET. tö~e- "dö~emek"

cürök <ET. yürek "yürek"

tö-Ior "daglar"

kÖ9mön "gö9men"

bolso "olsa"

6. Eski Türkgenin e ve e ünlüleri Klrglzcada genellikle e biyiminde bulunur.

Kimi sözcüklerde y ile kom~uluk nedeniyle darahp i ünlüsüne dönü~ür:

12

ber- <ET. ber- "vermek"

em <ET. em "ila9"

be~ <ET. be~ "be~"

kel- <ET. kel- "gelmek"

eki <ET. eki "iki"

kiy- <ET. ked- "giymek"

ke9- <ET. ke9- "ge9mek"

cer <ET. yer "yer"

ce- <ET. ye- "yemek"

men <ET. ben "ben"

biyik <ET. bedük "büyük"

7. C;e~itli ses öbeklerinin büzülmesi sonucu ikincil uzun e ünlüsü ortaya

ylkml~t!r:

e <ET. idi/ige "sahip, tann"

er <ET. eder "eyer"

ek <ET. efiek '\~ene"

cen <ET. yegen "yegen"

8. Eski Türkyenin 1 ünlüsü Klrglzcada korunur:

alt! <ET. alt! "alt!"

kll- <ET. kll- "yapmak"

9. Eski Türkgenin i ünlüsü de korunur:

bir <ET. bir "bir"

i9 <ET. i9 "i9"

tile- <ET tile "dilemek"

lyla- <ET. agla "aglamak"

cllu <ET. Ylhg "Ihk"

bil- <ET. bil- "bilmekH

kir <ET. kir "kir"

tiri/tirü <ET tirig "canh"

10. Eski Türkyenin 0 ünlüsünde herhangi bir degi~im olmaz:

sol- <ET. sol "sol"

koy- <ET. kod- "koymak"

boy <ET. bod "boy, vücut"

on <ET. on "on"

11. Eski Türkgenin ö ünlüsünde herhangi bir degi~me olmaz:

köl <ET. köl "göl"

öl- <ET. öl- "ölmek"

13

köm- <ET. köm- "gömmek"

köynök <ET. köfilek "gömlek"

köz <ET. köz "göz" öz <ET. ÖZ "öz, kendi"

12. Eski Türkgenin u ve ü ünlülerinde de bir degi~me olmaz:

buka <ET. buka "boga'~

bulut <ET. buht "bulut"

kül- <ET. kül- "gülmek"

süt <ET. süt "süt"

uzak <ET. uzak "uzun"

ku~ <ET. ku~ "ku~"

kümü~ <ET. kümü~ "gümü~"

tü~- <ET. tü~- "dü~mek, inmek"

13. Eski Türkgenin g, gi, gu, gü sesleri Klrglzcada ünlüle~ir. Bu ünlülerin

yuvarlakla~maslyla Klrglzca, Kazak9adan aynhr:

to <ET. tag "dag"

o <ET. ag "ag"

bo <ET. bag "bag"

ayohl <ET. ayaghg "saygln"

öö <ET. eb "ev"

uluu <ET. ulug "ulu"

kön <ET. kagun "kavun"

kuo <ET. kIragu "kIragi"

söök <ET. süfiek "kemik"

bülöö <ET. bilegü "bilegi"

tirüü <ET. tirig "diri"

öz <ET. aglz "aglz"

oru <ET. agng "agn,hastahk"

ayo <ET. ayag "saygl, aClma"

aytuu <ET. ayt- "söylemek, söz"

biröö <ET. biregü "birtek"

co <ET. yagl "dü~man"

muzo <ET. buzagu "buzagl"

töö <ET. tebi "deve"

co <ET. yadag "yaya"

elüü <ET. elig "elli"

14. Ön ve son seste b/p ünsüzleri 90k kullanlhr. buna kar~lhk vif ünsüzleri

pek seyrektir:

bar <ET. bar "var, varhk"

bol- <ET. bol- "olmak"

bettek - "kar~Ilamak"

buka <ET. buka "boga"

ber- <ET. ber- "vermek"

buyum "nesne"

ba~ <ET. ba~ "ba~"

bo~ <ET. bo~ "bo~"

15. i9inde n/fi gibi genizsi sesler bulunan sözcüklerde ba~taki b- ünsüzü m

ünsüzüne dönü~ür:

14

ma~ak <ET. ba~ak "ba~ak"

mun <ET. bun "slkIntI, yokluk"

murun <ET. burun "burun"

min <ET. bin, bIn "bin"

moyun <ET. boyun "boyun"

muz <ET. buz "buz"

16. Her ü<; durumdaki <;-, -<;-, -<; ünsüzü korunur.

<;eru <ET. <;erig "ordu"

<;ök- <ET. <;ök- "<;ökmek"

a<;uu- <ET. a~ag "acI"

a<;l- <ET. a<;l- "aclmak"

ke<;ik- <ET. ke<;ik "gecikmek"

i<;- <ET. i<;- "i<;mek"

kIh<; <ET. kIl19 "kIll<;"

<;ap-<EI. <;ap-"ka<;mak, ko~mak"

<;ln <EI. <;ln <<; "ger<;ek"

a<;lk <ET. a<;uk "a<;lk"

i<;ir-<EI. i<;ür- "i<;irmek"

a<;- <EI. a<;- "a<;mak"

kula<; <ET. kula<; "kula<;"

tilme<; <OT. tIlma<; "tercüman"

17. Eski Türk<;edeki -d-, -d ünsüzü genel Türk<;ede oldugu gibi Klrglzcada da

-y-, -y ünsüzüne dönü~ür:

ayak <ET. adak "ayak"

aYlr- <EI. adlr- "aYlrmak"

toy- <EI. tod- "doymak"

ayglr <ET. adgu "ayglr"

kiyin <ET. kedin "sonra"

uy <ET. ud "inek"

18. Eski IÜTk<;enin söz i<;i g ünsüzü dü~er ya da ötümsüzle~ir:

tarak <EI. targak "tarak"

e~ek <ET. e~gek "e~ek"

kerek <EI. kergek "gerek"

klska <EI. kIsga "klsa"

19. Önseste Eski Iürk<;enin kahn ve ince k- sesi kuralll bi<;imde korunur:

keniri <EI. kefii~ "geni~"

kelin <EI. kelin "gelin"

kün <ET. kün "güne~"

köön <ET. köfiil "gönül"

kence <EI. ken<; "gen<;"

15

kir- <EI. kir- "girmek"

kül- <EI. kül- "gülmek"

kös <ET. köz "göz"

kü<;ö- <EI. kü<; "gü<;lenmek"

kan <EI. kan "kan"

kas;- <EI. kas;- "kas;mak" kulas; <OT. kulas; "kulas;"

20. i9seste Eski Türkgenin kahn ve ince -k- ünsüzü ötümlüle~ip -g- ünsüzüne

dönü~ür:

aglt- <EI. aklt- "akln etmek"

tügön- <EI. tüken- "bitmek"

bügül- <EI. bükül- "bükülmek"

tögül- <EI. tökül- "dökülmek"

21. i9 ve sonsesteki -p- , -p ünsüzü Kuglzcada korunur:

köp <ET. köp "s;ok"

tap- <EI. tap- "bulmak"

cap- <EI. yap- "örtmek,yapmak"

tep- <EI. tep- "tepmek"

22. iki ünlü araslndaki -p- ünsüzü -b- ünsüzüne dönü~ür:

tabll- <ET. tapIl- "bulunmak"

köbey <ET. köp-ey "90galmak"

23. Önseste s- ünsüzü genellikle korunur:

sat- <ET. sat- "satmak"

sür- <EI. sür- "sürmek"

köbük <ET. köpük "köpük"

cabIl- <<;ag. <;apIl- "ko~mak"

sol <EI. sol "sol"

süz- <EI. süz- "süzmek"

24. Gerileyici benze~me sonucu -sr ile biten sözcüklerde önsesteki s- ünsüzü

s;- ünsüzüne dönü~ür:

S;19kan <EI. s19gan "s19an"

25. i9 ve sonseste -~-, -~ ünsüzü korunur:

ba~ <ET. ba~ "ba~"

ta~ <ET. ta~ "ta~"

ku~ <ET. ku~ "ku~"

e~ik <EI. e~ik "e~ik"

16

s;as;- <EI. sas;- "sas;mak"

bo~ <EI. bo~ "bo~"

be~ <ET. be~ "be~"

kümü~ <EI. kümü~"gümü~"

a~a -<EI .a~a"yemekyemek"

ta~l- <ET. ta~u- "ta~lmak" tö~ö- <EI. tö~e"dö~emek"

26. Önseste Eski Türk~enin t- sesi birkay sözcük dl~lnda kuralh biyimde

korunur:

taamay"dogru"

tIndu <ET. tlnhg "canh"

too <ET. tag "dag"

tap- <ET. tap- "bulmak"

ti~ <ET. ti~ "di~"

tegere "~evre"

to blrak<ET. toprak"toprak"

ti- <ET.ti- "demek"

tört <ET. tört "dört"

tep- <ET. tep- "tepmek"

27. Birkay aykln ömekte t- > d- degi~imi görülür:

de- <ET. te- demek"

dofiuz <ET. tofiuz "domuz"

dagl <ET. tagl "dahi"

defiiz <ET. tefiiz "deniz"

28. Klpyak dillerinin özgün ses degi~imi y- >c- Klrglzcada da görülür:

cön <ET. yön "yön"

ca~a- <ET. ya~a- "ya~amak"

cat - <ET. yat - "yatmak"

cay <ET. yay"yaz"

cer <ET. yer "yer"

curt <ET. yurt "yurt"

cok <ET. yok "yok"

coo<ET. yagl "yagl,dü~man"

cIl <ET. yll "yIl"

cak~l <OT. yak~l "iyi"

29. Söz i~i ve söz sonundaki -Z-, -z ünsüzü korunur:

üzül- <ET. üzül- "bitmek"

cüz <ET. yüz "yüz"

az <ET. az "az"

3 bk. Bozkurt, age., s.495- 499.

17

klzIl <ET. kIzIl "klzll"

köz <ET. köz "göz"

süz- <ET. süz- "süzmek,,3

4. TATAR TÜRK~ESi SES BiLGiSi

4.1. ÜNLÜLER

Tatar Türkyesinde dokuz ünlü vard1r. Bunlar: "a, e, e, 1, i, 0, Ö, u, ü" dür. Bu

ünlülerden a, u, Ü, 1 ve i sesleri Türkiye Türkyesinde oldugu gibi telaffuz edilir. Tatar

Türkyesindeki 0 ve ö ünlüleri Türkiye Türkyesindeki 0 ve ö' den daha dar ve kIsadlf;

o sesi O-U-1 aras1nda; Ö sesi ö-ü-i aras1nda bir sestir. Aynca Türkiye Türkyesi yaz1

dilinde bulunmayan e sesi Tatar Türkyesinde ku11amhr ve e ile i aras1nda bir ses

degerine sahiptir.

Yukandaki ünlüler Tatar Türkyesine ait olan ünlülerdir. Bir de bunlardan ayn

olarak Rusya' dan giren ve Rusya kelimelerde ku11an11an uzun ses degerine sahip 0, l'

ve e ünlüleri vard1r. Yaz1da bu uzunluklar gösterilmez ama telaffuz edilirken bu

ünlüler uzun okunur: patron (mermi), t11 (orta, cephe gerisi), tema, telegram (telgraf),

lektor (konferansY1).

Bu ünlülerin d1~1nda Tatar Türkyesinde bir de y ünsüzü ile birlikte ku 11 aml an

ünlüler vard1r: E= Yl, yi, Ü= yu, yü, Y= ya, ye.

Ü nlülerle ilgili baZI özellikler

1. Türkiye Türk<;esindeki 0, Tatar Türk~esinde u; ö ise ü olur: un (on), tup

(top), uglan( oglan); dürt (dört), küz (göz), süz (söz).

2. Türkiye Türk~esindeki u, Tatar Türkyesinde 0 (0, u, 1 aras1 k1sa ünlü); ü ise

ö (ö, Ü, i araS1 klsa ünlü olur: ko~ (ku~), tor- (dur-), ö~ (ü~), döris (dürüst).

3. Birinci hecedeki e, Tatar Türkyesinde i olur: itek (etek), i~ek (e~ek), it (et),

sin (sen), bir- (ver-).

4. Birinci hecedeki 0, Ö, u, ü seslerini takip eden u, ü sesleri Tatar

Türkyesinde 1, i olur: boht (bulut), Of1k (ufuk), ununy1 (onuncu), tözele~ (düzülü~),

ö~en (i~in).

18

4.2. ÜNSÜZLER

Tatar alfabesinde ünsüzleri gösteren yirmi sekiz i~aret vard!r: b, c, C;, f, g, h, x,

j, k, 1, m, n, fi, p, r, s, ~, t, v, y, z, ts, ~c;, Yl (yi), yu (yü), ya (ye). Aynca bir de hemze

i~areti bulunmaktadlr. Bu ünsüz hece sonunda geldiginde yazlda "Q" i~areti ile

gösterilir. ince heceden soma hece ba~lnda gelirse "I" ile; kahn heceden soma hece

ba~lnda gelirse "g" i~aretiyle gösterilir.

Tatar Türkc;esinde Türkiye Türkc;esinden farkh dört ünsüz vardlr: x, fi, v, g.

Bunlardan x glrtlaktan C;lkan hlnltlh h' dir. fi ise bizim alfabemizde yer almayan geniz

n'sidir. v harfi bizdeki gibi di~-dudak v'si degil, iki dudak arasIndan C;lkan v'dir. Bu

ses C;lkartlhrken di~ler dudaga degmez. Tatar Türkc;esinde Türkc;e kelimelerin

tamamlnda C;ift dudak v' si kullaruhr. di~ dudak v' si ise Rusc;a kelimelerde kullanlhr.

bu ses Türkiye Türkc;esindeki v ile aynldlr. (vagon, vrac; "doktor", vokzal "gar"). g

sesi ise Türkiye Türkc;esinden daha belirgin ~ekilde C;lkanhr.

Tatar Türk~esinde ünsüzlerle ilgili özellikler

Türkiye Türkc;esi ile kar~lla~tlnldlglnda Tatar Türkc;esindeki kullanIlan

ünsüzlerle ilgili ~u özellikleri slralayabiliriz:

1. Türkc;e asIlh sözlerin ba~lndaki bütün g'ler Tatar Türkgesinde k'dir: kil

(gel-), kür-(gör-), köl- (gül-), kül (göl), kilen (gelin).

2. Türkc;e kelimelerin ba~lndaki d'ler Tatar Türkc;esinde t'dir: tav (dag), tuy

(doy-), timer (demir), tel (dil), tuglz (dokuz).

3. Ba~taki b'ler bazI sözlerde m' dir: mifi (bin), min (ben), min- (bin-), mUYln

(boyun), mlYlk (blYlk), minC;el (bencil), mofi (bun-slklntl).

4. "var-, ver-, var" sözlerindeki v, Tatar Türkgesinde b'dir: "bar-, bir-, bar".

19

5. iki ünlü araslnda kalan p'ler b olur: yabl~- (yapI~-), tibe~- (tepi~-), übe~

(öpü~-).

6. iki ünlü araslnda kalan k'ler g'ye; kahn k'lar g'ya döner: igin (ekin), ügez

(öküz), sigiz (sekiz), tigü (dikmek), tuglz (dokuz).

7. Türkge asIlh kelimelerde p'ler, Tatar Türk~esinde b' dir: bik (pek), barmak

(parmak), bör~e (pire).

8. BazI kelime1erin ba~mdaki y'ler c'ye döner: cil (yel), cide (yedi), cim

(yem), cir (yer), Clr (Ylr), cite~- (yeti~-).

9. Türkiye Türkvesinde yazlda gösterilmeyen n'ler Tatar Türkgesinde

gösterilir: taii (tan), ein (yen), mon (bun), aiilav (anlamak).

10. Arapva kelimelerdeki aYln sesi, Tatar Türkvesinde g'olur: Gali (Ali), gaile

(aile), segat (saat), Talgat (Talat), ~aglyr (~air), gafu (at).

11. Türk~e sözlerdeki c'ler Tatar Türk~esinde genellikle 9' dir: kile~ek

(ge1ecek), yulvl (yolcu), aluvl (ahcI).

12. Türkiye Türkvesinde yumu~ak g olarak olarak kullandlglmlz harf, Tatar

Türk~esinde y olur: iy- (eg-), üyren- (ögren-), töyme (dügme), beyle- (bagla-), ClY

(Ylg-).

13. g sesi iki ünlü araslnda kaldlglnda v'ye döner: aVlr (agu), aVlZ (aglz), avIl

(agIl, köy).

14. Türkiye Türkvesindeki bazI p'ler Tatar Türk~esinde fdir: yifek (ipek),

tufrak (toprak). 4

4 Ahmet Buran- Ercan Alkaya, <;agda~ Türk Leh~eleri, Ak9ag Yay., Ankara 2001, s. 170-172.

20

11. BÖLÜM

Unutmamak gerekir ki diller homojen yapllar degildirler ve aSlrlar boyunca

kar~lhkh ili~kiler slraslnda diger dill erden ahnml~ olan ahnt( ke1imeleri igerirler, bu

da Türkge i9in oldugu kadar lehge i9in de gegerli olan bir gergektir.5

DolaYlslyla bu 9ah~marun ikinci bölümünde Kazak, Klrglz ve Tatar

Tükgelerinin ses özellikleri hakklnda verdigimiz bilgilerin l~lglnda Arap9a ve

Fars9a' dan ahnt! kelimelerin bu lehgelerde ugradlgl degi~iklikleri aynnt!h olarak

vermeye 9ah~acaglz. Bu konu ile ilgili 9ah~mamlzl ünlü ve ünsüz seslerin ugradlgl

degi~ik1ikler üzerinde temellendirecegiz. Bu lehgelerdeki ses olaylarlnln aynnt!h

olarak incelenmesinden önce ses olaylarl hakklnda genel bir degerlendirme

yapIlmaslrun daha dogru olacagl kanaatindeyiz:

Dil seslerinin, olu~turduklan anlamh ve görevii sesbirlikleri olan kelime ve

hecelerde ugradlklarl degi~melere ses olaYl; bir dilde kendiliginden veya 0 dilin ses

egilimlerine bagh olarak, kelime ve eklerde, bir sesin yerini genellikle kendisine

yakIn ba~ka bir sese veya geli~me yolu ile kendisinden türemi~ ba~ka bir sese

blrakmasl olaYlna da ses degi~mesi adl verilmektedir.

Ses olaylan, bir dil veya 0 dilin lehgelerinde, aglzlarlnda meydana gelen,

bi9imbirimlerin ugradlklarl gene I veya özel, kahcl veya· ge9ici, bireysel veya

topl ums al ba~kala~lmlardlr.

Ses degi~meleri kelimeleri degil, sesleri etkilemektedir. Degi~en de kelime

degil sesbirimdir. Degi~im bütün artsüremli olaylar gibi ortaya 91kan bir olaydlr ve

benzer baglamlarda, tüm kelime1erde aynl degi~imler1e kar~Ila~lr.

insanln, istedigi her söyleyi~i gergek1e~tirmesi de kendi elinde degildir.

<;ünkü sesbirimleri birbirine baglama özgürlügü, onlarln sesletim yani birbirine

baglanma olanaklanyla slnlrhdlf. Sesler özgür gibi görünse de, onlann birle~tik1eri

5 Danuta Clumllovska, <;agda~ Türk Edebiyatmdaki Leh~e <;eviri Problemleri, V. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004, TDK Yay., Ankara 2004, s. 578.

21

noktalarda kayna~ma ve de birle~me özelliklerine göre birtakJ.m farkh seslerin ortaya

~lkmasl dolaYlslyla da ses degi~melerinin görülmesi söz konusudur.

Diller zaman i9inde birtaklm geli~me egilimleri kazanlr, yine zaman ge9tikge

de bu egilimler dogrultusunda degi~melere ugrarlar. Geli~me egilimleri geli~igüzel

olmazlar, onlm ortaya 9lkaran nedenler ve de ~artlar vardlr. Bir90k ne den uygun

~artlarda geli~me ve degi~meleri ka9lnIlmaz kIlarken, ardlndan da bir90k ses

degi~mesi olu~makta ve bu degi~meler zaman i9inde sürüp gitmektedir.6

1. ÜNLÜLER

1.1. ÜNLÜ TÜREMESi

Ahntl kelimelerde ünlü türemeleri özellikle ön , i9 ve son seste olmak üzere

ü9 ~ekilde kar~lmlza 9lkmaktadlr. Bu durum a~agldaki ömeklerde de a9lk bir ~ekilde

görülmektedir.

'arz (Ar.) arlZ (Kaz.) arz (TT.)

'azra'll (Ar.) azireyil (Kaz.) azrail (TT.)

4arf(Ar.) arip (Kaz.) harf(TT.)

baht (Ar.) baqlt (Kaz.) baht (TT.)

pars (Far.) barls (Kaz) pars (TT.)

cugräfiya (Ar.) geografiya (Kaz.) cografya (TT.)

ders (Ar.) daris (Kaz.) ders (TT.)

~ev~ (Ar.) zavlk (Kaz.) zevk (TT.)

kenar (Far.) kenere (Kaz.) kenar (TT.)

4al9\ (Ar.) qaql (Kaz.) hak (TT.)

lave (Far.) lava (Kaz.) lav (TT.)

la'net (Ar.) laglnet (Kaz.) lanet (TT.)

ma'na (Ar.) maglna (Kaz.) mana (TT.)

mulk (Ar.) mülik (Kaz.) mülk (TI.)

na&lb (Ar.) nesibe (Kaz.) nasip (TT.)

6 Mukim Sagir, "Ses OlaylarIßl Olu~turan Nedenler ve Anadolu AglZlarl", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri II, 24-29 Eylü12000, TDK Yay., Ankara 2007, s. 1535.

22

ni~än (F ar.) nI~ana (Kaz.) ni~an (TT.)

rfize (Far.) oraza (Kaz.) oru~ (TI.)

farz (Ar.) parIYz (Kaz.) farz (TT.)

fad<; (Ar.) panq (Kaz.) fark (TT.)

täl<;iye (Ar.) taqIya (Kaz.) takke (TT.)

tärlQ (Ar.) tanyhIY (Kaz.) tarih (TT.)

farz (Ar.) farlz (Kaz.) farz (TT.)

hall<; (Ar.) halaYIq (Kaz.) halk (TT.)

halk; (Ar.) hahq (Kaz.) halk (TT.)

~adrenc (Far.) ~atIra~ (Kaz.) satran~(TT. )

'alem (Ar.) aalam (KIr.) alem (TT.)

'alim (Ar.) aahm (KIr.) alim (TT.)

hacc (Ar.) aCI (KIr.) hac (TT.)

'alamet (Ar.) alaamat (KIr.) alamet(TT. )

'ärz (Ar.) arIZ (KIr.) arz (TT.)

harf(Ar.) arIp (KIr.) harf(TT.)

a~ikär (F ar. ) a~kere (KIr.) a~ikär (TT.)

bac (Far.) bacI (KIr.) ba~ (TI.)

bela (Ar.) balaa (KIr.) bela (TT.)

farz (Ar.) banz (KIr.) farz (TT.)

bl-~are (Far.) be9aara (KIr.) bi~are (TI.)

fetil (Ar.) bil te (KIr.) fitil (TI.)

cefa (Ar.) capaa (KIr.) cefa (TT.)

cevan-merd (Far.) coomart (KIr.) cömert(TT. )

däni~-mend (F ar.) daam~man (KIr.) dani~ment (TT.)

ta'df (Ar.) daarip (KIr.) tarif (TT.)

deva' (Ar.) dabaa (KIr.) deva (TT.)

ders (Ar.) dans (KIr.) ders (TT.)

ten (Far.) dene (KIr.) ten (TT.)

dldär (Far.) dIdaar (KIr.) didar (TT.)

dlv (Far.) döö (KIr.) dev (TT.)

ihtimäl (Ar.) eetimal (KIr.) ihtimal(TT. )

hikmet (Ar.) ekimet (KIr.) hikmet(TT.)

farz (Ar.) fanz (KIr.) farz (TT.)

23

lcar (Ar.) icara (KIr.) icar (TT.)

l\ahramän (F ar.) kaarman (KIr.) kahraman (TT.)

4ä~il (Ar.) kastl (KIr.) hastl (TT.)

l\a4t (Ar.) kaat (KIr.) kit (TT.)

hall\ (Ar.) kahk (Kir.) halk (TT.)

harc (Ar.) karci (Ku.) har9 (TI.)

ha~~ (Ar.) kasa (KIr.) has (TT.)

kohne (Far.) köönö (KIr.) köhne (TI.)

gunäh (F ar.) künöö (KIr.) günah (TT.)

gurz (Far.) kürzü (Ku.) gürz (TT.)

ma 'l\ül (Ar.) maakul (Kir.) makul (TT.)

ma'lilm (Ar.) maahm (Kir.) malum(TT.)

ma'lüm (Ar.) maalim (KIr.) malum (TT.)

ma'lümat (Ar.) maahmat (Kir.) malumat(TT. )

ma'na (Ar.) maani (KIr.) mana (TT.)

mes4 (Ar.) maaSI (KIr.) mest (TT.)

mekrGh (Ar.) makröö (Kir.) mekruh(TT. )

merhem (Ar.) malaam (KIr.) merhem(TT. )

mendll (Ar.) mandili (Kir.) mendil(TT. )

mi4net (Ar.) meenet (KIr.) mihnet(TT. )

mevlid (Ar.) moolut (Kir.) mevlit (TT.)

muhlet (Ar.) möönöt (Kir.) mühlet(TT. )

müslim (Ar.) + an (Far.) musulman (Ku.) müslüman (TT.)

mulk (Ar.) mülük (KIr.) mülk (TI.)

na-dan (Far.) naadan (KIr.) nadan (TT.)

la'net (Ar.) naalat (Ku.) lanet (TT.)

nam (Far.) naam (KIr.) nam (TT.)

in~äf(Ar.) nisap (KIr.) insaf(TT.)

nul\ta (Ar.) nokot (KIr.) nokta (TT.)

nev-rUz (Far.) nooruz (KIr.) nevruz(TT. )

l\u~ur (Ar.) nukus (Ku.) kusur (TT.)

val\'a (Ar.) okuya (KIr.) vaka (TT.)

evliya (Ar.) ooluya (Ku.) evliya (TT.)

ni'met (Ar.) oomat (Ku.) nimet (TT.)

24

vafa' (Ar.) opaa (KIr.) vefa (TT.)

rUze (F ar.) orozo (KIr.) ofU9 (TI.)

pelav, pilav (Far.) paloo (KIr.) pilav (TT.)

ferman (Far.) patman (Ku.) fennan(TT. )

~u4bet (Ar.) söömöt (Ku.) sohbet(TT. )

~äh (Far.) ~aa (Kir.) ~ah (TT.)

~eyh (Ar.) ~aYlk (KIr.) ~eyh (TT.)

~u'le (Ar.) ~oola (Kir.) ~ule (TT.)

~uhret (Ar.) ~öököt (KIr.) ~öhret (TT.)

ta'zlm (Ar.) taclm (Kir.) tazim (TT.)

täli'(Ar.) taalay (KIr.) talih (TT.)

ta'llm (Ar.) talim (KIr.) talim (TT.)

te'§.lr (Ar.) taasir (Ku.) tesir (TT.)

deccal (Ar.) tacaal (KIr.) deccal (TT.)

tac (Ar.) taci (Kir.) ta9 (TI.)

täl\at (Ar.) takaat (KIr.) takat (TT.)

täl\iye (Ar.) taklya (KIr.) takke (TT.)

tarz (Ar.) tariz (Kir.) tarz (TT.)

tevrat (Ar.) toorat (Ku.) tevrat (TT.)

'urf (Ar.) ürüp (KIr.) örf(TI.)

zade (Far.) zaada (Ku.) zade (TT.)

zina' (Ar.) ZInaa (KIr.) zina (TT.)

~evl\ (Ar.) zook (KIr.) zevk (TT.)

4acc (Ar.) acilik (Tat.) hac (TT.)

cins (Ar.) CiniS (Tat.) cins (TT.)

da'ima (Ar.) daimde (Tat.) daima (TT.)

def(Far.) dare (Tat.) tef(TT.)

esmer (Ar.) esmerl (Tat.) esmer (TT.)

farz (Ar.) fanz (Tat.) farz (TT.)

keman (Far.) gemane (Tat.) keman(TT.)

haste + hane (Far.) hastaane (Tat.) hastane(TT. )

l\alb (Ar.) kallp (Tat.) kalp (TT.)

legleg (Far.) legelek (Tat.) leylek (TT.)

benef~e (F ar.) menau~e (Tat.) menek~e(TT.)

25

müslim (Ar.) + an (Far.) musülman (Tat.) müslüman (TT.)

~em'(Ar.)+-dan (Far.) ~emidan (Tat.) ~amdan (TT.)

~eI1l\ (Ar.) ~epiYlk (Tat.) ~efik (TT.)

täk;iye (Ar.) taktya (Tat.) takke (TT.)

tel19n (Ar.) telklYln (Tat.) telkin (TT.)

turb (Far.) tunp (Tat.) turp (TT.)

ya+Alläh (Ar.) yalllaaa (Tat.) yallah (TT.)

Türk dilinde -r ünsüzü ile sözcükler ba~lamadlglndan dolaYI bu ünsüzle

ba~layan birkay kelimenin ba~lnda 0 ve e geni~ ünlülerin türemesini mü~ahede

etmekteyiz.7 Bu durum Türkiye Türkyesinde de bu ~ekildedir. Yani bu üy lehye ile

Türkiye Türkgesi araslnda bu ses hadisesi aylslndan ortak bir durumun varltgl göze

varpmaktadlr.

rfize (F ar. )

rfize (F ar. )

oraza (Kaz.)

orozo (KIr.)

oru9 (TI.)

oru9 (TT.)

Türkye kelimelerde oldugu gib i ilk hecesi ünsüzle bitip ikinci hecesi ünsüzle

ba~layan yok heceli ahnt! kelimelerde araya dar ünlü girer.

a4mal\ (Ar.) aqlmaq (Kaz.) ahmak (TT.)

-helvä (Ar.) aluva (Kaz.) helva (TT.)

fetva (Ar.) batuva (Kaz.) fetva (TT.)

flira (Ar.) bitir (Kaz.) fitre (TT.)

ijasret (Ar.) gasiret (Kaz.) hasret (TT.)

derya (F ar.) darlya (Kaz.) derya (TT.)

dunya (Ar.) düniye (Kaz.) dünya (TT.)

ijazret (Ar.) qazlret (Kaz.) hazret (TT.)

hasret (Ar.) qaslret (Kaz.) hasret (TT.)

l\ible (Ar.) qublla (Kaz.) klble (TT.)

l\udret (Ar.) qudlrat (Kaz.) kudret (TT.)

meclis (Ar.) macilis (Kaz.) meclis(TT. )

7 $alva Gabeskria, "Fars~a Ünlülerin Türk Dilindeki Akisleri", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri I, 24-29 Eylül2000, TDK Yay., Ankara 2007, s. 620.

26

perväne (F ar.) paruvana (Kaz.) pervane(TT. )

fetva (Ar.) patüva (Kaz.) fetva (TT.)

fitne (Ar.) pitine (Kaz.) fitne (TT.)

tecribe (Ar.) taciriybe (Kaz.) tecrübe(TT. )

4aZret (Ar.) haziret (Kaz.) hazret (TT.)

~adrenc (Far.) ~atIra~ (Kaz.) satran9(TT. )

iblls (Ar.) IbIhs (Kaz.) iblis (TT.)

isräf (Ar.) ISIrap (Kaz.) israf(TT.)

iblls (Ar.) ibilis (Kaz.) iblis (TT.)

eträf(Ar.) atlrap (Kaz.) etraf(TT.)

a4val (Ar.) akibal (Kir.) ahval (TT.)

emrud (F ar.) almurut (Kir.) armut (TT.)

a~lä (Ar.) aSIh (KIr.) asla (TT.)

'azra'll (Ar.) azireyil (KIr.) azrail (TT.)

fitra (Ar.) bitir (KIr.) fitre (TT.)

~adrenc (F ar.) 9atlra~ (KIr.) satran9(TT. )

derya (Ar.) darl ya (KIr.) derya (TT.)

tanbUr (Ar.) dombura (Kir.) tambur(TT. )

devlet (Ar.) döölöt (Ku.) dev let (TT.)

~bäl (Ar.) Ikibal (KIr.) ikbal (TT.)

israf (Ar.) Isuap (KIr.) israf(TT.)

iblls (Ar.) ibilis (KIr.) iblis (TT.)

in ~a'e (Ar.) in~aalla (KIr.) in~allah (TT.)

gaflet (Ar.) kapilet (KIr.) gaflet (TT.)

k;ible (Ar.) ki bila (KIr.) kible (TT.)

gavgä (Far.) kooga (Kir.) kavga (TT.)

k;udret (Ar.) kuduret (KIr.) kudret (TT.)

meclis (Ar.) macilis (Ku.) meclis (TT.)

mahlük; (Ar.) makuluk (KIr.) mahluk (TT.)

medrese (Ar.) medirese (KIr.) medrese(TT. )

fitra (Ar.) pitir (KIr.) fitre (TI.)

tecribe (Ar.) tacInyba (KIr.) tecrübe (TT.)

tak;vä (Ar.) taki baa (KIr.) takva (TT.)

ferda (F ar.) farida (Tat.) ferda (TT.)

27

ma~raba (Ar.) me~erpe (Tat.) ma~rapa(TT. )

Kazak, Kuglz ve Tatar Türk<.;elerinde 1-, r-, v- ünsüzleri söz ba~lnda

bulunamadlgl i<;in bu ünsüzlerle ba~layan ahntl sözcüklerin önünde genellikle bir

ünlü türedigi görülmektedir.8

ramaZan (Ar.) caramazan (Ku.) ramazan (TT.)

'ilac (Ar.) llaci (KIr.) ila<.; (TI.)

lak:,ab (Ar.) llakab (KIr.) lakap (TT.)

lam (Ar.) llam (KIr.) lam (TT.)

layil\ (Ar.) IlaYlk (Ku.) laYlk (TT.)

lazim (Ar.) llazlm (KIr.) lazlm (TT.)

ri 'ayet (Ar.) lraat (KIr.) riayet (TT.)

rä4at (Ar.) lrakat (KIr.) rahat (TT.)

ramazan (Ar.) lramazan (Ku.) ramazan (TT.)

resm (Ar.) IraSlm (KIr.) resim (TT.)

resm (Ar.) lrasmi (KIr.) resim (TT.)

resm (Ar.) Iraslm(Klr.) resim (TT.)

reng (Far.) uang (Ku.) renk (TT.)

razl (Ar.) lrazl (Kir.) razl (TT.)

rek'at (Ar.) ireket (KIr.) rekät (TI.)

rizl\ (Ar.) IflSkl (KIr.) flZlk (TT.)

legen (Far.) iilegen (KIr.) legen (TT.)

n14 (Ar.) oroy (KIr.) ruh (TT.)

ruh~at (Ar.) uruksat (KIr.) ruhsat (TT.)

legen (Far.) eleken (Tat.) legen (TT.)

va'de (Ar.) uvagda (Kaz.) vade (TT.)

va'z (Ar.) uvaglz (Kaz.) vaaz (TT.)

va'de (Ar.) uvada (Kaz.) vade (TT.)

vacip (Ar.) uvaClp (Kaz.) vacip (TT.)

vak;'a (Ar.) uvaqlyga (Kaz.) vaka (TT.)

vak;t (Ar.) uvaqlt (Kaz.) vakit (TT.)

8 Emine Ceylan, <;uva~~a <;ok Zamanh Ses Bilgisi, TDK Yay., Ankara 1997, s.204.

28

vezn (Ar.) uvazin (Kaz.) vezin (TT.)

vezir (Ar.) uvazir (Kaz.) vezir (TT.)

vekll (Ar.) uväkiI (Kaz.) vekil (TT.)

viIayet (Ar.) uvalayat (Kaz.) viIayet(TT. )

vell (Ar.) uvaliy (Kaz.) veli (TT.)

vadi (Ar.) ubada (KIr.) vadi (TT.)

vak;t (Ar.) ubaktI (KIr.) vakit (TT.)

vezlr (Ar.) uvazir (KIr.) vezir (TT.)

1.2. ÜNLÜ nÜSMESi

SözcükIere c;ekim ve yapIm eklerinin gelmesi ve bile~ik sözcüklerin yapImI

suasInda bir ünIünün kayboImasIna ünlü dü~mesi denir.9 Ünlü dü~melerini ön, iy ve

son sesteki ünlü dü~meIeri olmak üzere Üy ayn ba~hk altInda eIe alacagIz. ~ünkü

Kazak, KIrgIz ve Tatar Türkyelerinde ünlü dü~meleri iy, ön ve son sesteki ünlü

dü~meIerini örneklendirecek biyimde kar~ImIza YIkmaktadIr.

1.2.1. Ön Seste Ünlü Dü~mesi

'iIac (Ar.) lac (Kaz.) ila9 (TI.)

in~äf (Ar.) rusap (Kaz.) insaf(TT.)

isräf (Ar.) sIrap (Kaz.) israf(TT.)

in~äf (Ar.) nIsap (KIr.) insaf(TT.)

ita'at (Ar.) taat (Ku.) itaat (TT.)

1.2.2. i~ Seste Ünlü Dü~mesi

i9 sesteki orta hece ünlüsü genellikle vurgusuz olmasIndan dolaYI

dü~mektedir.l0 Bu üC; lehc;ede de i9 seste i sesinin dü~mesi en sIk kar~Ila~tIglmlz

ünlü dü~mesi hadisesidir. Simdi dü~me özelligi gösteren sesleri ayn ayn göstererek

örneklendirelim :

9 Mehmet Hengirmen, Türk~e Ternel Dilbilgisi, Engin Yay., Ankara 2002, s. 74. 10 Cemil Gülseren, Malatya ili Aglzlan, TDK Yay., Ankara 2000, s. 66.

29

i dü~mesi

ä~ina (F ar.) a~na (Kaz.) a~ina (TT.)

hadta (Ar.) karta (Kaz.) harita (TT.)

kelld (F ar.) kilt (Kaz.) kilit (TT.)

l\äbiliyyet (Ar.) qabilet (Kaz.) kabiliyet(TT. )

l\ä'ide (Ar.) kade (Kaz.) kaide (TT.)

meyl (Ar.) meyli (Kaz.) meyil (TT.)

päd~äh (Far.) pat~a (Kaz.) padi~ah(TT. )

ahiret (Ar.) akret (KIr.) ahiret (TT.)

e14amdulillah (Ar.) alkamdu (KIr.) elhamdülillah(TT. )

a~ikär (Far.) a~kere (KIr.) a~ikär (TT.)

ä~inä (Far.) a~na (Kir.) a~ina (TT.)

pehlevan (Far.) balban (KIr.) pehlivan(TT. )

fati4a (Ar.) bata (KIr.) fatiha (TT.)

beyt (Ar.) beyt (KIr.) beyit (TT.)

fetil (Ar.) bilte (KIr.) fitil (TT.)

ri'ayet (Ar.) Iraat (Kir.) riayet (TT.)

hali~ (Ar.) kas (Kir.) halis (TT.)

kelime (Ar.) kelme (Kir.) kelime(TT.)

nal\d (Ar.) nak (Kir.) nakit (TT.)

fars (Far.)+ i (Ar.) parsl (KIr.) farisi (TT.)

temyiz (Ar.) taza (Ku.) temiz (TT.)

val\t (Ar.) ubaktl (KIr.) vakit (TT.)

'arefe (Ar.) arpe (Tat.) arife (TT.)

ä~ikäre (Far.) a~käre (Tat.) a~ikäre(TT. )

bah~ (Ar.) bas (Tat.) bahis (TT.)

beyt (Ar.) beyt (Tat.) beyit (TT.)

dirhem (Ar.) drem (Tat.) dirhem(TT.)

keyf(Ar.) keyf (Tat.) keyif(TT.)

killd (Far.) kirt (Tat.) kilit (TT.)

keyf (Ar.) kip (Tat.) keyif(TT.)

mecidiyye (Ar.) mejdiye (Tat.) mecidiye (TT.)

nafile (Ar.) nafle (Tat.) nafile (TT.)

30

pehlevän (Far.)

peri~än (F ar.)

~erit (Ar.)

~a'riyye (Ar.)

zehr (Far.)

I dü~mesi

k;ahr (Ar.)

tnik;nätls (Ar.)

rizl\ (Ar.)

llayz (Ar.)

k;aY~l (Far.)

rasuht (F ar.)

u dü~mesi

mu 'ameie (Ar.)

k;u~ur (Ar.)

hU~Umet (Ar.)

barfid (Far.)

llaleb ll (Ar.)

ü dü~mesi

muhr (Far.)

müslim (Ar.) + an (Far.)


sutfin (Far.)

muruvvet (Ar.)


pelwan (Tat.)

per~an (Tat.)

~ert (Tat.)

~erye (Tat.)

zer (Tat.)

kar (Kaz.)

magnlt (Kaz.)

ITIskl (KIr.)

kayz (KIr.)

kayse (Tat.)

rast (Tat.)

mamile (KIr.)

nukus (KIr.)

kusmat (Ku.)

bart (Tat.)

malebe (Tat.)

mör (Kaz.)

musllman (Kaz.)

busulman(Klr. )

ustun (KIr.)

murvet (Tat.)

müsülman (Tat.)

pehlivan (TT.)

peri~an (TT.)

~erit (TT.)

~ehriye(TT.)

zehir (TT.)

kahu (TT.)

mlknatls(TT. )

TIzlk (TT.)

haYIz (TT.)

kaYlsl (TT.)

rastlk (TT.)

muamele (TT.)

kusur (TT.)

husumet (TT.)

barut (TT.)

muhallebi (TT.)

mühür (TT.)

müslüman (TT.)

müslüman (TT.)

sütun (TI.)

mürüvvet (TT.)

müslüman(TT. )

11 Halep kelimesi i~in bk., Türk~e Sözlük, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2005., s.1415.

31

fi dü~mesi

4ukumet (Ar.) ökmöt (KIr.) hükümet (TT.)

a dü~mesi

tahäret (Ar.) däret (Kaz.) taharet(TT .)

zirä'at (Ar.) zlyrat (Kaz.) ziraat (TT.)

~ahramän (F ar.) qaharman (Kaz.) kahraman (TT.)

~ahramän (F ar.) kaarman (KIr.) kahraman (TT.)

e14amdulillah (Ar.) alkamdu (KIr.) elhamdülillah(TT. )

mu~te (F ar.) mu~ (KIr.) mu~ta (TT.)

bahädur (Far.) batIr (Tat.) bahadir (TT.)

ma4alle (Ar.) malle (Tat.) mahalle (TT.)

mu4ärebe (Ar.) marebe (Tat.) muharebe (TT.)

ma~raba (Ar.) me~erpe (Tat.) ma~rapa (TT.)

sa 'ädet (Ar.) sadet (Tat.) saadet (TT.)

ta'accub (Ar.) tacüp (Tat.) taaccüp (TT.)

va'4 (Ar.) vaz (Tat.) vaaz (TI.)

~inä'at (Ar.) zanat (Tat.) zanaat (TT.)

e dü~mesi

tesb14 (Ar.) tspith (Kaz.) tespih (TT.)

semä'(Ar.) asman (KIr.) sema (TT.)

äheste (Par.) asta (KIr.) aheste (TT.)

~iyämet (Ar.) kaYIm (KIr.) klyamet(TT.)

ehemmiyet (Ar.) emiyet (Tat.) ehemmiyet (TT.)

QIzr + ilyäs (Ar.) kidirlez (Tat.) hidirellez (TT.)

mu~ävere (Ar.) mu~awre (Tat.) mü~avere (TT.)

se4er (Ar.) ser (Tat.) seher (TT.)

32

1.2.3. Son Seste Ünlü Dü~mesi

da'va (Ar.) dav (Kaz.) dava (TT.)

m~ätls (Ar.) magrut (Kaz.) mIknatls(TT. )

nul\ta (Ar.) noqat (Kaz.) nokta (TT.)

ta 'rife (Ar.) tanyf (Kaz.) tarife (TT.)

~eft-älü (Far.) ~abdal (Kaz.) ~eftali (TT.)

fItra (Ar.) bitir (KIr.) fitre (TT.)

mu~te (Far.) mu~ (KIr.) mu~ta (TT.)


zarud (Ar.) zartl (Ku.) zaruri (TT.)

'anted (Ar.) anter (Tat.) entari (TT.)

sa 'ted (Ar.) soytar (Tat.) soytarl(TT.)

tevbe (Ar.) tew (Tat.) tövbe (TT.)

1.3. ÜNLÜ BENZE~MESi

1.3.1. ilerleyici Ünlü Benze~mesi

Sözcük i9indeki bir sesin kendinden sonraki bir sesi degi~tirerek kendisine

benzetmesine ilerleyici benze~me denir. 12

emanet (Ar.)

äfet (Ar.)

estagfirullah (Ar.)

äyet (Ar.)

bädäm (Far.)

bäg-~e (Far.)

bl-9äre (Far.)

gazel (Ar.)

'älem (Ar.)

'alämet (Ar.)

12 bk. Hengirmen, age., s. 91.

amanat (Kaz.)

apat (Kaz.)

astapIralla (Kaz.)

ayat (Kaz.)

badam (Kaz.)

baq ~a (Kaz.)

bey~ara (Kaz.)

gazal (Kaz.)

galam (Kaz.)

galamat (Kaz.)

33

emanet(TT. )

afet(TT.)

estagfurullah (TT.)

ayet (TT.)

badem(TT.)

bahge (TI.)

bi9are (TI.)

gazel(TT.)

älem (TT.)

alamet(TT. )

'ibadet (Ar.) glbadat (Kaz.) ibadet (TT.)

divane (F ar.) dlyvana (Kaz.) divane(TT.)

4isäb (Ar.) esep (Kaz.) hesap (TT.)

cenaze (Ar.) canaza (Kaz.) cenaze(TT. )

cebra'll (Ar.) cebreyil (Kaz.) cebrail(TT.)

zade (Far.) zada (Kaz.) zade (TT.)

zekat (Ar.) zeket (Kaz.) zekat (TI.)

i~äret (Ar.) iy~ara (Kaz.) i~aret (TT.)

kenär (Far.) kenere (Kaz.) kenar (TT.)

keramet (Ar.) keremet (Kaz.) keramet (TT.)

kärbän (Far.) kerven (Kaz.) kervan(TT. )

kaga~, kagl~ (F ar.) qagaz (Kaz.) kagIt (TT.)

~ä'ide (Ar.) qaglyda (Kaz.) kaide (TT.)

hazine (Ar.) qazlna (Kaz.) hazine(TT. )

gayret (Ar.) qayrat (Kaz.) gayret (TT.)

hancer (Ar.) qancar (Kaz.) hanger(TI. )

~ahr (Ar.) qahar (Kaz.) kahlr (TT.)

m~äle (Ar.) maqala (Kaz.) makale(TT. )

ma4abbet (Ar.) maqabat (Kaz.) muhabbet (TT.)

mekän (Ar.) meken (Kaz.) mekän(TT.)

menare (Ar.) munara (Kaz.) minare(TT. )

vilayet (Ar.) ölayat (Kaz.) vilayet(TT. )

peygäm-ber (Far.) paygambar (Kaz.) peygamber (TT.)

perväne (F ar.) päruvana (Kaz.) pervane(TT. )

rivayet (Ar.) ravayat (Kaz.) rivayet(TT.)

selamet (Ar.) salamat (Kaz.) selamet(TT. )

~a4ne (Ar.) sahna (Kaz.) sahne (TT.)

siyaset (Ar.) sayasat (Kaz.) siyaset(TT.)

selamet (Ar.) salamat (Kaz.) selamet(TT. )

ziyäfet (Ar.) slyapat (Kaz.) ziyafet(TT. )

taze (Far.) taza (Kaz.) taze (TT.)

tä~iye (Ar.) taqlya (Kaz.) takke (TT.)

taleb (Ar.) talap (Kaz.) talep (TT.)


34

haber (Ar.) habar (Kaz.) haber (TT.)

hallfe (Ar.) hahyfa (Kaz.) halife (TT.)

hilafet (Ar.) hahyfat (Kaz.) hilafet (TT.)

qareket (Ar.) harakat (Kaz.) hareket(TT. )

9äre (Far.) ~ara (Kaz.) 9are (TT.)

'alem (Ar.) aalam (KIr.) alem (TI.)

'alim (Ar.) aahm (KIr.) alim (TI.)

weste (F ar.) asta (Kir.) aheste (TT.)

qäcet (Ar.) acat (Kir.) hacet (TT.)

'adet (Ar.) adat (Kir.) adet (TT.)

qal\äret (Ar.) akarat (KIr.) hakaret(TT. )

'alamet (Ar.) alaamat (KIr.) alamet(TT. )

'amel (Ar.) amal (KIr.) amel (TT.)

emanet (Ar.) amanat (KIr.) emanet(TT. )

'amme (Ar.) amma (Kir.) amme (TT.)

afet (Ar.) apat (KIr.) afet (TT.)

qareket (Ar.) araket (KIr.) hareket (TT.)

na~iqat (Ar.) asaat (KIr.) nasihat (TT.)

ate~ (Far.) ata~ (Kir.) ate~ (TT.)

ayet (Ar.) ayat (Kir.) ayet (TT.)

badam (Far.) badam (KIr.) badern (TT.)

peygäm-ber (Far.) baygambar (Kir.) peygamber (TT.)

bi-9äre (Far.) be9ara (KIr.) bi9are (TI.)

cenaze (Ar.) canaza (KIr.) cenaze (TT.)

ni~äne (F ar.) cI~ana (KIr.) ni~ane (TT.)

9are (Far.) 9ara (KIr.) 9are (TI.)

harre (Far.) kana (Ku.) hane (TT.)

dane (Far.) daana (KIr.) tane (TT.)

däni~-mend (Far.) daanI~man (KIr.) dani~ment (TT.)

tahäret (Ar.) daarat (KIr.) taharet (TT.)

delalet (Ar.) dalalat (KIr.) delalet (TT.)

divane (F ar.) dubana (KIr.) divane (TT.)

qisäb (Ar.) esep (Ku.) hesap (TT.)

'ibäret (Ar.) Ibarat (KIr.) ibaret (TT.)

35

ri 'ayet (Ar.) Iraat (KIr.) riayet (TT.)

'irnaret (Ar.) Iymarat (KIr.) irnaret (TT.)

rek'at (Ar.) ireket (KIr.) rekat (TT.)

i~äret (Ar.) i~arat (KIr.) i~aret (TT.)

'ibadet (Ar.) iybadat (Kir.) ibadet (TT.)

k;ä'ide (Ar.) kaada (KIr.) kaide (TT.)

haber (Ar.) kabar (KIr.) haber (TT.)

k;adern (Ar.) kadam (KIr.) kadern (TT.)

kag~, kagI~ (F ar.) kagaz (KIr.) kaglt (TT.)

k;afes (Ar.) kapas (KIr.) kafes (TT.)

k;a~ide (Ar.) kasiyda (Kir.) kaside (TT.)

gayret (Ar.) kayrat (Kir.) gayret (TT.)

gaze I (Ar.) kazal (KIr.) gazel (TT.)

hazme (Ar.) kazina (Kir.) hazine(TT. )

kebab (Ar.) kebep (KIr.) kebap (TT.)

kelarn(Ar.) kelern (KIr.) kelam (TT.)

kemal (Ar.) kernel (Kir.) kernal (TT.)

kärbän (Far.) kerben (Kir.) kervan(TT. )

gerden (F ar.) kerden (KIr.) gerdan(TT.)

kerarnet (Ar.) kerernet (Kir.) keramet(TT. )

k;iyämet (Ar.) klyamat (KIr.) kIyarnet(TT.)

cinayet (Ar.) klyanat (Kir.) cinayet(TT.)

k;iyäfet (Ar.) kIyapat (KIr.) klyafet(TT.)

kohne (Far.) köönö (KIr.) köhne (TT.)

rnaijalle (Ar.) maala (Kir.) rnahalle(TT. )

rnak;ale (Ar.) makala (Kir.) rnakale(TT.)

rnenäre (Ar.) munara (KIr.) rninare(TT. )


nuk;ta (Ar.) nokot (Kir.) nokta (TT.)

rUze (F ar.) orozo (KIr.) oru~ (TT.)

feraset (Ar.) parasat (KIr.) feraset (TT.)

~ahne (Ar.) sahna (KIr.) sahne (TT.) .

selarnet (Ar.) salamat (Kir.) selarnet(TT. )

saye (Far.) saya (KIr.) saye (TT.)

36

siyäset (Ar.) sayasat (KIr.) siyaset (TT.)

zekät (Ar.) seket (KIr.) zekät (TT.)

sukut (Ar.) süküt (KIr.) sükfrt (TT.)

~uhret (Ar.) ~öököt (Kir.) ~öhret (TT.)

te'äll (Ar.) taala (KIr.) teali (TT.)

täli' (Ar.) taalay (KIr.) talih (TT.)

tecribe (Ar.) tacInyba (KIr.) tecrübe(TT. )

täl9.ye (Ar.) taklya (KIr.) takke (TT.)

taleb (Ar.) talap (KIr.) talep (TT.)

tenä4ur (Ar.) tanazar (KIr.) tenazur (TT.)

teräzfr (F ar.) taraza (KIr.) terazi (TT.)

tesblh (Ar.) tespe (KIr.) tespih (TT.)

vädl (Ar.) ubada (KIr.) vadi (TT.)

umId, ummid (Far.) ümüt (KIr.) ümit (TI.)

zäde (Far.) zaada (Kir.) zade (TT.)

zarfrret (Ar.) zarurat (KIr.) zaruret(TT . )

zekät (Ar.) zeket (Ku.) zekät (TT.)

ziyäfet (Ar.) zIyapat (KIr.) ziyafet (TT.)

ziyäret (Ar.) zlyarat (KIr.) ziyaret (TT.)

4ulm (Ar.) zulum (KIr.) zulüm (TT.)

älet (Ar.) alat (Tat.) alet (TT.)

cevz (Ar.) cewez (Tat.) ceviz (TT.)

gusl (Ar.) gusul (Tat.) gusül (TT.)

gälibä (Ar.) kallbl (Tat.) galiba (TT.)

l\ahr (Ar.) kaar (Tat.) kahir (TT.)

käga~, kägl~ (F ar.) käät (Tat.) kagIt (TT.)

kef-gir (Far.) kewer (Tat.) kevgir (TT.)

qaleb (Ar.) malebe (Tat.) muhallebi (TT.)

ma 'rifet (Ar.) marafet (Tat.) marifet (TT.)

penrr (F ar. ) pener (Tat.) peynir (TT.)

täl\iye (Ar.) takIya (Tat.) takke (TT.)

tedarfrk (Ar.) tedarek (Tat.) tedarik(TT. )

däne (Far.) tene (Tat.) tane (TT.)

destl (Far.) teste (Tat.) testi (TT.)

37

zenci (Ar.)

zeytfrn (Ar.)

4ulm (Ar.)

zence (Tat.)

zi ytln (Tat.)

zulum (Tat.)

1.3.2. Gerileyici Ünlü Benze~mesi

zenei (TT.)

zeytin (TT.)

zulüm (TT.)

Sözcük i9indeki bir sesin kendinden önceki bir sesi etkileyerek kendine

benzetmesine gerileyiei benze~me denir. 13

ej derha (F ar. ) aedaha (Kaz.) ejderha (TT.)

e~än (Ar.) azan (Kaz.) ezan (TT.)

elmas (Ar.) almas (Kaz.) elmas (TT.)

4elvä (Ar.) aluva (Kaz.) helva (TT.)

eträf(Ar.) atrap (Kaz.) etraf(TT.)

badincän (Ar.) baklaean (Kaz.) pathean (TT.)

pelav (Far.) balav (Kaz.) pilav (TT.)

beyan (Ar.) bayan (Kaz.) beyan (TT.)


'ulema (Ar.) gulama (Kaz.) ulema (TT.)

derya (F ar.) danya (Kaz.) derya (TT.)

destan (F ar. ) dastan (Kaz.) destan (TT.)

eebbar (Ar.) eabbar (Kaz.) eebbar (TT.)

ceza' (Ar.) caza (Kaz.) eeza (TT.)

cema'at (Ar.) camagat (Kaz.) cemaat (TT.)

cevab (Ar.) eavap (Kaz.) eevap (TT.)

eihan (F ar. ) eahan (Kaz.) eihan (TT.)

cihän-gir (Far.) eahanger (Kaz.) cihangir (TT.)

zinet (Ar.) zeynet (Kaz.) ziynet (TT.)

mezar (Ar.) mazar (Kaz.) mezar (TT.)

meydän (Ar.) maydan (Kaz.) meydan (TT.)

mercan (Ar.) marean (Kaz.) merean (TT.)

rey4än (Ar.) rayhan (Kaz.) reyhan (TT.)

13 bk. Hengirmen, age., s. 92.

38

reva (Far.) rava (Kaz.) reva (TT.)

seyrän (Ar.) sayran (Kaz.) seyran (TT.)

~eytän (Ar.) saytan (Kaz.) ~eytan (TT.)

su'al (Ar.) saval (Kaz.) sual (TT.)

~evab (Ar.) savap (Kaz.) sevap (TT.)

siyä4at (Ar.) sayahat (Kaz.) seyahat (TT.)

temä~ä (F ar.) tama~a (Kaz.) tema~a (TT.)

terav14 (Ar.) taravIq (Kaz.) teravih (TT.)

tevrat (Ar.) tavrat (Kaz.) tevrat (TT.)

vilayet (Ar.) uvalayet (Kaz.) vilayet (TT.)

usturre (F ar.) ustara (Kaz.) ustura (TT.)

~efä' at (Ar.) ~apagat (Kaz.) ~efaat (TT.)

nebat (Ar.) nabat (KIr.) nebat (TT.)

elvan (Ar.) alban (Kir.) elvan (TT.)

elmas (Ar.) almas (Kir.) elmas (TT.)

ervä4 (Ar.) arbak (KIr.) ervah (TT.)

erbab (Ar.) arbap (KIr.) erbap (TT.)

e~än (Ar.) azan (KIr.) ezan (TT.)

bela (Ar.) balaa (KIr.) bela (TT.)

felaket (Ar.) balaket (KIr.) felaket (TT.)

ferman (Far.) barman (KIr.) ferman(TT. )

beyan (Ar.) bayan (Kir.) beyan (TT.)

peyda (Far.) bayda (KIr.) peyda (TT.)

cihan (F ar.) caan (KIr.) cihan (TT.)

cihan-glr (Far.) caangir (KIr.) cihangir(TT. )

cema'at (Ar.) camaaat (KIr.) cemaat(TT. )

cemal (Ar.) camal (KIr.) cemal (TT.)


cebbar (Ar.) capar (KIr.) cebbar(TT.)

cerä4at (Ar.) caraat (KIr.) cerahat(TT. )

ceza' (Ar.) caza (KIr.) ceza (TT.)

deva' (Ar.) daba (KIf.) deva (TT.)

derya (Far.) darl ya (KIr.) derya (TT.)

derman (F ar.) darman (KIr.) derman(TT. )

39

destan (F ar.) dastan (KIr.) destan (TT.)

kase (Far.) kese (KIr.) kase (TI.)

keramet (Ar.) keremet (KIr.) keramet (TT.)

mercan (Ar.) mare an (KIr.) merean(TT. )

me~~at (Ar.) ma~akat (KIr.) me~akkat (TT.)

meydan (Ar.) maydan (KIr.) meydan (TT.)

mizäh (Ar.) mazak (KIr.) mizah (TT.)

mezar (Ar.) mazar (KIr.) mezar (TT.)

maijkeme (Ar.) mekeme (Ku.) mahkeme (TT.)

niyyet (Ar.) neet (KIr.) niyet (TT.)

ferman (Far.) patman (Ku.) ferman (TT.)

selam (Ar.) salam (Ku.) selam (TT.)

ser-dar (Far.) sardar (KIr.) serdar (TT.)

siyasl (Ar.) sayasl (KIr.) si yasi (TT.)

seyran (Ar.) sayran (KIr.) seyran (TT.)

~eft-alü (Far.) ~abdah (Ku.) ~eftali (TT.)

~e~at (Ar.) ~apkat (KIr.) ~efkat (TT.)

~erl' at (Ar.) ~araat (Ku.) ~eriat (TT.)

~eytän (Ar.) ~aytan (KIr.) ~eytan (TT.)

deecal (Ar.) taeaal (KIr.) deeeal (TT.)

temä~ä (F ar.) tama~a (KIr.) tema~a(TT. )

vueüd (Ar.) ueut (KIr.) vüeut (TT.)

'ulema (Ar.) ulama (KIr.) ulema (TT.)

usturre (F ar. ) ustara (Ku.) ustura (TT.)

cihaz (Ar.) eiyiz (Tat.) geyiz (TI.)

ferda (Far.) farida (Tat.) ferda (TT.)

fuqül (Ar.) fudul (Tat.) fodul (TT.)

hucum (Ar.) hueum (Tat.) hücum(TT.)

imtihän (Ar.) imtaan (Tat) imtihan (TT.)

~evab (Ar.) sawap (Tat.) sevap (TT.)

~eytän (Ar.) ~aytan (Tat.) ~eytan (TT.)

dane (Far.) tene (Tat.) tane (TT.)

tevbe (Ar.) tewbe (Tat.) tövbe (TI.)

sünpare (Far.) zampara (Tat.) zImpara (TT.)

40

zeytun (Ar.) ziytln (Tat.) zeytin (TT.)

1.3.3. ilerleyici-Gerileyici Ünlü Benze~mesi

Bu benze~me ortadaki ünlünün diger iki ünlüye benzemesi veya onlan

kendisine benzetmesi ~eklinde görülmektedir. Bazen benze~me sonrasInda orta hece

ünlüsünün dü~tügü de görülmektedir. I4

emanet (Ar.) amanat (Kaz.) emanet (TT.)

badincan (Ar.) baklacan (Kaz.) pathcan (TT.)

cenaze (Ar.) canaza (Kaz.) cenaze (TT.)

keramet (Ar.) keremet (Kaz.) keramet (TT.)

ma4abbet (Ar.) mahabbat (Kaz.) muhabbet (TT.)


rivayet (Ar.) ravayat (Kaz.) rivayet (TT.)

selamet (Ar.) salamat (Kaz.) selamet (TT.)

siyaset (Ar.) sayasat (Kaz.) siyaset (TT.)


emanet (Ar.) amanat (KIr.) emanet (TT.)

na&i4at (Ar.) asaat (KIr.) nasihat (TT.)

cenaze (Ar.) canaza (KIr.) cenaze (TT.)

delalet (Ar.) dalalat (KIr.) delalet (TT.)

keramet (Ar.) keremet (KIr.) keramet (TT.)

mahabbet (Ar.) mahabbat (KIr.) muhabbet (TT.)


selamet (Ar.) salamat (KIr.) selamet (TT.)

siyaset (Ar.) sayasat (KIr. ) siyaset (TT.)

~er1'at (Ar.) ~araat (KIr.) ~eriat (TT.)

te'all (Ar.) taala (KIr.) teali (TT.)

tena4ur (Ar.) tanazar (KIr.) tenazur (TT.)

terazu (F ar.) taraza (Ku.) terazi (TT.)

beraber (F ar. ) barabar (Tat.) beraber (TT.)

14 Sadettin Öz~elik, Urfa Merkez AgZI (inceleme, Metinler, Sözlük), TDK Yay., Ankara 1997, s.21.

41

1.4. UZUN ÜNLÜLER

Ünlülerin uzunluklan, sonogram'da saniyenin binde birine kadar teknik olarak

öl9ülebilmektedir. Bir ünlünün uzun ünlü olarak kabul edilebilmesi i<;in aynl türden

bir klsa ünlüden ortalama iki kat daha uzun olmasl gerekmektedir. 15 Kazak, KIrglz ve

Tatar Türkgelerindeki Arap9a-Fars9a kelimelerdeki uzun ünlülerin bir kIsml aSll

§ekillerindeki uzunluk özelligini muhafaza etmi~ ünlülerdir. Bir klsml ise ge§itli ses

olaylan neticesinde meydana gelmi~ uzun ünlülerdir.

1.4.1. Ahntl Kelimelerde Korunan Uzun Ünlüler

Bu uzun ünlüler Kazak, Klrglz ve Tatar Türkgelerindeki Arap9a ve Fars9a

kelimelerin asIllannda var olan ve bu lehgelerde de ahntl kelimelerdeki ~ekillerini

muhafaza etmi~ ünlülerdir. Bu 9ah~mamn esaSl bu Ü9 lehgenin Türkiye Türkgesi ile

kar~lla§t!nlmaslna dayandlgl i9in biz burada Türkiye Türkgesinde de ahnt!

kelimeierin aSlllarlnda var olan uzun ünlülerin korunmu~ oldugu kelimeleri degil

Türkiye Türkgesinde korunmaml~ fakat bu Ü9 lehgede korunmu§ ~ekillerini

ömeklendirecegiz:

hakim (Ar.) akim (Kaz.) hakim (TT.)

amin (Ar.) amiyn (Kaz.) amin (TT.)

taharet (Ar.) däret (Kaz.) taharet (TT.)

cähil (Ar.) cähil (Kaz.) cahil (TT.)

2;alim (Ar.) zalim (Kaz.) zalim (TT.)

l\a'ide (Ar.) kade (Kaz.) kaide (TT.)

hazir (Ar.) kazir (Kaz.) hazu (TT.)

kitab (Ar.) kitap (Kaz.) kitap (TT.)

mulayim (Ar.) mülayim (Kaz.) mülayim (TT.)

nazuk (Ar.) nazik (Kaz.) nazik (TT.)

pak (Far.) pak (Kaz.) pak (TT.)

sakin (Ar.) sakin (Kaz.) sakin (TT.)


15 Mustafa Volkan Co~kun, "Kazak Türk~esindeki Ünlü ve Ünsüzler", V. Uluslararasl Türk Dil KurultaYIBildirileri I, 20-26 Eylül2004, TDK Yay., Ankara 2004, s. 669.

42

~ar-~enbe (Ar.)

vilayet (Ar.)

sarsenbi (Kaz.)

uvalayet (Kaz.)

9ar~amba(TT. )

vilayet (TT.)

Özellikle KIrgIzca' da ahnt! kelimelerde kullanIlan uzun a, düzensiz olarak

korunmu~ ve ikiz ünIüIerle gösteriImi~tir.16

'alamet (Ar.) aIaamat (KIr.) alamet (TT.)

bela (Ar.) bala (KIr.) bela (TT.)

bi-~are (F ar.) be9aara (KIr.) bi~are (TT.)


däne (Far.) daana (Ku.) tane (TT.)

däni~-mend (Far.) daanI~man (KIr.) dani~ment (TT.)

deva'(Ar.) dabaa (KIr.) deva (TT.)

didar (Far.) didaar (KIr.) didar (TT.)

ri 'ayet (Ar.) Iraat (Ku.) riayet (TT.)

l\ä'ide (Ar.) kaada (KIr.) kaide (TT.)

4ä~il (Ar.) kaasIl (KIr.) hasIl (TT.)

na-dan (Far.) naadan (KIr.) nadan (TT.)

nam (Far.) naam (KIr.) nam (TT.)

vefa' (Ar.) opaa (KIr.) vefa (TT.)

~äh (Far.) ~aa (KIr.) ~ah (TT.)


täIi'(Ar.) taalay (KIr.) talih (TT.)


tal\vä (Ar.) takIbaa (KIr.) takva (TT.)

zade (Far.) zaada (KIr.) zade (TT.)

zina' (Ar.) ZInaa (KIr.) zina (TT.)

'aIäl\a (Ar.) aIäka (Tat.) alaka (TT.)

'alläk (Ar.) alläk (Tat.) allak (TT.)

bela (Ar.) bela (Tat.) bela (TT.)

evlat (Ar.) ewIat (Tat.) evlat (TT.)

4aIäI (Ar.) heIal (Tat.) heIal (TT.)

16 Cahit Ba~da~-Abdülmukaddes Kutlu, Klrglz Türk~esi Grameri, Diele Üniversitesi Yay., Diyarbalar 2004, s.19.

43

isläm (Ar.) isläm (Tat.) islam (TT.)

läcverd (Far.) läcivert (Tat.) lacivert (TT.)

läkin (Ar.) läkin (Tat.) lakin (TT.)

läle (Far.) läle (Tat.) laIe (TT.)

läyik; (Ar.) läYlk (Tat.) laYlk (TT.)

läzim (Ar.) läzlm (Tat.) lazlm (TT.)

muläyim (Ar.) müläylm (Tat.) mülayim (TT.)

selämet (Ar.) selämet (Tat.) selamet (TT.)

telä~l (Ar.) telä~ (Tat.) tela~ (TT.)

vesseläm (Ar.) vesseläm (Tat.) vesselam (TT.)

1.4.2. Ses Olaylan Sonucunda Meydana Gelen Uzun Ünlüler

1.4.2.1. "h" Ünsüzünün Erimesiyle Meydana Gelen Uzun Ünlüler

Pek <;ok ahnt! kelime i<;indeki h ünsüzü dü~mü~tür. -h- dü~mesi hem ünlüler

arasmda hem de ünlü-ünsüz araslnda görülmektedir. Birinci durumda ünlü

kar~lla~masl, ikincisinde ise dü~en ÜllSÜZÜll etkisiyle ikiz ünlüler meydana

gelmektedir. Aynca bazI ahnma kelimelerde ise uzun ünlülerin yanlndaki kelime

sonundaki nefesli h ÜllSÜZÜ dü~mü~ ve uzun olan son hece ünlüsü ikiz ünlülerle

gösterilmi~tir. 17

Yukanda yapml~ oldugumuz a<;lklamadan da anla~llacagl üzere h Üllsüzünün

erimesiyle meydana gelen uzun ünlüler hem kelime i9inde hem de kelime sonunda

görülmektedir. Bu nedenle örneklerimizi buna uygun ~ekilde slralayacaglz :

Kelime i~inde :

~ahr (Ar.)

ehemmiyyet (Ar.)

na~lhat (Ar.)

bahä (Far.)

17 bk. Ba~da~- Kutlu, age., 8.24.

kär (Kaz.)

aamlyat (KIr.)

asaat (Ku.)

baa (Ku.)

44

kahlr (TT.)

ehemmiyet (TT.)

nasihat(TT. )

paha (TT.)

eihän (Far.) eaan (KIr.) cihan (TT.)

eihan (F ar.) caangir (KIr.) cihangir(TT. )

eer§.4at (Ar.) caraat (KIr. ) cerahat(TT. )

tahäret (Ar.) daarat (KIr.) taharet(TT. )

illtimäl (Ar.) eetimal (KIr.) ihtimal (TT.)

!sahr (Ar.) kaar (KIr.) kahIr (TT.)

~ahraman (Far.) kaarman (KIr.) kahraman (TT.)


gunäh -kar (Far.) künöökör (KIr.) günahkar(TT. )

mahalle (Ar.) maala (KIr.) mahalle(TT. )

merhem (Ar.) malaam (KIr.) merhem (TT.)

mi4flet (Ar.) meenet (KIr.) mihnet (TT.)

muhlet (Ar.) möönöt (KIr.) mühlet (TT.)

muhr (Far.) möör (KIr.) mühür (TT.)

~u4bet (Ar.) söömöt (KIr.) sohbet(TT. )

~ehr (Far.) ~aar (KIr.) ~ehir (TT.)


~ihn (Ar.) zeen (KIr.) zihin (TT.)

salplr (Ar.) zoor (KIr.) sahur (TT.)

eer§.4at (Ar.) ceraat (Tat. ) cerahat(TT. )

imtillän (Ar.) imtaan (Tat.) imtihan(TT. )

~abä:4at (Ar.) kabaa (Tat.) kabahat(TT. )

!sahr (Ar.) kaar (Tat.) kahu (TT.)

r§.4at (Ar.) raat (Tat.) rahat (TT.)

Kelime Sonunda :

Kazak Türkvesinde kelime sonunda h ünsüzünün dü~mesinden kaynaklanan

uzun ünlü hadisesine rastlanmamaktadlr.

KIrgIz ve Tatar Türkvelerinde ise bu ses hadisesinin ömekleri bulunmaktadlr.

~imdi ömeklerimizi sIralayahm :


45

mekrfih (Ar.)

~äh (Far.)

ya-Allah (Ar.)

makröö (KIr.)

~aa (KIr.)

yalllaah (Tat.)

mekruh (TT.)

~ah (TT.)

yallah (TT.)

1.4.2.2. ''v'' Ünsüzünün Erimesiyle Meydana Gelen Uzun Ünlüler

KIrgIz Türkyesinde ahnt! kelimelerde kelime iyindeki ya da kelime sonundaki

v ünsüzü dü~erek uzun ünlüler meydana getirir. 18 Kazak ve Tatar Türkyelerinde ise

bu ~ekilde olu~mu~ uzun ünlülere rastlanmamaktadlr.

Kelime i~inde :

cevab (Ar.)

da'va (Ar.)

tabl (Ar.)

devr (Ar.)

devlet (Ar.)

devat (Ar.)

gavgä (Far.)

mevlid (Ar.)

nev- rfiz (Far.)

evliya (Ar.)

~evab (Ar.)

taväf(Ar.)

tevrat (Ar.)

tävus (Ar.)

~evl\ (Ar.)

Kelime Sonunda :

dlv (Far.)

pelav, pilav (Far.)

coop (Ku.)

doo (KIr.)

dool (KIr.)

door (KIr.)

döölöt (KIr.)

dööt (KIr.)

kooga (KIr.)

moolut (KIr.)

nooruz (KIr.)

ooluya (KIr.)

soop (KIr.)

toop (KIr.)

toorat (KIr.)

toos (KIr.)

zook (KIr.)

döö (KIr.)

paloo (Ku.)

18 Tuncer Gülensoy, Türk~e EI Kitabi, Akyag Yay., Ankara 2000, s. 194.

46

cevap (TT.)

dava (TT.)

davul (TT.)

devir (TT.)

devlet (TT.)

divit (TT.)

kavga (TT.)

mevlit (TT.)

nevruz (TT.)

evliya (TT.)

sevap (TT.)

tavaf(TT.)

tevrat (TT.)

tavus (TT.)

zevk (TT.)

dev (TT.)

pilav (TT.)

1.4.2.3. "y" Ünsüzünün Erimesiyle Meydana Gelen Uzun Ünlüler

Bu ses olaYI sonucunda meydana gelmi~ uzun ünlüye sadece KUglZ

Türkgesinde ve bir ömekte rastlamaktaYlz :

niyyet. (Ar.) neet (KIr.) niyet (TT.)

1.4.2.4. e > a Degi~imi ile Meydana Gelen Uzun Ünlüler

Kazak Türkgesinde e ünlüsünün uzun ä ünlüsüne dönü~tügü ömeklere sIk9a

rastlanmaktadlr. KIrgIz ve Tatar Türkgelerinde ise bu ~ekilde meydana gelmi~ uzun

ünlü ömegine rastlanmamaktadlr.

edebl. (Ar.) adebi (Kaz.) edebi (TT.)

edebiyat (Ar.) adebiyet (Kaz.) edebiyat(TT. )

edeb (Ar.) adep (Kaz.) edep (TT.)

heläk (Ar.) älek (Kaz.) helak (TT.)

elif (Ar.) alip (Kaz.) elif (TT.)

emr (Ar.) amir (Kaz.) emir (TT.)

heves (Ar.) aves (Kaz.) heves (TT.)

evlad (Ar.) avlet (Kaz.) evlat (TT.)

evliya (Ar.) avliye (Kaz.) evliya (TT.)

beden (Ar.) baden (Kaz.) beden (TT.)

beyt (Ar.) bayit (Kaz.) beyit (TT.)

bela (Ar.) bale (Kaz.) bela (TT.)

feläket (Ar.) baleket (Kaz.) felaket(TT. )

bel (Ar.)+ki (Far.) balki (Kaz.) belki (TT.)


delll (Ar.) dalel (Kaz.) delil (TT.)

derece (Ar.) därece (Kaz.) derece(TT. )

derd (Far.) dart (Kaz.) dert (TT.)

ders (Ar.) däris (Kaz.) ders (TT.)

dlv (Far.) dav (Kaz.) dev (TT.)

47

devr (Ar.) davir (Kaz.) devir (TT.)

cennet (Ar.) cannat (Kaz.) cennet (TT.)

~erre (Ar.) zarre (Kaz.) zerre (TT.)

kemal (Ar.) kamelet (Kaz.) kemal (TT.)

kemal (Ar.) kamir (Kaz.) kemal (TT.)

lezzet (Ar.) lazzat (Kaz.) I ezzet (TT.)

medeni (Ar.) madeniy (Kaz.) medeni (TT.)

meded (Ar.) madet (Kaz.) medet (TT.)

mecbfir (Ar.) macbür (Kaz.) mecbur (TT.)

mecnfin (Ar.) macnun (Kaz.) mecnun (TT.)

meclis (Ar.) macilis (Kaz.) meclis (TT.)

merd (Far.) märt (Kaz.) mert (TT.)

mertebe (Ar.) märtebe (Kaz.) mertebe (TT.)

mermer (Ar.) marmär (Kaz.) mermer (TT.)

mes'ele (Ar.) masele (Kaz.) mesele (TT.)

me§.ela (Ar.) maselen (Kaz.) mesela (TT.)

mive (Far.) mave (Kaz.) meyve (TT.)

nesl (Ar.) nasil (Kaz.) nesil (TT.)

netice (Ar.) natiyce (Kaz.) netice (TT.)

fenn (Ar.) pan (Kaz.) fen (TT.)

perväne (Par.) päruvana (Kaz.) pervane (TT.)

resm (Ar.) rasim (Kaz.) resim (TT.)

secde (Ar.) sacde (Kaz.) secde (TT.)


selam (Ar.) salem (Kaz.) selam (TT.)

terbiye (Ar.) tärbiye (Kaz.) terbiye(TT.)

tertib (Ar.) tartip (Kaz.) terti p (TT.)

tevekkel (Ar.) tavekel (Kaz.) tevekkel (TT.)


vezir (Ar.) uvazir (Kaz.) vezir (TT.)

vekll (Ar.) uväkil (Kaz.) vekil (TT.)


ummet (Ar.) ümmat (Kaz.) ümmet (TT.)

4areket (Ar.) harakat (Kaz.) hareket (TT.)

48

1.5. KISA ÜNLÜLER

KIsalma (shortening); sözcüklerdeki uzun ünlülerin kIsa ünlüye

dönü~mesidir.19 Türkge kelimelerde görülen uzun ünlülerden kayInma Arapya ve

Farsya'dan ahnml~ kelimelerde de görülür. Ashnda uzun olan biryok kelime Türkye

söyleni~te ya tarn klsalml~, ya da ünlü ile ba~layan bir ek almadlgl SÜTece kIsa

söylenmektedir.2o KIsa ünlüler konusu incelenirken Türkiye Türkyesi ile

kar~lla~t1nna esas ahndlgl iyin diger üy lehyede kIsa ama Türkiye Türkyesinde uzun

olarak kullarulan ünlüler ömeklendirilecektir.

'ä~lk (Ar.) aSIq (Kaz.) ä~lk (TT.)

'älem (Ar.) galam (Kaz.) älem (TT.)

'älim (Ar.) gahm (Kaz.) älim (TT.)

yär (Far.) car (Kaz.) yär (TT.)

cihäz (Ar.) CIYaz (Kaz.) cihäz (TT.)

fälli (Ar.) paniy (Kaz.) fäni (TI.)

4äI (Ar.) haI (Kaz.) häl (TT.)

4ikäye (Ar.) hiykaye (Kaz.) hikäye (TT.)

rUzgär (Far.) Izgar (Kaz.) TÜZgär (TT.)

yär (Far.) car (KIr.) yär (TT.)

yäd (Far.) cat (KIr.) yäd (TT.)

delälet (Ar.) daialat (KIr.) deIälet (TT.)

käfir (Ar.) kapIr (KIr.) käfir (TI.)

n~il (Ar.) nakIl (KIr.) näkil (TI.)

4äl (Ar.) al (Tat.) häl (TT.)

ämin (Ar.) amin (Tat.) ämin (TT.)

dähl (Ar.) daki y (Tat.) dähi (TI.)

käfir (Ar.) yawür (Tat.) gävur (TT.)

19 Süer Eker, <;agda~ Türk Dili, Grafiker Yay, Ankara 2006, s. 304. 20 Nurettin Demir-Emine Yllmaz, Türk Dili EI KitabI, Grafiker Yay., Ankara 2005, s. 154.

49

i>l

'ilml (Ar.)

tar1Ql (Ar.)

dukkan (Ar.)

zekat (Ar.)

käkul (F ar.)

mekan (Ar.)

nikah.(Ar.)

ä~ikär (Far.)

rek'at (Ar.)

kase (Far.)

nikälf.(Ar.)

rek'at (Ar.)

zekat (Ar.)

käkul (Far.)

4ukfunet (Ar.)

dukkan (Ar.)

käkul (Far.)

gunäh -kar (F ar.)

gIlmIY (Kaz.)

tankI (KIr.)

düken (Kaz.)

zeket (Kaz.)

kekil (Kaz.)

meken (Kaz.)

neke (Kaz.)

a~kere (KIr.)

ireket (KIr.)

kese (KIr.)

nike (KIr.)

reket (KIr.)

zeket (KIr.)

kekel (Tat.)

huqImet (Kaz.)

dükön (KIr.)

kökül (KIr.)

künöökör (KIr.)

50

ilml (TT.)

tarihi (TI.)

dükkän (TT.)

zekat (TI.)

käkül (TI.)

mekän (TT.)

nikäh (TI.)

a~ikär (TT.)

rekat (TI.)

kase (TT.)

nikäh (TI.)

rekat (TI.)

zekat (TI.)

käkül (TI.)

hükumet(TT. )

dükkan (TT.)

käkul (TI.)

günahkär (TT.)

1.6. ÜNLÜ DEGiSMELERi

1.6.1. Kahn Ünlülerin incelmesi

Kahn halde bulunan ünlülerin incelmesi olaYldlr.21

a>e

a. "y" ünsüzü yanlndaki "a" ünlüsünü inceltir.22

evliya (Ar.)

dunya (Ar.)

avliye (Kaz.)

düniye (Kaz.)

evliya (TT.)

dünya (TT.)

b. r, s, ~, z ünsüzlerinin inceltici etkisiyle a> e degi~mesi görülmektedir.23

avaz (Far.) avez (Kaz.)

lfisäb (Ar.) esep (Kaz.)

a~il (Ar.) esil (Kaz.)

cebra'il (Ar.) cebreyil (Kaz.)

keramet (Ar.) keremet (Kaz.)

s;ar-~enbe (Ar.) sarsenbi (Kaz.)

'azra'il (Ar.) asreyil (KIr.)

s;ar-~enbe (Ar.) gey~embi (KIr.)

lfisäb (Ar.) esep (KIr.)

keramet (Ar.) keremet (KIr.)

~ägird (Far.) ~ekirt (Ku.)

~art (Ar.) ~ert (KIr.)

~lre (Far.) ~ire (KIr.)

a~älet (Ar.) aselet (Tat.)

'avret (Ar.) awret (Tat.)

~em'(Ar.)+-dän (Far.) ~emidan (Tat.)

21 Volk~n Co~kun, Özbek Türk~esi Grameri, TDK Yay., Ankara 2000, s.10. 22 bk. Gülseren, age., S.58. 23 ..

bk. OZge1ik, age., s. 29.

51

avaz (TT.)

hesap (TT.)

asil (TT.)

ce brail (TT.)

keramet (TT.)

s;ar~amba (TT.)

azrail (TT.)

9ar~amba (TT.)

hesap (TT.)

keramet (TT.)

~akirt (TT.)

~art (TT.)

~Ira (TT.)

asalet (TT.)

avrat (TT.)

~amdan (TT.)

c. ~ogu ahnt! kelimede benze~tirme yoluyla meydana gelmi~ a> e degi~imine

rastianmaktadlr.

kenär (F ar.) kenere (Kaz.) kenar (TT.)

kärbän (Far.) kerven (Kaz.) kervan (TT.)

kebab (Ar.) kebep (KIr.) kebap (TI.)

kelam (Ar.) kelem (KIr.) kelam (TI.)

kemal (Ar.) kemel (KIr.) kemal (TI.)

kärbän (Far.) kerben (KIr.) kervan (TT.)

ger den (Far.) kerden (KIr.) gerdan (TT.)

me~ela (Ar.) maselen (KIr.) mesela (TT.)

mahkeme (Ar.) mekeme (KIr.) mahkeme (TT.)

temenna (Ar.) temane (Tat.) temenna (TI.)


~. Di~ ünsüzleri t, n, 1, v ile dudak ünsüzleri m He b ünsüzleri yanlarlnda

bulunan kahn ünlüleri inceltirler.

evlad (Ar.) avlet (Kaz.) evlat (TT.)

bela (Ar.) bale (Kaz.) bela (TT.)

feläket (Ar.) baleket (Kaz.) felaket (TI.)

fulän (Ar.) baIen (Kaz.) falan (TT.)


hatä' (Ar.) qate (Kaz.) hata (TT.)

ma'hlmat (Ar.) malimet (Kaz.) malumat (TT.)

me~ela (Ar.) maselen (Kaz.) mesela (TI.)

na&ib (Ar.) nesibe (Kaz.) nasip (TT.)

n~ta(Ar.) nükte (Kaz.) nokta (TT.)


4attä (Ar.) hatte (Kaz.) hatta (TT.)

heläk (Ar.) älek (Kaz.) helak (TT.)

helak (Ar.) alek (KIr.) helak (TT.)

bela (Ar.) bale (KIr.) bela (TT.)

52

felaket (Ar.) baleket (KIr.) felaket(TT .)

i 'tibär (Ar.) etiber (KIr.) itibar (TT.)

imlä' (Ar.) imle (KIr.) imla (TT.)

galat (Ar.) kalet (KIr.) galat (TT.)

kitäb (Ar.) kitep (KIr.) kitap (TT.)

ma~lahat (Ar.) maslet (KIr.) maslahat (TT.)

'acebä (Ar.) aceba (Tat.) acaba (TT.)

'anted (Ar.) anter (Tat.) entari (TT.)

man~fune (Ar.) menzume (Tat.) manzume(TT.)


temennä (Ar.) temane (Tat.) temenna (TT.)


va~iyyet (Ar.) vesiyet (Tat.) vasiyet(TT. )

d. Bunlann dl~lnda hem di~ hem de damak ünsüzü olan f ünsüzü yanInda da

a > e degi~imi görülmektedir. Bu ses hadisesinin ömegi sadece Tatar Türkyesinde

bulunmaktadu.

~ahlfe (Ar.) sayfe (Tat.) sayfa (TT.)

a>e

dukkän (Ar.) düken (Kaz.) dükkän (TT.)

zekät (Ar.) zeket (Kaz.) zekät (TI.)

kakul (F ar.) kekil (Kaz.) kakül (TI.)

mekän (Ar.) meken (Kaz.) mekän (TT.)

nikäh.(Ar. ) neke (Kaz.) nikäh (TI.)

ä~ikär (Far.) a~kere (KIr.) a~ikär (TT.)

rek'at (Ar.) ireket (KIr.) rekät (TI.)

käse (Far.) kese (KIr.) käse (TI.)

nikä4.(Ar.) nike (Ku.) nikäh (TI.)

rek'at (Ar.) reket (KIr.) rekät (TI.)

zekät (Ar.) zeket (Ku.) zekät (TI.)

kakul (Far.) kekel (Tat.) kakül (TI.)

53

u>ü

mecbur.(Ar.)

sure (Ar.)

&uret (Ar.)

deyyü~ (Ar.)

u&ul (Ar.)

vucud (Ar.)

u>ü

suküt (Ar.)

4ukümet (Ar.)

u>i

ma'lüm (Ar.)

ma'lumat (Ar.)

ma'lum (Ar.)

eflatun (Ar.)

u> i

macbür (Kaz.)

sürö (Ku.)

süröt (KIr.)

deyüz (Tat.)

üsul (Tat.)

vücüt (Tat.)

süküt (KIr.)

hükümet (Tat.)

mälim (Kaz.)

malimet (Kaz.)

maalim (Kir.)

eplatin (Tat.)

mecbur (TT.)

sure (TT.)

suret (TT.)

deyyus (TT.)

usul (TT.)

vücut (TI.)

süküt (TI.)

hükümet (TT.)

malum (TT.)

malumat (TT.)

malum (TT.)

eflatun (TT.)

Bu ses olaYInln KIrgIz ve Tatar Türkc;elerinde örnegi mevcut degildir. Kazak

Türkgesinde ise sadece bir sözcükte bu ses hadisesinin örnegi ile kar~lla~maktaYIz.

4ukumet (Ar.) ökimet (Kaz.) hükfimet (TT.)

a>i

'adalet (Ar.) ädilet (Kaz.) adalet (TT.)

9är- ~enbe (Ar.) sarsenbi (Kaz.) c;ar~amba (TT.)

9är- ~enbe (Ar.) c;ey~embi (KIr.) c;ar~amba (TT.)

ma'nä (Ar.) maani (KIr.) mana (TT.)

54

I> e

l\ay~i (Far.)

l>e

ilähl (Ar.)

I> Ü

mi~r (Ar.)

I> i

4azir (Ar.)

dar91n (F ar. )

~lre (Far.)

tIhsm (Ar.)

4acc (Ar.)

o>ü

nul\ta (Ar.)

dukkän (Ar.)

käkul (Far.)

gunäh -kar (Far.)

a>ö

va&iyyet (Ar.)

dunya (Ar.)

kayse (Tat.)

ilaye (Tat.)

müsür (Tat.)

kazir (Kaz.)

dan;in (KIr.)

~ire (KIr.)

tilsim (Ku.)

aci (Tat.)

nükte (Kaz.)

dükön (KIr.)

kökül (Ku.)

künöökör (Ku.)

ösi yet (Kaz.)

düynö (KIr.)

55

kaYISI (TT.)

ilahi (TI.)

mISIr (TT.)

hazir (TT.)

tar9In (TT.)

~Ira (TT.)

tiisim (TT.)

haci (TT.)

nokta (TT.)

dükkän (TT.)

käkul (TT.)

günahkar (TT.)

vasiyet (TT.)

dÜllya (TI.)

kuläh (Far.)

gunäh (F ar.)

o>ö

&u4bet (Ar.)

I>i

külö (KIf.)

künöö (KIf.)

söömöt (KIr.)

külah (TI.)

günah (TT.)

sohbet (TT.)

i harfi inceledigimiz ü<; leh<;e i<;erisinde sadece Tatar Türk<;esinde

kar~lla~tlglmlz bir harftir. Bu harf 1 harfmin Tatarcaya ait ince varyantldlr ki mana

degi~tiren bir harftir.24~imdi tatar TÜfk<;esinde kar~Ila~tlglmlz 1 > i degi~melerini

ömeklendirelim.

4azir (Ar.)

4acc (Ar.)

hatir (Ar.)

lazim (Ar.)

u>i

ma'cUn (Ar.)

pa-pu~ (Far.)

a>i

galiba (Ar.)

9ar-~enbe (Far.)

azir (Tat.)

had (Tat.)

hatir (Tat.)

lazim (Tat.)

macIn (Tat.)

papi~ (Tat.)

kalThi (Tat.)

~ar~embi (Tat.)

hazlr (TT.)

hacl (TT.)

hatlr (TT.)

lazlm (TT.)

macun(TT.)

pabu9 (TI.)

galiba (TT.)

<;ar~amba (TT.)

24 Altay Kerim-Leyla Kerim, Tatarca-Türk~e-Romence Sözlük, Editura Kriterion Yay.,1996, s.476.

56

1.6.2. ince Ünlülerin Kahnla~masl

BaZI Üllsüzlerin kahnla~tlrma etkilerine bagh olarak ön, iC; ve son seslerde

görülen bir degi~medir.25

e>o

Tatar Türkgesinde bu ses olaYIrun örnegi bulunmamaktadir.

mermer (Ar.) mormor (Kaz.) mermer (TT.)

vebäl (Ar.) obal (Kaz.) vebal (TT.)

vefä' (Ar.) opa (Kaz.) vefa (TT.)

ceväb (Ar.) coop (KIr.) cevap (TT.)

nev+ruz (F ar.) nooruz (KIr.) nevruz (TT.)

evliyä (Ar.) ooluya (KIr.) evliya (TT.)

vefä' (Ar.) opaa (KIr.) vefa (TT.)

vefät (Ar.) opat (KIr.) vefat (TT.)

~eväb (Ar.) soop (Kir.) sevap (TT.)

tevbe (Ar.) tobo (Kir.) tövbe (TI.)

tevekkul (Ar.) tobokel (Kir.) tevekkül (TT.)

tevrät (Ar.) toorat (KIr.) tevrat (TT.)

~ev~ (Ar.) zook (Ku.) zevk (TT.)

i> I

'~1~ (Ar.) aqIq (Kaz.) akik (TT.)

a~ll. (Ar.) asll (Kaz.) asil (TT.)

b~l (Ar.) baqlY (Kaz.) baki (TT.)

f~lr (Ar.) baqu (Kaz.) fakir (TT.)

'acä'ib (Ar.) gacaYIp (Kaz.) acayip (TT.)

'azlz (Ar.) gaziz (Kaz.) aziz (TT.)

'älim (Ar.) gahm (Kaz.) älim (TI.)

25 Ahmet Buran-~erife Ogra~, Elazlg ili Aglzlan, Elazlg Valiligi Elazlg Kültür KurultaYl Yay., Elazlg 2003, s.63.

57

gäfil (Ar.) gapll (Kaz.) gafil (TT.)

'ibädet (Ar.) gibadat (Kaz.) ibadet (TT.)

'ilml (Ar.) gllmIY (Kaz.) ilml (TI.)

'ilm (Ar.) glhm (Kaz.) ilim (TT.)

t~t1r (Ar.) dagdu (Kaz.) takdir (TT.)

dä'im (Ar.) daYlffi (Kaz.) daim (TT.)

dIvan (Ar.) diban (Kaz.) divan (TT.)

dIvane (F ar.) dIyvana (Kaz.) divane (TT.)

cihäz (Ar.) cIyaz (Kaz.) cihaz (TT.)

cinn (Ar.) Cin (Kaz.) cin (TT.)

zeytun (Ar.) zaytin (Kaz.) zeytin (TT.)

zirä 'at (Ar.) zlyrat (Kaz.) ziraat (TT.)

ziyan (Far.) zlyan (Kaz.) ziyan (TT.)

zindan (F ar.) zindan (Kaz.) zindan (TT.)

l\abr (Ar.) qabir (Kaz.) kabir (TT.)

kä'ide (Ar.) qaglyda (Kaz.) kaide (TT.)

l\adr (Ar.) qadir (Kaz.) kadir (TT.)

gäzi (Ar.) qazl (Kaz.) gazi (TT.)

hazIne (Ar.) qazlna (Kaz.) hazine (TT.)

l\aranful (Ar.) qalampir (Kaz.) karanfil (TT.)

häli~ (Ar.) qahs (Kaz.) halis (TT.)

hatm. (Ar.) qatlm (Kaz.) hatim (TT.)

l\avm (Ar.) qavlm (Kaz.) kavim (TT.)

hidmet (Ar.) qIzmet (Kaz.) hizmet (TT.)

mu'allim (Ar.) mugahm (Kaz.) muallim (TT.)

mu4i1 (Ar.) muqIyt (Kaz.) muhit (TT.)

mi~äl (Ar.) misal (Kaz.) misal (TT.)

mi~l\äl (Ar.) mlsqal (Kaz.) miskal (TT.)

näl\il (Ar.) naqll (Kaz.) nakil (TT.)

ni~än (Far.) nl~ana (Kaz.) ni~an (TT.)

vallahi (Ar.) ollahIY (Kaz.) vallahi (TT.)

f~ir (Ar.) paqlr (Kaz.) fakir (TT.)

fätma (Ar.) patlyha (Kaz.) fatiha (TT.)

raftim (Ar.) raqIffi (Kaz.) rahim (TT.)

58

siyäsi (Ar.) sayaslY (Kaz.) siyasi (TT.)

ziyäfet (Ar.) slyapat (Kaz.) ziyafet (TT.)

Siill (Ar.) Slill (Kaz.) sim (TT.)

tabi'at (Ar.) tablygat (Kaz.) tabiat (TT.)

tabi'i (Ar.) tablyglY (Kaz.) tabii (TT.)

takqir (Ar.) tag dIr (Kaz.) takdir (TT.)

ta'llm (Ar.) taghm (Kaz.) talim (TT.)

teräzfi (F ar.) tarazl (Kaz.) terazi (TT.)

teräv14 (Ar.) taravlq (Kaz.) teravih (TT.)

ta'rife (Ar.) tanyf (Kaz.) tarife (TT.)

tärlh (Ar.) tanyh (Kaz.) tarih (TT.)

tevf'~ (Ar.) tavflq (Kaz.) tevfik (TT.)

väcib (Ar.) uvaClp (Kaz.) vacip (TT.)

vak;t (Ar.) uvaqIt (Kaz.) vakit (TT.)

haqi§ (Ar.) hadlYs (Kaz.) hadis (TT.)

4ak;ik;at (Ar.) haklyq at (Kaz.) hakikat(TT. )


4uk;ük;i (Ar.) hUqlql (Kaz.) hukuki (TT.)

~ä'ir (Ar.) ~aYlr (Kaz.) ~air (TT.)

~er1'at (Ar.) ~anygat (Kaz.) ~eriat (TT.)

zencir (F ar.) ~lnClr (Kaz.) zincir (TT.)

iblis (Ar.) lblhs (Kaz.) iblis (TT.)

ictihäd (Ar.) lcdahat (Kaz.) i~tihat (TI.)

inti2;är (Ar.) IntIzar (Kaz.) intizar (TT.)

i~n (Ar.) Izl1 (Kaz.) izin (TT.)

ihtimäl (Ar.) IqtIymal (Kaz.) ihtimal (TT.)

isräf (Ar.) ISlrap (Kaz.) israf(TT.)

ictihäd (Ar.) icdlygat (Kaz.) i~tihat (TI.)

iltifät (Ar.) iltlyfat (Kaz.) iltifat (TT.)

ya'ni (Ar.) yagmy (Kaz.) yani (TT.)

'älim (Ar.) aahm (KIr.) älim (TI.)

ehemmiyyet (Ar.) aamlyat (KIr.) ehemmiyet (TT.)

'acä'ib (Ar.) acaYlp (KIr.) acayip (TT.)

ecinni (Ar.) aClna (KIr.) ecinni (TT.)

59

'adil (Ar.) adil (KIr.) adil (TT.)

haql§ (Ar.) adls (KIr.) hadis (TT.)

agir (Ar.) akir (KIr.) ahir (TT.)

ägiret (Ar.) akiret (KIr.) ahiret (TT.)

emr (Ar.) amir (KIr.) emir (TT.)

enclr (F ar. ) ancu (KIr.) incir (TT.)

a&ll (Ar.) asll (KIr.) asil (TT.)

'azlz (Ar.) aZIZ (KIr.) aziz (TT.)

f~lr (Ar.) babr (KIr.) fakir (TT.)

cebr (Ar.) cabir (KIr.) cebir (TT.)

ni~äne (Far.) cI~ana (KIr.) ni~ane (TT.)

zenclr (Far.) 9Incir (KIr.) zincir (TT.)

~lnl (Far.) 9Illi (KIr.) ~ini (TI.)

däni~-mend (Far.) danl~man (KIr.) dani~ment (TT.)

dahl (Ar.) dakll (KIr.) dahil (TT.)

da' ima (Ar.) daYIma (KIr.) daima (TT.)

ta'Yln (Ar.) daYIn (KIr.) tayin (TT.)

dldar (Far.) didar (KIr.) didar (TT.)

dimag (Ar.) dimak (Ku.) dimag (TT.)

'ilm (Ar.) gllim (KIr.) ilim (TT.)

'ibäret (Ar.) 1 barat (KIr.) ibaret (TT.)

i.l\bäl (Ar.) Ikibal (KIr.) ikbal (TT.)

ihla& (Ar.) Iklas (KIr.) ihlas (TT.)

mtimäl (Ar.) Iktlmal (KIr.) ihtimal (TT.)

ihtiyär (Ar.) Iktlyar (Ku.) ihtiyar (TT.)

'ilac (Ar.) llaci (KIr.) ila~ (TI.)

Iman (Ar.) Iman (KIr.) iman (TT.)

imtmän (Ar.) Imtlkan (KIr.) imtihan (TT.)

insan (Ar.) Insan (KIr.) insan (TT.)

ittifäk; (Ar.) Intlmak (KIf.) ittifak (TT.)

inti4är (Ar.) Intlzar (Ku.) intizar (TT.)

resm (Ar.) IraSlm (KIr.) resim (TT.)

in~äf (Ar.) Isap (Ku.) insaf(TT.)

ism (Ar.) ISIm (KIr.) isim (TT.)

60

israf (Ar.) lsuap (Ku.) israf(TT.)

islam (Ar.) Islam (KIr.) islam (TT.)

i~bat (Ar.) lspat (Ku.) ispat (TT.)

niyaz (Far.) IYaz (Ku.) niyaz (TT.)

imam (Ar.) lymam (KIr.) imam (TT.)

iman (Ar.) lyman (KIr.) iman (TT.)

'imäret (Ar.) lymarat (KIr.) imaret (TT.)

'izzet (Ar.) lyzat (Ku.) izzet (TT.)

l\abr (Ar.) kabu (KIr.) kabir (TT.)

l\adr (Ar.) kadlr (Ku.) kadir (TT.)

halil\ (Ar.) kahk (KIr.) halik (TT.)

gäfil (Ar.) kapll (KIr.) gafil (TT.)

kafir (Ar.) kapu (KIr.) kafir (TI.)

l\äri' (Ar.) kan (KIr.) kari (TT.)

garib (Ar.) kanp (KIr.) garip (TT.)

hatm (Ar.) katlm (Ku.) hatim (TT.)

gäzi (Ar.) kazl (KIr.) gazi (TT.)

hazine (Ar.) kaZlna (Ku.) hazine (TT.)

4i~~e (Ar.) klsa (KIr.) hisse (TT.)

cinäyet (Ar.) klyanat (Ku.) cinayet (TT.)

hidmet (Ar.) klzmat (KIr.) hizmet (TT.)

medeni (Ar.) madanlY (KIr.) medeni (TI.)

medeniyyet (Ar.) madanlyat (Ku.) medeniyet (TT.)

mira~ (Ar.) mlras (KIr.) miras (TT.)

mirza (Far.) muza (KIr.) mirza (TT.)

mi~l\äl (Ar.) mlskal (KIr.) miskal(TT. )

ni4äm (Ar.) mlyzam (KIr.) nizam (TT.)

mulayim (Ar.) munaYlm (KIr.) mülayim (TT.)

n~il (Ar.) nakll (Ku.) nakil (TT.)

na~i4at (Ar.) naslyat (KIr.) nasihat (TT.)

netice (Ar.) natlyca (KIr.) netice (TT.)

niyaz (Far.) nlyaz (KIr.) niyaz (TT.)

fars (Far.)+-i (Ar.) parsl (KIr.) farisi (TT.)

siyasi (Ar.) sayasl (KIr.) siyasi (TT.)

61

sim (Far.) Sim (KIr.) sim (TT.)

sillr (Ar.) sIykIr (KIr.) sihir (TT.)

~eft-alfi (Far.) ~abdah (KIr.) ~efta1i (TT.)

~erif (Ar.) ~anp (KIr.) ~erif (TT.)

~erl' at (Ar.) ~anyat (KIr.) ~eriat (TT.)

~i'r (Ar.) ~Igir (KIr.) ~iir (TT.)

~ifä' (Ar.) ~Ipa (KIr.) ~ifa (TT.)

ta 'zirn (Ar.) taacIm (KIr.) tazim (TT.)

tablb (Ar.) tabl p (KIr.) tabip (TT.)

tabl'at (Ar.) tabIygat (KIr.) tabiat (TT.)

tabl'! (Ar.) tabIygi (KIr.) tabii (TT.)

takqlr (Ar.) tagdir (KIr.) takdir (TT.)

tak;~lr (Ar.) taksir (KIr.) taksir (TT.)

tefsir (Ar.) tapsir (KIr.) tefsir (TT.)

teftl~ (Ar.) taptI~ (KIr.) tefti~ (TT.)

terbiye (Ar.) tarbIya (KIr.) terbiye (TT.)

tarih (Ar.) tank (KIr.) tarih (TT.)

tärmi (Ar.) tariki (KIr.) tarihi (TT.)

Z;älim (Ar.) zahm (KIr.) zalim (TT.)

z;ahlr (Ar.) zaYIr (Ku.) zahir (TT.)

zina'(Ar.) ZInaa (KIr.) zina (TT.)

zencir (Far.) Zincu (KIr.) zincir (TI.)

zindan (F ar. ) zindan (KIr.) zindan (TT.)

ziyän (Far.) zlyan (KIr.) ziyan (TT.)

ziyäfet (Ar.) zIyapat (KIr.) ziyafet (TT.)

ziyaret (Ar.) zlyarat (KIr.) zi yaret (TT.)

zinet (Ar.) zlynat (KIr.) ziynet (TT.)

ahiret (Ar.) akiret (Tat.) ahiret (TT.)

ahir (Ar.) akir (Tat.) ahir (TT.)

bah~i~ (Far.) bak~I~ (Tat.) bah~i~ (TT.)

bazergän (Far.) bazIrgän (Tat.) bezirgan (TT.)

cins (Ar.) CiniS (Tat.) cins (TT.)

dil9\at (Ar.) dikkat (Tat.) dikkat (TT.)

ha'in (Ar.) haYIn (Tat.) hain (TT.)

62

enclr (F ar. ) InClr (Tat.) incir (TT.)

i~tihä' (Ar.) I~ta (Tat.) i~tah (TT.)

i~n (Ar.) IZln (Tat.) izin (TT.)

iftira' (Ar.) iftira (Tat.) iftira (TT.)

incll (Ar.) Incil (Tat.) incil (TT.)

hatm (Ar.) kadim (Tat.) hatim (TT.)

ma'I (Ar.) maWI (Tat.) mavi (TT.)

mIrza (F ar.) mIrza (Tat.) mirza (TT.)

nakd (Ar.) naklt (Tat.) nakit (TT.)

ni~än (Far.) m~an (Tat.) ni~an (TT.)

päd~äh (F ar.) padl~a (Tat.) padi~ah (TT.)

fir'aun (Ar.) pirawin (Tat.) firavun (TT.)

sIma (Far.) SIma (Tat.) sima (TT.)

sipäri~ (Far.) Slmarl~ (Tat.) sipari~ (TT.)

sincab (Far.) sincap (Tat.) sincap (TT.)

zencir (F ar. ) ~lnClr (Tat.) zincir (TT.)

tell\ln (Ar.) telklYln (Tat.) telkin (TT.)

vakt (Ar.) vakIt (Tat.) vakit (TT.)

4ä1im (Ar.) zahm (Tat.) zalim (TT.)

zindän (Far.) zindan (Tat.) zindan (TT.)

e>a

Bu ses hadisesi damak uyumu neticesinde ortaya yIkan ve ahnt! kelimelerde

slkya görülen bir olaydir.

ebced (Ar.) abcad (Kaz.) ebcet (TT.)

ecel (Ar.) acal (Kaz.) ecel (TT.)

ejderha (Far.) acdaha (Kaz.) ej derha (TT.)

e~än (Ar.) azan (Kaz.) ezan (TT.)

heybet (Ar.) aybat (Kaz.) heybet (TT.)

elmas (Ar.) almas (Kaz.) elmas (TT.)

4elvä (Ar.) aluva (Kaz.) helva (TT.)

emanet (Ar.) amanat (Kaz.) emanet (TT.)

63

äfet (Ar.) apat (Kaz.) afet (TT.)

estagfrrullah (Ar.) astapualla (Kaz.) estagfurullah (TT.)

eträf(Ar.) atraf (Kaz.) etraf(TT.)

äyet (Ar.) ayat (Kaz.) ayet (TT.)

te' ~Ir (Ar.) aser (Kaz.) tesir (TT.)

badam (Far.) badam (Kaz.) badern (TT.)

bag-ge (Far.) baq~a (Kaz.) bahge (TT.)

pehlevän (Far.) baluvan (Kaz.) pehlivan (TT.)

beyan (Ar.) bayan (Kaz.) beyan (TT.)

bI-9äre (Far.) bey~ara (Kaz.) bi9are (TT.)

kevser (Ar.) gavsar (Kaz.) kevser (TT.)

cevher (Ar.) gavhar (Kaz.) cevher (TT.)

gazel (Ar.) gazal (Kaz.) gazel (TT.)

giybet (Ar.) gaybat (Kaz.) glybet (TT.)

'alem (Ar.) galam (Kaz.) alem (TI.)

'alamet (Ar.) galamat (Kaz.) alamet (TT.)

'ibadet (Ar.) glbadat (Kaz.) ibadet (TT.)

'ibret (Ar.) gibrat (Kaz.) ibret (TT.)

'izzet (Ar.) gizzat (Kaz.) izzet (TT.)

'ulema (Ar.) gulama (Kaz.) ulema (TT.)

derya (Far.) darlya (Kaz.) derya (TT.)

destän (F ar. ) dastan (Kaz.) destan (TI.)

defter (Ar.) dapter (Kaz.) defter (TT.)

divane (F ar.) dlyvana (Kaz.) divane (TT.)

cebbar (Ar.) cabbar (Kaz.) cebbar (TT.)

ceza' (Ar.) caza (Kaz.) ceza (TT.)

cema'at (Ar.) camagat (Kaz.) cemaat (TT.)

cenaze (Ar.) canaza (Kaz.) cenaze (TT.)

cevab (Ar.) cavap (Kaz.) cevap (TT.)

cehennem (Ar.) cahannam (Kaz.) cehennem (TT.)

cevan-merd (Far.) comart (Kaz.) cömert (TT.)

zade (Far.) zada (Kaz.) zade (TT.)

zeytun (Ar.) zaytln (Kaz.) zeytin (TT.)

~ev~ (Ar.) zavlk (Kaz.) zevk (TT.)

64

zehr (Far.) zahar (Kaz.) zehir (TT.)

~ulmet (Ar.) zulmat (Kaz.) zulmet (TT.)

i~äret (Ar.) i~yara (Kaz.) i~aret (TT.)

gane (Far.) kana (Kaz.) hane (TT.)

k;ä'ide (Ar.) qaglyda (Kaz.) kaide (TT.)

gazine (Ar.) qazlna (Kaz.) hazine (TT.)

gayret (Ar.) q ayrat (Kaz.) gayret (TT.)

ganeer (Ar.) q anear (Kaz.) hanc;er (TT.)

k;uvvet (Ar.) quvat (Kaz.) kuvvet (TT.)

k;ible (Ar.) qublla (Kaz.) klble (TT.)

k;udret (Ar.) qudlfat (Kaz.) kudret (TT.)

mezar (Ar.) mazar (Kaz.) mez ar (TT.)

meydän (Ar.) maydan (Kaz.) meydan (TT.)

mak;äle (Ar.) maqala (Kaz.) makale (TT.)

merlplm (Ar.) marqum (Kaz.) merhum (TT.)

mel'iln (Ar.) mal gun (Kaz.) melun (TT.)

mercän (Ar.) mare an (Kaz.) merean (TT.)

ma4abbet (Ar.) maq ab at (Kaz.) muhabbet (TT.)

mest (Far.) mas (Kaz.) mest (TT.)

me~ak;k;at (Ar.) ma~akat (Kaz.) me~akkat (TT.)

medeniyyet (Ar.) madeniyet (Kaz.) medeniyet (TT.)

mive (Far.) mlyva (Kaz.) meyve (TT.)

menare (Ar.) munara (Kaz.) minare (TT.)

nevbet (Ar.) navbat (Kaz.) nöbet (TI.)

nev-ruz (Far.) navnz (Kaz.) nevruz (TT.)

vilayet (Ar.) ölayat (Kaz.) vilayet (TT.)


rey4än (Ar.) rayhan (Kaz.) reyhan (TT.)

reva (Far.) rava (Kaz.) reva (TT.)


eeza' (Ar.) saza (Kaz.) eeza (TT.)

seyrän (Ar.) sayran (Kaz.) seyran (TT.)

~eytän (Ar.) saytan (Kaz.) ~eytan (TT.)


65

sefer (Ar.) sapar (Kaz.) sefer (TT.)

~evab (Ar.) savap (Kaz.) sevap (TT.)

seher (Ar.) sahar (Kaz.) seher (TT.)

~a4ne (Ar.) sahna (Kaz.) sahne (TT.)

siyäset (Ar.) sayasat (Kaz.) siyaset (TT.)

siyähat (Ar.) sayahat (Kaz.) seyahat (TT.)

ziyäfet (Ar.) slyapat (Kaz.) ziyafet (TT.)

taze (Far.) taza (Kaz.) taze (TT.)

täk;iye (Ar.) taqlya (Kaz.) takke (TT.)

taleb (Ar.) talap (Kaz.) talep (TT.)

temä~ä (F ar.) tama~a (Kaz.) tema~a (TT.)

teba'a (Ar.) tap (Kaz.) tebaa (TT.)

terazu (F ar.) taraZI (Kaz.) terazi (TT.)

teravlh (Ar.) taravlq (Kaz.) teravih (TT.)

tev:f~ (Ar.) tavflq (Kaz.) tevfik (TT.)

tevrat (Ar.) tavrat (Kaz.) tevrat (TT.)


haber (Ar.) habar (Kaz.) haber (TT.)



qelvä (Ar.) haluva (Kaz.) helva (TT.)

hareket (Ar.) harakat (Kaz.) hareket (TT.)

~eft- alu (Far.) ~abdal (Kaz.) ~eftali (TT.)

~eyh (Ar.) ~ayql (Kaz.) ~eyh (TT.)

~efä'at (Ar.) ~apagat (Kaz.) ~efaat (TT.)

~äre (Far.) ~ara (Kaz.) ~are (TI.)

~er1'at (Ar.) ~arlygat (Kaz.) ~eriat (TT.)

~ehr (Far.) ~ahar (Kaz.) ~ehir (TT.)

~ubhe (Ar.) ~uba (Kaz.) ~üphe (TT.)

'alem (Ar.) aalam (KIr.) aiem (TI.)

'alim (Ar.) aahm (Ku.) alim (TI.)

ehemmiyyet (Ar.) aamlyat (KIr.) ehemmiyet (TT.)

nebat (Ar.) abat (KIr.) nebat (TT.)

ecel (Ar.) acal (KIr.) ecel (TT.)

66

häcet (Ar.) acat (KIr.) hacet (TT.)

ecinn! (Ar.) aCIna (Ku.) ecinni (TT.)

edeb! (Ar.) adabiy (Ku.) edebi (TT.)

edebiyyät (Ar.) adabiyat (KIr.) edebiyat (TT.)

'ädet (Ar.) adat (KIr.) adet (TT.)

edeb (Ar.) adep (KIr.) edep (TT.)

hal\äret (Ar.) akarat (KIr.) hakaret (TT.)

'alämet (Ar.) alaamat (Kir.) alamet (TT.)

helvä (Ar.) alba (KIr.) helva (TT.)

elvän (Ar.) alban (KIr.) elvan (TT.)

elbette (Ar.) albette (KIr.) el bette (TT.)

helak (Ar.) alek (KIr.) helak (TT.)

elif (Ar.) alip (KIr.) elif (TT.)

el4amdulillah (Ar.) alkamdu (KIr.) elharndülillah(TT. )

elrnäs (Ar.) alrnas (KIr.) eimas (TT.)

'arnel (Ar.) arnal (KIr.) amel (TT.)

ernänet (Ar.) amanat (Kir.) ernanet (TT.)

emr (Ar.) amu (Kir.) emir (TT.)

'ämme (Ar.) amma (KIr.) amme (TT.)

äfet (Ar.) apat (Kir.) afet (TT.)

hareket (Ar.) araket (KIr.) hareket (TT.)

erväh (Ar.) arbak (Ku.) ervah (TT.)

erbäb. (Ar.) arbap (Kir.) erbap (TT.)

te'§lr (Ar.) aser (Ku.) tesir (TT.)

äheste (Far.) asta (KIr.) aheste (TT.)

nl~ter (F ar.) a~tar (KIr.) ne~ter (TT.)

äte~ (Far.) ata~ (Ku.) ate~ (TT.)

äyet (Ar.) ayat (KIr.) ayet (TT.)

hlle (Ar.) ayla (Kir.) hile (TT.)

ezel (Ar.) azal (Ku.) ezel (TT.)

e~än (Ar.) azan (Ku.) ezan (TT.)

ne~r (Ar.) aZIr (KIr.) nezir (TT.)

bädäm (Far.) badam (KIr.) badern (TT.)

beIä (Ar.) baIaa (Kir.) bela (TT.)

67

feläket (Ar.) balaket (KIr.) felaket (TT.)

pehlevän (Far.) balban (KIr.) pehlivan (TT.)

perde (F ar.) barda (KIr.) perde (TT.)

ferman (Far.) barman (KIr.) ferman (TT.)

beyan (Ar.) bayan (KIr.) beyan (TT.)

peyda (Far.) bayda (KIr.) peyda (TT.)

peygam-ber (Far.) baygambar (Krr.) peygamber (TT.)

bi-9äre (Far.) be<;ara (KIr.) bi9are (TI.)

cebr (Ar.) cabu (KIr.) cebir (TT.)

celeb (Ar.) caldap (KIr.) celep (TT.)

cemä'at (Ar.) camaat (KIr.) cemaat (TT.)

cemäl (Ar.) camal (KIr.) cemal (TT.)

cenaze (Ar.) canaza (Ku.) cenaze (TT.)

cennet (Ar.) cannat (KIr.) cennet (TT.)


cebbär (Ar.) capar (KIr.) cebbar (TT.)

cerä4at (Ar.) caraat (Krr.) cerahat (TT.)

cesed (Ar.) casat (KIr.) ceset (TT.)

ceza' (Ar.) caza (KIr.) ceza (TT.)

ni~äne (F ar.) cI~ana (Krr.) ni~ane (TT.)

cevan-merd (Far.) coomart (Krr.) cömert(TT. )

9äre (Far.) <;ara (KIr.) 9are (TT.)

9ay (TT)+hane (Far.) <;aykana (KIr.) 9ayhane (TT)

dane (Far.) daana (KIr.) tane (TT)

däni~-mend (Far.) daanl~man (KIr.) dani~ment (TT.)

taharet (Ar.) daarat (KIr.) taharet (TT.)

deva' (Ar.) daba (Ku.) deva (TT.)

delälet (Ar.) dalalat (Krr.) delalet (TT.)

delläl (Ar.) daldal (KIr.) te 11 al (TT.)

deIll (Ar.) dali1 (KIr.) delil (TT.)

def(Far.) dap (KIr.) tef (TT.)

derece (Ar.) daraca (KIr.) derece (TT.)

ders (Ar.) dans (KIr.) ders (TT.)

derya (Far.) danya (Ku.) derya (TT.)

68

derman (Far.) darman (KIr.) derman (TT.)

derd (Far.) dart (KIr.) dert (TT.)

destan (F ar.) dastan (KIr.) destan (TT.)

dIvane (F ar.) dubana (KIr.) divane (TT.)

'ibäret (Ar.) Ibarat (KIr.) ibaret (TT.)

ri 'ayet (Ar.) Iraat (Ku.) riayet (TT.)

resm (Ar.) IraSlm (Ku.) resim (TT.)

reng (Far.) Irang (KIr.) renk (TT.)

'imäret (Ar.) Iymarat (KIr.) imaret (TT.)

'izzet (Ar.) Iyzat (Ku.) izzet (TT.)

i~äret (Ar.) i~arat (KIr.) i~aret (TT.)

'ibäret (Ar.) iybadat (KIr.) ibadet (TT.)

~ä'ide (Ar.) kaada (KIr.) kaide (TT.)

gaber (Ar.) kabar (KIr.) haber (TT.)

~adem (Ar.) kadam (KIr.) kadem (TT.)

gane (Far.) kana (Ku.) hane (TT.)

gancer (Ar.) kancar (KIr.) han~er (TT.)

~afes (Ar.) kapas (KIr.) kafes (TT.)

~a~lde (Ar.) kasiyda (KIr.) kaside (TT.)

giybet (Ar.) kaybat (KIr.) glybet (TT.)

gayret (Ar.) kayrat (KIr.) gayret (TT.)

gazel (Ar.) kazal (KIr.) gazel (TT.)

gazme (Ar.) kazina (Ku.) hazine (TT.)

~ible (Ar.) kIblla (KIr.) kible (TT.)

4i~~e (Ar.) kisa (KIr.) hisse (TT.)

~iyämet (Ar.) klyamat (KIr.) klyamet (TT.)

cinayet (Ar.) klyanat (KIr.) cinayet (TT.)

~iyäfet (Ar.) kIyapat (KIr.) byafet (TT.)

gidmet (Ar.) kizmat (Ku.) hizmet (TT.)

~uvvet (Ar.) kubat (KIr.) kuvvet (TT.)

gu~umet (Ar.) kusmat (KIr.) husumet (TT.)

gutbe (Ar.) kupta (KIr.) hutbe (TT.)

le~ker (Far.) la~ker (KIr.) le~ker (TT.)

ma:Qalle (Ar.) maala (Ku.) mahalle (TT.)

69

mes4 (Ar.) maaSI (KIr.) mest (TT.)

mecbür (Ar.) mac bur (Ku.) mecbur (TT.)

mecIis (Ar.) macilis (KIr.) mec1is (TT.)

medenl (Ar.) madanIY (KIr.) medeni (TT.)

medeniyyet (Ar.) madamyat (Kir.) medeniyet (TT.)

m$abbet (Ar.) mahabbat (KIr.) muhabbet (TT.)

me§el (Ar.) makal (KIr.) mesel (TT.)

mak;äle (Ar.) makala (KIr.) makale (TT.)

mekrUh (Ar.) makröö (KIr.) mekruh (TT.)


mel'ün (Ar.) malgun (KIr.) melun (TT.)

pence (F ar.) man9a (KIr.) pen~e (TI.)

mendll (Ar.) mandili (KIr.) mendil (TT.)

mensüb (Ar.) mansap (Ku.) mensup (TT.)

mercan (Ar.) marcan (Ku.) mercan (TT.)

mer4üm (Ar.) markum (KIr.) merhum (TT.)

merd (Far.) mart (KIr.) mert (TT.)

mertebe (Ar.) martaba (KIr.) mertebe (TT.)

mest (Far.) mas (KIr.) mest (TT.)

mes'ele (Ar.) masele (Ku.) mesele (TT.)

me§ela (Ar.) maselen (KIr.) mesela (TT.)

me~aAAat (Ar.) ma~akat (KIr.) me~akkat (TT.)

meydän (Ar.) maydan (KIr.) meydan (TT.)

meze (Far.) maza (KIr.) meze (TT.)

mezar (Ar.) mazar (KIr.) mezar (TT.)

me~hep (Ar.) mazap (KIr.) mezhep (TT.)

mma (Far.) miyna (Ku.) mine (TT.)

menare (Ar.) munara (KIr.) minare (TT.)


netice (Ar.) natlyca (Ku.) netice (TT.)

ney (Far.) nay (Ku.) ney (TT.)

ni 'met (Ar.) oomat (KIr.) nimet (TT.)

va~iyyet (Ar.) osuyat (KIr.) vasiyet (TT.)

fenn (Ar.) pan (KIr.) fen (TT.)

70


perde (F ar.) parda (KIr.) perde (TT.)

ferman (Far.) pmman (Ku.) fennan (TT.)

secde (Ar.) sacda (Ku.) secde (TT.)

~ahne (Ar.) sahna (Ku.) sahne (TT.)

selam (Ar.) salam (Ku.) selam (TT.)

selamet (Ar.) salamat (KIr.) selamet (TT.)

~ecere (Ar.) sanCIra (Kir.) ~ecere (TT.)

sefer (Ar.) sapar (Kir.) sefer (TT.)

ser-dar (Far.) sardar (KIr.) serdar (TT.)

saye (Far.) saya (Kir.) saya (TT.)

siyaset (Ar.) sayasat (KIr.) siyaset (TT.)

siyasl (Ar.) sayasl (KIr.) siyasi (TT.)

seyran (Ar.) sayran (KIr.) seyran (TT.)

~ehr (Far.) ~aar (Ku.) ~ehir (TT.)

~eft- alu (Far.) ~abdah (KIr.) ~eftali (TT.)

~em'(Ar.) ~am (KIr.) ~em (TT.)

sefl\at (Ar.) ~apkat (KIr.) ~efkat (TT.)

~er1'at (Ar.) ~araat (Kir.) ~eriat (TT.)

~er1f (Ar.) ~arip (KIr.) ~erif (TT.)

~eyh (Ar.) ~aYIk (KIr.) ~eyh (TT.)

~eY1än (Ar.) ~aytan (KIr.) ~eytan (TT.)

~u'le (Ar.) ~oola (KIr.) ~ule (TT.)


te'~lr (Ar.) taasir (Kir.) tesir (TT.)

deccal (Ar.) tacaal (Ku.) deccal (TT.)

tecribe (Ar.) tacInyba (Ku.) tecrübe (TT.)

t~iye (Ar.) taklya (KIr.) takke (TT.)

taleb (Ar.) talap (KIr.) talep (TT.)

temä~ä (F ar.) tama~a (KIr.) tema~a (TT.)

tem~ll (Ar.) tamsil (KIr.) temsil (TT.)

tenaztur (Ar.) tanazar (KIr.) tenazur (TT.)

tefslr (Ar.) tapsir (Ku.) tefsir (TT.)

teftl~ (Ar.) tapt1~ (KIr.) tefti~ (TT.)

71

terazu (F ar. ) taraza (KIr.) terazi (TT.)

terbiye (Ar.) tarblya (Ku.) terbiye (TT.)

tertlb (Ar.) tartip (Kir.) tertip (TT.)

turbe (Ar.) turbat (Kir.) türbe (TI.)

'ulema (Ar.) ulama (KIr.) ulema (TT.)

4urmet (Ar.) urmat (Kir.) hürmet (TT.)

vezlr (Ar.) uvazir (KIr.) vezir (TT.)

zade (Far.) zaada (Ku.) zade (TT.)

zehr (Far.) zaar (Klr.) zehir (TT.)

zebur (Ar.) zabur (KIr.) zebur (TT.)

zemzem (Ar.) zamzam (KIr.) zemzem (TT.)

zerde (F ar.) zarda (Ku.) zerde (TT.)

zaruret (Ar.) zarurat (Klr.) zaruret (TT.)

ziyäfet (Ar.) zlyapat (Kir.) ziyafet (TT.)

ziyäret (Ar.) zlyarat (Klr.) zi yaret (TT.)

zlnet (Ar.) zlynat (KIr.) ziynet (TT.)

zelzele (Ar.) zilzala (Klr.) zelzele(TT. )

ejderha (Ar.) ajdera (Tat.) ejderha (TT.)

älet (Ar.) alat (Tat.) alet (TT.)

'anteri (Ar.) anter (Tat.) entari (TT.)

heves (Ar.) awes (Tat.) heves (TT.)

beräber (Far.) barabar (Tat.) beraber (TT.)

bazergan (Far.) bazlrgän (Tat.) bezirgan (TT.)

cevan-merd (Far.) cumart (Tat.) cömert (TT.)

def(Far.) dare (Tat.) tef(TT.)

ferda (F ar.) farida (Tat.) ferda (TT.)

~ible (Ar.) klbla (Tat.) kible (TT.)

kulbe (Far.) koliba (Tat.) kulübe (TT.)

benef~e (Far.) menau~e (Tat.) menek~e (TT.)

m1ve (Far.) meyva (Tat.) meyve (TT.)

nergis (Far.) nargöz (Tat.) nergis (TT.)

pence (F ar.) panca (Tat.) penge (TI.)

§evab (Ar.) sawap (Tat.) sevap (TT.)

9är-~enbe (Far.) ~ar~embl (Tat.) 9ar~amba(TT. )

72

~eytän (Ar.)

täl\iye (Ar.)

temenna (Ar.)

edebl (Ar.)

edebiyyat (Ar.)

edeb (Ar.)

heläk (Ar.)

elif (Ar.)

emr (Ar.)

heves (Ar.)

evlad (Ar.)

evliya (Ar.)

beden (Ar.)

beyt (Ar.)

bela (Ar.)

feläket (Ar.)

bel (Ar.)+ki (Far.)

fetva (Ar.)

deill (Ar.)

derece (Ar.)

derd (Far.)

ders (Ar.)

dlv (Far.)

devr (Ar.)

cennet (Ar.)

~erre. (Ar.)

kemal (Ar.)

lezzet (Ar.)

medenl (Ar.)

meded (Ar.)

mecbür (Ar.)

~aytan (Tat.)

taklya (Tat.)

temane (Tat.)

adebi (Kaz.)

adebiyet (Kaz.)

adep (Kaz.)

alek (Kaz.)

alip (Kaz.)

amir (Kaz.)

aves (Kaz.)

avlet (Kaz.)

avliye (Kaz.)

baden (Kaz.)

bayit (Kaz.)

bäle (Kaz.)

baleket (Kaz.)

balki (Kaz.)

batuva (Kaz.)

dalel (Kaz.)

darece (Kaz.)

dart (Kaz.)

daris (Kaz.)

dav (Kaz.)

davir (Kaz.)

cannat (Kaz.)

zarre (Kaz.)

kamelet (Kaz.)

lazzat (Kaz.)

madaniy (Kaz.)

madet (Kaz.)

macbür (Kaz.)

73

~eytan (TT.)

takke (TT.)

temenna(TT. )

edebi (TT.)

edebiyat (TT.)

edep (TT.)

helak (TT.)

elif(TT.)

emir (TT.)

heves (TT.)

evlat (TT.)

evliya (TT.)

beden (TT.)

beyit (TT.)

bela (TT.)

felaket (TT.)

belki (TT.)

fetva (TT.)

delil (TT.)

derece (TT.)

dert (TT.)

ders (TT.)

dev (TT.)

devir (TT.)

cennet (TT.)

zerre (TT.)

kemal (TT.)

lezzet (TT.)

medeni (TT.)

medet (TT.)

mecbur (TT.)

mecnun (Ar.) macnun (Kaz.) mecnun (TT.)

meclis (Ar.) macilis (Kaz.) mec1is (TT.)

merd (Far.) mm (Kaz.) mert (TT.)

mertebe (Ar.) martebe (Kaz.) merte be (TT.)

mermer (Ar.) mannar (Kaz.) mermer (TT.)

mes'ele (Ar.) masele (Kaz.) mesele (TT.)

me§ela (Ar.) maselen (Kaz.) mesela (TT.)


nesl (Ar.) nasil (Kaz.) nesil (TT.)

netlce (Ar.) natiyce (Kaz.) netice (TT.)

bela (Ar.) pale (Kaz.) beIa (TT.)

feläket (Ar.) paleket (Kaz.) felaket (TT.)


perväne (Far.) paruvana (Kaz.) pervane (TT.)


resm (Ar.) rasim (Kaz.) resim (TT.)

secde (Ar.) sacde (Kaz.) secde (TT.)



tecribe (Ar.) taciriybe (Kaz.) tecrübe (TT.)

tefsir (Ar.) tapsir (Kaz.) tefsir (TT.)

terbiye (Ar.) tärbiye (Kaz.) terbiye (TT.)

tertib (Ar.) tartip (Kaz.) tertip (TT.)



veZlr (Ar.) uvazir (Kaz.) vezir (TT.)

vekll (Ar.) uväkil (Kaz.) vekil (TT.)

yen (Ar.) uvaliy (Kaz.) veli (TT.)

ummet (Ar.) ümmat (Kaz.) ümmet(TT.)

4areket (Ar.) harakat (Kaz.) hareket (TT.)

ö>u

'umr (Ar.) gumIr (Kaz.) ömür (TI.)

74

cevän-merd (Far.)

ü>o

dunbek (Far.)

murekkeb (Ar.)

ü>u

bulbul (Far.)

durust (Far.)

du~män (F ar.)

4urmet (Ar.)

lugat (Ar.)

muslim (Ar.)+-än (Far.)

nusga (Ar.)

4ukrn (Ar.)

4ukümet (Ar.)

~ubhe (Ar.)

e14amdulillah (Ar.)

mubarek (Ar.)

munaeät (Ar.)

muläyim (Ar.)

mufti (Ar.)

mudd (Ar.)

muslim (Ar.)+-än (Far.)

nusga (Ar.)

turbe (Ar.)

vucüd (Ar.)

4urmet (Ar.)

ustäd (F ar.)

~ulm (Ar.)

gusl (Ar.)

hucüm (Ar.)

eumart (Tat.)

dombelek (Tat.)

morekkep (Tat.)

bulbul (Kaz.)

durus (Kaz.)

du~pan (Kaz.)

qurmet (Kaz.)

lugat (Kaz.)

musIIman (Kaz.)

nusqa (Kaz.)

huqIm (Kaz.)

huqImet (Kaz.)

~uba (Kaz.)

alkamdu (Ku.)

mubarek (Ku.)

munaeat (KIr.)

munaYIm (KIr.)

muptu (Ku.)

murut (KIr.)

musulman (Ku.)

nuska (KIr.)

turbat (KIr.)

ueut (Ku.)

urmat (KIr.)

ustat (KIr.)

zulum (KIr.)

gusul (Tat.)

hueum (Tat.)

75

eömert (TT.)

dümbelek (TT.)

mürekkeb (TT.)

bülbül (TI.)

dürüst (TI.)

dü~man (TT.)

hürmet (TT.)

lügat (TT.)

müslüman (TT.)

nüsha (TI.)

hüküm (TT.)

hükümet (TT.)

~üphe (TT.)

elhamdülillah(TT. )

mübarek (TT.)

münacat (TT.)

mülayim (TT.)

müftü (TI.)

mürit (TI.)

müslüman (TT.)

nüsha (TI.)

türbe (TI.)

vücut (TT.)

hürmet (TT.)

üstat (TT.)

zulüm (TI.)

gusül (TI.)

hücum (TT.)

lugat (Ar.) lüg at (Tat.) lügat (TT.)

mucevher (Ar.) mucever (Tat.) mücevher (TT.)

mufetti~ (Ar.) mufetti~ (Tat.) müfetti~ (TT.)

muftI (Ar.) muftI (Tat.) müftü (TT.)

munäfIl\ (Ar.) munapIk (Tat.) münaflk (TT.)

muruvvet (Ar.) murvet (Tat.) mürüvvet (TT.)

musabal.\a (Ar.) musabaka (Tat.) müsabaka (TT.)

mu~ävere (Ar.) mu~awre (Tat.) mü~avere (TT.)

mutevazi (Ar.) mutevazi (Tat.) mütevazi (TT.)

nllfifer (Far.) nilufer (Tat.) nilüfer (TT.)

tuccar (Ar.) tucar (Tat.) tüccar (TT.)

~ulm (Ar.) zulum (Tat.) zulüm (TT.)

i> a

pelav (F ar. ) balav (Kaz.) pilav (TT.)

cihän (F ar.) cahan (Kaz.) cihan (TT.)

cihän -gir (F ar. ) cahanger (Kaz.) cihangir (TT.)


fulan (Ar.) palen (Kaz.) filan (TT.)


siyaset (Ar.) 'sayasat (Kaz.) siyaset (TT.)

siyasi (Ar.) sayaslY (Kaz.) si yasi (TT.)




ictihad (Ar.) lcdahat (Kaz.) i~tihat (TI.)

ecinni (Ar.) aClna (KIr.) ecinni (TT.)

'al\il\ (Ar.) akak (Ku.) akik (TT.)

encir (Far.) anClr (KIr.) incir (TT.)

na~14at (Ar.) asaat (Ku.) nasihat (TT.)

cihan (F ar.) caan (KIr.) cihan (TT.)

cihan-gir (Far.) caanger (Ku.) cihangir (TT.)

l\ä'ide (Ar.) kaada (KIr.) kaide (TT.)

76

mizaq (Ar.) mazak (KIr.) mizah (TT.)

peläv (Far.) paloo (KIr.) pilav (TT.)

siyäset (Ar.) sayasat (KIr.) siyaset (TT.)

siyäsi (Ar.) sayasl (KIr.) siyasi (TT.)


~em~lr (Far.) ~am~ar (KIr.) ~im~ir (TT.)

~er1'at (Ar.) ~araat (Kir.) ~eriat (TT.)

te'äll (Ar.) taala (KIr.) teali (TT.)

täli '(Ar.) taalay (Ku.) talih (TT.)

teräzfi (F ar.) taraza (KIr.) terazi (TT.)

vädi (Ar.) ubada (KIr.) vadi (TT.)

zehr (Far.) zaar (KIr.) zehir (TT.)

imtmän (Ar.) imtaan (Tat.) imtihan (TT.)

ni 'met (Ar.) nawmet (Tat.) nimet (TT.)

i> u


divane (Far.) duvana (Kaz.) divane (TT.)

menäre (Ar.) munara (Kaz.) minare (TT.)

m1rä§. (Ar.) mura (Kaz.) miras (TT.)

vicdän (Ar.) ucdan (Kaz.) vicdan (TT.)

pe~lmän (Far.) bu~man (KIr.) pi~man(TT.)

diväne (Far.) dubana (KIr.) divane (TT.)

menäre (Ar.) munara (KIr.) minare (TT.)

evliyä (Ar.) ooluya (Kir.) evliya (TT.)


vicdän (Ar.) ucdan (KIr.) vicdan (TT.)

nerdubän (Far.) merduwen (Tat.) merdiven (TT.)

mevlid (Ar.) mevlut (Tat.) mevlit (TT.)

Ü > I

'umr (Ar.) gumu (Kaz.) ömür (TI.)

77

durust (Far.)

~ulm (Ar.)

hukm (Ar.)

rUzgär (Far.)

muftI (Ar.)

ö>o

cevän-merd (Far.)

cevän-merd (Far.)

tevbe (Ar.)

ö>a

nevbet (Ar.)

nevbet (Ar.)

tevbe (Ar.)

e>i

kefen (Ar.)

kelbetän (Ar.)

pencere (Far.)

9är+yek (Far.)

gengä1 (F ar. )

ü>i

gugird (Far.)

'umr (Ar.)

duns (Kaz.)

zuhm (Kaz.)

huqIm (Kaz.)

Izgar (Kaz.)

muftI (Tat.)

comart (Kaz.)

coomart (KIr.)

tobo (Ku.)

navbat (Kaz.)

navbat (Kaz.)

tävbe (Kaz.)

kefm (Tat.)

kelpedln (Tat.)

pendre (Tat.)

~erlk (Tat.)

~lngn (Tat.)

köklrt (Tat.)

ömlr (Tat.)

78

dürüst (TI.)

zulüm (TI.)

hüküm(TT.)

rüzgar(TT. )

müftü (TI.)

cömert (TT.)

cömert (TT.)

tövbe (TI.)

nöbet (TI.)

nöbet (TI.)

tövbe (TI.)

kefen (TT.)

kerpeten (TT.)

pencere (TT.)

geyrek (TT.)

genge1 (TT.)

kükürt (TT.)

ömür (TI.)

i>i

dervi~ (F ar.) dervr~ (Tat.) dervi~ (TT.)

devr (Ar.) dewrr (Tat.) devir (TT.)

ebäbll (Ar.) ebabrI (Tat.) ebabil (TT.)

ek§.ed (Ar.) eksed (Tat.) ekseri (TT.)

elif (Ar.) eHf (Tat.) elif (TT.)

emr (Ar.) emlr (Tat.) emir (TT.)

'anted (Ar.) entad (Tat.) entari (TT.)

4arif(Ar.) edf (Tat.) herif (TT.)

'ilm (Ar.) iHm (Tat.) ilim (TT.)

ism (Ar.) isrm (Tat.) isim (TT.)

~abr (Ar.) kabrr (Tat.) kabir (TT.)

~abr (Ar. )+-istan (F ar.) kabdstan (Tat.) kabristan (TT.)

~ädir (Ar.) kadrr (Tat.) kadir (TT.)

gälibä (Ar.) kaHbr (Tat.) galiba (TT.)

~indil (Ar.) kandrI (Tat.) kandil (TT.)

kafir (Ar.) käpprr (Tat.) kafir (TT.)

~aranful (Ar.) karampll (Tat.) karanfil (TT.)

garib (Ar.) kadp (Tat.) garip (TT.)

gillm (F ar.) kllrm (Tat.) kilim (TT.)

gire~ (F ar. ) krre~ (Tat.) kire~ (TI.)

kilid (Far.) krrt (Tat.) kilit (TT.)

kibr (Ar.) kibrr (Tat.) kibir (TT.)

4abs (Ar.) maprs (Tat.) hapis (TT.)

mendll (Ar.) mendrI (Tat.) mendil (TT.)

mi~in (Far.) me~rn (Tat.) me~in (TT.)

mevsim (Ar.) mevsrm (Tat.) mevsim (TT.)

mll (Ar.) mll (Tat.) mil (TT.)

menare (Ar.) mrnare (Tat.) minare(TT. )

mu'allim (Ar.) muallrm (Tat.) muallim (TT.)

mu 'allime (Ar.) muallrme (Tat.) muallime(TT. )

79

muIayim (Ar.) müIaylm (Tat.) müIayim (TT.)

munasib (Ar.) münaslp (Tat.) münasip (TT.)

musafir (Ar.) müsafir (Tat.) misafir(TT. )

mu~ter1 (Ar.) mü~ted (Tat.) mü~teri (TT.)

na~ib (Ar.) naslp (Tat.) nasip (TT.)

nazuk (Far.) nazlk (Tat.) nazik (TT.)

neclb (Ar.) nedp (Tat.) necip (TT.)

nefs (Ar.) nefis (Tat.) nefis (TT.)

perhlz (F ar. ) pedz (Tat.) perhiz (TT.)

pi~in (Far.) pe~In (Tat.) pe~in (TT.)

pl~-glr (Far.) pe~kIr (Tat.) pe~kir (TT.)

fil (Ar.) pIl (Tat.) fil (TT.)

pelav (Far.) pIlav (Tat.) pilav (TT.)

fi~eng (F ar. ) pI~enk (Tat.) fi~ek (TT.)

resm (Ar.) resIm (Tat.) resim (TT.)

serv (Far.) seIbI (Tat.) servi (TT.)

seyr (Ar.) seylr (Tat.) seyir (TT.)

sill! (Far.) sInI (Tat.) sini (TT.)

sirke (Far.) sIrke (Tat.) sirke (TT.)

~ekl (Ar.) ~ekn (Tat.) ~ekil (TT.)

~eft-aIü (Far.) ~eftali (Tat.) ~efta1i (TT.)

~ille (Far.) ~ne (Tat.) 9iIe (TT.)

cuft (Far.) ~Ip (Tat.) 9ift (TI.)

~irk+ab (Far.) ~Irkep (Tat.) 9irkef (TI.)

~irkln (Far.) ~IrkIn (Tat.) 9irkin (TI.)

~i~e (Far.) ~I~e (Tat.) ~i~e (TT.)

ta'blr (Ar.) tabIr (Tat.) tabir (TT.)

ta '11m (Ar.) tallm (Tat.) talim (TT.)

tekmll (Ar.) tekmIl (Tat.) tekrnil (TT.)

tebä~ir (Far.) teme~Ir (Tat.) tebe~ir (TT.)

temYlz (Ar.) temIz (Tat.) temiz (TT.)

tem~ll (Ar.) temsIl (Tat.) temsil (TT.)

ten-~üy (Far.) tene~Ir (Tat.) tene~ ir (TT.)

tertlb (Ar.) tertlp (Tat.) tertip (TT.)

80

te'§.1r (Ar.) teslr (Tat.) tesir (TT.)

tesllm (Ar.) teslIm (Tat.) teslim (TT.)

vekll (Ar.) vekIl (Tat.) vekil (TT.)

vezlr (Ar.) vezlr (Tat.) vezir (TT.)

yemln (Ar.) yemln (Tat.) yemin (TT.)

e~lr (Ar.) yeslr (Tat.) esir (TT.)

yetlm (Ar.) yetlm (Tat.) yetim (TT.)

zinbll (Ar.) zembIl (Tat.) zembil (TT.)

sengin (F ar.) zengIn (Tat.) zengin (TT.)

zerd-alü (Far.) zerdall (Tat.) zerdali(TT. )

zil (Far.) zIl (Tat.) zil (TT.)

zift (Ar.) zIp (Tat.) zift (TT.)

zefir (Ar.) zIplr (Tat.) zifir (TT.)

zeytün (Ar.) zi ytln (Tat.) zeytin (TT.)

1.6.3. Düz Ünlülerin Yuvarlakla~masl

Yuvarlakla~ma hadisesi genellikle iki ~ekilde meydana gelmektedir.

1.6.3.1. Dudak Ünsüzlerinin Erimesiyle Meydana Gelen Degi~meler

a>o

Kazak ve KUgIZ Türkyelerinde ba~ta, ortada ve sonda v ünsüzünün

dü~mesiyle a ünlüsünün yuvarla~arak 0 ünlüsüne dönü~tügü ömeklere

rastlanmaktadir. Tatar Türkyesinde ise bu ses hadisesinin ömegi

bulunmamaktadir.

vallahi (Ar. ) ollahIY (Kaz.) vallahi (TT.)

vatan (Ar.) otan (Kaz.) vatan (TT.)

da'va (Ar.) doo (KIr.) dava (TT.)

tabl (Ar.) dool (KIr.) davul (TT.)

devr (Ar.) door (KIr.) devir (TT.)

gavgä (Far.) kooga (KIr.) kavga (TT.)

81

va~iyyet (Ar.) osuyat (Ku.) vasiyet (TT.)

peläv, piläv (F ar. ) paloo (KIr.) pilav (TT.)

§.eväb (Ar.) soop (KIr.) sevap (TT.)

taväf(Ar.) toop (KIr.) tavaf(TT.)

tävus (Ar.) toos (Ku.) tavus (TT.)

KIrgIz Türkgesinde ortadaki h ünsüzünün dü~mesi ile meydana gelmi~ a > 0

degi~iminin de bir ömegi bulunmaktadu.

saijür (Ar.) zoor (KIr.) sahur (TT.)

Kelime i9inde h ünsüzünün dü~mesiyle olu~mu~ ä> ö degi~imi sadece KIrgIz

Türkgesinde ve bir ömekte kar~ImIza 9Ikmaktadlr.

gunäh -kar (F ar.) künöökör (KIr.) günahkär (TT.)

a>ö

KIrgIz Türkgesinde kelime sonundaki h ünsüzünün dü~mesiyle olu~mu~ a > ö

degi~iminin ömeklerine rastlanmaktadu.

kuläh (Far.)

gunäh (F ar.)

e>o

külö (KIr.)

künöö (KIr.)

külah (TI.)

günah (TI.)

Kazak ve KIrgIz Türkgelerinde ba~taki ve ortadaki v ünsüzünün dü~mesiyle

meydana gelmi~ e > 0 degi~iminin ömeklerine rastlanmaktadlr.

vebäl (Ar.)

vefä' (Ar.)

ceväb (Ar.)

obal (Kaz.)

opa (Kaz.)

coop (KIr.)

82

vebal (TT.)

vefa (TT.)

cevap (TT.)

nev+ruz (Far.) nooruz (Ku.) nevruz (TT.)

evliyä (Ar.) ooluya (KIr.) evliya (TT.)

vefä' (Ar.) opaa (Ku.) vefa (TT.)


~eväb (Ar.) soop (KIr.) sevap (TT.)

tevbe (Ar.) tobo (KIr.) tövbe (TI.)

tevekkul (Ar.) tobokel (KIr.) tevekkül (TT.)

tevrät (Ar.) toorat (KIr.) tevrat (TT.)

~evl\ (Ar.) zook (Ku.) zevk (TT.)

e>ö

Kazak ve KUgIZ Türk9elerinde kelime ba~Inda ortasinda ve sonunda v

ünsüzünün dü~mesiyle olu~mu~ e > ö degi~imine rastlanmaktadir. Aynca h

ünsüzünün dü~mesiyle meydana gelmi~ e > ö degi~imi de bulunmaktadir.

vekll (Ar.)

dlv (Far.)

devlet (Ar.)

kohne (Far.)

muhlet (Far.)

veldl (Ar.)

huner (Far.)

~u4bet (Ar.)

~uhret (Ar.)

i>u

pehlevän (Far.)

vicdän (Ar.)

vicdän (Ar.)

ökil (Kaz.)

döö (KIr.)

döölöt (KIr.)

köönö (KIr.)

möönöt (KIr.)

ökül (KIr.)

önör (KIr.)

söömöt (KIr.)

~öököt (KIr.)

baluvan (Kaz.)

ucdan (Kaz.)

ucdan (KIr.)

83

vekil (TT.)

dev (TT.)

devlet (TT.)

köhne (TI.)

mühlet (TT.)

vekil (TT.)

hüner (TI.)

sohbet (TT.)

~öhret (TT.)

pehlivan (TT.)

vicdan (TT.)

vicdan (TT.)

i > ü

vicdän (Ar.)

i> ö

vicdän (Ar.)

viläyet (Ar.)

devät (Ar.)

ücdan (Kaz.)

öcdan (Kaz.)

ölayat (Kaz.)

dööt (KIr.)

vicdan (TT.)

vicdan (TT.)

vilayet (TT.)

divit (TT.)

1.6.3.2. Dudak Benze~mesiyle Meydana Gelen Degi~meler

Kök hücresinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin diger hecelerindeki hemen

bütün ünlülerin dudak benze~mesiyle yuvarlakla~masl olaYIdIr.

a>o

h"ace (Far.) koco (KIr.) hoca (TT.)

BaZI kelimelerde ise dudak ve di~ ünsüzlerinin benze~tirici etkisiyle

meydana gelmi~ a> 0 degi~imine rastianmaktadlr.

tanbur (Ar. ) dombura(Klr. ) tambur (TT.)

avaz (Ar.) oboz (KIr.) avaz (TT.)

a'~är (Ar.) o~ur (KIr.) a~ar (TT.)

su'äl (Ar.) sobol (Ku.) sual (TT.)

k, y ve g ünsüzleri ön damak ünsüzleridir. Bu ünsüzlerin olu~umu esnasInda

dilin orta bölümü, ön damaga yakla~lr. Bu ünsüzlerden k ve g ünsüzleri ince

84

ünlülerle birlikte kullanlhr?6 A~agida bu a9Ikiamaya destekleyen ömekler

slralanml~tu .

dukkän (Ar.)

käkul (F ar. )

a>ö

dükön (KIr.)

kökül (KIr.)

dükkän (TT.)

käkul (TT.)

a > ö degi~irnindeki diger ömekler ise yukanda da bahsettigimiz üzere ön

damak ünsüzlerinin benze~tirici etkisi ile ortaya 9Ikml~t1r.

va~iyyet (Ar.)

dunyä (Ar.)

e>o

ösiyet (Kaz.)

düynö (KIr.)

vasiyet (TT.)

dünya (TI.)

Tatar Türkgesinde bu ses olaYInln örnegi buiunmamaktadir. Kazak

Türkc;esinde m dudak ünsüzünÜll benze~tirici etkisiyle olu~mu~ bu yuvarlakla~ma

hadisesinin bir ömegi buiunmaktadir.

mermer (Ar.) mormor (Kaz.) mermer (TT.)

e>ö

Genellikle dudak benze~mesiyle meydana gelen bu degi~me, bazI kelirnelerde

ise k, b, m, n, r, p gibi di~, dudak ve ön damak ünsüzlerinin etkileriyle ortaya

91kml~tlr.

legleg (Far.)

gunbed (Far.)

nem (Far.)

mlyve (Far.)

26 bk.Co~kun, age., s. 15.

kökek (Kaz.)

kümböz (Kir.)

möl (Ku.)

mömö (KIr.)

85

leylek (TT.)

kümbet (TT.)

nem (TT.)

meyve (TT.)

sunnet (Ar.) sünnöt (Ku.) sünnet (TT.)

sure (Ar.) SÜfÖ (KIr.) sure (TT.)

~fuet (Ar.) süröt (KIr.) suret (TT.)

ulfet (Ar.) ülpöt (Ku.) ülfet (TT.)

ummet (Ar.) ümöt (Ku.) ümmet (TT.)

cedme (Ar.) cöreme (Tat.) cereme (TT.)

i> u

dIvane (Far.) duvana (Kaz.) divane (TT.)

menäre (Ar.) munara (Kaz.) minare (TT.)

mlra~ (Ar.) mura (Kaz.) miras (TT.)

pe~lmän (F ar.) bu~man (Ku.) pi~man (TT.)

dIvane (Far.) dubana (KIr.) divane (TT.)

menare (Ar.) munara (KIr.) minare (TT.)

evliya (Ar.) ooluya (Ku.) evliya (TT.)


nerduban (Far.) merduwen (Tat.) merdiven (TT.)

mevlid (Ar.) mevlut (Tat.) mevlit (TT.)

I> U

l\ible (Ar.) qubIla (Kaz.) klble (TT.)

fur~at (Ar.) murs at (Kaz.) fIrsat (TT.)

fur~at (Ar.) bursat (KIr.) fIrsat (TT.)

~ifat (Ar.) supat (KIr.) sifat (TT.)

I> Ü

Bu ses degi~mesinin ömegi sadece Tatar Türkvesinde bulunmaktadlr.

mi~r (Ar.) müsür (Tat.) mISIr (TT.)

86

i> ü

mi skin (Ar.)

gul-istan (Far.)

vekll (Ar.)

umid,uffiffiid (Far.)

dil-ber (Far.)

misk (Ar.)

musäfir (Ar.)

i> ö

nergis (Far.)

a>u

mak;äm (Ar.)

a'~är (Ar.)

müskin (Kaz.)

külüstön (KIr.)

ökül (Ku.)

ümüt (KIr.)

dülber (Tat.)

müs (Tat.)

müsafir (Tat.)

nargöz (Tat.)

mukam (Ku.)

o~ur (Kir.)

1.6.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzle~mesi

mi skin (TT.)

gülistan (TT.)

vekil (TT.)

ümit (TI.)

dilber (TT.)

mis (TT.

misafir (TT.)

nergis (TT.)

makam (TT.)

a~ar (TT.)

incelememize konu olan lehvelerin en önemli özellilderinden biri de

düzle~me temaYÜlüdür. Bu ses degi~imi bir yuvarlak ünlünün, düz ünlüye dönü~mesi

olaYIdu.27

ü > i

dur-bin (Far.) dürbi (Kaz.) dürbün (TT.)

käkul (F ar.) kekil (Kaz.) käkül (TI.)

gugird (Far.) kükirt (Kaz.) kükürt (TT.)

kuncud (F ar.) küncit (Kaz.) küncü (TI.)

mumkin (Ar.) mümkin (Kaz.) mümkün (TT.)

27 bk. Co~kun, age., s. 9.

87

mu~kil (Ar.)

munacat (Ar.)

4ukm (Ar.)

'umr (Ar.)

tecribe (Ar.)

~ukr (Ar.)

'aleykum (Ar.)

'aleykum +selam (Ar.)

9un+ki (Far.)

kulbe (Far.)

Ü > I

'umr (Ar.)

durust (Far.)

4u1m (Ar.)

4ukm (Ar.)

rfizgar (Far.)

mufti (Ar.)

u>i

ma'hlm (Ar.)

ma'lumat (Ar.)

ma'lüm (Ar.)

eflatün (Ar.)

U>l

ma'cün (Ar.)

pa-pü~ (Far.)

mü~kil (Kaz.)

minacat (Kaz.)

ökim (Kaz.)

ömir (Kaz.)

taciri ybe (Kaz.)

~ükür (Kaz.)

aleykim (KIr.)

alekimselam(Tat. )

9ünkü (Tat.)

koliba (Tat.)

gumu (Kaz.)

duns (Kaz.)

zuhm (Kaz.)

huqlm (Kaz.)

Izgar (Kaz.)

muftI (Tat.)

malim (Kaz.)

malimet (Kaz.)

maalim (KIr.)

eplatin (Tat.)

madn (Tat.)

papr~ (Tat.)

88

mü~kül (TT.)

münacat (TT.)

hüküm (TT.)

ömür (TT.)

teerübe (TT.)

~ükir (TT.)

aleyküm (TT.)

aleykümselam(TI. )

9ünki (TT.)

kulübe (TT.)

ömür (TI.)

dürüst (TT.)

zulüm (TT.)

hüküm(TT.)

rüzgar(TT. )

müftü (TT.)

malum (TT.)

malumat (TT.)

malum (TT.)

eflatun (TT.)

macun (TT.)

pabu9 (TT.)

ft > i

Bu ses olaYInln KIrgIz ve Tatar Türkyelerinde örnegi mevcut degildir. Kazak

Türkgesinde ise sadece bir sözcükte bu ses hadisesinin örnegi ile kar~Ila~maktaYIz.

Bu örnekteki fi > i degi~iminde ön damak ünsüzü olan k sesinin inceltici özelliginin

etkili oldugu göze yarpmaktadir.

4ukfunet (Ar.) ökimet (Kaz.) hükfimet (TT.)

U> I

estagfrrullah (Ar.) astapiralla (Kaz.) estagfurullah (TT.)

l\u~fir (Ar.) guzu (Kaz.) kusur (TT.)

harbfiz (Far.) darbiz (Kaz.) karpuz (TT.)

l\abfil (Ar.) qabIl (Kaz.) kabul (TT.)

girbal (Ar.) qalbir (Kaz.) kalbur (TT.)

hamir (Ar.) qamir (Kaz.) hamur (TT.)

meymfin (Ar.) maymil (Kaz.) maymun (TT.)

namfis (Ar.) namlS (Kaz.) namus (TT.)

nev-ruz (Far.) navnz (Kaz.) nevruz (TT.)

~äbfin (Ar.) sabin (Kaz.) sabun (TT.)

~ufi (Ar.) SOpl (Kaz.) sofu (TT.)

tabfit (Ar.) tablt (Kaz.) tabut (TT.)

tävus (Ar.) tavlS (Kaz.) tavus (TT.)

4uzfu (Ar.) huzir (Kaz.) huzur (TT.)

4ul\ul\l (Ar.) hUqIql (Kaz.) hukuki (TT.)

namfis (Ar.) namls(Klr. ) namus (TT.)

l\abul (Ar.) kabIl (Ku.) kabul (TT.)

girbal (Ar.) kalbir (Ku.) kalbur (TT.)

hamir (Ar.) kamir (Ku.) hamur (TT.)

ma'lfim (Ar.) maahm (Ku.) malum(TT.)

ma'lfimat (Ar.) maahmat (KIr.) malumat (TT.)

meymfin (Ar.) maymIl (KIr.) maymun (TT.)

~äbun (Ar.) samin (KIr.) sabun (TT.)

89

tabüt (Ar.)

zarUri (Ar.)

emrild (Far.)

k;abül (Ar.)

girbal (Ar.)

hamir (Ar.)

harbuz (Far.)

nohud (Far.)

nutk; (Ar.)

panbuk; (Far.)

fir'aun (Ar.)

~äbün (Ar.)

~üfi (Ar.)

tabut (Ar.)

debbüs (Ar.)

tuhm (Far.)

tur~l (Far.)

ft > I

4ukümet (Ar.)

ö>a

nevbet (Ar.)

nevbet (Ar.)

tevbe (Ar.)

ü>e

tevekkul (Ar.)

tablt (KIr.)

zanl (KIr.)

armlt (Tat.)

kabIl (Tat.)

kalb Ir (Tat.)

kamir (Tat.)

karbiz (Tat.)

noglt (Tat.)

nutIk (Tat.)

pamlk (Tat.)

puaWIn (Tat.)

sabin (Tat.)

sofI (Tat.)

tablt (Tat.)

tompIz (Tat.)

tukim (Tat.)

tur~I (Tat.)

huqImet (Kaz.)

navbat (Kaz.)

navbat (Kaz.)

tavbe (Kaz.)

tobokel (Ku.)

90

tabut (TT.)

zaruri (TT.)

armut (TT.)

kabul (TT.)

kalbur (TT.)

hamur (TT.)

karpuz (TT.)

nohut (TT.)

nutuk (TT.)

pamuk (TT.)

firavun (TT.)

sabun (TT.)

sofu (TT.)

tabut (TT.)

topuz (TT.)

tohum (TT.)

tur~u (TT.)

hükumet(TT. )

nöbet (TI.)

nöbet (TI.)

tövbe (TT.)

tevekkül (TT.)

kakul (F ar.)

o>a

horns (Far.)

horns (Far.)

ö>e

tevbe (Ar.)

ü>i

gugird (Far.)

'umr (Ar.)

kekel (Tat.)

qoraz (Kaz.)

koraz (Tat.)

tevbe (Tat.)

köklrt (Tat.)

ömlr (Tat.)

1.6.5. Geni~ Ünlülerin Daralmasl

käkül (TT.)

horoz (TT.)

horoz (TT.)

tövbe (TT.)

kükürt (TT.)

ömür (TI.)

Yanlanndaki ünlüler üzerinde inceltme etkisi yapan ünsüzler, genellikle

daraltma etkisi de yapmaktadIrlar.28 Ahnt! kelimelerde tespit ettigimiz ünlü

daralmalanlli ~u ~ekilde sIralayabiliriz.

e>i

penc+~enbe (F ar.) bey~enbi (Kaz.) per~embe (TT.)

kefen (Ar.) kesin (Kaz.) kefen (TT.)

kär (Far.)+keff (Ar.) kergi~ (Kaz.) gergef (TT.)

penc+~enbe (Far.) bey~embi (KIr.) per~embe (TT.)

kefen (Ar.) kemin (KIr.) kefen (TT.)

mu 'ämele (Ar.) mamile (KIr.) muamele (TT.)

zelzele (Ar.) zilzala (KIr.) zelzele(TT.)

beyäz (Ar.) biyaz (Tat.) beyaz (TT.)

28 bk. Buran- Ogra~, age., s. 69.

91

cenabet (Ar.)

cihaz (Ar.)

mu 'azzez (Ar.)

penc+~enbe (Far.)

zeytfin (Ar.)

e>l

kefen (Ar.)

kelbetän (Ar.)

pencere (Far.)

9ar+yek (Far.)

genga1 (F ar.)

ö>u

'umr (Ar.)

cevän-merd (Far.)

o>ü

nul\ta (Ar.)

a > i

'adalet (Ar.)

9ar- ~enbe (Ar.)

9ar- ~enbe (Ar.)

ma'na (Ar.)

cinapet (Tat.)

ci yiz (Tat.)

muaziz (Tat.)

per~embi (Tat.)

zi ytln (Tat.)

kefin (Tat.)

kelpedln (Tat.)

pendre (Tat.)

~erIk (Tat.)

~Ingn (Tat.)

gumIr (Kaz.)

cumart (Tat.)

nükte (Kaz.)

adilet (Kaz.)

sarsenbi (Kaz.)

gey~embi (KIr.)

maani (KIr.)

92

cenabet (TT.)

geyiz (TI.)

muazzez (TT.)

per~embe (TT.)

zeytin (TT.)

kefen (TT.)

kerpeten (TT.)

pencere (TT.)

geyrek (TT.)

genge1 (TT.)

ömür (TI.)

cömert (TT.)

nokta (TT.)

adalet (TT.)

9ar~amba (TT.)

9ar~amba (TT.)

mana(TT.)

a>u

mal\fun (Ar.)

a'~är (Ar.)

e>l

mlve (Far.)

hisäb (Ar.)

~ecere (Ar.)

nem (Far.)

nem (Far.)

o>u

tuhJn (Far.)

. fuqül (Ar.)

tuhJn (Far.)

ö>ü

'urf (Ar.)

kfifte (F ar. )

0> I

ser+ho~ (Far.)

a> I

mukam (Ku.)

o~ur (KIr.)

mIyva (Kaz.)

kisap (KIr.)

sanCIra (Ku.)

1m (KIr.)

dIrn (Tat.)

tukum (KIr.)

fudul (Tat.)

tuhm (Tat.)

ürüp (KIr.)

küpte (Tat.)

sarI~ (Tat.)

makam (TT.)

a~ar (TT.)

meyve (TT.)

hesap (TT.)

~ecere (TT.)

nem (TT.)

nem (TT.)

tohum (TT.)

fodul (TT.)

tohum (TT.)

örf (lT.)

köfte (TT.)

sarho~ (TT.)

Ahnt! kelimelerde özellikle g, n, t ve y ünsüzlerinin yaninda görülen bir

degi~medir.

hayäl (Ar.) hIyal (Kaz.) hayal (TT.)

93

va'4 (Ar.)

hilafet (Ar.)

can-aver (Far.)

~iyämet (Ar.)

hayal (Ar.)

pu~tmäl (Far.)

a>l

gälibä (Ar.)

9ar-~enbe (Far.)

uvaglz (Kaz.)

hahyfat (Kaz.)

canl bar (Ku.)

kaYlm (KIr.)

klyal (KIr.)

pe~t1mal (Tat.)

kalIbi (Tat.)

~ar~embl (Tat.)

1.6.6. Dar Ünlülerin Geni~lemesi

i> e

vaaz (TT.)

hilafet (TT.)

canavar (TT.)

klyamet (TT.)

hayal (TT.)

pe~tamal (TT.)

galiba (TT.)

var~amba (TT.)

i > e degi~iminin hem kelime ivinde hem de kelime sonunda gervekle~tigini

görüyoruz. Simdi bu degi~im ile ilgili örneklerimizi sualayahm:

te'~lr (Ar.) aser (Kaz.) tesir (TT.)

bl-9are (Far.) bey~ara (Kaz.) bi9are (TI.)

deill (Ar.) dalel (Kaz.) delil (TT.)

imla' (Ar.) emle (Kaz.) imla (TT.)

imtmän (Ar.) emtiyhan (Kaz.) imtihan (TT.)

ism (Ar.) esim (Kaz.) isim (TT.)

hl9 (Far.) e~ (Kaz.) hi9 (TI.)

cihan-glr (Far.) cahanger (Kaz.) cihangir(TT. )

zlnet (Ar.) zeynet (Kaz.) ziynet (TT.)

mihman (Far.) meyman (Kaz.) mihman (TT.)

nikaq (Ar.) neke (Kaz.) nikah (TT.)

bismillah (Ar.) pismella (Kaz.) bismillah (TT.)

bad (Far.) barem (Tat.) bari (TT.)

cevz (Ar.) cewez (Tat.) ceviz (TT.)

4äl (Ar.)+bu (TT)+ki (Far.) halbuki (Tat.) halbuke (TT.)

94

ilähi (Ar.) ilaye (Tat.) ilahi (TT.)


mä-däm (Ar.)+ki (Far.) mademke (Tat.) mademki (TT.)

4aleb (Ar.) malebe (Tat.) muhallebi (TT.)

ma'nä (Ar.) mane (Tat.) mani (TT.)

mehr (Ar.) mehr(Tat.) mihr (TT.)

penir (F ar.) pener (Tat.) peynir (TT.)

pe~lmän (Far.) pe~man (Tat.) pi~man (TT.)

ta~vlr (Ar.) taswer (Tat.) tasvir (TT.)

tedäruk (Ar.) tedarek (Tat.) tedarik (TT.)

teräzu (F ar.) teraze (Tat.) terazi (TT.)

destl (F ar.) teste (Tat.) testi (TT.)

yahni (F ar.) yane (Tat.) yahni (TT.)

zenci (Ar.) zence (Tat.) zenci (TT.)

KIrgIz Türkyesinde bazI ahntl kelimeierin ilk hecesindeki i de geni~leyerek

e'ye dönü~mü~tür. Bü- kelimelerdeki söz konusu degi~imlerin tamamina yakini asll

uzun i ünlüsüne tekabül etmektedir. DolaYIsIyla vurgulu dar-uzun i ünlüsü geni~leyip

e'ye dönü~mü~ütür. Bu dönü~ümlerin bir kIsmi ise ömeklerimizde de görecegimiz

üzere bazI ünsüzlerin eriyip kaybolmasIyla meydana gelmi~tir.29

te'~r (Ar.) aser (KIr.) tesir (TT.)

bi-c;äre (Far.) beyara (KIr.) bic;are (TI.)

cihän -gir (F ar.) caanger (Kir.) cihangir (TT.)

hiC; (Far.) ey (KIr.) hiC; (TI.)

i4timäl (Ar.) eetimal (KIr.) ihtimal (TT.)

imti4än (Ar.) emtikan (KIr.) imtihan (TT.)

4i~~e (Ar.) ese (KIr.) hisse (TT.)

i 'tibär (Ar.) etiber (Kir.) itibar (TT.)

i4tiyät (Ar.) etiyat (KIr.) ihtiyat (TT.)

gilim (Far.) kilem (Ku.) kilim (TT.)

mi4net (Ar.) meenet (Ku.) mihnet(TT. )

29 bk. Ba~da~-Kutlu, age., s. 33.

95

mihman (F ar.)

niyyet (Ar.)

tesb14 (Ar.)

~ihn (Ar.)

ü>o

meyman (KIr.)

neet (KIr.)

tepse (KIr.)

zeen (KIr.)

mihman (TT.)

niyet (TT.)

tespih (TT.)

zihin (TT.)

Bu darla~ma hadisesinin ömekleri sadece Tatar Türkgesinde mevcuttur.

Kazak ve KtrgIz lehgelerinde bu ses hadisesinin ömegi buiunmamaktadif.

dunbek (Far.)

murekkeb (Ar.)

i> a

dombelek (Tat.)

morekkep (Tat.)

dümbelek (TT.)

mürekkeb (TT.)

Bu darla~ma olaYInln ömekleri her ü9 lehgede de kar~lmlza 9lkmaktadlr.

~imdi ömeklerimizi siralayahm.


cihan (Far.) cahan (Kaz.) cihan (TT.)

cihan -g!r (F ar.) cahanger (Kaz.) cihangir(TT. )


fulan (Ar.) palen (Kaz.) filan (TT.)


siyaset (Ar.) sayasat (Kaz.) siyaset (TT.)

siyas! (Ar.) sayasIY (Kaz.) siyasi (TT.)


hiläfet (Ar.) hahyfat (Kaz.) hilafet (TT.)


ictihad (Ar.) Icdahat (Kaz.) i~tihat (TI.)

ecinn! (Ar.) aClna (KIr.) ecinni (TT.)

'ak;ik; (Ar.) akak (KIr.) akik (TT.)

enc!r (Far.) anCH (KIr.) incir (TT.)

na~i4at (Ar.) asaat (Kir.) nasihat (TT.)

96

eihän (F ar.)

eihän -grr (F ar.)

l\ä'ide (Ar.)

miz§4 (Ar.)

peläv (Far.)

siyäset (Ar.)

siyäsl (Ar.)

~ehr (Far.)

~em~lr (Far.)

~er1'at (Ar.)

te'äll (Ar.)

täli'(Ar.)

teräzfi (F ar.)

vädl (Ar.)

zehr (Far.)

imti4än (Ar.)

ni 'met (Ar.)

I> e

l\aY~l (Far.)

i>e

ilähl (Ar.)

ü>e

tevekkul (Ar.)

käkul (Far.)

i> ö

viedän (Ar.)

eaan (KIr.)

caanger (KIr.)

kaada (KIr.)

mazak (KIr.)

paloo (Ku.)

sayasat (KIr.)

sayasl (KIr.)

~aar (Ku.)

~am~ar (Ku.)

~araat (KIr.)

taala (KIr.)

taalay (KIr.)

taraza (KIr.)

ubada (KIr.)

zaar (KIr.)

imtaan (Tat.)

nawrnet (Tat.)

kayse (Tat.)

ilaye (Tat.)

tobokel (KIr.)

kekel (Tat.)

öedan (Kaz.)

97

cihan (TT.)

cihangir (TT.)

kaide (TT.)

mizah (TT.)

pilav (TT.)

siyaset (TT.)

siyasi (TT.)

~ehir (TT.)

~im~ir (TT.)

~eriat (TT.)

teali (TT.)

talih (TT.)

terazi (TT.)

vadi (TT.)

zehir (TT.)

imtihan (TT.)

nimet (TT.)

kaYIsI (TT.)

ilahl (TI.)

tevekkül (TT.)

kakül (TT.)

vicdan (TT.)

vilayet (Ar.)

devat (Ar.)

I> a

giybet (Ar.)

kaga~, kagl~ (F ar.)

~ahr (Ar.)

m~ätls (Ar.)

kaga~, kagl~ (F ar.)

giybet (Ar.)

~iyämet (Ar.)

~ahr (Ar.)

sfinpare (Far.)

I> a

u>o

tufän (Ar.)

rfiij (Ar.)

rfize (F ar.)

su'al (Ar.)

~uh (Far.)

kulbe (Far.)

ölayat (Kaz.)

dööt (Ku.)

gaybat (Kaz.)

qagaz (Kaz.)

qahar (Kaz.)

magmt (Kaz.)

kagaz (Ku.)

kaybat (Ku.)

kaYlm (Ku.)

kaar (Tat.)

zampara (Tat.)

kaat (Tat.)

topan (Kaz.)

oroy (KIr.)

orozo (KIr.)

sobol (KIr.)

~ok (KIr.)

koliba (Tat.)

vilayet (TT.)

divit (TT.)

glybet (TT.)

kagIt (TT.)

kahlr (TT.)

mIlrnatls (TT.)

kagIt (TT.)

glybet (TT.)

klyamet (TT.)

kahlr (TT.)

zImpara (TT.)

kagIt (TT.)

tufan (TI.)

ruh (TT.)

oruC; (TI.)

sual (TT.)

~uh (TT.)

kulübe (TT.)

KUglZ Türkvesinde bazI ünsüzlerin eriyip kaybolmaslyla meydana gelen uzun

ünlülerde u > 0 degi~imine rastlanmaktadlr. Klrglz Türkvesine özgü olan bu u > 0

degi~imine Kazak ve Tatar lehvelerinde rastlanmamaktadu.

tabl (Ar.)

~u'le (Ar.)

dool (Ku.)

~oola (KIr.)

98

davul (TT.)

~ule (TT.)

tavus (Ar.)

s$fu (Ar.)

ü>ö

toos (KIr.)

zoor (KIr.)

tavus (TT.)

sahur (TT.)

Kazak ve Ktrglz lehgelerinde Arap9a-Fars9a kelime1erin ba~lndaki h ünsüzü

dü~erken yarundaki -ü ünlüsü de -ö-'ye dönü~mü~tür.

hukm (Ar.) ökim (Kaz.) hüküm (TT.)

hukfunet (Ar.) ökimet (Kaz.) hükfimet (TT.)

huner (Far.) öner (Kaz.) hüner (TI.)

hukfunet (Ar.) ökmöt (KIr.) hükfunet (TT.)

hukm (Ar.) öküm (KIr.) hüküm (TT.)

huner (Far.) önör (KIr.) hüner (TI.)

u > 0 degi~iminde oldugu gibi Klrglz Türkgesinde h ünsüzünün enYlp

kaybolmaslyla meydana gelen uzun ünlülerde ü > ö degi~imine de rastlanmaktadlr.

KIrglz Türkgesine özgü olan bu ü > ö degi~imine Kazak ve Tatar lehgelerinde

rastlanmamaktadlr.

muhlet (Ar.)

muhr (Far.)

möönöt (KIr.)

möör(Klr.)

mühlet (TT.)

mühür(TT.)

Bu istisnai durumlar dl~lnda meydana gelen normal ü > ö degi~imi de

bulunmaktadlr. Bu ~ekilde meydana gelmi~ ü > ö degi~imi Kazak ve Tatar

Türkgesinde bulunmaktadu.

muhr (Far.)

gfigird (Far.)

mör (Kaz.)

köklrt (Tat.)

mühür (TT.)

kükürt (TT.)

~imdi incelememizin ikinci klsmlnl te~kil eden ünsüzler bölümüne gegerek

Kazak, Klrglz ve Tatar lehgelerindeki Arap9a-Fars9a kelimelerde meydana gelmi~

olan ses hadiselerini inceleyecegiz :

99

2. ÜNSÜZLER

2.1. ÜNSÜZ TÜREMESi

Kelimede hi9bir organik fonksiyonu bulunmayan bir veya birden 90k sesin

kelimeye getirilmesi olaYIdIr.30 Ünsüz türemesi hadisesi ile ön, i9 ve son seslerde

kar~Ila~mak mümkündür. Bu nedenle bu ses olaYI ile ilgili ömeklerimizi bu

baglamda inceleyecegiz :

2.1.1. Ba~ta Ünsüz Türemesi

Ünlü ile ba~layan bir kelimenin ba~Ina fazladan ve kelimenin aslInda olmayan

bir ünsüz gelmesi olaYIdIr.31 ~imdi incelememizin esaSInI te~kil eden Üy lehyemizde

kar~Ila~tIgImIz ön sesteki ünsüz türemelerini ömeklendirelim:

in&äf(Ar.) nlsap (Kaz.) insaf(TT.)

isräf (Ar.) Slrap (Kaz.) israf (TT.)

ramaZän (Ar.) caramazan (KIr.) ramazan (TT.)

eSlr (Ar.) cesir (KIr.) esir (TT.)

a&l (Ar.) nasIl (KIr.) asIl (TT.)

in&äf (Ar.) nIsap (KIr.) insaf(TT.)

k;u~fu (Ar.) nukus (KIr.) kusur (TT.)

eSlr (Ar.) yeslr (Tat.) esir (TT.)

Kazak ve KIrgIz lehyelerinde Arapya kelimelerdeki aYln sesinin kelime

ba~Inda g'ye dönü~mesinden kaynaklanan ünsüz türemesinin ömekleri göze

~maktadIr.32

'acä'ib (Ar.)

'azlz (Ar.)

'älem (Ar.)

30 bk. Gülseren, age., s.l 0 1. 31 bk. Co~kun, age., s.28. 32 bk. Buran-Alkaya, age., s.200.

gacaYIp (Kaz.)

gazIz (Kaz.)

galam (Kaz.)

100

acayip (TT.)

aziz (TT.)

älem (TI.)

'alämet (Ar.) galamat (Kaz.) alamet (TT.)

'älim (Ar.) gahm (Kaz.) älim (TI.)

'ara~ät (Ar.) garasat (Kaz.) arasat (TT.)

'a~r (Ar.) gasIr (Kaz.) aSlr (TT.)

'ä~ik; (Ar.) ga~lq (Kaz.) ä~lk (TT.)

'ibädet (Ar.) glbadat (Kaz.) ibadet (TT.)

'ibret (Ar.) gibrat (Kaz.) ibret (TT.)

'izzet (Ar.) gizzat (Kaz.) izzet (TT.)

'ulemä (Ar.) gulama (Kaz.) ulema (TT.)

'umr (Ar.) gumlr (Kaz.) ömÜf (TI.)

'ilml (Ar.) gtlmlY (Kaz.) ilml (TI.)

'ilm (Ar.) glhm (Kaz.) ilim (TT.)

'ilm (Ar.) glhm (KIr.) ilim (TT.)

2.1.2. Ortada Ünsüz Türemesi

Orta hecede ünsüz türemesi özellikle iy seste iki ünlü araslnda veya

bünyesinde aYln bulunduran kelimelerde görülür. Bu kurala uymayan ömeklerde

mevcuttur. Bu durum diger ünsüzlerin etkilerine veya kelimenin söyleyi~ biyimine

baglanabilir.

emrfid (F ar.) almurt (Kaz.) armut (TI.)

du'ä (Ar.) duva (Kaz.) dua (TT.)

du'ä (Ar.) duga (Kaz.) dua (TT.)

cemä'at (Ar.) camagat (Kaz.) cemaat (TT.)

zirä'at (Ar.) zlyrat (Kaz.) ziraat (TT.)

i~äret (Ar.) i~yaret (Kaz.) i~aret (TT.)

l\abbän (Ar.) qaqpan (Kaz.) kapan (TT.)

l\anä'at (Ar.) qanagat (Kaz.) kanaat (TT.)

la 'net (Ar.) laglnet (Kaz.) lanet (TT.)

ma'lfim (Ar.) maglum (Kaz.) malum (TT.)

ma'lfimät (Ar.) maglumat (Kaz.) malumat (TT.)

ma'nä (Ar.) maglna (Kaz.) mana (TT.)

mel 'fin (Ar.) malgun (Kaz.) melun (TT.)

101

mu 'allim (Ar.) mugahm (Kaz.) muallim (TT.)

nevbet (Ar.) navbat (Kaz.) nöbet (TI.)

sa'at (Ar.) sagat (Kaz.) saat (TT.)

su'al (Ar.) saval (Kaz.) sual (TT.)

&uret (Ar.) suvret (Kaz.) suret (TT.)

ta'llm (Ar.) taghm (Kaz.) talim (TT.)

tesb14 (Ar.) tspith (Kaz.) tespih (TT.)


va'~ (Ar.) uvagIz (Kaz.) vaaz (TT.)

~efä'at (Ar.) ~apagat (Kaz.) ~efaat (TT.)

emrfid (F ar. ) almurt (Ku.) armut (TT.)

ce1eb (Ar.) caldap (KIr.) celep (TT.)

du'a (Ar.) duba (KIr.) dua (TT.)

l\anä'at (Ar.) kanagat (KIr.) kanaat(TT.)

gazä' (Ar.) kazat (KIr.) gaza (TT.)

mel 'ün (Ar.) malgun (KIr.) melun (TT.)

mu'allim (Ar.) mugalim (Ku.) muallim (TT.)

~ecere (Ar.) sanCIra (Ku.) ~ecere (TT.)

su'al (Ar.) sobol (KIr.) sual (TT.)

~i'r (Ar.) ~IgU (KIr.) ~iir (TT.)

ya'nl (Ar.) yagni (KIr.) yani (TT.)

kafir (Ar.) kappir (Tat.) kafir (TI.)

l\abbän (Ar.) kapkan (Tat.) kapan (TT.)

l\at'iyyen (Ar.) kattiyen (Tat.) katiyen (TT.)

ma'müre (Ar.) mamurye (Tat.) mamure (TT.)

fi~eng (F ar.) pr~enk (Tat.) fi~ek (TT.)

~efil\ (Ar.) ~epiYIk (Tat.) ~efik (TT.)

9ille (Far.) ~nle (Tat.) 9ile (TI.)

debbüs (Ar.) tompIz (Tat.) topuz (TT.)

ya+Alläh (Ar.) yalllaaa (Tat.) yallah (TT.)

102

Arapya ve Farsyadaki aYln harfi yerine "y" türemeleri görülür.Arapya'nln

uzun "1" leri de iy ~eklinde yazlhp söylenir.33 Bu durum kelime sonundaki ünsüz

türemelerinde de görülmektedir.

amIn (Ar.) amiyn (Kaz.) amin (TT.)

da'im (Ar.) daYlm (Kaz.) daim (TT.)

cebra'll (Ar.) cebreyil (Kaz.) cebrail (TT.)

bi-yare (Far.) bey~ara (Kaz.) biyare (TI.)

imtihän (Ar.) emtiyhan (Kaz.) imtihan (TT.)

cihän (F ar.) ciyhan (Kaz.) cihan (TT.)

imam (Ar.) iymam (Kaz.) imam (TT.)

iman (Ar.) iyman (Kaz.) iman (TT.)

incll (Ar.) iyncil (Kaz.) incil (TT.)

islam (Ar.) iyslam (Kaz.) islam (TT.)

ihsän (Ar.) iyhsan (Kaz.) ihsan (TT.)

~a'ide (Ar.) qaglyda (Kaz.) kaide (TT.)

mira~ (Ar.) mlyras (Kaz.) miras (TT.)

mi~al (Ar.) miysal (Kaz.) misal (TT.)

mu41t (Ar.) muhiyt (Kaz.) muhit (TT.)

na~!4at (Ar.) nasiyhat (Kaz.) nasihat (TT.)

netice (Ar.) natiyce (Kaz.) netice (TT.)

farz (Ar.) panyz (Kaz.) farz (TT.)

fati4a (Ar.) patlyha (Kaz.) fatiha (TT.)

riza (Ar.) nyza (Kaz.) nza (TT.)

riz~ (Ar.) nyzlq (Kaz.) nZlk (TT.)

~ifat (Ar.) slypat (Kaz.) slfat (TT.)

~irät (Ar.) slyrat (Kaz.) Slrat (TT.)

tab!' at (Ar.) tablygat (Kaz.) tabiat (TT.)

tabi'i (Ar.) tablyglY (Kaz.) tabii (TT.)

ta 'rife (Ar.) tarlyf (Kaz.) tarife (TT.)

tadh (Ar.) tanyh (Kaz.) tarih (TT.)

tadh (Ar.) tanyhlY (Kaz.) tarih (TT.)

33 Ceyhun Vedat Uygur, Karakalpak Türk~esi Grameri, Bilal Ofset bs., Denizli 2001, s. 28.

103

tecribe (Ar.) täciriybe (Kaz.) teerübe (TT.)

val\'ä (Ar.) uvaqIyga (Kaz.) vaka (TT.)

4adi~ (Ar.) hadIYs (Kaz.) hadis (TT.)

hal\I~at (Ar.) hal(1yqat (Kaz.) hakikat (TT.)

hal~ (Ar.) halaYIq (Kaz.) halk (TT.)


hiläfet (Ar.) hahyfat (Kaz.) hilafet (TT.)

hikäye (Ar.) hiykaye (Kaz.) hikaye (TT.)

hisäb (Ar.) hIysap (Kaz.) hesap (TT.)

~ä'ir (Ar.) ~aYIr (Kaz.) ~air (TT.)

~er1'at (Ar.) ~anygat (Kaz.) ~eriat (TT.)

mtimäl (Ar.) Iqtlymal (Kaz.) ihtimal (TT.)

ictihäd (Ar.) icdIygat (Kaz.) i~tihat (TI.)

iltifät (Ar.) iltIyfat (Kaz.) iltifat (TT.)

ya'ni (Ar.) yagmy (Kaz.) yani (TT.)

'azra'il (Ar.) asreyil (KIf.) azrail (TT.)

da'ima (Ar.) daYIma (KIf.) daima (TT.)

Iman (Ar.) Iyman (KIr.) iman (TT.)

imam (Ar.) Iymam (KIr.) imam (TT.)

Iman (Ar.) Iyman (KIf.) iman (TT.)

'imaret (Ar.) Iymarat (KIr.) imaret (TT.)

'ibädet (Ar.) iybadat (KIr.) ibadet (TT.)

~a~ide (Ar.) kasiyda (KIr.) kaside (TT.)

ni4äm (Ar.) mIyzam (KIr.) nizam (TT.)

mrna (Far.) miyna (KIr.) mine (TT.)

mi~al (Ar.) miysal (KIr.) misal (TT.)

neHce (Ar.) natlyca (KIr.) netice (TT.)

val\'ä (Ar.) okuya (KIr.) vaka (TT.)

smr (Ar.) sIykIr (KIr.) sihir (TT.)

~er1'at (Ar.) ~anyat (KIr.) ~eriat (TT.)

tabi'at (Ar.) tabIygat (KIr.) tabiat (TT.)

tabi'i (Ar.) tabIygI (KIr.) tabii (TT.)

tecribe (Ar.) tacInyba (KIr.) teerübe (TT.)

'~ibet (Ar.) aklybet (Tat.) akIbet (TT.)

104

ga'in (Ar.)

mi'de (Ar.)

tell\in (Ar.)

kaYIn (Tat.)

miyde (Tat.)

telklYln (Tat.)

2.1.3. Sonda Ünsüz Türemesi

hain (TT.)

mide (TT.)

telkin (TT.)

Kelime sonunda, kelimenin aslInda olmayan bir ünsüzün türemesi

olaYIdu.34~imdi Kazak, KIrgIz ve Tatar Türkc;elerinde kelime sonunda meydana

gelmi~ ünsüz türemeleri ömeklerini siralayallm.

bäl\i (Ar.) baqIY (Kaz.) baki (TT.)

'ilmi (Ar.) gIlmIY (Kaz.) ilmi (TI.)


kitab (Ar.) kitap~a (Kaz.) kitap (TT.)

medeni (Ar.) madeni y (Kaz.) medeni (TT.)

me~ela (Ar.) maselen (Kaz.) mesela (TT.)

vallahi (Ar.) OllahlY (Kaz.) vallahi (TT.)

fani (Ar.) paniy (Kaz.) fäni (TI.)

siyasi (Ar.) sayaslY (Kaz.) siyasi (TT.)

&abi (Ar.) sabiy (Kaz.) sabi (TT.)

tab!'i (Ar.) tabIygIY (Kaz.) tabii (TT.)

tal!te (Far.) taqtay (Kaz.) tahta (TT.)

tMig (Ar.) tanyhIY (Kaz.) tarih (TT.)


ya'ni (Ar.) yagnIY (Kaz.) yani (TT.)

edebi (Ar.) adabiy (KIr.) edebi (TT.)

guda (Par.) kuday (Ku.) huda (TT.)

medeni (Ar.) madanIY (KIr.) medeni (TT.)

me~ela (Ar.) maselen (KIr.) mesela (TT.)

sumay (Far.) sumay (KIr.) zuma (TT.)

turbe (Ar.) turbat (KIr.) türbe (TI.)

bad (Far.) barem (Tat.) bari (TT.)

34 bk. Co~kun, age., s.29.

105

dab.l (Ar.)

reff (Ar.)

2.2. ÜNsüz DÜ~MESi

dakiy (Tat.)

raft (Tat.)

dahi (TT.)

raf(TT.)

<;e~itli fonetik etkiler altlndaki ke1imelerdeki ünsüzün dü~mesi olaYldlr. 35

Ünsüz dü~mesi hadisesi hem ön seste hem de i9 ve son seste görülen bir ses olaYldlr.

~imdi üzerinde 9ah~t1g1mlz lehgelerimizde mevcut olan ünsüz dü~me1erini aynntlh

bir ~eki1de inceleye1im :

2.2.1. Ba~ta Ünsüz Dü~mesi

Ba~taki ünsüz dü~meleri örnekleri en fazla h- ve v- ünsüzlerinde kar~lmlza

91kmaktadu. Bu ünsüzler SlZlCl ve tonsuz olma özelliklerinden dolaYI kolayca

dü~mektedirler. BazI kelimelerde ise dü~en h- ve v- ünsüzlerinin yarundaki düz

ünlülerin yuvarlakla~t1g1 görülmektedir.

4äfi~ (Ar.)

heybet (Ar.)

4ayvän (Ar.)

4ayvänät (Ar.)

4al\il\at (Ar.)

4elvä (Ar.)

hefte (Far.)

4aräm (Ar.)

heva (Ar.)

4äkim (Ar.)

heläk (Ar.)

4areket (Ar.)

4arf(Ar.)

heves (Ar.)

hica' (Ar.)

35 .• bk. Oz~elik, age., 8.59.

ablz (Kaz.)

aybat (Kaz.)

ayvan (Kaz.)

ayvanat (Kaz.)

aqiyqat (Kaz.)

aluva (Kaz.)

apta (Kaz.)

aram (Kaz.)

ava (Kaz.)

äkim (Kaz.)

älek (Kaz.)

äreket (Kaz.)

ärip (Kaz.)

äves (Kaz.)

ece (Kaz.)

106

haftz (TT.)

heybet (TT.)

hayvan (TT.)

hayvanat (TT.)

hakikat (TT.)

helva (TT.)

hafta (TT.)

haram (TT.)

hava (TT.)

hakim (TT.)

helak (TT.)

hareket (TT.)

harf(TT.)

heves (TT.)

hece (TT.)

4isäb (Ar.) esep (Kaz.) hesap (TT.)

h19 (Far.) e~ (Kaz.) hi9 (TI.)

vebäl (Ar.) obal (Kaz.) vebal (TT.)

vallahi (Ar.) OllahlY (Kaz.) vallahi (TT.)


vatan (Ar.) otan (Kaz.) vatan (TT.)

vicdän (Ar.) öcdan (Kaz.) vicdan (TT.)

vekll (Ar.) ökil (Kaz.) vekil (TT.)

4ukm (Ar.) ökim (Kaz.) hüküm (TT.)

4ukumet (Ar.) ökimet (Kaz.) hükfimet (TT.)

viläyet (Ar.) ölayat (Kaz.) vilayet (TT.)

huner (Far.) öner (Kaz.) hüner (TT.)

va~iyyet (Ar.) ösiyet (Kaz.) vasiyet (TT.)

4acc (Ar.) aCI (KIr.) hac (TT.)

4äcc (Ar.) aCI (KIr.) hacI (TT.)

4adl~ (Ar.) adls (KIr.) hadis (TT.)

4~(Ar.) ak (KIr.) hak (TT.)

4al\äret (Ar.) akarat (KIr.) hakaret (TT.)

4elvä (Ar.) alba (KIr.) helva (TT.)

heläk (Ar.) alek (KIr.) helak (TT.)

hefte (Far.) apta (KIr.) hafta (TT.)

4areket (Ar.) araket (KIr.) hareket (TT.)

4arf(Ar.) arIp (Ku.) harf(TT.)

semä' (Ar.) asman (KIr.) sema (TT.)

4ayvän (Ar.) ayban (KIr.) hayvan (TT.)

41le (Ar.) ayla (KIr.) hile (TT.)

4ayrän (Ar.) ayran (KIr.) hayran (TT.)

4äzir (Ar.) aZIr (KIr.) hazIr (TT.)

hicä' (Ar.) ece (KIr.) hece (TT.)

h19 (Far.) e9 (KIr.) hi9 (TI.)

4ikmet (Ar.) ekimet (KIr.) hikmet (TT.)


4isäb (Ar.) esep (KIr.) hesap (TT.)

. val\'ä (Ar.) okuya (KIr.) ni 'met (TT.)

107

vefä' (Ar.) opa (KIr.) vefa (TT.)


va&iyyet (Ar.) osuyat (KIr.) vasiyet (TT.)

4ukümet (Ar.) ökmöt (KIr.) hükümet (TT.)

veldl (Ar.) ökül (KIr.) vekil (TT.)

4ukm (Ar.) öküm (KIr.) hüküm(TT.)

huner (Far.) önör (KIr.) hüner (TT.)

vebäI (Ar.) ubal (KIr.) vebal (TT.)

vicdän (Ar.) ucdan (KIr.) vicdan (TT.)

vucüd (Ar.) ucut (KIr.) vücut (TT.)

4urmet (Ar.) urmat (KIr.) hürmet (TT.)

4äcc (Ar.) aCI (Tat.) hacI (TT.)

4äfi~ (Ar.) afIz (Tat.) hafIz (TT.)

hefte (Far.) afta (Tat.) hafta (TT.)

4ammäm (Ar.) amam (Tat.) hamam(TT.)

4aräm (Ar.) aram (Tat.) haram (TT.)

4aräret (Ar.) araret (Tat.) hararet (TT.)

hardal (Ar.) ardal (Tat.) hardal (TT.)

hirmen (F ar.) arman (Tat.) harman (TT.)

4asret (Ar.) asret (Tat.) hasret (TT.)

ha~hä~ (Ar.) a~a~ (Tat.) ha~ha~ (TT.)

hevä (Ar.) awa (Tat.) hava (TI.)

heves (Ar.) awes (Tat.) heves (TT.)

4ayret (Ar.) ayret (Tat.) hayret (TT.)

4ayvän (Ar.) aywan (Tat.) hayvan (TT.)

4äZir (Ar.) azlr (Tat.) hazIr (TT.)

haZm (Ar.)+etmek (TT) azmetmek (Tat.) hazmetmek (TT.)

4azret (Ar.) azret (Tat.) hazret (TT.)

4aIäl (Ar.) eial (Tat.) heial (TT.)

4eIvä (Ar.) elva (Tat.) heiva (TT.)

hem (Far.) em (Tat.) hem (TT.)

hand~ (Ar.) endek (Tat.) hendek (TT.)

heb (Far.) ep (Tat.) hep (TT.)

hargele (Far.) ergeie (Tat.) hergele (TT.)

108

4arlf (Ar.) erif (Tat.) herif(TT.)

'aybe (Ar.) eybe (Tat.) heybe (TT.)

4i~~e (Ar.) isse (Tat.) hisse (TT.)

huner (Far.) üner (Tat.) hüner (TI.)

4urmet (Ar.) ürmat (Tat.) hürmet (TT.)

BaZI ahnt! kelimeierin ba~Indaki n ünsüzünün de dü~tügü göze 9 arpmaktadlr.

Bu ses hadisesinin ömekler sadece Klrglz Türkgesinde görülmektedir.

nar, enar (Far.) ar (KIr.) nar (TT.)

nebat (Ar.) abat (KIr.) nebat (TT.)

na+9ar (Far.) a9ar (KIr.) na9ar(TT.)

namaz (F ar.) amaz (Kir.) namaz (TT.)

namus (Ar.) amiZ (KIr.) namus (TT.)

na~14at (Ar.) asaat (KIr.) nasihat (TT.)

nl~ter (F ar.) a~tar (KIr.) ne~ter (TT.)

ne~r (Ar.) aZIr (KIr.) nezr (TT.)

nazuk (F ar.) azik (KIr.) nazik (TT.)

nem (Far.) 1m (KIr.) nem (TT.)

niyaz (Far.) IYaz (KIr.) niyaz (TT.)

AkiCI r- ünsüzünün 'kelime ba~Inda dü~mesi hadisesi sadece Kazak

Türkgesinde ve tek ömekte görülmektedir. Bu ses olaYlnda kelime ba~Indaki r

ünsüzünün dü~mesiyle yarundaki yuvarlak u- ünlüsünün düzle~erek 1 ünlüsüne

dönü~tügü de dikkat gekmektedir.

rUzgär (Far.) Izgar (Kaz.) rüzgar (TT.)

BazI kelime1er ise ba~taki t- ünsüzünün dü~mesini ömeklendirmektedir. Bu

ses olaYlmn Tatar Türk<;esinde ömegi olmamakla beraber diger iki lehgede birer

ömegi mevcuttur.

te'§lr (Ar.)

te'§lr (Ar.)

aser (Kaz.)

aser (KIr.)

109

tesir(TT.)

tesir (TT.)

2.2.2. Ortada Ünsüz Dü~mesi

Arap9a-Fars9a kelimelerde ortadaki ~eddeli seslerin dü~mesi hadisesine sIk9a

rasianmaktadir.

dukkän (Ar.) düken (Kaz.) dükkful (TT.)

~uvvet (Ar.) quvat (Kaz.) kuvvet (TT.)

maqabbet (Ar.) maqabat (Kaz.) muhabbet (TT.)

me~a~at (Ar.) ma~aqat (Kaz.) me~akkat (TT.)

mu'allim (Ar.) mugahm (Kaz.) muallim(TT. )


'izzet (Ar.) izet (Kaz.) izzet (TT.)

ehemmiyyet (Ar.) aamIyat (Ku.) ehemmiyet (TT.)

ecinnl (Ar.) aClna (Ku.) ecinni (TT.)

el4amdulillah (Ar.) alkamdu (Ku.) elhamdülillah(TT. )

b~äl (Ar.) bakal (Kir.) bakkal (TT.)

cebbär (Ar.) capar (Kir.) cebbar (TT.)

dukkän (Ar.) dükön (Ku.) dükkful (TT.)

4i~~e (Ar.) ese (Ku.) hisse (TT.)

'izzet (Ar.) Izat (Ku.) izzet (TT.)

~uvvet (Ar.) kubat (Ku.) kuvvet (TI.)

maqalle (Ar.) maala (KIr.) mahalle (TT.)


mu'allim (Ar.) mugalim (Ku.) muallim (TT.)

~arräf (Ar.) sarap (Ku.) sarraf (TT .)


tevekkul (Ar.) tobokel (KIr.) tevekkül (TT.)

ummet (Ar.) ümöt (KIr.) ümmet (TT.)

cibilliyet (Ar.) cibiHyet (Tat.) cibilliyet (TT.)

cubbe (Ar.) cübe (Tat.) cübbe (TI.)

deyyfi§ (Ar.) deyüz (Tat.) deyyus (TT.)

ehemmiyyet (Ar.) emiyet (Tat.) ehemmiyet (TT.)

evvel (Ar.) evel (Tat.) evvel (TT.)

110

hrzr+ ilyäs (Ar.) kldIrlez (Tat.) hIdIrellez (TT.)

~uvvet (Ar.) kuwet (Tat.) kuvvet (TT.)

ma4abbet (Ar.) mabet (Tat.) muhabbet (TT.)

4aleb (Ar.) malebe (Tat.) muhallebi (TT.)

mu'azzez (Ar.) muaziz (Tat.) muazzez (TT.)


v~iyye (Ar.) oka (Tat.) okka (TT.)


t~iye (Ar.) taklya (Tat.) takke (TT.)

ternenna (Ar.) temane (Tat.) ternenna (TT.)

teneffus (Ar.) tenefüs (Tat.) teneffüs (TT.)

tuccär (Ar.) tucar (Tat.) tüccar (TI.)

dükkan (Ar.) tükan (Tat.) dükkän (TT.)

Arap~a-Farsya kelime1erin yogunda ortadaki h- ve v- ünsüzlerinin dü~tügü

görülmektedir. Bu ünsüzlerin dü~mesiyle bazI ke1imelerde uzun ünlüler ortaya

YIkml~tIr. Ünlülerle ilgili ses olaylarl incelenirken bunlarla ilgili aynntIh bilgiler

verilmi~tir. ~imdi kelime ortaslnda meydana gelen h- ve v- dü~melerinin ömeklerini

sualayahm:

estagfirullah (Ar.) astapIralla (Kaz.) estagfurullah(TT. )


ba4~ (Ar.) bas (Kaz.) bahs (TT.)

tahäret (Ar.) däret (Kaz.) taharet (TT.)

~ahve (Ar.) kafe (Kaz.) kahve (TT.)

~ahr (Ar.) kar (Kaz.) kahIr (TT.)

kohne (Far.) köne (Kaz.) köhne (TI.)

ma4keme (Ar.) makeme (Kaz.) mahkeme(TT. )

muhr (Far.) mör (Kaz.) mühür(TT.)

ehemmiyyet (Ar.) aamIyat (Ku.) ehemmiyet (TT.)

na~lhat (Ar.) asaat (KIr.) nasihat (TT.)

äheste (Far.) asta (Ku.) aheste (TT.)

baha(Far.) baa (Ku.) paha (TT.)

pehlevan (Far.) balban (KIr.) pehlivan (TT.)

111

fatma (Ar.) bata (KIr.) fatiha (TT.)

cihän (F ar.) caan (KIr.) cihan (TT.)

cihän -glr (F ar.) caanger (KIr.) cihangir (TT.)

ceräijat (Ar.) caraat (KIr.) cerahat (TT.)

cevap (Ar.) coop (KIr.) cevap (TT.)

tahäret (Ar.) daarat (KIr.) taharet (TT.)

da'va (Ar.) doo (KIr.) dava (TT.)

tabl (Ar.) dool (KIr.) davul (TT.)

devr (Ar.) door(KIr.) devir (TT.)

devlet (Ar.) döölöt (KIr.) devlet (TT.)

devat (Ar.) dööt (KIr.) divit (TT.)

gavgä (Far.) kooga (KIr.) kavga (TT.)

l\ahr (Ar.) kaar (KIr.) kahlr (TT.)

l\ahramän (F ar.) kaannan (KIr.) kahraman (TT.)


gunäh -kar (F ar.) künöökör (KIr.) günahkar (TT.)

ma4alle (Ar.) maala (KIr.) mahalle (TT.)


ma~la4at (Ar.) maslet (KIr.) maslahat (TT.)

me~heb (Ar.) mazap (KIr.) mezhep (TT.)

mi4net (Ar.) meenet (KIr.) mihnet (TT.)

maqkeme (Ar.) mekeme (KIr.) mahkenie (TT.)

mevlid (Ar.) moolut (KIr.) mevlit (TT.)

muhlet (Ar.) möönöt (KIr.) mühlet (TT.)

muhr (Far.) möör (KIr.) mühür (TT.)

nev-ruz (Far.) nooruz (KIr.) nevruz(TT. )

~evab (Ar.) soop (KIr.) sevap (TT.)

~u4bet (Ar.) söömöt (KIr.) sohbet (TT.)



tevbe (Ar.) tobe (KIr.) tövbe (TI.)

taväf(Ar.) toop (KIr.) tavaf(TT.)

tevrat (Ar.) toorat (KIr.) tevrat (TT.)

tavus (Ar.) toos (KIr.) tavus (TT.)

112

zehr (Far.) zaar (Ku.) zehir (TT.)

~ihn (Ar.) zeen (Ku.) zihin (TT.)

~ev~ (Ar.) zook (KIr.) zevk (TT.)

salplr (Ar.) zoor (Ku.) sahur (TT.)

ejderha (Ar.) ajdera (Tat.) ej derha (TT.)

ha~hä~ (Ar.) a~a~ (Tat.) ha~ha~ (TT.)

b$~ (Ar.) bas (Tat.) bahis (TT.)

bahädur (Far.) batIr (Tat.) bahadlr (TT.)

cer§.4at (Ar.) ceraat (Tat.) cerahat (TT.)

tenhä (Ar.) dena (Tat.) tenha (TT.)

deh~et (Ar.) de~et (Tat.) deh~et (TT.)

dirhem (Ar.) drem (Tat.) dirhem (TT.)

ehemmiyyet (Ar.) emiyet (Tat.) ehemmiyet (TT.)

imti4än (Ar.) imtaan (Tat.) imtihan (TT.)

i4timäl (Ar.) itimal (Tat.) ihtimal (TT.)

~abähat (Ar.) kabaa (Tat.) kabahat (TT.)

~ahr (Ar.) kaar (Tat.) kahlr (TT.)

~ahve (Ar.)+altl (TT) kawaltl (Tat.) kahvaltl (TT.)

~ahve (Ar.) kawe (Tat.) kahve (TT.)

levha (Ar.) lewa (Tat.) levha (TT.)

m$abbet (Ar.) mabet (Tat.) muhabbet (TT.)

maqcub (Ar.) macup (Tat.) mahcup (TT.)

haleb (Ar.) malebe (Tat.) muhallebi (TT.)

m$alle (Ar.) malle (Tat.) mahalle (TT.)

m$ärebe (Ar.) marebe (Tat.) muharebe (TT.)

m$~er (Ar.) ma~er (Tat.) mah~er (TT.)

merhabä (Ar.) meraba (Tat.) merhaba (TT.)

mucevher (Ar.) mucever (Tat.) mücevher (TT.)

muhendis (Ar.) müendis (Tat.) mühendis (TT.)

pehlevän (Far.) pelwan (Tat.) pehlivan (TT.)

perhlz (F ar. ) pedz (Tat.) perhiz (TT.)

r§.4at (Ar.) raat (Tat.) rahat (TT.)

ser-ho~ (Far.) san~ (Tat.) sarho~ (TT.)

seher (Ar.) ser (Tat.) seher (TT.)

113

~ähln (Far.) ~ain (Tat.) ~ahin (TT.)

~ähid (Ar.) ~ait (Tat.) ~ahit (TT.)

~ehld (Ar.) ~eit (Tat.) ~ehit (TT.)

~ihre (F ar. ) ~ere (Tat.) ~ehre (TI.)

~a'riyye (Ar.) ~erye (Tat.) ~ehriye (TT.)

terhane (F ar.) tarana (Tat.) tarhana (TT.)

vallahi (Ar.) vallaa (Tat.) vallahi (TT.)

yahni (Far.) yane (Tat.) yahni (TT.)

za4met (Ar.) zamet (Tat.) zahmet (TT.)

zehr (Far.) zer (Tat.) zehir (TT.)

Orta hecede c- ünsüzünün dü~mesi hadisesi Kazak Türkyesinde tek örnekte

görülmektedir.

mescid (Ar.) me~it (Kaz.) mescit (TT.)

Bunlann dl~lnda kelime iyinde r, g, g, y, n, s, b, 1, t, m, k ünsüzlerinin

dü~mesini örneklendiren kelimelerde buiunmaktadlr.

ej derha (F ar.) acdaha (Kaz.) ej derha (TT.)

estagfrrullah (Ar.) astapIralla (Kaz.) estagfurullah (TT.)

legleg (Far.) kökek (Kaz.) . leylek (TT.)

l\äbiliyyet (Ar.) qabilet (Kaz.) kabiliyet (TT.)

4ay~iyyet (Ar.) qasiyet (Kaz.) haysi yet (TT.)


in~äf(Ar.) rusap (Kaz.) insaf (TT.)

isräf (Ar.) slrap (Kaz.) israf(TT.)

~adrenc (Far.) ~at1ra~ (Kaz.) satran~ (TT.)

~adrenc (F ar. ) 9at1ra~ (Ku.) satran~(TT. )

der-bent (Far.) dere (KIr.) derbent (TT.)

in~äf(Ar.) Isap (KIr.) insaf (TT.)

hali~ (Ar.) kas (Ku.) halis (TT.)

birin~ (Far.) kürü9 (Ku.) pirin~ (TI.)

mfibarek (Ar.) maarek (KIr.) mübarek (TT.)

114

me seid (Ar.) mevit (Ku.) meseit (TT.)

mesken (Ar.) meken (KIr.) mesken (TT.)

mive (Far.) mömö (KIr.) meyve (TT.)

mu~te (Far.) mu~ (KIr.) mu~ta (TT.)

niyyet (Ar.) neet (KIr.) niyet (TT.)

fermän (F ar.) palman (KIr.) ferman (TT.)

temyiz (Ar.) taza (KIr.) temiz (TT.)

surun (Far.) ustun (KIr.) sütun (TI.)

'a1eykum+se1äm (Ar.) a1ekimse1am(Tat. ) a1eykümselam(TT. )

algibä (Ar.) asaba (Tat.) akraba (TT.)

käga~, käg~ (F ar.) käät (Tat.) käglt (TT.)


keyf(Ar.) kip(Tat.) keyif (TT.)

hay~iyyet (Ar.) pasiyet (Tat.) haysiyet (TT.)

penir (F ar.) pener (Tat.) peynir (TT.)

birine (Far.) pirij (Tat.) pirin~ (TT.)

~äder-~eb (Far.) ~a~ap (Tat.) var~af (TT.)

~är-yek (Far.) ~erlk (Tat.) ~eyrek (TT.)

tevbe (Ar.) tew (Tat.) tövbe (TT.)

2.2.3. Sonda Ünsüz Dü~mesi

Kazak, KUgIZ ve Tatar lehvelerinde son ses1erde h, n, s, r, k, 1, v seslerinin

dü~mesini ömeklendiren kelimeiere sIkva rast1anmaktadlr.

Kelime ivinde oldugu gibi ke1ime sonunda da h- ve v- ünsüz1erinin dü~mesini

ömeklendiren kelimeler buiunmaktadlr. Özellikle Kuglzea' da bu ~eki1deki

kelimelerin bir kIsmlnda da h- ve v- ünsüz1erinin dü~mesi ile ortaya vlkml~ uzun

ünlüler göze varpmaktadlr.

estagfrrullah (Ar.)

allah (Ar.)

gunäh (F ar.)

nikäh (Ar.)

astaplralla (Kaz.)

alla (Kaz.)

küna (Kaz.)

neke (Kaz.)

115

estagfurullah (TT.)

allah (TT.)

günah (TI.)

nikäh (TT.)

bismillah (Ar.) pismella (Kaz.) bismillah (TT.)

allah (Ar.) alla (KIr.) allah (TT.)

elqamdulillah (Ar.) alkamdu (KIr.) elhamdülillah(TT. )

div (Far.) döö (Kir.) dev (TT.)

i'llällah (Ar.) ildalda (KIr.) illallah (TT.)

in ~a' e (Ar.) in~aalla (KIr.) in~allah (TT.)

kuläh (Far.) külö (KIr.) külah (TT.)

mekrüh (Ar.) makröö (KIr.) mekruh (TT.)

nikä4 (Ar.) nike (Ku.) nikäh (TI.)

peläv, piläv (Far.) paloo (KIr.) pilav (TT.)

~äh (Far.) ~aa (KIr.) ~ah (TT.)


tesb14 (Ar.) tespe (Ku.) tespih (TT.)

allah (Ar.) alla (Tat.) allah (TT.)

bismillah (Ar.) bismilla (Tat.) bismillah (TT.)

gunäh (F ar.) güna (Tat.) günah (TT.)

i~tihä' (Ar.) I~ta (Tat.) i~tah (TT.)

ikräh (Ar.) ikra (Tat.) ikrah (TT.)

illallah (Ar.) illalla (Tat.) illallah (TT.)

in ~ä' e (Ar.) in~alla (Tat.) in~allah (TT.)

l\adeh (Ar.) kade (Tat.) kadeh (TT.)

mä ~ä' e+allah (Ar.) ma~alla (Tat.) ma~allah (TT.)

nikä4 (Ar.) nikä (Tat.) nikäh (TT.)

päd~äh (Far.) padI~a (Tat.) padi~ah (TT.)

yä+allah (Ar.) yalllaaa (Tat.) yallah (TT.)

Bunlann dI~Inda ahntl kelimelerde n, s, r, k, m ünsüzlerinin dü~tügü

kelimeler de bulunmaktadir. Bu ömekleri ~u ~ekilde siralayabiliriz :

dur-bIn (Far.) dürbi (Kaz.) dürbün (TT.)

mil\nätls (Ar.) magnlt (Kaz.) miknatls (TT.)

mIrä§ (Ar.) mura (Kaz.) miras (TT.)

minber (Ar.) minbe (Kaz.) minber (TT.)

hul\ul\ (Ar.) huq (Kaz.) hukuk (TT.)

116

~u~ur (Ar.)

tamäm (Ar.)

räsugt (Far.)

nukus (KIr.)

tama (KIr.)

rast (Tat.)

kusur (TT.)

tamam (TT.)

rastik (TT.)

"s" sesi genellikle kendinden sonra gelen ünsüzlerin dü~mesine sebep olur.

Di~ eti ünsüzü olan "t" sesi de hem patlaYIci özelliginden dolaYI hem de "s" sesinin

etkisiyle son seste kolayhkla dü~mektedir. BazI kelimelerde ise ht ünsüz grubunun

tonsuz patlaytCI ünsüz olan "t" nin dü~mesiyle k'ya dönü~tügü görülmektedir.

bed-baht (Far.) beybaq (Kaz.) bedbaht (TT.)

bereket (Ar.) bereke (Kaz.) bereket (TT.)

dust (Far.) dos (Kaz.) dost (TT.)

durust (Far.) duns (Kaz.) dürüst (TT.)

i~äret (Ar.) i~yara (Kaz.) i~aret (TT.)

mest (Far.) mas (Kaz.) mest (TT.)

fur~at (Ar.) mur~a (Kaz.) ftrsat (TT.)

taht (Far.) taq (Kaz.) taht (TT.)

baht (Far.) bak (KIr.) baht (TT.)

bereket (Ar.) bereke (KIr.) bereket (TT.)

behi~t (F ar.) beyi~ (Kir.) behi~t (TT.)

cemä'at (Ar.) cama (KIr.) cemaat (TT.)

däni~-mend (F ar.) danI~man (KIr.) dani~ment (TT.)

der-bent (Far.) dere (KIr.) derbent (TT.)

dust (Far.) dos (Ku.) dost (TT.)

durust (Far.) durus (KIr.) dürüst (TI.)

~iyämet (Ar.) kaYIm (KIr.) klyamet (TT.)

mesh (Ar.) maaSI (KIr.) mest (TT.)

mest (Far.) mas (KIr.) mest (TT.)

nak;d (Ar.) nak (KIr.) nakit (TT.)

taht (Far.) tak (KIr.) taht (TT.)

~abähat (Ar.) kabaa (Tat.) kabahat (TT.)

mest (Far.) mes (Tat.) mest (TT.)

cuft (Far.) ~Ip (Tat.) 9ift (TT.)

117

2.3. ÜNsüz TEKLE~MESi

Arap~a ve Fars~a' daki ~eddeli kelimelerde i9 ses ünsüzlerindeki asli ikizligin

tekle~erek kayboimasl olaYIdir. Bu durum kelimelerin kolay telaffuz edilebilme

nedenine baglanabilir.

dukkan (Ar.) düken (Kaz.) dükkän (TT.)

~uvvet (Ar.) quvat (Kaz.) kuvvet (TT.)

maqabbet (Ar.) maq ab at (Kaz.) muhabbet (TT.)

me~a~at (Ar.) ma~aqat (Kaz.) me~akkat(TT. )

mu'allim (Ar.) mugahm (Kaz.) muallim(TT. )


'izzet (Ar.) izet (Kaz.) izzet (TT.)

ehemmiyyet (Ar.) aamIyat (KIr.) ehemmiyet (TT.)

ecinni (Ar.) aCIna (Ku.) ecinni (TT.)

e14amdulillah (Ar.) alkamdu (Ku.) elhamdülillah (TI.)

b~al (Ar.) bakal (Ku.) bakkal (TT.)

cebbär (Ar.) capar (KIr.) cebbar (TT.)

dukkan (Ar.) dükön (Ku.) dükkän (TT.)


'izzet (Ar.) . Izat (Kir.) izzet (TT.)

~uvvet (Ar.) kubat (Ku.) kuvvet (TT.)

maqalle (Ar.) maala (KIr.) mahalle (TT.)


mu'allim (Ar.) mugalim (KIr.) muallim (TT.)

~arräf (Ar.) sarap (KIr.) sarraf (TT.)


tevekkul (Ar.) tobokel (Kir.) tevekkül (TT.)

ummet (Ar.) ümöt (KIr.) ümmet (TT.)

cibilliyet (Ar.) cibiliyet (Tat.) cibilliyet (TT.)

cubbe (Ar.) cübe (Tat.) cübbe (TT.)

deyyU~ (Ar.) deyüz (Tat.) deyyus (TT.)

ehemmiyyet (Ar.) emi yet (Tat.) ehemmiyet (TT.)

118

evvel (Ar.) evel (Tat.) evvel (TT.)

hIZr+ilyäs (Ar.) kIdIrlez (Tat.) hIduellez (TT.)

~uvvet (Ar.) kuwet (Tat.) kuvvet (TT.)

m$abbet (Ar.) mabet (Tat.) muhabbet (TT.)

qaleb (Ar.) malebe (Tat.) muhallebi (TT.)

mu'azzez (Ar.) muaziz (Tat.) muazzez (TT.)


~iyye (Ar.) oka (Tat.) okka (TT.)


täk;iye (Ar.) takIya (Tat.) takke (TT.)

ternenna (Ar.) temane (Tat.) temenna (TT.)

dükkän (Ar.) tükan (Tat.) dükkan (TT.)

2.4. ÜNSÜZ iKizLE~MESi

Sözün peki~tirilmesi amacIyla herhangi bir kelime veya dil birliginin daha

vurgulu bir ~ekilde söylenmesi sonucu, kelime bünyesinde ashnda olmayan birtakIm

sesler ortaya 9Ikmakta veya ses olaylan gözlenebilmektedir ki bunlar fonetik

peki~tirme unsuru sayIlmaktadIr.36 Ünsüz ikizle~meleri özellikle t, y, m, p

ünsüzlerinde görülmektedir.37 iy seste iki ünlü arasInda bulunan bazI ünsüzlerin,

bazen kuvvetli vurgulamalara, bazen de sebebi tam anla~Ilmayan fonetik degi~imlere

bagh olarak ikizle~tikleri görülür.38 Bu ses olaYl ile ilgili kelimeier sadece Tatar

Türkyesinde mevcuttur. Kazak ve KIrgIz Türkyesinde ise ünsüz ikizle~mesi ile ilgili

kelimeiere rastlanmamaktadIr.

kafir (Ar.)

~at'iyyen (Ar.)

<;ille (Far.)

kappIr (Tat.)

kattiyen (Tat.)

~nle (Tat.)

kafir (TT.)

katiyen (TT.)

9ile (TI.)

36 Ahat Üstüner, "Türk~ede Fonetik Peki~tirmeden Kaynaklanan Ünsüz ikizle~meleri", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri II, 24-29 Eylü12000, TDK Yay., Ankara 2007, s. 1881. 37 Fatma Özkan, Osmaniye Tatar AgZl, TDK Yay., Ankara 1997, s.29. 38 bk. Gülseren, age., s. 103.

119

2.5. HECE DÜ~MESi (Haploloji)

Bir gramer birliginde arka arkaya gelen ve ses bakimindan birbirine benzeyen

iki heceden birinin bazen eridigi, dü~tügü görülür. Böylece 0 iki hece bir hece haline

gelir. i~te bu hadiseye, bir hecenin, bir ses toplulugunun dü~mesi hadisesine hece

dü~mesi adini veriyoruz.39

taharet (Ar.) däret (Kaz.) taharet (TT.)

l\ahr (Ar.) kär (Kaz.) kahu (TT.)

l\äbiliyet (Ar.) qabilet (Kaz.) kabiliyet (TT.)

mil\natis (Ar.) magnlt (Kaz.) miknatls (TT.)

hu~u~ (Ar.) huq (Kaz.) hukuk (TT.)

elhamdulillah (Ar.) alkamdu (KIr.) elhamdülillah (TI.)

äheste (Far.) asta (KIr.) aheste (TT.)

fätiha (Ar.) bata (KIr.) fatiha (TT.)

der+bend (F ar.) dere (Ku.) derbent (TT.)

l\iyämet (Ar.) kaYIm (KIr.) klyamet (TT.)

ma~lahat (Ar.) maslet (KIr.) maslahat (TT.)

mu~te (Far.) mu~ (Kir.) mu~ta (TT.)

temyiz (Ar.) taza (KIr.) temiz (TT.)

bahädur (Far.) batlr (Tat.) bahadir (TT.)

dirhem (Ar.) drem (Tat.) dirhem (TT.)

ehemmiyet (Ar.) emiyet (Tat.) ehemmiyet (TT.)

hIZr + ilyas (Ar.) kidirlez (Tat.) hidirellez (TT.)

keyf (Ar.) kip (Tat.) keyif(TT.)

haleb (Ar.) malebe (Tat.) muhallebi (TT.)

mahalle (Ar.) malle (Tat.) mahalle (TT.)

muharebe (Ar.) marebe (Tat.) muharebe (TT.)

räsuht (Far.) rast (Tat.) rastlk (TT.)

seher (Ar.) ser (Tat.) seher (TT.)

tevbe (Ar.) tew (Tat.) tövbe (TI.)

zehr (Far.) zer (Tat.) zehir (TT.)

39 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., i stanb ul 2002, s. 52.

120

2.6. A YKIRILA~MA

Kazak, KIrgIz ve Tatar Türk<;eIerindeki Arap<;a-Farsc;a kelimelerdeki bütün

-11- aklCI ünsüz <;iftleri aykInIa~ma sonucu -Id-' ye dönü~mü~tür. Aynca Kazak

Türkc;esinde -nn- akIcI ünsüz <;iftlerinin de aykInIa~ma sonucu -nd-'ye dönü~tügü

görüImektedir. Ancak Tatar Türkc;esinde bu ses hadisesi sadece tek kelimede

bul unmaktadu.

mevIä (Ar.) molda (Kaz.) molla (TT.)

sunnet (Ar.) sündet (Kaz.) sünnet (TI.)

allah (Ar.) alda (KIr.) allah (TT.)

delläl (Ar.) daIdal (KIr.) tellal (TT.)

i'llällah (Ar.) ildalda (KIr.) illallah(TI .)

'illet (Ar.) ildet (KIr.) illet (TT.)

kelle (Far.) kelde (KIr.) kelle (TT.)

celläd (Ar.) celdat (Tat.) cellat (TI.)

2.7. BENZE~ME

Bir kelime ic;inde bulunan ünsüzIerden birisinin, kom~u ya da uzak öteki

ünsüze, ton ve bogumlanma noktalarl bakImIndan, benzemesi olaYIna ünsüz

benze~mesi adl verilir.40 Ger<;ekte bütün ses olayIarl kolay söyIeme egiliminden

kaynaklanmaktadlr. ister ünIü olsun, ister ünsüz olsun bir sesin ba~ka bir ses uymasl

benze~me kurahna dayanmaktadu. 41

-s- > -~-

Bu benze~me olaYInIn ömegi KIrgIz Türk<;esinde kelime ba~lnda ve bir

kelimede görüImektedir. Kazak ve Tatar Türk<;eIerinde ise bu ses hadisesinin ömegi

buIunmamaktadIr.

40 bk. Gülensoy, age., s. 329. 41 Fuat Bozkurt, Türkiye Türk~esi (Türk~e Ögretiminde Yeni Bir Yöntem), Kapl Yay., istanbul 2004, s. 128.

121

~adrenc (F ar. )

-n- > -1-

insan (Ar.)

meymün (Ar.)

~em'(Ar.)+-dan (Far.)

i~n (Ar.)

meymün (Ar.)

c;at1ra~ (Tat.)

insal (Kaz.)

maymIl (Kaz.)

~amdal (Kaz.)

IZII (Kaz.)

maymIl (KIr.)

2.8. GÖ<;Ü~ME (Metatez)

satran~ (TT.)

insan (TT.)

maymun (TT.)

~amdan (TT.)

izin (TT.)

maymun (TT.)

Kelime ic;indeki kom~u ve uzak seslerin yer degi~tirmesi olaYIdu. 42 Göc;ü~me

vogu zaman aC;IkhgI daha yüksek olan bir sesin kelime ba~lna, daha dü~ük olanIn

kelime sonuna dogru kayna~masl ~eklinde olur.43 Bu ses hadisesinin Tatar

Türkc;esinde ömegi bulunmamaktadu.

~aranful (Ar.) qalampIr (Kaz.) karanfil (TT.)

la'net (Ar.) nälet (Kaz.) lanet (TT.)

cinäyet (Ar.) kIyanat (KIr.) cinayet (TT.)

feill (Ar.) b il te (KIr.) fitil (TT.)

la'net (Ar.) naalat (KIr.) lanet (TT.)

Göc;ü~me en ziyade c;ok heceli kelimelerde ic;seste kar~Ila~an iki seste~in yer

degi~tirmesiyle olur.44

cevher (Ar.)

deryä (F ar.)

dunyä (Ar.)

kahvar (Kaz.)

dayra (Ku.)

düynö (KIr.)

cevher (TT.)

derya (TT.)

dünya (TI.)

42 Hülya Kasapoglu <;engel, Klrglz Türk~esi Grameri Ses ve Sekil Bilgisi, Aks:ag Yay., Ankara 2005, s. 103. 43 Tahsin Banguoglu, Türk~enin Grameri, TDK Yay., Ankara 2007, s. 70. 44 bk. Banguoglu, age., s. 70.

122

2.9. ÜNLÜ-ÜNSÜZ GÖ~Ü~MESi

A~agidaki örneklerde bir ünlü-ünsüz gÖ9ü~mesi vardir. Fakat bu olay bir ünlü

dü~mesi(özellikle vurgusuz orta hece ünlüsü ) ve bunun sonunda yan yana gelen iki

ÜllSÜZün teläffuzunu kolayla~tumak i9in yeniden bir ünlü türemesi ~eklinde de

dü~ünülebilir. 45

fitra (Ar.) bitir (Kaz.) fitre (TT.)

l\ahramän (F ar.) qaharman (Kaz.) kahraman (TT.)

meyl (Ar.) meyli (Kaz.) meyil (TT.)

muslim (Ar.)+-än (Far.) musIlman (Kaz.) müslüman (TT.)

nul\ta (Ar.) noqat (Kaz.) nokta (TT.)

in~äf (Ar.) nisap (Kaz.) insaf(TT.)

israf (Ar.) suap (Kaz.) israf (TT.)

sema' (Ar.) asman (KIr.) sema (TT.)

fitra (Ar.) bi tir (KIf.) fitre (TT.)

muslim (Ar.)+-än (Far.) musulman(Klr. ) müslüman (TT.)

nal\d (Ar.) nakta (Ku.) nakit (TT.)

in~af (Ar.) nisap (Kir.) insaf(TT.)


sutun (Far.) ustun (KIr.) sütun (TI.)


muslim (Ar.)+-an (Far.) müsülman (Tat.) müslüman (TT.)

45 Ali Fehmi Karamanhoglu, Klp~ak Türk~esi Grameri, TDK Yay., Ankara 1994, s. 22.

123

2.10. ÜNSÜZ DEGiSMELERi

2.10.1. Tonlula~ma

p- > b-

Fars9a kelimelerde, genellikle düz-geni~ ünlüler yarundaki kelime ba~I p

ünsüzü tonlula~arak b'ye dönü~mü~tür.46 Bu özelligin örnekleri Kazak ve KIrgIz

Türkgesinde görülürken Tatar Türkgesinde görülmez.

baha (Far.) baga (Kaz.) paha (TT.)

bazar (Far.) bazar (Kaz.) pazar (TT.)

badincan (Ar.) baklacan (Kaz.) pathcan (TT.)


pehlevan (Far.) baluvan (Kaz.) pehlivan (TT.)

pars (Far.) barls (Kaz.) pars (TT.)

penc+~enbe (Far.) bey~enbi (Kaz.) per~embe (TT.)

piyaz (Far.) biyaz (Kaz.) piyaz (TT.)

pfilad (Far.) bolat (Kaz.) polat (TT.)

harbfiz (Far.) darbIz (Kaz.) karpuz (TT.)

baha (Far.) baa (KIr.) paha (TT.)

pehlevän (Far.) balban (KIr.) pehlivan (TT.)

parge (Far.) bar9a (KIr.) par9a (TI.)

perde (F ar.) barda (KIr.) perde (TT.)

peyda (Far.) bayda (Ku.) peyda (TT.)

peygäm-ber (Far.) baygambar (Ku.) peygamber (TT.)

bazar (Far.) bazar (KIr.) pazar (TT.)

perl (Far.) beri (KIr.) peri (TT.)

penc+~enbe (Far.) bey~embi (KIr.) per~embe (TT.)

pe~lmän (Far.) bu~man (KIr.) pi~man (TT.)


124

Kazak ve Tatar Türk~elerinde Arap~a kelimelerde, kelime sonundaki p'nin

tonlula~arak b'ye dönü~tügü de görülmektedir.

'arab (Ar.)

haub (Ar.)

arab (Kaz.)

hatib (Tat.)

arap (TT.)

hatip (TT.)

Kelime ortaslnda da p- > b- degi~imi görülmektedir. Bu kelimelerde p- > b

degi~imi esnaslnda bazI ses olaylan gen;ekle~mi~tir. Bu ses olaylarl ~u ~ekildedir.

Kazak Türk~esinde Arap~a kelimede p- > b- degi~imi esnaslnda kelime

sonunda e ünlüsünün türedigi görülmektedir.

na~lb (Ar.) nesibe (Kaz.) nasip (TT.)

Kazak Türk~esinde Arap~a kelimede p- > b- degi~imi esnaslnda kelime

ortaslndaki h ünsüzünün dü~tügü görülmektedir.

~ubhe (Ar.) ~uba (Kaz.) ~üphe (TT.)

Kazak ve Tatar Türk~elerinde Fars~a kelimelerdeki p- > b- degi~imi ile b'nin

yanlndaki yuvarlak u ünlüsünün düzle~erek I ünlüsÜlle dönü~tügü dikkat

~ekmektedir .

harbuz (Far.)

harbuz (Far.)

-k- > -g-

darbIz (Kaz.)

karblz (Tat.)

karpuz (TT.)

karpuz (TT.)

Tonsoz k ünsüzünün düzenli olarak tonlula~lp g ünsüzüne dönü~mesi

olaYIdlr. Klrglz Türkc;esinde ömegi bulunmamaktadlr. Kazak ve Tatar Türkc;elerinde

ise kelime ba~1 ile kelime ortaslnda görülmektedir.

kevser (Ar.)

mil91ätls (Ar.)

gavsar (Kaz.)

magnlt (Kaz.)

125

kevser (TT.)

mIknatls (TT.)

keman (Far.)

l~ab (Ar.)

-k- > -g-

gemane (Tat.)

lagap (Tat.)

keman (TT.)

lakap (TT.)

Bu ses hadisesinin Tatar Türkgesinde ömegi bulunmamaktadlr. Bu ses

hadisesine Kazak Türkgesinde kelime ba~l ve kelime sonunda, KlrglZ Türkgesinde

ise kelime ortaslnda ve kelime sonunda rastlanmaktadlr.

l\u~ur (Ar.) gUZlr (Kaz.) kusur (TT.)

t~t1r (Ar.) dagdlr (Kaz.) taktir (TT.)

reng (Far.) lrang (KIr.) renk (TT.)

&ad~a (Ar.) sadaga (KIr.) sadaka (TT.)

t~tir (Ar.) tagdir (KIr.) taktir (TT.)

-t- > -d-

Kelime ba~lndaki t-d meselesinde eski imlä dolaYlslyle tereddüte dü~ülecek

bir nokta vardlr. Arap harflerinde t i9in iki harf mevcuttu. Bunlardan te harfi

Türkgede umumiyetle ince kelimelerde, tl harfi ise kahn kelimelerde kullan1l1rdl. i~te

kahn kelimelrde kullanllan bu 11 harfi ise kahn kelimelerde kullamhrdl. i~te kahn

kelimelerde kullanllan bu 11 harfi d'ye dönü~mü~ oldugu muhakkak bulunan

kelimelerde de bir imlä tarzl olarak eski yazl terk edilinceye kadar kullanllml~t!r.

Yani eski yazlda tl hem t, hem de d seslerinin kar~lhgl olarak yazllmaktaydl. Bu

yüzden kahn kelimelerin ba~lndaki t-d degi~ikligini takip etmek 90k gÜ9 bir haIe

gelmi~ bulunmaktadlr.47 Kazak, Klrglz ve Tatar Türkgelerinde de ahnt! kelimelerde

kelime ba~lnda yer alan /t/ genellikle korunurken bazI kelimelerde / d/ ye

dönü~mü~tür.48 Sadece kelime ba~lnda degil kelime ortaslnda ve kelime sonunda da

t -d degi~imine rastlanmaktadlr.

ebcet (Ar.)

t~tir (Ar.)

abcad (Kaz.)

dagdlr (Kaz.)

47 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., i stanb ul 2002, s. 91-92. 48 bk. <;engel, age., s. 87.

126

ebcet (TT.)

taktir (TT.)

danl (Ar.) daqll (Kaz.) tahll (TT.)

taharet (Ar.) daret (Kaz.) taharet (TT.)

ten (Far.) dene (Kaz.) ten (TT.)

~eft-ahl (Far.) ~abdal (Kaz.) ~eftali (TT.)

ictihad (Ar.) lcdahat (Kaz.) i~tihat (TI.)

dane (Far.) daana (KIr.) tane (TT.)

taharet (Ar.) daarat (KIr.) taharet (TT.)

ta 'rif (Ar.) daari P (KIr.) tarif (TT.)

dellal (Ar.) daldal (KIr.) tellal (TT.)

tenmlr (Ar.) dandIr (KIr.) tandlr (TT.)

def(Far.) dap (KIr.) tef(TT.)

dar~in (F ar.) darc;in (KIr.) tarC;ln (TT.)

ta 'yin (Ar.) daYln (KIr.) tayin (TT.)

ten (Far.) den (KIr.) ten (TT.)

tekbir (Ar.) depkir (KIr.) tekbir (TT.)

tanbur (Ar.) dombura (KIr.) tambur (TT.)

~eft-älfi (Far.) ~abdah (KIr.) ~eftali (TT.)

tantana (Ar.) dandana (KIr.) tantana (TT.)

def(Far.) dare (Tat.) tef (TT.)

tenha (Ar.) dena (Tat.) tenha (TT.)

turbe (Ar.) dürbe (Tat.) türbe (TT.)

kelbetän (Ar.) kelbedtn (Tat.) kerpeten (TT.)

-s- > -z-

Tatar Türkc;esinde bu degi~imle ilgili ömekler daha fazla olmakla beraber

Kazak ve Klrglz Türkc;elerinde bir kelimede göze c;arpmaktadu. Kazak ve KUglZ

Türk~elerinde s-z degi~imi ile z'nin yanlndaki yuvarlak u ünlülerini düzle~erek 1

ünlüsüne dönü~tügü göze c;arpmaktadlr.

l\u~ür (Ar.) guzlr (Kaz.) kusur (TT.)

namfis (Ar.) namlZ (Ku.) namus (TT.)

nergis (Far.) nargöz (Tat.) nergis (TT.)

~ifr (Ar.) zlplr (Tat.) slftr (TT.)

127

sunbul (Ar.) zümbül (Tat.) sümbül (TT.)

Tatar Türkgesinde bu degi~imin gergekle~tigi iki kelimede ünsüz dü~mesi

meydana gelmi~tir. Bu kelimeler ~unlardIr:

ba4~ (Ar.)

deyyfi~ (Ar.)

-p- >-ID

gayb (Ar.)

pence (F ar.)

sipäri~ (Far.)

2.10.2. Tonsuzla~ma

baz (Tat.)

deyüz (Tat.)

kaYIm (KIr.)

man9a (Ku.)

Slman~ (Tat.)

bahis (TT.)

deyyus (TT.)

kaYIp (TT.)

pen~e (TI.)

sipari~ (TT.)

Ünsüzlerin bogumianmaiarl slrasInda tonsuzluk niteligi kazanmasl

tonsuzla~ma diye adlandInhr.49

-b- > -p-

ü~ leh~ede de ömekleri mevcut olan bu degi~mede b'nin p'ye dönü~ürken

yanIndaki ince ünlüyü kahnla~tlrdlgl görülmektedir. Kahnla~manln olmadlgl istisnai

b-p degi~imi ömekleri de buiunmaktadlr.

beHi (Ar.) pale (Kaz.) bela (TT.)

~urbä (Far.) sorpa (Kaz.) ~orba (TT.)

teba 'a (Ar.) tap (Kaz.) tebaa (TT.)

~fiban (Far.) ~opan (Kaz.) ~oban (TI.)

cebbar (Ar.) capar (KIr.) cebbar (TT.)

hutbe (Ar.) kutpa (KIr.) hutbe (TT.)

cenabet (Ar.) cinapet (Tat.) cenabet (TT.)

49 bk. Co~kun, age., s. 19.

128

murekkeb (Ar.) morekkep (Tat.) mürekkeb (TT.)

-d- > -t-

Ahnb kelirnelerde ba~ta, ortada ve sonda bulunan d'ler Türkyele~tirrne

temayülünün bir sonucu olarak tonsuzla~arak t'ye dönü~rnü~tür.

päd~äh (F ar.) pat~a (Kaz.) padi~ah (TT.)

tut (Far.) tut (Kaz.) dut (TT.)

~äd (Far.) ~at (Kaz.) ~ad (TT.)

9ader (Far.) yabr (KIr.) yadir (TT.)

~äd (Far.) ~at (KIr.) ~ad (TT.)

deccäl (Ar.) tacaal (KIr.) deccal (TT.)

bahädur (Far.) babr (Tat.) bahadir (TT.)

l\atife (Ar.) katipe (Tat.) kadife (TT.)

dükkän (Ar.) tükän (Tat.) dükkän (TT.)

-g- > k-, q-

Ahntl kelimelerde ön seste bulunan -g- sesi, tonsuzla~arak -k- ve -q

ünsüzüne dönü~rnektedir. Aynca kelime ortasida da bir ömekte bu ses degi~irni

görülmektedir.

garlp (Ar.) kärip (Kaz.) garip (TT.)

kär (Far.)+keff (Ar.) kergi~ (Kaz.) gergef (TT.)

gunäh (Far.) küna (Kaz.) günah (TI.)

gäzi (Ar.) qazi (Kaz.) gazi (TT.)

giybet (Ar.) qaybat (Kaz.) glybet (TT.)

gayret (Ar.) qayrat (Kaz.) gayret (TT.)

galat (Ar.) kalet (KIr.) galat (TT.)

gamrn (Ar.) kam (Ku.) garn (TT.)

ganirnet (Ar.) kanirnet (KIr.) ganirnet (TT.)

gäfil (Ar.) kapil (KIr.) gafil (TT.)


129

garib (Ar.) kanp (KIr.) garip (TT.)

garl\ (Ar.) kark (KIr.) gark (TT.)

giybet (Ar.) kaybat (KIr.) glybet (TT.)

gayret (Ar.) kayrat (KIr.) gayret (TT.)

gazel (Ar.) kazal (Kir.) gaze1 (TT.)

gaZab (Ar.) kazap (KIr.) gazap (TT.)

gazä' (Ar.) kazat (Kir.) gaza (TT.)

gäzi (Ar.) kazi (KIr.) gazi (TT.)

kef- glr (Far.) kepkir (KIr.) kevgir (TT.)

gerden (Far.) kerden (KIr.) gerdan (TT.)

gul (Far.) kül (Kir.) gül (TT.)

gul-istän (Far.) külüstön (Kir.) gülistan (TT.)


gurz (Far.) kürzü (KIr.) gürz (TT.)

gälibä (Ar.) kalIbI (Tat.) galiba (TT.)

gaflet (Ar.) kaplet (Tat.) gaflet (TT.)

garib (Ar.) karIp (Tat.) garip (TT.)

gurbet (Ar.) kurbet (Tat.) gurbet (TT.)

-g- > -k, q-

Kelime ortasinda ve kelime sonunda meydana gelen bu ses hadisesinin ü9

lehgede de ömegi bulunmaktadIr.

s;erag (F ar.)

bag (Far.)

s;erag (F ar. )

legen (Far.)

-m- > -p-

~Iraq (Kaz.)

bak (KIr.)

9Irak (KIr.)

eleken (Tat.)

9Irag (TT.)

bag (TT.)

9Irag (TT.)

legen (TT.)

m ünsüzünün tonsuzla~arak p'ye dönü~mesi hadisesidir. Bu ses hadisesinin

sadece Kazak Türkgesinde ömegi bulunmaktadIr.

130

du~män (Far.)

tamm (Ar.)

-D- > -t-

du~pan (Kaz.)

tap (Kaz.)

dü~man (TT.)

tam (TT.)

n -t degi~imi Kazak ve KIrgIz Türkgelerinde aynl kelimede tek bir ömekte

buiunmaktadlr.

zamän (Ar.)

zaman (Ar.)

-z- >-s-

zamat (Kaz.)

zamat (KIr.)

zaman (TT.)

zaman (TT.)

Bu ses hadisesi incelenen lehgeler arasInda sadece KIrgIzca'da

bulunmaktadlr. Kelime ba~lnda ve kelime i9inde görülen bu ses hadisesinin kelime

sonunda örnegi buiunmamaktadlr.

'azra'll (Ar.)

rizl\ (Ar.)

zekat (Ar.)

sumay (Far.)

2.1 0.3. Süreklile~me

asreyil (KIf.)

IflSkt (KIr.)

seket (KIr.)

surnay (KIr.)

azrail (TT.)

flZIk (TT.)

zekat (TT.)

zurna (TT.)

Dildeki "kolay söyleyi~e yönelme" yönündeki geli~menin dogal sonucu olan

süreklile~me, Orta Türkge döneminden itibaren görülmektedir. PatlaYlcl ünsüzlerin

süreklile~mesi hadisesi, Türkiye Türkgesinin de i9inde bulundugu GüneybatI grubu

Türk lehgelerinde ileri seviyeye ula~ml~t1r. Dogu lehgelerinde ise patlaYlclhk

nispeten korunmu~tur.50


131

-b- > -m-

Arap9a-Farsya ahnt! kelimelerde b ünsüzünün süreklile~erek rn ye dönü~mesi

hadisesi KIrgIz ve Tatar Türkyelerinde sInuh saYIda kelimede buiunmaktadlr. Kazak

Türkyesinde ise bu ses hadisesi ile ilgili kelime ömegi mevcut degildir.

&äbfin (Ar.)

&u4bet (Ar.)

te bä~lr (F ar.)

-d- > -y-

samIn (KIr.)

söömöt (KIr.)

teme~Ir (Tat.)

sabun (TT.)

sohbet (TT.)

te be~ir (TT.)

Daha eski Türkgedeki d ünsüzünün Türkye kelimelerde y'ye dönü~tügü

görülür. Ahnt! kelimelerde bu duruma pek rastlanmaz. Bu nedenle KIrgIz ve Tatar

Türkgelerinde bu ses hadisesinin ömegine hiy rastlanmazken Kazak Türkyesinde ise

bir kelimede bu hadise görülmektedir.

bed-baht (Far.) beybaq (Kaz.) bedbaht (TT.)

-g- > -y-

kafir (Ar.) yawür (Tat.) gavur (TT.)

2.10.4. Süreksizle~me

Sürekli ünsüzlerin süreksiz ünsüzler haline gelmesi olaYIna süreksizle~me

denir.51

-f- > -b-

Ahnma kelimelerin ba~Indaki f ünsüzü yogunlukla süreksizle~erek b'ye

dönü~mü~tür.

51 bk. Buran-Ogra~, age., s. 86.

132

f~lr (Ar.)

feläket (Ar.)

fulän (Ar.)

fetvä (Ar.)

fltra (Ar.)

f~at (Ar.)

f~lr (Ar.)

ral (Ar.)

felaket (Ar.)

farz (Ar.)

far!<; (Ar.)

ferman (Far.)

fätma (Ar.)

firi~te (F ar. )

fikr (Ar.)

feHl (Ar.)

fItra (Ar.)

fur~at (Ar.)

Aynca birkav kelimede

görülmektedir.

häfi~ (Ar.)

~eft-älü (Par.)

~eft-älü (Par.)

-f- > -p-

Kelime ba~lnda :

fä'ide (Ar.)

f~lr (Ar.)

fan! (Ar.)

farz (Ar.)

baqIr (Kaz.)

bäleket (Kaz.)

bälen (Kaz.)

bätuva (Kaz.)

bitir (Kaz.)

bakat (KIr.)

baklr (KIr.)

baI (KIr.)

balaket (KIr.)

banz (KIr.)

bark (KIr.)

barman (KIr.)

bata (KIr.)

beri~te (KIr.)

bikir (KIr.)

bilte (KIr.)

bitir (KIr.)

bursat (KIr.)

kelime ivinde de

abiz (Kaz.)

~abdal (Kaz.)

~abdah (KIr.)

payda (Kaz.)

paqIr (Kaz.)

paniy (Kaz.)

parIYz (Kaz.)

133

fakir (TI.)

felaket (TT.)

falan (TI.)

fetva (TT.)

fitre (TT.)

fakat (TT.)

fakir (TT.)

fal (TT.)

felaket (TT.)

farz (TT.)

fark (TT.)

ferman (TT.)

fatiha (TT.)

feri~te (TT.)

fikir (TT.)

fitil (TT.)

fitre (TT.)

firsat (TT.)

f ünsüzünün b'ye dönü~tügü

haflz (TT.)

~eftali (TT.)

~eftali (TT.)

fayda (TT.)

fakir (TT.)

fani (TT.)

farz (TT.)

farl\ (Ar.) panq (Kaz.) fark (TT.)

fatilla (Ar.) patlyha (Kaz.) fatiha (TT.)

fulän (Ar.) palen (Kaz.) falan (TT.)

fikr (Ar.) pikir (Kaz.) fikir (TT.)

fil (Ar.) pil (Kaz.) fil (TT.)

fitne (Ar.) pitine (Kaz.) fitne (TT.)

fulän (Ar.) palan (Ku.) falan (TT.)

fars (Far.)+-l (Ar.) parsl (KIr.) farisi (TT.)

fa'ide (Ar.) payda (Ku.) fayda (TT.)

fitra (Ar.) pitir (Kir.) fitre (TT.)

ferrä~ (Ar.) para~ (Tat.) fara~ (TT.)

fa'ide (Ar.) payda (Tat.) fayda (TT.)

fil (Ar.) plI (Tat.) fil (TT.)

fi~eng (F ar. ) pr~enk (Tat.) fi~ek (TT.)

Kazak ve KIrgIz Türkyelerinde baZI kelimelerde f ünsüzü p 'ye dönü~ürken

yanindaki e ünlüsü kahnla~arak a ünlüsüne dönü~mü~tür.

feläket (Ar.) paleket (Kaz.) felaket (TT.)



fenn (Ar.) pan (KIr.) fen (TT.)


ferman (Far.) paiman (KIr.) ferman (TT.)

Tatar Türkyesinde kelime ba~Inda f ünsüzü p'ye dönü~ürken yanindaki i

ünlüsü kahnla~arak I ünlüsüne dönü~mü~tür. Bu durum bir ömekte ortaya YIkmI~tU.

fir'aun (Ar.)

Kelime ortaslnda :

hefte (Far.)

gäfil (Ar.)

piraWIn (Tat.)

apta (Kaz.)

gapII (Kaz.)

134

firavun (TT.)

hafta (TT.)

gafil (TT.)

defter (Ar.) depter (Kaz.) defter (TT.)

kefil (Ar.) kepil (Kaz.) kefil (TT.)

l\aranful (Ar.) qalamplr (Kaz.) karanfil (TT.)


&ifat (Ar.) sIypat (Kaz.) sIfat (TT.)

tä'ife (Ar.) taypa (Kaz.) tayfa (TT.)

hefte (Far.) apta (KIr.) hafta (TT.)

defter (Ar.) depter (KIr.) defter (TT.)

hallfe (ka'lfa) (Ar.) kalpa (KIr.) kalfa (TT.)

gäfil (Ar.) kapIl (KIr.) gafil (TT.)

käfir (Ar.) kaplr (Ku.) käfir (TI.)


kefil (Ar.) kepil (KIr.) kefil (TT.)

nafal\a (Ar.) napaka (KIr.) nafaka (TT.)

vefä' (Ar.) opaa (KIr.) vefa (TT.)


&üfi (Ar.) sopu (Ku.) sofu (TT.)

~ifä' (Ar.) ~Ipa (KIr.) ~ifa (TT.)

tä'ife (Ar.) taypa (Ku.) tayfa (TT.)

'arefe (Ar.) arpe (Tat.) arife (TT.)

käfir (Ar.) käppIr (Tat.) käfir (TI.)

gat1et (Ar.) kaplet (Tat.) gaflet (TT.)

l\aranful (Ar.) karamprI (Tat.) karanfil (TT.)

l\atlfe (Ar.) katipe (Tat.) kadife (TT.)

munäfIl\ (Ar.) munapIk (Tat.) münafIk (TT.)

&afä (Ar.) sepa (Tat.) sefa (TT.)

~efil\ (Ar.) ~epiYIk (Tat.) ~efik (TT.)

~eft-älfi (Far.) ~eptan (Tat.) ~eftali (TT.)

tüfän (Ar.) tupan (Tat.) tufan (TT.)

tufeng (Far.) tüpek (Tat.) tüfek (TI.)

zeIu (Ar.) zIpIr (Tat.) zifir (TT.)

&ifr (Ar.) zIpIr (Tat.) slfIr (TT.)

135

Kazak ve KIrgIz Türk<;elerindeki bazI kelimelerde kelime ortaslnda f-p

degi~imi esnasInda p ünsüzünün yanIndaki e ünlüsü kahnla~arak a ünlüsüne

dönü~mü~tür.

äfet (Ar.)

ziyäfet (Ar.)

tefslr (Ar.)

~efä'at (Ar.)

äfet (Ar.)

cefä (Ar.)

~afes (Ar.)

~iyäfet (Ar.)

sefer (Ar.)

~efl\at (Ar.)

tefslr (Ar.)

teftl~ (Ar.)

ziyäfet (Ar.)

apat (Kaz.)

slyapat (Kaz.)

täpsir (Kaz.)

~apagat (Kaz.)

apat (KIr.)

capaa (KIr.)

kapas (KIr.)

kIyapat (KIr.)

sapar (KIr.)

~apkat (KIr. )

tapsIr (KIr.)

taptt~ (KIr.)

zlyapat (KIr.)

afet (TT.)

ziyafet (TT.)

tefsir (TT.)

~efaat (TT.)

afet (TT.)

cefa (TT.)

kafes (TT.)

kIyafet (TT.)

sefer (TT.)

~efkat (TT.)

tefsir (TT.)

tefti~ (TT.)

ziyafet (TT.)

Tatar Türk<;esinde bu ses hadisesi ile meydana gelmi~ bir kaltn1a~ma hadisesi

dikkat gekmektedir. Sadece Tatar Türkgesinde ve bir kelimede görülen bu ses

hadisesinde ü ünlüsü kaltnla~arak u ünlüsüne dönü~mü~tür.

mufti (Ar.) muptu (KIr.) müftü (TI.)

Kazak ve Tatar Türkgelerinde f-b degi~imi esnasInda p ünsüzünün yanIndaki

yuvarlak ünlülerin düzle~tigi görülmektedir.

estagfirullah (Ar.)

~ufi (Ar.)

eflätun (Ar.)

astapIralla (Kaz.)

SOpl (Kaz.)

eplatin (Tat.)

estagfurullah(TT. )

sofu (TT.)

eflatun (TT.)

KIrgIz Türk<;esinde f-p hadisesi bir kelimede p ünsüzünün yanIndaki düz

ünlünün yuvarlakla~maslna neden olmu~tur.

136

ulfet (Ar.) ülpöt (KIr.) ülfet (TI.)

Kazak ve KtrgIZ Türkgelerindeki birer kelimede bu ses hadisesi esnasInda dar

ünlülerin geni~ledigi görülmektedir.

tufän (Ar.)

&ifat (Ar.)

topan (Kaz.)

sapat (KIr.)

tufan (TT.)

sIfat (TT.)

Tatar Türkgesinde, bir kelimede ise bu degi~im ile geni~ ö ünlüsünün

daralarak ü ünlüsÜlle dönü~tügü görülmektedir.

küfte (Far.) küpte (Tat.) köfte (TI.)

Kelime sonunda :

eträf(Ar.) atrap (Kaz.) etraf(TT.)

elif (Ar.) älip (Kaz.) elif (TT.)

4arf(Ar.) ärip (Kaz.) harf(TT.)

in&äf (Ar.) nIsap (Kaz.) insaf(TT.)

isräf (Ar.) slrap (Kaz.) israf(TT.)

taraf (Ar.) tarap (Kaz.) taraf (TT.)

taväf(Ar.) tävap (Kaz.) tavaf(TT.)

elif (Ar.) älip (KIr.) elif (TT.)

4arf(Ar.) anp (KIr.) harf(TT.)

ta 'df (Ar.) daarip (KIr.) tarif (TT.)

def(Far.) dep (KIr.) tef(TT.)

in&äf(Ar.) Isap (KIr.) insaf(TT.)

isräf (Ar.) ISIrap (KIr.) israf(TT.)

&arräf (Ar.) sarap (Ku.) sarraf (TT.)

kenlf (Ar.) kenep (KIr.) kenef(TT.)

keyf(Ar.) keyip (Ku.) keyif(TT.)

in&äf(Ar.) nIsap (Ku.) insaf(TT.)

&aff (Ar.) sap (KIr.) saf(TT.)

~adef(Ar.) sedep (KIr.) sedef(TT.)

137

taraf(Ar.) tarap (KIr.) taraf(TT.)

taväf (Ar.) toop (KIr.) tavaf(TT.)

~atä'if (Ar.) kadaYIp (Tat.) kadaYIf (TT.)

kenlf (Ar.) kenep (Tat.) kenef(TT.)

gilar (Ar.) kIhp (Tat.) kIhf(TT.)

ho~+äb (F ar.) ko~ap (Tat.) ho~af(TT.)

ma~rif (Ar.) masrap (Tat.) masraf (TT.)

9äder+~eb (Far.) ~a~ap (Tat.) 9ar~af (TT.)

9irk+ab (Far.) ~Irkep (Tat.) 9irkef (TI.)

za'if (Ar.) zaYIp (Tat.) zaYIf(TT.)

cuft (Far.) ~Ip (Tat.) 9ift (TI.)

KIrgIz Türkgesinde bir kelimede bu ses degi~imi esnasinda p ünsüzÜllün

yanindaki i' nin kahnla~arak I' ya dönü~tügü görülmektadir.

~erif (Ar.) ~anp (KIr.) ~erif(TT.)

Yine KIrgIz Türkgesinde bir örnekte bu degi~im ile p ünsüzünün yamnda bir

ü ünlüsünün türemi~ oldugu görülmektedir. Burada dikkati geken bir özellik ise

~udur. Ba~taki ö'nün ü'ye dönü~mesiyle ortada türeyen ünlünün de ba~taki ünlü ile

uyum saglamI~ oimasidir. Bu durum ünlü benze~mesiyle ilgili bir durumdur.

'urf (Ar.) ÜfÜp (KIr.) örf (TI.)

Tatar Türkgesinde bu degi~im esnasinda p ünsüzünün yanindaki bazI seslerin

dü~tügü görülmektedir. Bu ses dü~meleri kelime ortasinda ve kelime sonunda

meydana gelmi~tir.

keyf(Ar.)

cuft (Far.)

zift (Ar.)

kip (Tat.)

~Ip (Tat.)

zIp (Tat.)

138

keyf(TT.)

9ift (TI.)

zift (TT.)

-h- > -k-

Kelime ba~lnda :

Ahnt! kelimelerde, kahn ünIüler yanIndaki hemen bütün kelime ba~1 hInltlh h

ünsüzIeri ,k'ya dönü~mü~tür.52

harita (Ar.) karta (Kaz.) harita (TT.)

4äzir (Ar.) käzir (Kaz.) haZIr (TT.)

haue (Far.) kana (Kaz.) hane (TT.)

4äcet (Ar.) qacet (Kaz.) hacet (TT.)

4äcc (Ar.) qacI (Kaz.) hacI (TT.)

hazine (Ar.) qazIna (Kaz.) hazine (TT.)

4azret (Ar.) qazIret (Kaz.) hazret (TT.)

hayr (Ar.) qaYIr (Kaz.) haYIr (TT.)

4al9\ (Ar.) qaql (Kaz.) hak (TT.)

4äI (Ar.) qal (Kaz.) haI (TT.)

häIi~ (Ar.) qahs (Kaz.) halis (TT.)

hamir (Ar.) qamIr (Kaz.) hamur (TT.)

hancer (Ar.) qancar (Kaz.) han~er (TT.)

4areket (Ar.) qareket (Kaz.) hareket (TT.)

4ay§.iyyet (Ar.) qasiyet (Kaz.) haysiyet (TT.)

hä~~ (Ar.) qas (Kaz.) has (TT.)

4asret (Ar.) q aSIret (Kaz.) hasret (TT.)

hatä' (Ar.) qate (Kaz.) hata (TT.)

hatm (Ar.) qatlm (Kaz.) hatim (TT.)

horns (F ar.) qoraz (Kaz.) horoz (TT.)

hurmä(Far.) qurma (Kaz.) hurma (TT.)

hiZr (Ar.) qIdIr (Kaz.) hIzIr (TT.)

4ä~il (Ar.) kaasIl (KIr.) hasll (TT.)

haber (Ar.) kabar (KIr.) haber (TT.)

hal~ (Ar.) kahk (KIr.) halk (TT.)


139

gal~ (Ar.) kahk (KIr.) halik (TT.}

gam (Far.) kam (KIr.) harn (TT.}

gamir (Ar.) kamIr (KIr.) hamur (TT.)

gäne (Far.) kana (KIr.) hane (TT.)

gancer (Ar.) kancar (Ku.) han~er (TT.)

garac (Ar.) karac (KIr.) hara~ (TI.)

garab (Ar.) karap (KIr.) harap (TT.)

garc (Ar.) karcI (KIr.) har~ (TT.)

garita (Ar.) karta (KIr.) harita (TT.)

gali~ (Ar.) kas (Ku.) halis (TT.)

ga~~ (Ar.) kasa (Ku.) has (TT.)

4ay~iyyet (Ar.) kasiyet (KIr.) haysiyet (TT.)

gatä' (Ar.) kata (KIr.) hata (TT.)

gatm (Ar.) katlm (KIr.) hatirn (TT.)

gayr (Ar.) kaYIr (KIr.) hayu (TT.)

4ayz (Ar.) kayz (Ku.) haYIz (TT.)

gazine (Ar.) kazlna (KIr.) hazine (TT.)

g"äce (Far.) koco (KIr.) hoca (TT.)

g"är (Far.) kor (KIr.) hor (TT.)

goms (F ar.) koraz (KIr.) horoz (TT.)

guda(Far.) kuday (KIr.) huda (TT.)

Qurma (Fm.) kurma (KIr.) hurma (TT.)

gu~funet (Ar.) kusmat (KIr.) husumet (TT.)

gutbe (Ar.) kupta (KIr.) hutbe (TT.)

gaber (Ar.) kaber (Tat.) haber (TT.)

gatm (Ar.) kadIffi (Tat.) hatim (TT.)

gamir (Ar.) kamu (Tat.) hamur (TT.)

gane (Far.) kane (Tat.) hane (TT.)

garäb (Ar.) karap (Tat.) harap (TT.)

4a~lr (Ar.) kasIr (Tat.) hasIr (TT.)

gaste (F ar.) kasta (Tat.) hasta (TT.)

hatir (Ar.) katrr (Tat.) hatlr (TT.)

ha'in (Ar.) kaYIn (Tat.) hain (TT.)

hayr (Ar.) kaYIr (Tat.) haYIr (TT.)

140

hazine (Ar.) kazine (Tat.) hazine (TT.)

lvzr+ilyäs (Ar.) kIdIrlez (Tat.) hIdIrellez (TT.)

horns (Far.) koraz (Tat.) horoz (TT.)

ho~+äb (Far.) ko~ap (Tat.) ho~af(TT.)

hurma (Far.) kunna (Tat.) hunna (TT.)

hutbe (Ar.) kutbe (Tat.) hutbe (TT.)

BazI kelimelerde ise ince ünlüler yanIndaki h ünsüzlerinin k'ya dönü~tügü

görülmektedir. Bu degi~imle birlikte incelenen lehyelerde k ünsüzünün yarundaki

ünlülerin de kahnla~tIgI dikkat yekmektedir.

4urmet (Ar.) qunnet (Kaz.) hürmet(TT.)

hidmet (Ar.) qIzmet (Kaz.) hizmet(TT. )

4i~~e (Ar.) kIsa (KIr.) hisse (TT.)

4isäb (Ar.) kIsap (Ku.) hesap (TT.)

hidmet (Ar.) kIzmat (KIr.) hizmet(TT. )

hidmet (Ar.) kIzmet (Tat.) hizmet(TT. )

BazI kelimelerde bu degi~imle birlikte k ünsüzünün yamndaki geni~ ünlünün

daraldIgI görülmektedir.

hayal (Ar.)

hirmen (Far.)

hayal (Ar.)

4isäb (Ar.)

Kelime ortaslnda :

qIyal (Kaz.)

qInnan (Kaz.)

klyal (Ku.)

kIsap (KIr.)

hayal (TI.)

harman (TT.)

hayal (TT.)

hesap (TT.)

Hem Arapya hem de Farsya kelimelerde rastlanan bir degi~medir. Kelime

iyerisindeki hInltIh h ve gIrtlak ünsüzü k, k'ya dönü~mü~tür.

ähiret (Ar.)

ahur (Far.)

dahl (Ar.)

aqiret (Kaz.)

aqIr (Kaz.)

daqIl (Kaz.)

141

ahiret (TT.)

ahu (TT.)

tahll (TT.)

mahl fil\ (Ar.) maqluq (Kaz.) mahluk (TT.)

mu4täc (Ar.) muqtac (Kaz.) muhta9 (TT.)

rähat (Ar.) raqat (Kaz.) rahat (TT.)

rahmet (Ar.) raqmet (Kaz.) rahmet (TT.)

ruh~at (Ar.) ruqsat (Kaz.) ruhsat (TT.)

ahmal\ (Ar.) akmak (KIr.) ahmak (TT.)

rähat (Ar.) Irakat (KIr.) rahat (TT.)

mulltäc (Ar.) mukta9 (KIr.) muhta9 (TT.)

muhta~ar (Ar.) muktasar (KIr.) muhtasar (TT.)

ruh~at (Ar.) uruksat (KIr.) ruhsat (TT.)

ahmal\ (Ar.) akmak (Tat.) ahmak (TT.)

dähi (Ar.) dakiy (Tat.) dahi (TT.)

tahte (Far.) takta (Tat.) tahta (TT.)

tama'(Ar.)+kär (Far.) tamakkar (Tat.) tamahkar (TT.)

Kelime igerisindeki h ünsüzü k'ya dönü~ürken baZI ses olaylannIn meydana

geldigi görülmektedir. A~agIda bu ses hadiseleri ve örnekleri verilmi~tir.

BazI kelimelerde bu degi~im ile birlikte ortada bir ünlünün türedigi

görülmektedir.

ahmal\ (Ar.)

baht (Far.)

aqväl (Ar.)

mahlfil\ (Ar.)

aqImaq (Kaz.)

baqIt (Kaz.)

akIbal (KIr.)

makuluk (KIr.)

ahmak (TT.)

baht (TT.)

ahval (TT.)

mahluk (TT.)

Bu degi~imin oldugu kelimelerde kelime ortasInda ve kelime sonunda bir

ünsüzün türemesi de dikkat <;eken bir diger özelliktir.

mulli! (Ar.) muqIyt (Kaz.) muhit (TT.)

illtimäl (Ar.) IqtIymal (Kaz.) ihtimal (TT.)

sillr (Ar.) sIykIr (KIr.) sihir (TT.)

tahte (Far.) taqtay (Kaz.) tahta (TT.)

dähi (Ar.) dakiy (Tat.) dahi (TT.)

142

Kazak Türk<;esinde bu degi~imin ger<;ekle~tigi bir kelimede ~eddeli b

Üllsüzlerinden birinin dü~mesiyle ünsüz tekle~mesi hadisesinin meydana geldigi

görülmektedir.

mahabbet (Ar.) maqabat (Kaz.) muhabbet (TT.)

BazI kelimelerde bu degi~imin oldugu kelimelerde k ünsüzünün yarundaki

<;'nin ~'ye dönü~mesiyle benze~me hadisesinin ortaya <;lktIgI görülmektedir.

bäg-<;e (Far.)

bäg-<;e (Far.)

baq~a (Kaz.)

bak~e (Tat.)

bah<;e (TI.)

bah<;e (TI.)

Bu degi~imin oldugu baZI kelimelerde ince ünlülerin kahnla~tlgl

görülmektedir. Bu ses olaYIrun her ü<;leh<;ede de ömegi bulunmaktadIr.

bäg-<;e (Far.)

mer4fun (Ar.)

mahabbet (Ar.)

mu411 (Ar.)

nusha (Ar.)

ra4im (Ar.)

~eyh (Ar.)

i4timäl (Ar.)

ähir (Ar.)

ähiret (Ar.)

elhämdulillah (Ar.)

dan1 (Ar.)

ihlä~ (Ar.)

i4timäl (Ar.)

ihtiyär (Ar.)

mer4fun (Ar.)

nusha (Ar.)

si4r (Ar.)

baq~a (Kaz.)

marqum (Kaz.)

maqabat (Kaz.)

muqIyt (Kaz.)

nusqa (Kaz.)

raqIm (Kaz.)

~ayql (Kaz.)

Iqtlymal (Kaz.)

akIr (KIr.)

mret (KIr.)

alkamdu (KIr.)

dakIl (KIr.)

Iklas (KIr.)

Iktlmal (KIr.)

Iktlyar (KIr.)

markum (KIr.)

nuska (KIr.)

slykIr (KIr.)

143

bah<;e (TT.)

merhum (TT.)

muhabbet (TT.)

muhit (TT.)

nüsha (TI.)

rahim (TT.)

~eyh (TT.)

ihtimal (TT.)

ahir (TT.)

ahiret (TT.)

elhamdülillah (TI.)

dahil (TT.)

ihlas (TT.)

ihtimal (TT.)

ihti yar (TT.)

merhum (TT.)

nüsha (TI.)

sihir (TT.)

tädhi (Ar.) . tankt (KIr.) tarihi (TI.)

ähiret (Ar.) aktret (Tat.) ahiret (TT.)

§.hir (Ar.) aku (Tat.) ahir (TT.)

bah~i~ (Far.) bak~l~ (Tat.) bah~i~ (TT.)

KIrgIz Türkyesinde h-k degi~iminin geryekle~tigi bir kelimede geni~leme

hadisesinin meydana geldigi görülmektedir.

imtmän (Ar.) emtikan (KIr.) imtihan (TT.)

KIrgIz Türkyesinde ise yukandaki olaYIn kar~ltl bir durum ortaya YIkml~t1r.

Yani bu ses degi~iminin geryekle~tigi bir kelimede darla~ma olaYI meydana

gelmi~tir.

tUQm (Far.) tukum (KIr.) tohum (TT.)

Tatar Türkyesinde görülen bir hadise ise düzle~me olaYIdIr. h-k degi~iminin

geryekle~tigi bir kelimede yuvarlak u ünlüsünün düzle~erek I ünlüsüne dönü~tügü

görülmektedir.

tUQm (Far.) tuklID (Tat.) tohum (TT.)

Kelime sonunda :

Kelime sonunda h-k degi~imi geryekle~irken bazI ses olaylan meydana

gelmi~tir. Bunlara aynntIlarIyla deginilecektir. Yalnlz a~agIdaki iki kelimede

herhangi bir ses olaYI buiunmamaktadlr.

mih (Far.)

mJh (Far.)

mIk (Ku.)

mIk (Tat.)

mIh (TT.)

mIk (TT.)

Kazak ve KIrgIz Türkyelerinde kelime sonunda meydana gelen h-k degi~imi

ile kimi kelimelerin sonunda bazI ünsüzlerin dü~tügü görülmektedir.

144

taht (Far.)

baht (Far.)

taht (Far.)

taq (Kaz.)

bak (KIr.)

tak (KIr.)

taht (TT.}

baht (TT.)

taht (TT.}

Kelime sonunda gergekle~en bu degi~im ile KIrglZ Türkgesinde u ünlüsünün

o'ya dönü~mesiyle darla~ma olaYIrun meydana geldigi görülmektedir.

~uh (Far.) ~ok (KIr.) ~uh (TT.}

Yine KIrgIz Türkgesinde bir kelimede geni~leme hadisesinin gergekle~tigi

görülmektedir.

mizäl} (Ar.) mazak (KIr.) mizah (TT.)

Kazak ve KIrglZ Türkgesindeki bazI kelimelerde k ünsüzünün yanIndaki

ünlülerin kahnla~t1gl görülmektedir.

teräv14 (Ar.)

tärih (Ar.)

taravIq (Kaz.)

tarlk (KIr.)

teravih (TT.}

tarih (TT.}

BaZI kelimelerde ise h-k degi~iminin görüldügü kelimelerde bazI ünlülerin

inceldigi görülmektedir.

teräv14 (Ar.) taravIq (Kaz.) teravih (TT.}

KIrglZ Türkgesinde h-k degi~iminin görüldügü bir kelimede ise kahnla~ma

hadisesi meydana gelmi~tir. Aynl kelimede görülen bir diger ses olaYI da v-b

degi~imidir .

erväl} (Ar.) arbak (KIr.) ervah (TT.)

KIrglZ Türkgesinde h-k degi~imi ile k ünsüzünün yanInda bir ünlünün

türedigi görülmektadir.

145

~eyh(Ar.) ~aYIk (KIr.) ~eyh (TT.)

-n- > -d-

KIrgIz Türkc;esinde ömegi bulunmayan bu ses hadisesinin Kazak ve KIrgIZ

Türkgelerinde birer ömegi bulunmaktadIr.

sunnet (Ar.)

nem (Far.)

-y-> -c-

sündet (Kaz.)

dlm (Tat.)

sünnet (TT.)

nem (TT.)

Türkc;ede kelime ba~Indaki y- sesi ile ilgili baZI problemler henüz c;özüme

kavu~mu~ degildir. Kelime ba~Indaki y- 'nin asli bir ses olup olmadIgI, ba~ka bir

sesten gelip gelmedigi bile tartI~Ilan konular arasIndadIr. Türkc;e' de kelime ba~I y

'nin ilk ~ekil olma meselesi Türk lehc;elerinin tarihi fonetiginin c;özüm bekleyen

problemlerindendir. 53

Bilindigi gib i Türk dilinin bilinen en eski yazIh belgelerinde, kelime ba~Inda

c bulunmamaktadlr. Ka~garh Mahmud'un divanInda belirttiginin aksine tarihi ve

ya~ayan Oguz lehc;elerinde de kelime ba~Inda y yerine C kullanIlmamI~tIr.

Yakut ve <;uva~ lehc;elerinde s, Kazak Türkc;esinde j ile kar~Ilanan kelime

ba~I y ünsüzü, KIrgIz yazI dilinde c He kar~IlanmaktadIr. y, s, c ünsüzlerinden

hangisinin eski oldugu tartI~ma konusudur. Bugünkü fonetik bilgilerimize göre akICI

y ünsüzünün herhangi bir sebeple c'ye dönü~mesi pek mümkün görünmektedir.

Bu durumda söz konusu ses denkliginin y > C, Y > s yönünde bir degi~me mi

yoksa C > y, S > Y ya da s > y, S > c yönünde bir degi~me olup olmadIgI kesin olarak

bilinmemektedir. Belki de kelime ba~I c, y, s eski bir ortak ünsüzden gelmektedir.

53 Fatma Özkan, "Türk~ede Kelime Ba§l y- Meselesi ve Sim§ek Kelimesi Üzerine Bir Etimoloji Denemesi", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri II, 20-29 Eylül2000, TDK Yay., Ankara 2007, s. 1345.

146

Kelime ba~1 y, c denkliginin önemli bir boyutu daha vardIr. Eger geli~me y >

c yönünde degilse, KIrgIz Türkyesi, iddialann tersine, kelime ba~lnda c

bulundunnayan Yenisey kitabelerinin devaml degildir. 0 halde KIrgIz Türkyesi,

<;uva~ ve Yakut lehyeleri gibi, yazih metinlerden takip edilemeyen dönemlerde Ortak

Türkyeden aynlml~ oimahdir. Bu durumda KIrglZ Türkyesini, KIpyak grubu lehyeleri

arasinda degerlendirmek de pek isabetli olmayacaktlr. Degi~me yabanci kökenli

kelime1er i9in de gegerlidir.54

Yukaridaki kapsamh ayIklama daha yok Türkye kelimelerdeki y > c degi~imi

ile ilgilidir. AyIklamada Kazak Türkyesinde y ünsüzünün j ile kar~llandlglnl

belirtmi~tik. Bu dumm Türkye kelimeier iyin geyerli oldugundan yabanci kökenli

kelime1erde kelime ba~lnda c ile kar~llanan y ünsüzleri de buiunmaktadir. Bu dumm

KIrglZ Türkyesi iyin de geyerlidir.

yar (Far.) car (Kaz.) yar (TT.}

yetlm (Ar.) cetim (Kaz.) yetim (TT.}

y~üt (Ar.) cakut (KIr.) yakut (TT.}

yar (Far.) car (KIr.) yar (TT.}

yad (Far.) cat (KIr.) yat (TT.}

yezid (Ar.) cezit (Kir.) yezit (TT.}

-v- > -b-

Arap9a- Fars9a kökenli kelimelerin i9indeki sürekli v ünsüzleri düzenli olarak

süreksizle~erek b'ye dönü~mü~tür.55

dIvan (Ar.)

tave (Far.)

~elvär (Far.)

ahval (Ar.)

4elvä (Ar.)

elvan (Ar.)

54 bk. Ba~da~-Kutlu, age., s. 52-53. 55 bk. Ba~da~-Kutlu, age., s. 52.

diban (Kaz.)

taba (Kaz.)

~albar (Kaz.)

aklbal (KIr.)

alba (KIr.)

alban (KIr.)

147

divan (TT.}

tava (TT.}

~alvar (TT.}

ahval (TT.}

helva (TT.}

elvan (TT.}

erv§.4 (Ar.) arbak (KIr.) ervah (TT.}

varal\ (Ar.) barak (KIr.) varak (TT.}

can-aver (Far.) cambar (KIr.) canavar (TT.}

~e1vär (Far.) 9a1bar (KIr.) ~a1var (TT.}

deva' (Ar.) daba (KIr.) deva (TT.}

divar (Far.) duba1 (KIr.) duvar (TT.}

divane (F ar.) dubana (KIr.) divane (TT.}

kärbän (Far.) kerben (KIr.) kervan (TT.}

avaz (Far.) oboz (KIr.) avaz (TT.}

~a1avät (Ar.) sa1abat (KIr.) salavat (TT.}

tak;vä (Ar.) takIbaa (KIr.) takva (TT.}

tevekku1 (Ar.) to boke1 (KIr.) tevekkül (TI.}

vadi (Ar.) ubada (KIr.) vadi (TT.}

vak;t (Ar.) ubaktI (KIr.) vakit (TT.}

ce~ve (Ar.) cezbe (Tat.) cezve (TT.}

serv (Far.) selbT (Tat.) servi (TT.}

2.10.5. Ötümlüle~me ve Ötümsüzle~me

~e~itli selik neden1er1e ötüm1ü ünsüz1erin ötümsüz (devoicing); ötümsüz

ünsüz1erin ötüm1ü (voicing) ünsüzlere ge1i~mesidir.56

Ses tellerini titre~tirmeden olu~an ünsüzlere ötümsüz ünsüzler denir. 9, f, h, p,

s, ~, t ötümsüz ünsüz1erdir.

Ses tellerini titre~tirerek olu~an yumu~ak ünsüzlere ötümlü ünsüzler denir. b,

c, d, g, g, j, 1, m, n, r, v, y, z ünsüzleri yumu~ak ünsüz özelligi ta~Ir.57

-ID- > -k-

Bu ses hadisesinin Kazak ve KIrgIz Türkge1erinde ömegi bulunmamaktadIr.

Tatar Türkgesinde ise sadece bir kelimede ömegi bu1unmaktadlr.

56 bk. Eker, age., s. 312. 57 M. Osman Toklu, Dilbilime Giri~, Ak9ag Yay., Ankara 2007, s. 44.

148

'alämet (Ar.) alaket (Tat.) alamet (TT.}

-b- > -q-

Kazak ve Klrglz Türkyelerinde örnegi bulunrnayan bu ses hadisesi Tatar

Türk~esinde tek kelimede görülmektedir.

budalä (Ar.) qudala (Tat.) budala (TT.}

-~- > -c-

Tonsuz y ünsüzünün Tonlu c ünsüzüne dönü~mesi hadisesi her üylehyede de

ahnt! kelimelerde görülmektedir.

gancer (Ar.) qancar (Kaz.) han~er (TT.}

'iläc (Ar.) lac (Kaz.) ila~ (TT.}

muhtäc (Ar.) muqtac (Kaz.) muhta~ (TT.}

täc (Ar.) tac (Kaz.) ta~ (TI.}

ictihäd (Ar.) lcdahat (Kaz.) i~tihat (TT.}

bäc (Far.) baci (KIr.) ba~ (TI.}

'iläc (Ar.) llaci (KIr.) ila~ (TT.)

gancer (Ar.) kancar (KIr.) han~er (TT.}

garäc (Ar.) karac (KIr.) hara~ (TT.}

garc (Ar.) karci (KIr.) har~ (TT.}

mu4täc (Ar.) muktac (KIr.) muhta~ (TT.}

tac (Ar.) taci (KIr.) ta~ (TI.}

cihäz (Ar.) ceyiz (Tat.) ~eyiz (TI.}

pence (F ar.) panca (Tat.) pen~e (TT.}

149

-g- > -k-

Tonlu g ünsüzünün tonsuz k ünsüzüne dönü~mesi hadisesi Kazak ve KlfglZ

Türk~elerinde görülmektedir. Tatar türkgesinde ise bu ses hadisesinin ömegi

buiunmamaktadlr.

~erag (F ar. )

bag (Far.)

~erag (Far.)

dimag (Ar.)

-h- > -m-

4abs (Ar.)

-h- > -g-

nohfid (F ar.)

~uha (Far.)

-~- > -j-

birinc (F ar.)

-z- > -~-

zenetr (F ar.)

iztiräb (Ar.)

zenctr (F ar.)

-t- > -r-

heybet (Ar.)

meded (Ar.)

~Iraq (Kaz.)

bak (KIr.)

9Irak (KIr.)

dlmak (KIr.)

mapis (Tat.)

noglt (Tat.)

~uga (Tat.)

pirij (Tat.)

~lncIr (Kaz.)

1~t1rap (KIr.)

~lncIr (Tat.)

aybar (Kaz.)

meder (KIr.)

150

9lfag (TT.)

bag (TT.)

9Irag (TT.)

dimag (TT.)

hapis (TT.)

nohut (TT.)

~uha (TI.)

pirin~ (TI.)

zincir (TT.)

Istlrap (TT.)

zincir (TT.)

heybet (TT.)

medet (TT.)

-h- > -g-

bahä (Far.)

-t- > -z-

gunbed (Far.)

gunbed (F ar.)

-1- > -k-

legleg (Far.)

-f- > -ID-

kefen (Ar.)

i ttifäl\ (Ar.)

-r- > -s-

algibä (Ar.)

-~- > -z-

rfize (Ar.)

rfize (Ar.)

-k- > -d-

harbfiz (Far.)

baga (Kaz.)

kümbez (Kaz.)

kümböz (KIr.)

kökek (Kaz.)

kemin (KIr.)

Inilmak (KIf.)

asaba (Tat.)

oraza (Kaz.)

orozo (KIr.)

darbIz (Kaz.)

151

paha (TI.)

kümbet (TI.)

kümbet (TI.)

leylek (II.)

kefen (II.)

ittifak (TI.)

akraba (TT.)

oru9 (TI.)

oru9 (TT.)

karpuz (TI.)

-c- > -k-

cevher (Ar.)

cinäyet (Ar.)

-v- > -f-

~ahve (Ar.)

-v- > -p-

var* (Ar.)

-c- > -s-

cezä' (Ar.)

-h- > -1-

säl;1a (Ar.)

-t- > -D-

ittf~ (Ar.)

-z- > -~-

zenclr (Far.)

kahvar (Kaz.)

klyanat (KIr.)

kafe (Kaz.)

paraq (Kaz.)

saza (Kaz.)

sala (Kaz.)

Intlmak (KIr.)

9Incir (KIr.)

152

cevher (TT.)

cinayet (TT.)

kahve (TT.)

varak (TT.)

ceza (TT.)

saha (TT.)

ittifak (TT.)

zincir (TT.)

2.11. niGER SES nEGi~MELERi

-v- > -w-

Dudak ünsüzü v 9ift dudak ünsüzüne yani w'ye dönü~mü~tür. Bu durum

yalnlz Tatar Türkgesine özgü bir durumdur. Diger iki lehgede ahnt! kelimelerde bu

ses hadisesinin ömegi bulunmamaktadlr.

heva (Ar.) awa (Tat.) hava (TT.}

avaz (Far.) awaz (Tat.) avaz (TT.}

heves (Ar.) awes (Tat.) heves (TT.}

'avret (Ar.) awret (Tat.) avrat (TT.}

4ayvän (Ar.) aywan (Tat.) hayvan (TT.}

bad (Far.)+heva (Ar.) bedawa (Tat.) bedava (TT.}

can-aver (Far.) canawar (Tat.) canavar (TT.}

cevab (Ar.) cewap (Tat.) cewap (TT.}

cevz (Ar.) cewez (Tat.) ceviz (TT.}

da'va (Ar.) dawa (Tat.) dava (TT.}

tabl (Ar.) dawul (Tat.) davul (TT.}

dlv (Far.) dew (Tat.) dev (TT.}

devr (Ar.) dewlr (Tat.) devir (TT.}

devlet (Ar.) dewlet (Tat.) devlet (TT.}

evlad (Ar.) ewlat (Tat.) evlat (TT.}

evliya (Ar.) ewliya (Tat.) evliya (TT.}

~asvet (Ar.) kaswet (Tat.) kasvet(TT. }

~ahve (Ar.) kawe (Tat.) kahve (TT.}

gavgä (Far.) kawga (Tat.) kavga (TT.}

~avl (Ar.) kawi (Tat.) kavi (TT.)

kef-glr (Far.) kewer (Tat.) kevgir (TT.}

kevser (Ar.) kewser (Tat.) kevser(TT. }

~uvvet (Ar.) kuwet (Tat.) kuvvet (TT.}

lev4a (Ar.) lewa (Tat.) levha (TT.}

nerduban (Far.) merduwen (Tat.) merdiven (TT.}

153

mevlä (Ar.) mewla (Tat.) mevla (TT)

mevsim (Ar.) mewslm (Tat.) mevsim (TI)

mevtä (Ar.) mewta (Tat.) mevta (TT)

mu~ävere (Ar.) mu~awre (Tat.) mü~avere(TI}

ni 'met (Ar.) nawrnet (Tat.) nimet (TT.)

nev-zäd (Far.) newzat (Tat.) nevzat (TT.)

pehlevän (Far.) pelwan (Tat.) pevlivan (TT.}

peläw (Far.) pIlaw (Tat.) pilav (TT.)

fir'aun (Ar.) plrawln (Tat.) firavun (TT.)

§.eväb (Ar.) sawap (Tat.) sevap (TT.)

sevdä (Ar.) sewda (Tat.) sevda (TT.)

cuväl (Far.) ~uwal (Tat.) ~uval (TT.)

ta~avvur (Ar.) tasawur (Tat.) tasavvur (TT.}

ta~vlr (Ar.) taswer (Tat.) tasvir (TT .)

täve (Far.) tawa (Tat.) tava (TT.)

tevbe (Ar.) tewbe (Tat.) tövbe (TI.)

tevrät (Ar.) tewrat (Tat.) tevrat (TT.)

kafir (Ar.) yawür (Tat.) gävur (TI.)

~evl\ (Ar.) zewk (Tat.) zevk (TT.)

-~- > -~-

PatlaYICl 9 ünsüzünün SlZlCl ~ ünsüzüne dönü~mesi hadisesi de ahntl

kelimelerde rastlanan bir ses olaYldu. Bu ses hadisesi her ü~ leh~ede sadece Fars~a

kelimelerde görülmektedir.

bäg-~e (Far.) baq ~a (Kaz.) bah~e (TI.)

bl-~äre (Far.) bey~ara (Kaz.) bi~are (TT.)

hl~ (Far.) e~ (Kaz.) hi~ (TI.)

~enber (F ar.) ~enber (Kaz.) ~ember (TT.)

~engäl (Far.) ~engel (Kaz.) ~engel (TT.)

~fibän(Far.) ~opan (Kaz.) ~oban (TI.)

~fib (Far.) ~öp (Kaz.) ~öp (TI.)

154

~enar (F ar.) ~Inar (Kaz.) YInar(TT.)

~erag (Far.) ~Ira (Kaz.) yua (TT.)

~erag (F ar.) ~Iraq (Kaz.) ylrag (TT.)

~adrenc (F ar.) yatIra~ (KIr.) satran~(TT .)

bag-~e (Far.) bah~e (Tat.) bah~e (TT.)

kef~e (F ar.) kep~e (Tat.) kep~e (TI.)

gire~ (Far.) kIre~ (Tat.) kire~ (TI.)

na-~ar (Far.) na~ar (Tat.) na~ar (TI.)

pa-pu~ (Far.) papI~ (Tat.) pabu~ (TI.)

pär~e (Far.) par~a (Tat.) par~a (TI.)

per~em (F ar.) per~em (Tat.) per~em (TT.)

Pl~ (Far.) pi~ (Tat.) pi~ (TT.)

~ader (F ar. ) ~adir (Tat.) yadir (TT.)

came-~uy (Far.) ~ama~Ir (Tat.) yama~Ir (TT.)

~are (Far.) ~are (Tat.) ~are (TI.)

~ar-~enbe (Far.) ~ar~embI (Tat.) yar~amba (TT.)

~ader-~eb (Far.) ~a~ap (Tat.) yar~af (TT.)

~enber (F ar.) ~ember (Tat.) ~ember (TT.)

~ihre (F ar.) ~ere (Tat.) ~ehre (TI.)

~ar-yek (Far.) ~erIk (Tat.) ~eyrek(TT .)

ye~me (Far.) ~e~me (Tat.) ye~me (TT.)

9ille (Far.) ~nle (Tat.) ~ile (TI.)

~engal (Far.) ~Ingn (Tat.) ~engel (TT.)

cuft (Far.) ~Ip (Tat.) ~ift (TI.)

~irk-ab (Far.) ~Irkep (Tat.) ~irkef (TI.)

~irkln (Far.) ~IrkIn (Tat.) ~irkin (TT.)

~ubän (Far.) ~oban (Tat.) ~oban (TI.)

curab (Far.) ~orap (Tat.) ~orap (TI.)

~urbä (Far.) ~orba (Tat.) ~orba (TI.)

~fib (Far.) ~öp (Tat.) ~öp (TI.)

~fiha (F ar. ) ~uga (Tat.) ~uha (TI.)

cuval (Far.) ~uwal (Tat.) ~uval (TT.)

155

-h- > -y-

Ahntl kelimelerde kelime i<;inde yer alan 1:}. ve h sürekli ünsüzleri, bazI

kelimelerde sürekli y ünsüzüne döner.58

mihmän (Far.) meyman (Kaz.) mihman (TT.}

~ehld (Ar.) seyit (Kaz.) ~ehit (TT.}

behi~t (F ar. ) beyi~ (KIr.) behi~t (TT.}

mihmän (Far.) meyman (Ku.) mihman (TT.}

na~14at (Ar.) nasIyat (Ku.) nasihat (TT.}

ril4 (Ar.) oroy (KIr.) ruh (TT.}

~ehid (Ar.) ~eyit (KIr.) ~ehit (TT.}

täli'(Ar.) taalay (Kir.) talih (TT.}

~ahlr (Ar.) zaYIr (KIr.) zahir (TT.}

cähil (Ar.) cayil (Tat.) cahil (TT.}

fehm (Ar.) feyim (Tat.) fehim (TT.}

ilähi (Ar.) ilaye (Tat.) ilahi (TT.}

na~14at (Ar.) nasi yat (Tat.) nasihat (TT.)

~ä4ib (Ar.) sayip (Tat.) sahip (TT.)

täli'(Ar.) taliy (Tat.) talih (TT.)

-g- > -g-

SIZICI g ünsüzünün kimi kelimelerde patlaYIcl g ünsüzüne dönü~tügü

görülmektedir. Bu ses hadisesinin her ü<;leh<;ede de örnegi buiunmaktadir.

cugräfi ya (Ar.) geografiya (Kaz.) cografya (TT.)

eger (Far.) eger (Kaz.) eger (TT.)

legen (Far.) legen (Kaz.) legen (TT.)

ciger (Far.) ci ger (Ku.) ciger (TT.)

eger (Far.) eger (KIr.) eger (TT.)

däg (Far.) dag (Tat.) dag (TT.)

58 bk. <;engel, age., s. 93.

156

eger (Far.)

lagim (Ar.)

magäre (Ar.)

-b- > -g-

eger (Tat.)

lagim (Tat.)

mag ara (Tat.)

eger (TT.)

lagim (TT.)

magara (TT.)

Bu ses hadisesi sadece Tatar Tükgesinde ve bir kelimede görülmektedir.

dur-bill (Far.) dürgün (Tat.) dürbün (TT.)

-n- > -m-

l\aranful (Ar.) q aiampir (Kaz.) karanfil (TT.)

ni4äm (Ar.) mIyzam (KIr.) nizam (TT.)

nem (Far.) möl (Ku.) nem (TT.)

l\aranful (Ar.) karampll (Tat.) karanfil (TT.)

-r- > -1-

iy seste titrekten aklCI ünsüze geyme59 hadisesi olarak tammlanabilecek bu

ses olaYIlllll SOll seste de örnekleri buiunmaktadir. Her Üy lehyede görülen bir ses

hadisesidir.

zarar (Ar.) zalal (Kaz.) zarar (TT.)

l\aranful (Ar.) q aiampir (Kaz.) karanfil (TT.)

dlvar (Far.) dubal (Ku.) duvar (TT.)

merhem (Ar.) malaam (Kir.) merhem (TT.)

seyr (Ar.) seyil (KIr.) seyir (TT.)

zarar (Ar.) zalal (KIr.) zarar (TT.)

zarUd (Ar.) zanl (KIr.) zaruri (TT.)

kelbetan (Ar.) kelpedln (Tat.) kerpeten (TT.)

merhem (Ar.) melhem (Tat.) merhem (TT.)

59 Mustafa Öner, Bugünkü Klp~ak Türk~esi, TDK Yay., Ankara 1998, s. 19.

157

serv (Far.) seIb! (Tat.) servi (TT.}

-1- > -r-

kilid (Far.) klrt (Tat.) kilit (TT.}

-y- > -g-

legleg (Far.) legelek (Tat.) Ieylek (TT.}

-c- > -j-

mectdiyye (Ar.) mejdiye (Tat.) mecidiye (TT.}

-v- > -m-

pejvend (Far.) pezemenk (Tat.) pezevenk (TT.}

-j- > -c-

ejderha (Far.) acdaha (Kaz.) ej derha (TT.}

-1- > -y-

yad+dest (Far.) yades (Tat.) Iades (TT.}

-~- > -s-

'a~i~ (Ar.) aSlq (Kaz.) a~lk (TT.}

penc+~enbe (Far.) beysenbi (Kaz.) per~embe (TT.}

du~män (Far.) duspan (Kaz.) dü~man(TT.}

nal\~ (Ar.) naqls (Kaz.) nakl~ (TT.}

~eytän (Ar.) saytan (Kaz.) ~eytan (TT.}

s;ar-~enbe (Ar.) sarsenbi (Kaz.) 9ar~amba (TT.}

158

~ecere (Ar.)

-t- > -k-

bädincan (Ar.)

-f- > -~-

kär (Far.)+keff (Ar.)

-f- > -s-

kefen (Ar.)

-d- > -z-

etarb (Ar.)

-D- > -c-

ni~äne (F ar. )

-k- > -s-

me§.el (Ar.)

-r- > -y-

penc+~enbe (Far.)

penc+~enbe (Far.)

~ar-~enbe (Far.)

sanclra (KIr.)

baklacan (Kaz.)

kergi~ (Kaz.)

kesin (Kaz.)

zarp (Ku.)

makal (KIr.)

beysenbi (Kaz.)

beysenbi (Ku.)

~ey~embi (KIr.)

159

~ecere (TT.)

pathcan (TT.)

gergef (TT.)

kefen (TT.)

darp (TT.)

ni~ane (TT.)

mesel (TT.)

per~embe(TT. )

per~embe(TT. )

~ar~amba(TT. )

-m- > -b-

meyl (Ar.)

ganimet (Ar.)

ummet (Ar.)

merd (Far.)

muslim (Ar.)+-an (Far.)

-c- > -g-

cugräfiya (Ar.)

-m- > -y-

ganimet (Ar.)

-g- > -g-

gaze 1 (Ar.)

giybet (Ar.)

ganimet (Ar.)

gäfil (Ar.)

garib (Ar.)

peygäm-ber (Far.)

rfizgar (Far.)

gavgä (Far.)

-z- > -c-

ezel (Ar.)

ezel (Ar.)

ta'zim (Ar.)

beyil (Kaz.)

ganibet (Kaz.)

ümbet (Kaz.)

bert (KIr.)

busulman (KIr.)

geografiya (Kaz.)

kaniyet (KIr.)

gazal (Kaz.)

gaybat (Kaz.)

ganibet (Kaz.)

gapIl (Kaz.)

garip (Kaz.)

paygambar (Kaz.)

Izgar (Kaz.)

kooga (KIr.)

ecel (Kaz.)

ecel (KIr.)

taacIm (KIr.)

160

meyil(TT.)

ganimet (TT.)

ümmet (TT.)

mert (TT.)

müslüman (TT.)

cografya (TT.)

ganimet (TT.)

gazel (TT.)

glybet (TT.)

ganimet (TT.)

gatl1 (TI.)

garip (TT.)

peygamber (TT.)

rüzgar (TI.)

kavga (TT.)

ezel (TT.)

ezel (TT.)

tazim (TT.)

-z- > -d-

hin (Ar.) qIdIr (Kaz.) hlZIr (TT.)

-s- > -~-

s ve ~ ünsüzleri Türkyenin yakIn bogumlanmah iki sesidir. Bu ünsüzlerden s,

gramer kitaplanmIzda "SIZICI, sedaslZ, di~ ünsüzü; SIZICI, di~ eti -di~, kat! ünsüz ve

SIZICI, di~, tonsuz, kat! ünsüz" biyiminde tarumlarurken ~ ünsüzü, "SIZICI, sedasIz, di~

damak; SIZICI, di~ eti, ön damak , katl veya SIZICI, di~ eti, tonsuz, kat!" biyiminde

tatumianmaktadlr.

Görüldügü gibi her iki ünsüz "SIZICI, sedasIz / tonsuz, katl, di~ / di~ eti"

Üllsüzüdür. Tek farkhhk ~ ünsüzü iyin bazI gramercilerin kullandlgl "ön damak ve

di~-damak" ifadeleridir.

Bogumlanma yerleri ve biyimleri bu kadar yakIn olan iki ses arasInda karl~ma

ve degi~me ihtimali her zaman mevcuttur.

Göktürk- Uygur metinleri ile Kazak, Hakas, Karakalpak, Karaim, Nogay,

Yakut lehyeleri ve Türkiye Türkyesi agIzlannda görülen s / ~ kar~Ithgl, bu olaYIn

Türk dili iyinde önemli bir yere sahip oldugunu ve daha yok da KIpyak- Oguz

grubunda yaygIn oldugunu göstermektedir. C;agda~ Türk lehyeleri iyinde ise daha

~ok KIpyak grubunda görülen bu olaYI bir KIpyak Türkyesi özelligi olarak

degerlendirmek de mümkündür.60 incelen üy lehye iyinde sadece Kazak Türkyesinde

bu ses hadisesinin ömekleri ile kar~Ila~maktaYIz.

mescid (Ar.)

fur~at (Ar.)

~adrenc (F ar.)

me~it (Kaz.)

mur~a (Kaz.)

~atIra~ (Kaz.)

mescit (TT.)

fusat (TT.)

satran~ (TT.)

60 Ahmet Buran, "Türk~ede ve Türkiye Türk~esi Aglzlarmda S/~ Meselesi", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri II, 24-29 Eylül2000, TDK Yay., Ankara 2007, s. 2107.

161

-r- > -D-

murdär (Far.)

-~- > -s-

c;är-~enbe (Ar.)

~fubä (Far.)

-ID- > -D-

penc+~enbe (F ar.)

c;är-~enbe (Ar.)

c;enber (Far.)

-~- > -~-

~elvär (Far.)

-p- > -k-

birinc (Far.)

-s- > -p-

~ada~a (Ar.)

mundar (Kaz.)

sarsenbi (Kaz.)

sorpa (Kaz.)

beysenbi (Kaz.)

sarsenbi (Kaz.)

~enber (Kaz.)

c;albar (KIr.)

kürüc; (KIr.)

padaga (KIr.)

162

murdar (TT.)

c;ar~amba (TT.)

c;orba (TI.)

per~embe (TT.)

c;ar~amba (TT.)

c;ember (TT.)

~al var (TT.)

pirinc; (TT.)

sadaka (TT.)

111. BÖLÜM

1. KAZAK, KIRGIZ VE TATAR TÜRK<;ELERi iLE

TÜRKiYE TÜRK<;ESiNDE AYNI ~EKiLDE KULLANILAN

ARAPC;A-FARS<;A KELiMELER

Bu 9ah~mada ü9 lehgedeki Arap9a- Fars9a kelimelerin ses olaylan Türkiye

Türkgesi dikkate ahnarak kar~Ila~tlnnah ve aynntlh bir ~ekilde verilmeye

~ah~llml~tlr. Bunlann dl~lnda herhengi bir ses olaYlnln bulunmadlgl Türkiye

Türkgesindeki ile aynl ~ekilde kullanllan kelimelerde bulunmaktadlr. C;ah~marun bu

son bölümünde ü9 lehgede de herhangi bir ses olaYlnln bulunmadlgl aynen Türkiye

Türkc;esindeki ~ekliyle kullanllan Arapc;a- Farsc;a kelime1er yine Türkiye Türkc;esi ile

kar~lla~tlnnah olarak sualanacaktlr.

adern (Ar.) adam (Kaz.) adam (TT.)

'a~ab (Ar.) azap (Kaz.) azap (TT.)

azar (Far.) azar (Kaz.) azar (TT.)

azad (Far.) azat (Kaz.) azat (TT.)

ayme (Far.) ayna (Kaz.) ayna (TT.)

'ayb (Ar.) aYlp (Kaz.) aYlp (TT.)

'~l (Ar.) aqll (ICaz.) akü (TT.}

amin (Ar.) amin (Kaz.) amin (TT.)

'ar (Ar.) ar (Kaz.) ar (TT.)

'ar~ (Ar.) araq (Kaz.) arak (TT.)

arzfi (Far.) arzu (Kaz.) arzu (TT.)

aster (Far.) astar (Kaz.) astar (TT.)

'iyan (Ar.) ayan (Kaz.) ayan (TT.)

'adet (Ar.) adet (Kaz.) adet (TT.)

'alem (Ar.) älem (Kaz.) alem (TI.)

beyz (Ar.) bez (Kaz.) bez (TT.)

bereket (Ar.) bereket (Kaz.) bereket (TT.)

bed-ter (Ar.) beter (Kaz.) beter (TT.)

gul (Far.) gül (Kaz.) gül (TI.)

163

duldul (Ar.) düldül (Kaz.) düldül (TI.)

din (Ar.) din (Kaz.) din (TT.)

din (Ar.)+-där (Far.) dindar (Kaz.) dindar (TT.)

eadfi (Far.) ead! (Kaz.) ead! (TT.)

eernal (Ar.) eernal (Kaz.) eernal (TT.)

ean (Far.) ean (Kaz.) ean (TT.)

eurn'a (Ar.) eurna (Kaz.) eurna (TT.)

eurnle (Ar.) eümle (Kaz.) eümle (TI.)

eins (Ar.) eins (Kaz.) eins (TT.)

zarnan (Ar.) zaman (Kaz.) zarnan (TT.)

zarar (Ar.) zarar (Kaz.) zarar (TT.)

~at (Ar.) zat (Kaz.) zat (TT.)

zinbll (Ar.) zernbil (Kaz.) zernbil (TT.)

zur (Far.) zor (Kaz.) zor (TT.)

~ikr (Ar.) zikir (Kaz.) zikir (TT.)

zinhar (F ar. ) zinhar (Kaz.) zinhar (TT.)

kämil (Ar.) kamil (Kaz.) kamil (TT.)

kern (Far.) kern (Kaz.) kern (TT.)

kerner (F ar.) kerner (Kaz.) kerner (TT.)

kene (Far.) kene (Kaz.) kene (TT.)

kerre (Ar.) kere (Kaz.) kere (TT.)

kedrn (Ar.) keriin (Kaz.) kerirn (TT.)

kuse (Far.) köse (Kaz.) köse (TI.)

kub (Ar.) küp (Kaz.) küp (TI.)

kitab (Ar.) kitap (Kaz.) kitap (TT.)

~azä' (Ar.) qaza (Kaz.) kaza (TT.)

~älib (Ar.) qahp (Kaz.) kahp (TT.)

~arär (Ar.) qarar (Kaz.) karar (TT.)

~a~~äb (Ar.) qasap (Kaz.) kasap (TT.)

~ijär (Ar.) qatar (Kaz.) katar (TT.)

~iyämet (Ar.) q!yamet (Kaz.) k!yarnet (TT.)

guze (Far.) qoza (Kaz.) koza (TT.)

~irnär (Ar.) qurnar (Kaz.) kumar (TT.)

~ur'än (Ar.) quran (Kaz.) kuran (TT.)

164

l.curbän (Ar.) qurban (Kaz.) kurban (TT.)

l)inna' (Ar.) qlna (Kaz.) klna (TT.)

l.ci~a~ (Ar.) qlsas (Kaz.) klsas (TT.)

l.ci~~a (Ar.) qlssa (Kaz.) klssa (TT.)

lazim (Ar.) lazlm (Kaz.) lazlm (TT.)

layil.c (Ar.) laYlq (Kaz.) laYlk (TT.)

mazmfin (Ar.) mazmun (Kaz.) mazmum (IT.)

mal.cäm (Ar.) maqam (Kaz.) maka (II.)

mal.c~ad (Ar.) maqsat (Kaz.) maksat (IT.)

ma'l.cül (Ar.) maqul (Kaz.) makul (TT.)

mal (Ar.) mal (Kaz.) mal (TI.)

male (Far.) mala (Kaz.) mala (TT.)

mashara (Ar.) maskara (Kaz.) maskara (TI.)

mat (Far.) mat (Kaz.) mat (TI.)

mal)n1m (Ar.) mahrum (Kaz.) mahrum (TI.)

meded (Ar.) medet (Kaz.) medet (II.)

medrese (Ar.) medrese (Kaz.) medrese (TI.)

mekteb (Ar.) mektep (Kaz.) mektep (II.)

memleket (Ar.) memleket (Kaz.) memleket (II.)

mevla (Ar.) molla (Kaz.) molla (II.)

murad (Ar.) murat (Kaz.) murat (II.)

na-dan (Far.) nadan (Kaz.) nadan (TT.l

naz (Far.) naz (Kaz.) naz (TI.)

na~ar (Ar.) nazar (Kaz.) nazar (TT.)

namaz (F ar.) namaz (Kaz.) namaz (TT.)

niyyet (Ar.) niyet (Kaz.) niyet (TT.)

nur (Ar.) nur (Kaz.) nur (TT.)

pak (Far.) pak (Kaz.) pak (TT.)

perde (F ar.) perde (Kaz.) perde (TT.)

perl (Far.) peri (Kaz.) peri (TT.)

pIr (Far.) pir (Kaz.) pir (TT.)

räZi (Ar.) razl (Kaz.) raZl (TT.)

ramazan (Ar.) ramazan (Kaz.) ramazan (TT.)

ral)man (Ar.) rahman (Kaz.) rahman (TI.)

165

resmi (Ar.) resmi (Kaz.) resmi (TT.}

rill). (Ar.) ruh (Kaz.) ruh (TT.}

riz~ (Ar.) nZlk (Kaz.) nZlk (TT.}

~abr (Ar.) sablr (Kaz.) sablr (TT.}

~ada~a (Ar.) sadaka (Kaz.) sadaka (TT.}

säz (Par.) saz (Kaz.) saz (TT.)

~alavat (Ar.) salavat (Kaz.) salavat (TT.}

saltanat (Ar.) saltanat (Kaz.) saltanat (TT.}

~andu~ (Ar.) sandlq (Kaz.) sandlk (TT.}

seräy (Par.) saray (Kaz.) saray (TT.}

sebeb (Ar.) sebep (Kaz.) sebep (TT.}

seyl (Ar.) sei (Kaz.) seI (TT.}

sultan (Ar.) sultan (Kaz.) sultan (TT.}

sunnet (Ar.) sünnet (Kaz.) sünnet (TT.}

sirr (Ar.) SIr (Kaz.) SIr (TT.}

sirke (Par.) sirke (Kaz.) sirke (TT.}

tab~ (Ar.) tabaq (Kaz.) tabak (TT.}

täzi (Par.) tazl (Kaz.) tazl (TT.}

takat (Ar.) taqat (Kaz.) takat (TT.}

tamam (Ar.) tamam (Kaz.) tamam (TT.}

tennur (Ar.) tandlr (Kaz.) tandu (TT.}

tlz (Par.) tez (Kaz.) tez (TT.)

tlhsm (Ar.) tIlslm (Kaz.) 11lslm (TT.}

ustäd (Par.) usta (Kaz.) usta (TT.}

umid (Par.) ümit (Kaz.) ümit (TI.}

ijacc (Ar.) haci (Kaz.) haci (TT.}

ijacet (Ar.) hacet (Kaz.) hacet (TT.}

ijayrän (Ar.) hayran (Kaz.) hayran (TT.}

ijayvan (Ar.) hayvan (Kaz.) hayvan (TT.}

ijayvänat (Ar.) hayvanat (Kaz.) hayvanat (TT.}

hayr (Ar.) haYlr (Kaz.) haYlr (TT.}

ijakim (Ar.) hakim (Kaz.) hakim (TT.}

ij~(Ar.) hak (Kaz.) hak (TT.}

ijal (Ar.) haI (Kaz.) haI (TT.}

166

4äIet (Ar.) halet (Kaz.) halet (TT.)

han (Far.) han (Kaz.) han (TT.)

4areket (Ar.) hareket (Kaz.) hareket (TT.)

4aräm (Ar.) haram (Kaz.) haram (TT.)

ha~~ (Ar.) has (Kaz.) has (TT.}

heva (Ar.) hava (Kaz.) hava (TT.}

4avz (Ar.) havuz (Kaz.) havuz (TT.)

h"äce (Far.) hoca (Kaz.) hoca (TT.}

ho~ (Far.) ho~ (Kaz.) ho~ (TT.}

hurma (Far.) hurma (Kaz.) hurma (TT.)

~eräb (Ar.) ~arap (Kaz.) ~arap (TT.)

~art (Ar.) ~art (Kaz.) ~art (TT.}

~äh (Far.) ~ah (Kaz.) ~ah (TT.}

~err (Ar.) ~er (Kaz.) ~er (TT.)

'ilm (Ar.) ilirn (Kaz.) ilim (TT.)

ya (Ar.) ya (Kaz.) ya (TT.}

y~ut (Ar.) yaqut (Kaz.) yakut (TT.}

abad (Far.) abat (KIr.) abat (TT.)

adern (Ar.) adam (KIr.) adam (TT.}

'~I (Ar.) akIl (KIr.) abI (TT.)

'ali (Ar.) ali (KIr.) ali (TT.)

aman (Ar.) aman (KIr.) aman (TT.)

'ar (Ar.) ar (KIr.) ar (TT.)

'araz (Ar.) araz (KIr.) araz (TT.)

'arz (Ar.) arz (KIr.) arz (TT.)

'a~a (Ar.) asa (KIr.) asa (TT.)

'asker (Ar.) asker (KIr.) asker (TT.)

aster (Far.) astar (KIr.) astar (TT.}

a'~är (Ar.) a~ar (KIr.) a~ar (TT.)

'ä~i~ (Ar.) a~Ik (KIr.) a~Ik (TT.)

'iyal (Ar.) ayal (KIr.) ayal (TT.)

'ayb (Ar.) aYIp (KIr.) aYIp (TT.)

a'zä (Ar.) aza (KIr.) aza (TT.}

'a~ab (Ar.) azap (KIr.) azap (TT.)

167

azar (Far.) azar (KIr.) azar (TT.}

azad (Far.) azat (KIr.) azat (TT.}

bab (Ar.) bap (KIr.) bap (TT.}

batil (Ar.) babl (KIr.) batIl (TT.}

bende (F ar.) bende (KIr.) bende (TT.}

bereket (Ar.) bereket (KIr.) bereket (TT.}

bed-ter (Far.) beter (KIr.) beter (TT.}

beyt (Ar.) beyit (Ku.) beyit (TT.}

bi-narnaz (Far.) beynarnaz (KIr.) beynamaz (TT.}

carn (Far.) eam (KIr.) earn (TT.}

can (Far.) ean (KIr.) ean (TT.}

cinn (Ar.) ein (KIr.) ein (TT.}

curn'a (Ar.) euma (KIr.) euma(TT.}

s;arh (F ar.) vark (KIr.) s;ark (TI.}

s;ar-yek (Far.) s;eyrek (KIr.) s;eyrek (TT.}

s;enar (F ar. ) vInar (Ku.) vInar (TT.}

dar (Far.) dar (KIr.) dar (TT.}

dem (Far.) dem (KIr.) dem (TT.}

diger (Far.) diger (Ku.) diger (TT.}

dil (Far.) dil (KIr.) dil (TT.}

din (Ar.) din (KIr.) din (TT.}

ezel (Ar.) ezel (KIr.) ezel (TT.}

'ibret (Ar.) ibret (KIr.) ibret (TT.}

imla' (Ar.) irnla (KIr.) irnla (TT.}

l\adlrn (Ar.) kadirn (KIr.) kacirn (TT.}

l\alender (Far.) kalender (KIr.) kalender (TT.}

l\alb (Ar.) kalp (KIr.) kalp (TT.}

l\anä'at (Ar.) kanaat (KIr.) kanaat (TT.}

l\and (Ar.) kant (KIr.) kant (TT.}

l.carär (Ar.) karar (Ku.) karar (TT.}

l.ca~~äb (Ar.) kasap (KIr.) kasap (TT.}

l.cazä' (Ar.) kaza (KIr.) kaza (TT.}

kern (Far.) kern (KIr.) kern (TT.}

kerner (Far.) kerner (Ku.) kerner (TT.}

168

kedm (Ar.) kerim (KIr.) kerim (TT.)

4innä' (Ar.) kIna (KIr.) kIna (TT.)

19.rä'at (Ar.) kIraat (KIr.) kIraat (TT.)

19.yäm (Ar.) byam (KIr.) klyam (TT.)

kelld, killd (F ar.) kilit (KIr.) kilit (TT.)

kür (Far.) kör (KIr.) kör (TI.)

l.<imär (Ar.) kumar (Ku.) kumar (TT.)

l.<ur'än (Ar.) kuran (KIr.) kuran (TT.)

~u~ür (Ar.) kusur (KIr.) kusur (TT.)

gügird (Far.) kükürt (KIr.) kükürt (TT.)

kursl (Ar.) kürsü (Ku.) kürsü (TI.)

layjJ.< (Ar.) laYIk (KIr.) laYIk (TT.)

mal.<~ad (Ar.) maksat (KIr.) maksat (TT.)

ma'~ül (Ar.) makul (KIr.) makul (TT.)

male (Far.) mala (KIr.) mala (TT.)

masgara (Ar.) maskara (KIr.) maskara (TT.)

mä~e (Far.) ma~a (KIr.) ma~a (TT.)

mat (Far.) mat (KIr.) mat (TT.)

mai:mün (Ar.) mazmun (KIr.) mazmun (TT.)

meded (Ar.) medet (Ku.) medet (TT.)

mekteb (Ar.) mektep (Ku.) mektep (TT.)

me§el (Ar.) mesel (Ku.) mesel (TT.)

meyl (Ar.) meyil (Ku.) meyil (TT.)

mi§al (Ar.) misal (KIr.) misal (TT.)

murad (Ar.) murat (KIr.) murat (TT.)

mu~te (F ar.) mu~ta (Ku.) mu~ta (TT.)

mudIr (Ar.) müdür (KIr.) müdür(TT.)

mulk (Ar.) mülk (KIr.) mülk (TI.)

mumkin (Ar.) mümkün (KIr.) mümkün (TT.)

mu~kil (Ar.) mü~kül (KIr.) mü~kül (TT.)

na-c;ar (Far.) na9ar (KIr.) nac;ar (TI.)

namaz (F ar.) namaz (KIr.) namaz (TT.)

na~lb (Ar.) nasip (KIr.) nasip (TT.)

naz (Far.) naz (KIr.) naz (TT.)

169

na~ar (Ar.) nazar (KIr.) nazar (TI.)

nur (Ar.) nur (KIr.) nur (TT.)

'umr (Ar.) ömür (KIr.) ömür (TI.)

pir (Far.) pir (KIr.) pir (TT.)

piyäz (Far.) piyaz (Kir.) piyaz (TI.)

pul (Far.) pul (Kir.) pul (TT.)

ramazan (Ar.) ramazan (Kir.) ramazan (TT.)

sä'at (Ar.) saat (Kir.) saat (TT.)

~abr (Ar.) sabir (Kir.) sabu (TT.)

sä19t (Ar.) salat (KIr.) saInt (TT.)

~alavät (Ar.) salavat (Kir.) salavat (TT.)

saltanat (Ar.) saltanat (KIr.) saltanat (TT. J sebeb (Ar.) se bep (KIr.) sebep (TT.)

seyl (Ar.) seI (KIr.) seI (TT.)

seyyid (Ar.) seyit (KIr.) seyit (TT.)

sirr (Ar.) SIr (KIr.) SIr (TT.)

sultan (Ar.) sultan (Ku.) sultan (TT.)

~ägird (F ar.) ~akirt (KIr.) ~akirt (TT.)

~äl (Far.) ~al (KIr.) ~al (TT.)

~eräb (Ar.) ~arap (KIr.) ~arap (TT.)

~art (Ar.) ~art (KIr.) ~art (TT.)

~ekk (Ar.) ~ek (Kir.) ~ek (TT.]

~eker (F ar.) ~eker (KIr.) ~eker (TT.)

~erbet (Ar.) ~erbet (KIr.) ~erbet (TT.)

~imäl (Ar.) ~imal (KIr.) ~imal (TT.)

~lrin (F ar. ) ~irin (KIr.) ~irin (TT.)

~ukr (Ar.) ~ükür (KIr.) ~ükür (TT.)

tä~at (Ar.) takat (KIr.) takat (TT.)

tennur (Ar.) tandir (KIr.) tandir (TT.)

täzl (Far.) tazi (KIr.) tazi (TT.)

tekbir (Ar.) tekbir (Ku.) tekbir (TT.)

ten (Far.) ten (KIr.) ten (TT.)

tiz (Far.) tez (KIr.) tez (TT.)

ustäd (F ar.) usta (Ku.) usta (TT.)

170

vacib (Ar.) vacip (KIr.) vacip (TT.)

ya (Ar.) ya (KIr.) ya (TT.)

zälim (Ar.) zalim (KIr.) zalim (TT.)

zaman (Ar.) zaman (Ku.) zaman (TT.)

zlrek (F ar. ) zeyrek (KIr.) zeyrek (TT.)

~ikr (Ar.) zikir (KIr.) zikir (TT.)

zil (Far.) zil (KIr.) zil (TT.)

zUr (Far.) zor (KIr.) zor (TT.)

ab+dest (F ar.) abdest (Tat.) abdest (TT.)

abide (Ar.) abide (Tat.) abide (TT.)

'aceie (Ar.) acele (Tat.) acele (TT.)

'acem (Ar.) acem (Tat.) acem (TT.)

'aceml (Ar.) acemi (Tat.) acemi (TT.)

'aceb (Ar.) acep (Tat.) acep (TT.)

'adalet (Ar.) adalet (Tat.) adalet (TT.)

adern (Ar.) adam (Tat.) adam (TT.)

'aded (Ar.) adet (Tat.) adet (TT.)

ahl~ (Ar.) ahlak (Tat.) ahlak (TT.)

a4m~(Ar.) ahmak (Tat.) ahmak (TT.)

'a'ile (Ar.) aile (Tat.) aile (TT.)

'akl (Ar.) akll (Tat.) akIl (TT.)

~ibä (Ar.) akraba (Tat.) akraba (TT.)

~än(Ar.) akran (Tat.) akran (TT.)

'alaka (Ar.)+-dar (Far.) alakadar (Tat.) alakadar (TT.)

'al1m (Ar.) alim (Tat.) alim (TT.)

aman (Ar.) aman (Tat.) aman (TT.)

anbär (Far.) ambar (Tat.) ambar (TT.)

'amel (Ar.) amel (Tat.) amel (TT.)

amenna (Ar.) amenna (Tat.) amenna (TT.)

amIn (Ar.) amin (Tat.) amin (TT.)

abdal (Ar.) aptal (Tat.) aptal (TT.)

'arab (Ar.) arap (Tat.) arap (TT.)

'ari (Ar.) arz (Tat.) arz (TT.)

a~l (Ar.) asll (Tat.) asll (TT.)

171

'a~r (Ar.) asn (Tat.) aSlr (TT.)

'a~l (Ar.) asi (Tat.) asi (TT.)

'asker (Ar.) asker (Tat.) asker (TT.)

aster (Far.) astar (Tat.) astar (TT.)

'a~~ (Ar.) a~k (Tat.) a~k (TT.)

'ä~fuä (Ar.) a~ure (Tat.) a~ure (TT.)

äte~ (Far.) ate~ (Tat.) ate~ (TT.)

'iyan (Ar.) ayan (Tat.) ayan (TT.)

'ayb (Ar.) aYlp (Tat.) aYlp (TT.)

ayme (Far.) ayna (Tat.) ayna (TT.)

'azab (Ar.) azap (Tat.) azap (TT.)

'azrä'll (Ar.) azrail (Tat.) azrail (TT.)

bahär (Far.) bahar (Tat.) bahar (TT.)

baht (Far.) baht (Tat.) baht (TT.)

baht-yar (Far.) bahtiyar (Tat.) bahtiyar (TT.)

b~ilä (Ar.) bakla (Tat.) bakla (TT.)

bämiya (Ar.) bamya (Tat.) bamya (TT.)

bed (Far.)+du'a (Ar.) beddua (Tat.) beddua (TT.)

beden (Ar.) beden (Tat.) beden (TT.)

bekär (Ar.) bekar (Tat.) bekar (TI.)

bel (Far.) bel (Tat.) bel (TT.)

bel (Ar.)+-ki (Far.) belki (Tat.) belki (TT.)

ber-bad (Far.) berbat (Tat.) berbat (TT.)

bereket (Ar.) bereket (Tat.) bereket (TT.)

bed-ter (Far.) beter (Tat.) beter (TT.)

bina (Ar.) bina (Tat.) bina (TT.)

birader (Ar.) birader (Tat.) birader (TT.)

bfistan (F ar.) bostan (Tat.) bostan (TT.)

bulbul (Ar.) bülbül (Tat.) bülbül (TI.)

cadde (Ar.) cadde (Tat.) cadde (TT.)

cadfi (Far.) cadl (Tat.) cadl (TT.)

cähil (Ar.) cahil (Tat.) cahil (TT.)

ca'iz (Ar.) caiz (Tat.) caiz (TT.)

cam (Far.) cam (Tat.) cam (TT.)

172

cäm-bäz (Far.) cambaz (Tat.) cambaz (TT.}

cämekän (Far.) camekan (Tat.) camekan (TT.}

cämi'(Ar.) cami (Tat.) cami (TT.}

cefä (Ar.) cefa (Tat.) cefa (TT.}

cehennem (Ar.) cehennem (Tat.) cehennem (TT.}

celäl (Ar.) celal (Tat.) celal (TT.)

cemä'at (Ar.) cemaat (Tat.) cemaat (TT.}

cemäl (Ar.) cemal (Tat.) cemal (TT.}

cem'iyyet (Ar.) cemiyet (Tat.) cemiyet (TT.}

cenäb (Ar.) cenap (Tat.) cenap (TT.}

cenäze (Ar.) cenaze (Tat.) cenaze (TT.}

cennet (Ar.) cennet (Tat.) cennet (TT.)

cesäret (Ar.) cesaret (Tat.) cesaret (TT.}

cesur (Ar.) cesur (Tat.) cesur (TT.}

cevher (Ar.) cevher (Tat.) cevher (TT.}

cezä' (Ar.) ceza (Tat.) ceza (TT.}

cinn (Ar.) ein (Tat.) ein (TT.}

ciddi (Ar.) ciddi (Tat.) ciddi (TT.}

cihän (F ar.) cihan (Tat.) cihan (TT.}

cihän-gir (Far.) cihangir (Tat.) cihangir (TT.)

cihet (Ar.) cihet (Tat.) cihet (TT.}

cevän (Far.) civan (Tat.) civan (TT.}

cum'a (Ar.) cuma (Tat.) cuma (TT.}

cunbi~ (Far.) cümbü~ (Tat.) cümbü~ (TT.}

cumle (Ar.) cümle (Tat.) cümle (TI.)

cunup (Ar.) cünüp (Tat.) CÜllÜp (TI.)

cuz' (Ar.) cüz (Tat.) cüz (TI.}

9är-su (Far.) 9ar~1 (Tat.) 9ar~1 (TT.}

ge~lden (Far.) ge~it (Tat.) ge~it (TT.)

cufte (F ar. ) 9ifte (Tat.) 9ifte (TI.)

9un+ki (Far.) ~ünki (Tat.) 9ünki (TI.}

dä'imä (Ar.) daima (Tat.) daima (TT.)

dä'ir (Ar.) dair (Tat.) dair (TT.)

d~l~a (Ar.) dakika (Tat.) dakika (TT.)

173

da 'vet (Ar.) davet (Tat.) davet (TT.}

def'a (Ar.) defa (Tat.) defa (TT.}

defter (Ar.) defter (Tat.) defter (TT.}

derece (Ar.) derece (Tat.) derece (TT.}

dennan (Ar.) derrnan (Tat.) derrnan (TT.}

ders (Ar.) ders (Tat.) ders (TT.}

derd (Far.) dert (Tat.) dert (TT.}

deryä (F ar. ) derya (Tat.) derya (TT.}

destan (F ar.) destan (Tat.) destan (TT.}

destur (F ar.) destur (Tat.) destur (TT.}

devfun (Ar.) devam (Tat.) devam (TT.}

din (Ar.)+-där (Far.) dindar (Tat.) dindar (TT.}

divane (Far.) divane (Tat.) divane (TT.}

diyär (Ar.) diyar (Tat.) diyar (TT.}

duIäb (Ar.) dolap (Tat.) dolap (TT.}

dust (Far.) dost (Tat.) dost (TT.}

du'ä' (Ar.) dua (Tat.) dua (TT.}

tut (Far.) dut (Tat.) dut (TT.}

dlvar (Far.) duvar (Tat.) duvar (TT.}

duldul (Ar.) düIdüI (Tat.) düIdüI (TT.}

dunyä (Ar.) dünya (Tat.) dünya (TI.}

durust (Far.) dürüst (Tat.) dürüst (TI.}

ebedi (Ar.) e bedi (Tat.) ebedi (TT.}

ecdäd (Ar.) ecdat (Tat.) ecdat (TT.}

ecel (Ar.) ecel (Tat.) ecel (TT.}

ecnebi (Ar.) ecnebi (Tat.) ecnebi (TT.}

edebiyyät (Ar.) edebiyat (Tat.) edebiyat (TT.}

edeb (Ar.) edep (Tat.) edep (TT.}

edib (Ar.) edip (Tat.) edip (TT.}

efkär (Ar.) efkär (Tat.) efkar (TI.}

ekseriyyet (Ar.) ekseriyet (Tat.) ekseriyet (TT.}

elbet (Ar.) elbet (Tat.) elbet (TT.}

elbise (Ar.) elbise (Tat.) elbise (TT.}

eIern (Ar.) eIern (Tat.) eIern (TT.}

174

elmas (Ar.) elmas (Tat.) elmas (TT.)

el-vida '(Ar.) elveda (Tat.) elveda (TT.)

emanet (Ar.) emanet (Tat.) emanet (TT.)

eme! (Ar.) emel (Tat.) emel (TT.)

ergavän (Far.) erguvan (Tat.) erguvan (TT.)

esas (Ar.) esas (Tat.) esas (TT.)

e~er (Ar.) eser (Tat.) eser (TT.)

e~yä (Ar.) e~ya (Tat.) e~ya (TT.)

eträf (Ar.) etraf (Tat.) etraf (TT.)

eylül (Ar.) eylül (Tat.) eylül (TI.)

~än (Ar.) ezan (Tat.) ezan (TT.)

ez-ber (Far.) ezber (Tat.) ezber (TT.)

eziyyet (Ar.) eziyet (Tat.) eziyet (TT.)

fa'~ (Ar.) faik (Tat.) faik (TT.)

fä'iz (Ar.) faiz (Tat.) faiz (TT.)

fakat (Ar.) fakat (Tat.) fakat (TT.)

fäl (Ar.) fal (Tat.) fal (TT.)

fulän (Ar.) falan (Tat.) falan (TT.)

fan! (Ar.) fani (Tat.) fani (TT.)

ferrä~ (Ar.) fara~ (Tat.) fara~ (TT.)

ferfere (Ar.) farfara (Tat.) farfara (TT.)

fark (Ar.) fark (Tat.) fark (TI.)

ratJ.4a (Ar.) fatiha (Tat.) fatiha (TT.)

fa'ide (Ar.) fayda (Tat.) fayda (TT.)

fäzil (Ar.) fazll (Tat.) faztl (TT.)

fazla (Ar.) fazla (Tat.) fazla (TT.)

fida (Ar.) feda (Tat.) feda (TT.)

fida (Ar.)+kar (Far.) fedakar (Tat.) fedakar (TT.)

feläket (Ar.) felaket (Tat.) felaket (TT.)

felek (Ar.) felek (Tat.) felek (TT.)

fenn (Ar.) fen (Tat.) fen (TT.)

fena (Ar.) fena (Tat.) fena (TT.)

ferman (F ar.) ferman (Tat.) ferman (TT.)

fesad (Ar.) fesat (Tat.) fesat (TT.)

175

fikr (Ar.) fikir (Tat.) fikir (TT.)

fil (Ar.) fil (Tat.) fil (TT.)

fund~ (Ar.) flndlk (Tat.) flndlk (TT.)

fur~at (Ar.) flrsat (Tat.) flrsat (TT.)

feHl (Ar.) fitil (Tat.) fitil (TT.)

fitne (Ar.) fitne (Tat.) fitne (TT.)

fi'at (Ar.) fiyat (Tat.) fiyat (TT.)

~arä(Ar.) fukara (Tat.) fukara (TT.)

gaflet (Ar.) gaflet (Tat.) gaflet (TT.)

gälib (Ar.) galip (Tat.) galip (TT.)

gamm (Ar.) gam (Tat.) garn (TT.)

gar~ (Ar.) gark (Tat.) gark (TT.)

gäyet (Ar.) gayet (Tat.) gayet (TT.)

gazel (Ar.) gazel (Tat.) gazel (TT.)

gazl (Ar.) gazi (Tat.) gazi (TT.)

gerden (F ar.) gerdan (Tat.) gerdan (TT.)

gi da (Ar.) gl da (Tat.) gl da (TT.)

gurbet (Ar.) gurbet (Tat.) gurbet (TT.)

gurur (Ar.) gurur (Tat.) gurur (TT.)

gul (Far.) gül (Tat.) gül (TI.)

gul-istan (Far.) gülistan (Tat.) gülistan (TT.)

gul~en (F ar.) gül~en (Tat.) gül~en (TT.)

haber (Ar.) haber (Tat.) haber (TT.)

4äcet (Ar.) hacet (Tat.) hacet (TT.)

4ädi~e (Ar.) hadise (Tat.) hadise (TT.)

4äfil; (Ar.) haflz (Tat.) haflz (TT.)

4~(Ar.) hak (Tat.) hak (TT.)

4a~1~at (Ar.) hakikat (Tat.) hakikat (TT.)

4äl (Ar.) haI (Tat.) haI (TT.)

hal~ (Ar.) halk (Tat.) halk (TT.)

4ammarn (Ar.) harnarn (Tat.) harnam (TT.)

4än (Far.) han (Tat.) han (TT.)

4ammäl (Ar.) hamal (Tat.) harnal (TT.)

hane (Far.) hane (Tat.) hane (TT.)

176

4abb (Ar.) hap (Tat.) hap (TT.)

4aräm (Ar.) haram (Tat.) haram (TT.)

4areket (Ar.) hareket (Tat.) hareket (TT.)

4arem (Ar.) harem (Tat.) harem (TT.)

haste (F ar.) hasta (Tat.) hasta (TT.)

hatira (Ar.) hatira (Tat.) hatlra (TT.)

4attä (Ar.) hatta (Tat.) hatta (TT.)

heva (Ar.) hava (Tat.) hava (TT.)

4avädi§ (Ar.) havadis (Tat.) havadis (TT.)

hayal (Ar.) hayal (Tat.) hayal (TT.)

4ayät (Ar.) hayat (Tat.) hayat (TT.)

4aydüd (Ar.) haydut (Tat.) haydut (TT.)

hayr (Ar.) haYIr (Tat.) haYIr (TT.)

4ayret (Ar.) hayret (Tat.) hayret (TT.)

4äZir (Ar.) hazir (Tat.) hazu (TT.)

hem (Ar.) hem (Tat.) hem (TT.)

heman (Far.) hemen (Tat.) hemen (TT.)

her (Far.) her (Tat.) her (TT.)

4isäb (Ar.) hesap (Tat.) hesap (TT.)

heves (Ar.) heves (Tat.) heves (TT.)

4iddet (Ar.) hiddet (Tat.) hiddet (TT.)

4i~~e (Ar.) hisse (Tat.) hisse (TI.)

h"äce (Ar.) hoca (Tat.) hoca (TI.)

ho~ (Far.) ho~ (Tat.) ho~ (TT.)

4unnet (Ar.) hünnet (Tat.) hünnet (TT.)

hutbe (Ar.) hutbe (Tat.) hutbe (TT.)

'ir~ (Ar.) Irak (Tat.) uak (TT.)

'ir~ (Ar.) Irk (Tat.) uk (TI.)

i~rär (Ar.) Israr (Tat.) Israr (TT.)

'ibadet (Ar.) ibadet (Tat.) ibadet (TT.)

'ibret (Ar.) ibret (Tat.) ibret (TT.)

leab (Ar.) icap (Tat.) icap (TT.)

lead (Ar.) icat (Tat.) icat (TT.)

idäre (Ar.) idare (Tat.) idare (TT.)

177

iftär (Ar.) iftar (Tat.) iftar (TT.)

i4tiyäc (Ar.) ihtiya9 (Tat.) ihtiya9 (TT.)

i~bäl (Ar.) ikbal (Tat.) ikbal (TT.)

illa (Ar.) illa (Tat.) illa (TT.)

i'län (Ar.) ilan (Tat.) ilan (TT.)

imam (Ar.) imam (Tat.) imam (TT.)

Imän (Ar.) iman (Tat.) iman (TT.)

imdad (Ar.) imdat (Tat.) imdat (TT.)

imkän (Ar.) imkan (Tat.) imkän (TI.)

imzä'(Ar.) imza (Tat.) imza (TT.)

'inad (Ar.) inat (Tat.) inat (TT.)

inkar (Ar.) inkar (Tat.) inkar (TI.)

inki~äf (Ar.) inki~af (Tat.) inki~af (TT.)

in~äf (Ar.) insaf (Tat.) insaf(TT.)

insan (Ar.) insan (Tat.) insan (TT.)

int~äm (Ar.) intikam (Tat.) intikam (TT.)

irade (Ar.) irade (Tat.) irade (TT.)

islam (Ar.) islam (Tat.) islam (TT.)

i§.bat (Ar.) ispat (Tat.) ispat (TT.)

isti 'dad (Ar.) istidat (Tat.) istidat (TT.)

i~äret (Ar.) i~aret (Tat.) i~aret (TT.)

i~gäl (Ar.) i~gal (Tat.) i~gal (TT.)

itä'at (Ar.) itaat (Tat.) itaat (TT.)

i 'tibär (Ar.) itibar (Tat.) itibar (TT.)

i't~äd (Ar.) i tikat (Tat.) itikat (TT.)

i 'tiräz (Ar.) itiraz (Tat.) itiraz (TT.)

jale (Far.) jale (Tat.) jale (TT.)

~abz (Ar.) kablz (Tat.) kablz (TT.)

~ablle (Ar.) kabile (Tat.) kabile (TI.)

~äbiliyyet (Ar.) kabiliyet (Tat.) kabiliyet (TT.)

~adar (Ar.) kadar (Tat.) kadar (TT.)

~ader (Ar.) kader (Tat.) kader (TT.)

~äqi (Ar.) kadI (Tat.) kadI (TT.)

~afä (Ar.) kafa (Tat.) kafa (TT.)

178

~afä (Ar. )+där (F ar.) kafadar (Tat.) kafadar (TT.}

~afes (Ar.) kafes (Tat.) kafes (TT.}

kafi (Ar.) kafi (Tat.) kafi (TI.}

kafir (Ar.) kafir (Tat.) kafir (TI.}

~ahramän (F ar.) kahraman (Tat.) kahraman (TT.}

~ä'ide (Ar.) kaide (Tat.) kaide (TT.}

~aI'a (Ar.) kaIe (Tat.) kaIe (TT.}

~aIem (Ar.) kalem (Tat.) kalem (TT.}

~äIib (Ar.) kahp (Tat.) kahp (TT.}

~amer (Ar.) kamer (Tat.) kamer (TT.}

~anä'at (Ar.) kanaat (Tat.) kanaat (TT.}

~intär (Ar.) kantar (Tat.) kantar (TT.}

~änG.n (Ar.) kanun (Tat.) kanun (TT.}

kar (Far.) kär (Tat.) kär (TI.)

~arär (Ar.) karar (Tat.) karar (TT.}

~arär (Ar.)+näme (Far.) kararname (Tat.) kararname (TT.)

~a~~äb (Ar.) kasap (Tat.) kasap (TT.}

~äsim (Ar.) kaslm (Tat.) kaslffi (TT.}

~aträn (Ar.) katran (Tat.) katran (TT.}

gayb (Ar.) kaYlp (Tat.) kaYlp (TT.}

~azä (Ar.) kaza (Tat.) kaza (TT.}

kebab (Ar.) ke bap (Tat.) kebap (TT.}

keder (Ar.) keder (Tat.) keder (TT.}

kel (Ar.) ke1 (Tat.) kel (TT.)

kelam (Ar.) kelam (Tat.) kelam (TT.}

kelime (Ar.) kelirne (Tat.) kelirne (TT.)

kernal (Ar.) kemal (Tat.) kemal (TT.)

kerner (F ar.) kemer (Tat.) kerner (TT.)

kenar (F ar.) kenar (Tat.) kenar (TT.}

kepa~e (Far.) kepaze (Tat.) kepaze (TT.}

keramet (Ar.) keramet (Tat.) keramet (TT.)

kar+hane (Far.) kerhane (Tat.) kerhane (TT.)

kerem (Ar.) kerern (Tat.) kerem (TT.)

keraste (Far.) kereste (Tat.) kereste (TT.)

179

kedm (Ar.) kerim (Tat.) kerim (TT.)

kärbän (Far.) kervan (Tat.) kervan (TT.)

kä~ki (F ar.) ke~ke (Tat.) ke~ke (TT.)

kettän (Ar.) keten (Tat.) keten (TT.)

tlz+äb (Far.) kezzap (Tat.) kezzap (TT.)

4innä (Ar.) klna (Tat.) kIna (TT.)

l\ismet (Ar.) kIsmet (Tat.) kIsmet (TT.)

l\it'a (Ar.) kIta (Tat.) kIta (TT.)

l\iyäfet (Ar.) klyafet (Tat.) klyafet (TT.)

l\iyämet (Ar.) klyamet (Tat.) klyamet (TT.)

l\iyäs (Ar.) kl yas (Tat.) kIyas (TT.)

l\iymet (Ar.) klymet (Tat.) klymet (TT.)

kibär (Ar.) kibar (Tat.) kibar (TT.)

kibdt (Ar.) kibrit (Tat.) kibrit (TT.)

km (Far.) kin (Tat.) kin (TT.)

kirä' (Ar.) kira (Tat.) kira (TT.)

kitäb (Ar.) kitap (Tat.) kitap (TT.)

l\ubbe (Ar.) kubbe (Tat.) kubbe (TT.)

~udret (Ar.) kudret (Tat.) kudret (TT.)

~imär (Ar.) kumar (Tat.) kumar (TT.)

~imär (Ar.)+bäz (Far.) kumarbaz (Tat.) kumarbaz (TT.)

~umä~ (Ar.) kurna~ (Tat.) kuma~ (TT.)

humbere (Far.) kumbara (Tat.) kumbara (TT.)

~ur'än (Ar.) kur'an (Tat.) kur'an (TT.)

l\urbän (Ar.) kurban (Tat.) kurban (TT.)

~urnäs (F ar.) kurnaz (Tat.) kurnaz (TT.)

l\us~us (Ar.) kuskus (Tat.) kuskus (TT.)

~u~ur (Ar.) kusur (Tat.) kusur (TT.)

l\utb (Ar.) kutup (Tat.) kutup (TT.)

kufr (Ar.) küfür (Tat.) küfür (TI.)

kutub (Ar.)+ l!äne (Far.) kütüphane (Tat.) kütüphane (TT.)

läf (Far.) laf(Tat.) laf(TT.)

latlf (Ar.) latif (Tat. ) latif(TT.)

latlfe (Ar.) latife (Tat.) latife (TT.)

180

leke, lekke (Far.) leke (Tat.) leke (TT.)

lä~e (Far.) le~ (Tat.) le~ (TT.)

letäfet (Ar.) letafet (Tat.) letafet (TT.)

lezzet (Ar.) lezzet (Tat.) lezzet (TT.)

lisan (Ar.) lisan (Tat.) lisan (TT.)

l~e (Ar.) lokma (Tat.) lokma (TT.)

hlle (Far.) lüle (Tat.) lüle (TI.)

ma+cera (Ar.) macera (Tat.) macera (TT.)

ma'den (Ar.) maden (Tat.) maden (TT.)

mahkeme (Ar.) mahkeme (Tat.) mahkeme (TT.)

mahl fil\ät (Ar.) mahlukat (Tat.) mahlukat (TT.)

ma4rß.m (Ar.) mahrum (Tat.) mahrum (TT.)

maijsül (Ar.) mahsul (Tat.) mahsul (TT.)

mah~ü~ (Ar.) mahsus (Tat.) mahsus (TT.)

m~äle. (Ar.) makale (Tat.) makale (TT.)

bekere (Ar.) makara (Tat.) makara (TT.)

m~a~~ (Ar.) makas (Tat.) makas (TT.)

m~'ad(Ar.) makat (Tat.) makat (TT.)

m~bül (Ar.) makbul (Tat.) makbul (TT.)

m~~ad (Ar.) maksat (Tat.) maksat (TT.)

mal (Ar.) mal (Tat.) mal (TT.)

male (Far.) mala (Tat.) mala (TT.)

ma'na (Ar.) mana (Tat.) mana (TT.)

ma 'nevl (Ar.) manevi (Tat.) manevi (TT.)

manl\al (Ar.) mangal (Tat.) mangal (TT.)

mani'(Ar.) mani (Tat.) mani (TT.)

manti~ (Ar.) mantIk (Tat.) mantIk (TT.)

man:?ara (Ar.) manzara (Tat.) manzara (TT.)

manzume (Ar.) manzume (Tat.) manzume (TT.)

maraz (Ar.) maraz (Tat.) maraz (TT.)

me~el (Ar.) masal (Tat.) masal (TT.)

mashara (Ar.) maskara (Tat.) maskara (TT.)

ma~rif (Ar.) masraf (Tat.) masraf (TT.)

ma'~frm (Ar.) masum (Tat.) masum (TT.)

181

mä~e (Far.) ma~a (Tat.) ma~a (TT.)

matba'a (Ar.) matbaa (Tat.) matbaa (TT.)

mäye (Far.) maya (Tat.) maya (TT.)

meymfin (Ar.) maymun (Tat.) maymun (TT.)

mecbfir (Ar.) mecbur (Tat.) mecbur (TT.)

mecbfiriyet (Ar.) mecburiyyet (Tat.) mecburiyyet (TT.)

mec1is (Ar.) mec1is (Tat.) meclis (TT.)

mecmfi 'a (Ar.) mecmua (Tat.) mecmua (TT.)

mecnfin (Ar.) mecnun (Tat.) mecnun (TT.)

medeniyyet (Ar.) medeniyet (Tat.) medeniyet (TT.)

meded (Ar.) medet (Tat.) medet (TT.)

medrese (Ar.) medrese (Tat.) medrese (TT.)

mekän (Ar.) mekän (Tat.) mekän (TT.)

mekteb (Ar.) mektep (Tat.) mektep (TT.)

mektfib (Ar.) mektup (Tat.) mektup (TT.)

melä'ike (Ar.) melaike (Tat.) melaike (TT.)

melek (Ar.) melek (Tat.) melek (TT.)

memleket (Ar.) memleket (Tat.) memleket (TT.)

memnfin (Ar.) memnun (Tat.) memnun (TT.)

me'mfir (Ar.) memur (Tat.) memur (TT.)

menfa'at (Ar.) menfaat (Tat.) menfaat (TT.)

mer'ä (Ar.) mera (Tat.) mera (TT.)

mer~ (Ar.) merak (Tat.) merak (TT.)

meram (Ar.) meram (Tat.) meram (TT.)

mercan (Ar.) mercan (Tat.) mercan (TT.)

merdäne (Ar.) merdane (Tat.) merdane (TT.)

märid (Ar.) meret (Tat.) meret (TT.)

merl}amet (Ar.) merhamet (Tat.) merhamet (TT.)

merkeb (Ar.) merkep (Tat.) merkep (TT.)

merkez (Ar.) merkez (Tat.) merkez (TT.)

mermer (Ar.) mermer (Tat.) mermer (TT.)

merd (Far.) mert (Tat.) mert (TT.)

mertebe (Ar.) mertebe (Tat.) mertebe (TT.)

mesäfe (Ar.) mesafe (Tat.) mesafe (TT.)

182

me~ela (Ar.) me sela (Tat.) mesela (TT.}

mes'ele (Ar.) mesele (Tat.) mesele (TT.}

meslek (Ar.) meslek (Tat.) meslek (TT.}

me~~at (Ar.) me~akkat (Tat.) me~akkat (TT.}

me~'ale (Ar.) me~ale (Tat.) me~ale (TT.}

bi~e (Far.) me~e (Tat.) me~e (TT.}

me~gul (Ar.) me~gul (Tat.) me~gul (TT.)

me~gulliyyet (Ar.) me~guliyet (Tat.) me~guliyet (TT.}

me~hfu (Ar.) me~hur (Tat.) me~hur (TT.}

mevcud (Ar.) mevcut (Tat.) mevcut (TT.}

mevcüdiyet (Ar.) mevcudiyet (Tat.) mevcudiyet (TT.)

meydän (Ar.) meydan (Tat.) meydan (TT.}

mey-häne (Far.) meyhane (Tat.) meyhane (TT.}

mezar (Ar.) mezar (Tat.) mezar (TT.}

me~heb (Ar.) mezhep (Tat.) mezhep (TT.}

mi~r (Ar.) mlSlr (Tat.) ml SIr (TT.}

mizr~ (Ar.) mlzrak (Tat.) mlzrak (TT.}

m~där (Ar.) miktar (Tat.) miktar (TT.}

millet (Ar.) millet (Tat.) millet (TT.}

minber (Ar.) minber (Tat.) minber (TT.}

minnet (Ar.) minnet (Tat.) minnet (TT.}

mlra~ (Ar.) miras (Tat.) miras (TT.}

mi~al (Ar.) misal (Tat.) misal (TT.}

mi skin (Ar.) miskin (Tat.) miskin(TT. }

mevla (Ar.) molla (Tat.) molla (TT.}

mu 'cize (Ar.) mucize (Tat.) mucize (TT.}

mu!}i! (Ar.) muhit (Tat.) muhit (TT.}

mu4täc (Ar.) muhta9 (Tat.) muhta9 (TT.}

m~äbele (Ar.) mukabele (Tat.) mukabele (TT.}

mu~adder (Ar.) mukadder (Tat.) mukadder (TT.}

m~addes (Ar.) mukaddes (Tat.) mukaddes (TT.}

m~ayese (Ar.) mukayese (Tat.) mukayese (TT.}

mum (Far.) mum (Tat.) mum(TT.}

murad (Ar.) murat (Tat.) murat (TT.}

183

musaUä (Ar.) musakka (Tat.) musakka (TT.)

mus all at (Ar.) musallat (Tat.) musallat (TT.)

mU~lbet (Ar.) musibet (Tat.) musibet (TT.)

nusha (Ar.) muska (Tat.) muska (TT.)

mu~amma' (Ar.) mu~amba (Tat.) mu~amba (TT.)

mu'teber (Ar.) muteber (Tat.) muteber (TT.)

matbah (Ar.) mutfak (Tat.) mutfak (TT.)

mutl~ (Ar.) mutlak (Tat.) mutlak (TT.)

mu4affer (Ar.) muzaffer (Tat.) muzaffer (TT.)

mübarek (Ar.) mübarek (Tat.) mübarek (TT.)

mu'ezzin (Ar.) müezzin (Tat.) müezzin (TT.)

muhr (Far.) mühür (Tat.) mühür (TT.)

mujde (Far.) müjde (Tat.) müjde (TI.)

mulk (Ar.) mülk (Tat.) mülk (TI.)

mulkiyyet (Ar.) mülki yet (Tat.) mülki yet (TT.)

munasebet (Ar.) münasebet (Tat.) münasebet (TT.)

muraca'at (Ar.) müracaat (Tat.) müracaat (TT.)

musa'ade (Ar.) müsaade (Tat.) müsaade (TT.)

mu~kil (Ar.) mü~kül (Tat.) mü~kül (TT.)

mu~terek (Ar.) mü~terek (Tat.) mü~terek (TT.)

mutemadiyen (Ar.) mütemadiyen (Tat.) mütemadiyen (TT.)

mu~äkere (Ar.) müzakere (Tat.) müzakere (TT.)

nabz (Ar.) nablz (Tat.) nablz (TT.)

na-dlde (Far.) nadide (Tat.) nadide (TT.)

nadir (Ar.) nadir (Tat.) nadir (TT.)

naf~a (Ar.) nafaka (Tat.) nafaka (TT.)

na'il (Ar.) nail (Tat.) nail (TT.)

na'l (Ar.) na! (Tat.) nal (TT.)

nam (Far.) nam (Tat.) nam (TT.)

namaz (F ar.) namaz (Tat.) namaz (TT.)

namüs (Ar.) namus (Tat.) namus (TT.)

na'na'(Ar.) nane (Tat.) nane (TT.)

nan+kür (Far.) nankör (Tat.) nankör (TT.)

nar, enar (Far.) nar (Tat.) nar (TT.)

184

naz (Far.) naz (Tat.) naz (TT.)

na~ar (Ar.) nazar (Tat.) nazar (TT.)

na~rn (Ar.) naZlrn (Tat.) naZlrn (TT.)

nebat (Ar.) nebat (Tat.) nebat (TT.)

nebatat (Ar.) nebatat (Tat.) nebatat (TT.)

necat (Ar.) necat (Tat.) necat (TT.)

ne dIrn (Ar.) nedirn (Tat.) nedirn (TT.)

nedret (Ar.) nedret (Tat.) nedret (TT.)

nefes (Ar.) nefes (Tat.) nefes (TT.)

nefret (Ar.) nefret (Tat.) nefret (TT.)

netlce (Ar.) netice (Tat.) netice (TT.)

nihayet (Ar.) nihayet (Tat.) nihayet (TT.)

ni'rnet (Ar.) nirnet (Tat.) nirnet (TT.)

nlsan (Ar.) nisan (Tat.) nisan (TT.)

ni~äb (Ar.) nisap (Tat.) nisap (TT.)

nisbet (Ar.) nispet (Tat.) nispet (TT.)

niyyet (Ar.) niyet (Tat.) niyet (TT.)

ni~äm (Ar.) nizam (Tat.) nizarn (TT.)

n~sän (Ar.) noksan (Tat.) noksan (TT.)

n~ta (Ar.) nokta (Tat.) nokta (TT.)

nill} (Ar.) nuh (Tat.) nuh (TT.)

nUr (Ar.) nur (Tat.) nur (TT.)

nusha (Ar.) nüsha (Tat.) nüsha (TI.)

badincan (Ar.) pathcan (Tat.) pathcan (TT.)

bazar (Far.) pazar (Tat.) pazar (TT.)

penbe (Far.) pernbe (Tat.) pernbe(TT.)

perde (F ar.) perde (Tat.) perde (TT.)

peyda (Far.) peyda (Tat.) peyda (TT.)

peygärn-ber (Far.) peygarnber (Tat.) peygarnber (TT.)

pust (Far.) post (Tat.) post (TT.)

pul (Far.) pul (Tat.) pul (TT.)

pu~t (Far.) pu~t (Tat.) pu~t (TT.)

ralpnän (Ar.) rahman (Tat.) rahman (TT.)

rahmet (Ar.) rahmet (Tat.) rahmet (TT.)

185

ral\am (Ar.) rakam (Tat.) rakam (TT.)

'aral\l (Ar.) rakt (Tat.) rakt (TT.)

ramazan (Ar.) ramazan (Tat.) ramazan (TT.)

räZl (Ar.) razt (Tat.) razt (TT.)

receb (Ar.) recep (Tat.) recep (TT.)

reh-ber (F ar.) rehber (Tat.) rehber (TT.)

rekät (Ar.) rekät (Tat.) rekät (TI.)

rende (F ar.) rende (Tat.) rende (TT.)

reng (Far.) renk (Tat.) renk (TT.)

revä (Far.) reva (Tat.) reva (TT.)

re~il (Ar.) rezil (Tat.) rezil (TT.)

riz~ (Ar.) nztk (Tat.) nztk (TT.)

recä (Ar.) rica (Tat.) rica (TT.)

ri 'äyet (Ar.) riayet (Tat.) riayet (TT.)

ruh (Ar.) ruh (Tat.) ruh (TT.)

rutbe (Ar.) rütbe (Tat.) rütbe (TI.) - .

ru'yä (Ar.) rüya (Tat.) rüya (TI.)

ruzgär (Far.) rüzgär (Tat.) rüzgär (TI.)

~abr (Ar.) sabtr (Tat.) sabrr (TT.)

~adal\a (Ar.) sadaka (Tat.) sadaka(TT. )

säde (Far.) sade (Tat.) sade (TT.)

~ädi~ (Ar.) sadtk (Tat.) sadtk (TT.)

~ähib (Ar.) sahip (Tat.) sahip (TT.)

~a4ne (Ar.) sahne (Tat.) sahne (TT.)

s~ (Ar.) sak (Tat.) sak (TT.)

sal\at (Ar.) sakat (Tat.) sakat (TT.)

~amlml (Ar.) samimi (Tat.) samimi (TT.)

~amlmlyet (Ar.) samimiyet (Tat.) samimiyet (TT.)

~an'at (Ar.) sanat (Tat.) sanat (TT.)

~andu~ (Ar.) sandtk (Tat.) sandtk(TT. }

~äniye (Ar.) saniye (Tat.) saniye (TT.)

seräy (Far.) saray (Tat.) saray (TT.)

sä'at (Ar.) saat (Tat.) saat (TT.)

satr (Ar.) sattr (Tat.) sattr (TT.)

186

satür (Ar.) satIr (Tat.) satIr (TT.)

saye-ban (Far.) sayvan (Tat.) sayvan (TT.)

saz (Far.) saz (Tat.) saz (TT.)

§.ebat (Ar.) se bat (Tat.) sebat (TT.)

sebeb (Ar.) se bep (Tat.) sebep (TT.)

secde (Ar.) secde (Tat.) secde (TT.)

~afä (Ar.) sefa (Tat.) sefa (TT.)

safalet (Ar.) sefalet (Tat.) sefalet (TT.)

seyl (Ar.) seI (Tat.) seI (TT.)

selam (Ar.) selam (Tat.) selam (TT.)

selamet (Ar.) selamet (Tat.) selamet (TT.)

sene (Ar.) sene (Tat.) sene (TT.)

seped (F ar.) sepet (Tat.) sepet (TT.)

ser-best (Far.) serbest (Tat.) serbest (TT.)

ser+maye (Far.) sermaye (Tat.) sermaye (TT.)

ser-sam (Far.) sersem (Tat.) sersem (TT.)

serd (Far.) sert (Tat.) sert (TT.)

§.ervet (Ar.) servet (Tat.) servet (TT.)

~inf (Ar.) slnIf (Tat.) slmf(TT.)

~irät (Ar.) Slrat (Tat.) Slrat (TT.)

sufre (Ar.) sofra (Tat.) sofra (TT.)

z~~(Ar.) sokak (Tat.) sokak (TT.)

su'al (Ar.) sual (Tat.) sual (TT.)

sultan (Ar.) sultan (Tat.) sultan (TT.)

~üret (Ar.) surat (Tat.) surat (TT.)

~üret (Ar.) suret (Tat.) suret (TT.)

sulale (Ar.) sülale (Tat.) sülale (TI.)

sunbul (Far.) sümbül (Tat.) sümbül (TT.)

sunnet (Ar.) sünnet (Tat.) sünnet (TT.)

~ah~yyet (Ar.) ~ahsiyet (Tat.) ~ahsiyet (TT.)

~ä'ir (Ar.) ~air (Tat.) ~air (TT.)

~äl (Far.) ~al (Tat.) ~al (TT.)

~elvär (Far.) ~al var (Tat.) ~alvar (TT.)

~än (Ar.) ~an (Tat.) ~an (TT.)

187

~abb (Ar.) ~ap (Tat.) ~ap (TT.)

~eräb (Ar.) ~arap (Tat.) ~arap (TT.)

~ar~i (Ar.) ~arkl (Tat.) ~arkl (TT.)

~art (Ar.) ~art (Tat.) ~art (TT.)

~ebbuy (Far.) ~ebboy (Tat.) ~ebboy (TT.)

~ehr (Far.) ~ehir (Tat.) ~ehir (TT.)

~eker (Far.) ~eker (Tat.) ~eker (TT.)

~emsiyye (Ar.) ~emsiye (Tat.) ~emsiye (TT.)

~err (Ar.) ~er (Tat.) ~er (TT.)

~erbet (Ar.) ~erbet (Tat.) ~erbet (TT.)

~eref (Ar.) ~eref (Tat.) ~eref(TT.)

~eri'at (Ar.) ~eriat (Tat.) ~eriat (TT.)

~e~ (Far.) ~e~ (Tat.) ~e~ (TT.)

~ire (Far.) ~lra (Tat.) ~lra (TT.)

~ikäyet (Ar.) ~ikäyet (Tat.) ~ikäyet(TT. )

~ubät (Ar.) ~u bat (Tat.) ~ubat (TT.)

~u'be (Ar.) ~ube (Tat.) ~ube (TT.)

~Ukran (Ar.) ~ükran (Tat.) ~ükran (TT.)

~ukr (Ar.) ~ükür (Tat.) ~ükür (TT.)

tab~ (Ar.) tabak (Tat.) tabak (TT.)

tab~a (Ar.) tabaka (Tat.) tabaka (TT.)

tabi'i (Ar.) tabii (Tat.) tabii (TT.)

tabi'at (Ar.) tabiat (Tat.) tabiat (TT.)

tal}sil (Ar.) tahsil (Tat.) tahsil (TT.)

t~at (Ar.) takat (Tat.) takat (TT.)

t~äZä (Ar.) takaza (Tat.) takaza (TT.)

t~dir (Ar.) takdir (Tat.) takdir (TT.)

t~sim (Ar.) taksim (Tat.) taksim (TT.)

t~~lrät (Ar.) taksirat (Tat.) taksirat (TT.)

t~vim (Ar.) takvim (Tat.) takvim (TT.)

taleb (Ar.) talep (Tat.) talep (TT.)

talebe (Ar.) talebe (Tat.) talebe (TT.)

tal~ (Ar.) talk (Tat.) talk (TT.)

tämm (Ar.) tarn (Tat.) tarn (TT.)

188

tamfun (Ar.) tamam (Tat.) tamam (TT.}

tennur (Ar.) tandlr (Tat.) tandlr (TT.}

däne (Far.) tane (Tat.) tane (TT.}

tantana (Ar.) tantana (Tat.) tantana (TT.}

taraf(Ar.) taraf (Tat.) taraf (TT.}

täri!! (Ar.) tarih (Tat.) tarih (TT.}

tas (Ar.) tas (Tat.) tas (TT.}

tatbl~ (Ar.) tatbik (Tat.) tatbik (TT.}

tatbl~at (Ar.) tatbikat (Tat.) tatbikat (TT.}

ta'til (Ar.) tatil (Tat.) tatil (TT.}

täy (Far.) tay (Tat.) tay (TT.}

ta'yin (Ar.) tayin (Tat.) tayin (TT.}

täze (Far.) taze (Tat.) taze (TT.}

täzi (Far.) tazl (Tat.) tazl (TT.}

tebr1k(Ar.) te brik (Tat.) te brik (TT.}

tecribe (Ar.) teerübe (Tat.) teerübe (TT.}

tehluke (Ar.) tehlike (Tat.) tehlike (TT.}

tekbir (Ar.) tekbir (Tat.) tekbir (TT.}

teklif (Ar.) teklif (Tat.) teklif (TT.}

tekrär (Ar.) tekrar (Tat.) tekrar (TT.}

telef (Ar.) telef (Tat.) telef(TT.}

delläl (Ar.) tellal (Tat.) tellal (TT.)

tenbel (Far.) tembel (Tat.) tembel (TT.)

ten (Far.) ten (Tat.) ten (TT.)

te~ld (Ar.) tenkit (Tat.) tenkit (TT.)

terbiye (Ar.) terbiye (Tat.) terbiye (TT.)

terceme (Ar.) tercüme (Tat.) tercüme (TT.)

terk (Ar.) terk (Tat.) terk (TT.)

teselli (Ar.) teselli (Tat.) teselli (TT.)

te~ekkur (Ar.) te~ekkür (Tat.) te~ekkür (TT.)

te~kllat (Ar.) te~kilat (Tat.) te~kilat (TT.)

Hz (Far.) tez (Tat.) tez (TT.)

tlhsm (Ar.) tllslm (Tat.) tllslm (TT.)

tera~ (F ar. ) tlra~ (Tat.) t1ra~ (TT.)

189

tervende (F ar.) turfanda (Tat.) turfanda (TT.)

turbe (Ar.) türbe (Tat.) türbe (TI.)

u~ (Ar.) ufuk (Tat.) ufuk (TT.)

umur (Ar.) umur (Tat.) umur (TT.)

ustad (Far.) usta (Tat.) usta (TT.)

usturre (F ar. ) ustura (Tat.) ustura (TT.)

umid (Far.) ümit (Tat.) ümit (TI.)

ummet (Ar.) ümmet (Tat.) ümmet (TT.)

'uryan (Ar.) üryan (Tat.) üryan (TI.)

vacib (Ar.) vacip (Tat.) vacip (TT.)

vädl (Ar.) vadi (Tat.) vadi (TT.)

vatan (Ar.) vatan (Tat.) vatan (TT.)

vazife (Ar.) vazife (Tat.) vazife (TT.)

vaz'iyyet (Ar.) vaziyet (Tat.) vaziyet (TT.)

vida'(Ar.) veda (Tat.) veda (TT.)

vefat (Ar.) vefat (Tat.) vefat (TT.)

verem (Ar.) verem (Tat.) verem (TT.)

vesvese (Ar.) vesvese (Tat.) vesvese (TT.)

vicdän (Ar.) vicdan (Tat.) vicdan (TT.)

vIrän (F ar. ) viran (Tat.) viran (TT.)

yä+hu (Ar.) yahu (Tat.) yahu (TT.)

ya"ni (Ar.) yani (Tat.) yani (TT.)

yar (Far.) yar (Tat.) yar (TT.)

yasin (Ar.) yasin (Tat.) yasin (TT.)

4afer (Ar.) zafer (Tat.) zafer (TT.)

~ahlre (Ar.) zahire (Tat.) zahire (TT.)

zaman (Ar.) zaman (Tat.) zaman (TT.)

zanbal\ (Ar.) zambak (Tat.) zambak (TT.)

zarar (Ar.) zarar (Tat.) zarar (TT.)

4arf (Ar.) zarf(Tat.) zarf(TT.)

zaruret (Ar.) zaruret (Tat.) zaruret (TT.)

zarud (Ar.) zaruri (Tat.) zaruri (TT.)

~at (Ar.) zat (Tat.) zat (TT.)

~aten (Ar.) zaten (Tat.) zaten (TT.)

190

zebänl (Ar.) ze bani (Tat.) zebani (TT.)

zebur (Ar.) zebur (Tat.) zebur (TT.)

~eka' (Ar.) zeka (Tat.) zeka (TI.)

zekat (Ar.) zekat (Tat.) zekat (TI.)

~ekl (Ar.) zeki (Tat.) zeki (TT.)

zeizele (Ar.) zeizele (Tat.) zeizele (TT.)

zemzem (Ar.) zemzem (Tat.) zemzem (TT.)

~erre (Ar.) zerre (Tat.) zerre (TT.)

zunbe (F ar.) z1mba (Tat.) z1mba (TT.)

zidd (Ar.) Z1t (Tat.) z11 (TT.)

ziyä' (Ar.) ziya (Tat.) ziya (TT.)

ziyade (Ar.) ziyade (Tat.) ziyade (TT.)

ziyäfet (Ar.) ziyafet (Tat.) ziyafet (TT.)

ziyän (Far.) ziyan (Tat.) ziyan (TT.)

ziyän-kar (Far.) ziyankar (Tat.) ziyankar (TT.)

ziyäret (Ar.) zi yaret (Tat.) zi yaret (TT.)

zlnet (Ar.) ziynet (Tat.) ziynet (TT.)

zur (Far.) zor (Tat.) zor (TT.)

:?uImet (Ar.) zulmet (Tat.) zulmet (TT.)

surnay (Far.) zuma (Tat.) zurna (TT.)

191

IV. BÖLÜM

SONUe;

Bu <;ah§manIn esaSInl Kazak, KIrgIz ve Tatar Türk<;eIerindeki Arapc;a-Farsc;a

kelimeierin ses degi~imleri ve bunlann Türküye Türk<;esi ile kar~Ila~tInlmasInIn

te~kil ettigi daha önce de belirtilmi~ti. Arap<;a-Fars<;a kelimeierdeki ses degi~imleri

ünlüler ve ünsüzIer a<;lslndan aynntlh olarak degerlendirilmi~ ve bu degerlendirmeier

neticesinde bazI sonu<;lara ula§Ilml~t1r. Bu sonu<;lar a~agIda maddeier halinde

Sl!alanml~t1r .

1. Özellikle bazI ses olayIannIn hem kelime i<;inde hem kelime ortaslnda hem de

kelime sonunda görüldügü dikkat <;ekmektedir.

2. BazI ses olayIan her seste ayn ayn meydana geldiginden bu sesiere özgü

degi~meler bu seslerin ayn ayn ba~hklar ~eklinde verilmesiyle olu~turuImu~tur.

3. Aynca bazI ses olaylarlnln meydana geldigi kelimeierde buna ek olarak aynl

kelimede farkh ses olaylannln da mevcut oldugu görüImektedir. Bu tür ses olaylan

ve birbirlerine olan etkileri <;ah§mada aynntlh olarak verilmeye <;ah~llml~t1r.

4. <;ah§manIn konusunu te~kil eden leh<;elere ait sözIükIerde kullanIlan farkh sesler

buiunmaktadlr. DolaYlslyla her Ieh<;enin kendine özgü harfleri ile ilgili ses

degi~meieri sadece 0 leh<;e üzerinden eIe ahnml~t1r.

5. Özellikle kimi ses degi~meleri her ü9 lehge de de mevcut olmadlgIndan bu

§ekildeki ses olayIannIn ömeklendirilmesinde bu degi§meyle ilgili oimayan lehgeye

yer verilmemi~tir.

6. <;ah§manIn sonunda ise incelenen ü<; Ieh<;enin sözIüklerinin taranmaSI ile eIde

edilen Arapc;a-Fars9a kelimelerden herhangi bir ses olaYI bulunmayanIar, Türkiye

Türk<;esindeki ile aynl ~ekilde kullanIlanlar yine Türkiye Türkgesi esas ahnarak

slralanml~t1r .

192

KAYNAK~A

ALMAK, Demet, Azerbaycan Türk~esindeki Arap~a-Fars~a Kelimelerin

Fonetik Degi~iklikleri (Türkiye Türk~esi ile Kar~Ila~tInlmasl), Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2006.

BOZKURT, Fuat, Türkiye Türk~esi (Türk~e Ögretiminde Yen i Bir

Yöntem), istanbul, Kapl Yay., 2004.

BOZKURT, Fuat, Türklerin Dili, Ankara, Kültür Bakanhgl Yay., 2002.

BANGUOGLU, Tahsin, Türk~enin Grameri, Ankara, TDK Yay., 2007.

BURAN, Ahmet, "Türkyede ve Türkiye Türkyesi Aglzlannda S/~ Meselesi",

IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri 11, 24-29 Eylül 2000, Ankara,

TDK Yay., 2007 s.2107-2112.

BURAN, Ahmet-ALKA Y A, Ercan, <;agda~ Türk Leh~eleri, Ankara, Akyag

Yay., 2. Baskl2001.

BURAN, Ahmet-OGRA~, ~erife, Elazlg ili Aglzlan, Elazlg, Elazlg Valiligi

Elazlg Kültür KurultaYl Yay., 2003.

BA~DA~, Cahit-KUTLU, Abdülmukaddes, KlrglZ Türk~esi Grameri,

Diyarbaklr, Diele Üniversitesi Yay., 2004.

CEYLAN, Emine, <;uva~~a <;ok Zamanh Ses Bilgisi, Ankara, TDK Yay.,

1997.

CHUMILOVSKA, Danuta, "~agda~ Türk Edebiyatlndaki Lehye ~eviri

Problemleri", V. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri I, 20-26 Eylü12004,

Ankara, TDK Yay., 2004, s.573-580.

193

CO$KUN, Volkan, Özbek Türk~esi Grarneri, Ankara, TDK Yay., 2000.

CO$KUN, Mustafa Volkan, "Kazak Türk~esindeki Ünlü ve Ünsüzler" , v. Uiuslararasl Türk Dili KuruitaYl Bildirileri I, 20-26 Eylül 2004, Ankara, TDK

Yay., 2004, s.667-676.

<;ENGEL KASAPOGLU, Hülya, KIrglZ Türk«;esi Grameri (Ses ve ~ekil

Bilgisi), Ankara, Ak<;ag Yay., 2005.

DEVELLiOGLU, Ferit, Osmanhca-Türk~e Lügat, Ankara, Aydln Kitabevi

Yay., 2001.

DEMiR, Nurettin-YILMAZ, Emine, Türk Dili EI KitabI, Ankara, Grafiker

Yay., 2005.

ERGiN, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, istanbul, Bayrak Yay., 2002.

EKER, Süer, <;agda~ Türk Dili, Ankara, Grafiker Yay., 2006.

GÜLSEREN, Cemil, Malatya ili AglZIan, Ankara, TDK Yay., 2000.

GÜLENSOY, Tuneer, Türk«;e EI Kitabi, Ankara, Ak<;ag Yay., 2000.

HENGiRMEN, Mehmet, Türk~e Ternel Dilbilgisi, Ankara, Engin Yay.,

2002.

Kazak Türk«;esi SözIügü, ~ev. Oraltay Hasan-Yüce Nuri-Plnar Saadet,

istanbul, Türk Dünyasl Ara~tIrmalan Yay., 1984.

KIrglz Türk«;esi SözIügü, C. I-II, Yaz. K.K. Yudahin, ~ev. Abdullah

Taymas, Ankara, Türk Dil Kurumu Yay., 1998.

194

Kar~Ila~tIrmah Türk Leh~eleri Sözlügü (Komisyon), C. I-lI, Ankara,

Kültür Bakanhgl Yay., 1991.

KARAMANLIOGLU, Ali Fehmi, Klp~ak Türk~esi Grameri, Ankara, TDK

Yay., 1994.

SAGIR, Mukim, "Ses Olaylannl Olu~turan Nedenler ve Anadolu Aglzlarl",

IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri 11, 24-29 Eylül 2000, Ankara,

TDK Yay., 2007, s.1535-1544.

ÖZC::ELiK, Sadettin, Urfa Merkez Agzl, Ankara, TDK Yay., 1997.

ÖZKAN, Fatma, Osmaniye-Tatar AgZl, Ankara, TDK Yay., 1997.

ÖZKAN, Fatma, "Türkgede Kelime Ba~l y- Meselesi ve ~im~ek Kelimesi

Üzerine Bir Etimoloji Denemesi", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri

11, 24-29 Eylü12000, Ankara, TDK Yay., 2007, s.1345-1354.

ÖNER, Mustafa, Bugünkü KIp~ak Türk~esi, Ankara, TDK Yay., 1998.

~ALVA, Gabeskria, "Fars9a Ünlülerin Türk Dilindeki Akisleri", IV.

Uluslararasl Türk Dili KurultaYl Bildirileri I, 24-29 Eylül 2000, Ankara,

TDK Yay., 2007, s.619-624.

Tatar Türk~esi Sözlügü, ~ev. Altay Kerim-Leyla Kerim, Editura Kriterion

Yay., 1996.

TOKLU, M. Osman, Dilbilime Giri~, Ankara, Akyag Yay., 2007.

Türk~e Sözlük, Ankara, TDK Yay., 2005.

UYGUR, Ceyhun Vedat, Karakalpak Türk~esi Grameri,' Denizli, Bilal

Ofset Baslm, 2001.

195

ÜSTÜNER, Ahat, "Türkyede Fonetik Peki~tirmeden Kaynaklanan Ünsüz

ikizle~meleri", IV. Uluslararasl Türk Dili KurultaYI Bildirileri 11, 24-29 Eylül

2000, Ankara, TDK Yay., 2007, s.1881-1892.

196

ÖZGEC;Mi~

1983 Kars Merkez'de dogdu.

1994 Halit Pa~a ilkögretim okulunun ilkokulu bölümünü bitirdi.

1997 Halit Pa~a ilkögretim okulunun orta bölümünü bitirdi.

2001 Kars Cumhuriyet Lisesini Bitirdi.

2006 Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatl

Bölümünden mezun oldu.

2006 Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeni Türk Dili

Anabilim Dah Türk Dili ve EdebiyatI Bilim Dahnda Yüksek Lisans SlnaVlnl kazandl.

197

tÜrk dili ve edebiyati anabilim dali...leh~elerden önce arap~a-farsya kelimeierin asli ~ekilleri...

Documents