spis treŚci jolanta adamczyk: nowe stanowiska przewrotki ...sekretarz redakcji: agata skoczylas...

SPIS TREŚCI

Jolanta Adamczyk: Nowe stanowiska przewrotki łysej Disciseda candida (Schwein.) Lloyd w północnej części Wyżyny Częstochowskiej .........................................................................

Wojciech J. Gubała: Nowe stanowisko skalnika driady Minois dryas (Scopoli, 1763) w Beskidzie Niskim ............................................

Łukasz Kajtoch, Maciej Szczygielski, Paweł Wieczorek, Tomasz Figarski: Mogielica – projektowany rezerwat faunistyczny w Beskidzie Wyspowym .............................................................

Anna Koczur: Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie) ..................................................................

Kinga Mazurkiewicz-Zapałowicz, Mariola Wróbel, Alicja Buczek: Grzyby mikroskopowe związane z kłocią wiechowatą Cladium mariscus (L.) Pohl ......................................................................

Jarosław Orłowski: Nowe stanowisko pochwiaka jedwabnikowego Volvariella bombycina (Schaeff.: Fr.) Singer w Piotrkowie Trybunalskim ...........................................................................

Ryszard Plackowski: Zmniejszanie się populacji turzycy pchlej Carex pulicaris L. na stanowisku w okolicy Radomska ...............

Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich. na Śląsku Opolskim ...................

Andrzej Szczepkowski, Dariusz Kubiak: Grzybolubka purchawko-wata Asterophora lycoperdoides (Bull.) Ditmar w Polsce .............

Maciej Szczygielski, Piotr Rojek: Nowe stanowisko buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich. w Puszczy Augustowskiej ...........................................................................

Marcin S. Wilga: Nowe stanowiska naziemków białawego Albatrellus ovinus, zielonawego A. cristatus i ceglastego A. confluens (macromycetes) w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy) ....................................................................

Andrzej Wojton, Krzysztof Kukuła: Nowe stanowisko piskorza Misgurnus fossilis Linné, 1758 w Kotlinie Sandomierskiej ..........

3

8

10

33

25

45

58

63

72

77

91

96

103

I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D YP O L S K I E J A K A D E M I I N A U K

Member of

Dwumiesiêcznik

R. LXIV (64) – 2008 – Zeszyt 1 (Styczeñ–Luty)

ORGAN PAÑSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY

KRAKÓW

„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykaza-nie polskiego patriotyzmu:

Chrońmy przyrodę ojczystą”(A. Wodziczko)

Redaktor Naczelny: Antoni AmirowiczSekretarz Redakcji: Agata Skoczylas

Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając

Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty

nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 rokudo bibliotek szkół wszystkich typów

Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanychw “Zoological Record” (W. Brytania)

ISSN 0009-6172

Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o.31-505 Kraków, ul. Bosacka 6

Nakład 900 egz.

Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie

3

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 3–7, 2008.

JOLANTA ADAMCZYK

Katedra Ochrony Przyrody, Uniwersytet Łódzki,237-90 Łódź, ul. Banacha 1/3e-mail: [email protected]

Nowe stanowiska przewrotki łysej Disciseda candida (Schwein.) Lloyd

w północnej części Wyżyny Częstochowskiej

Przewrotka łysa należy do klasy podstawczaków (Basidiomycetes), podklasy podstawczaków pieczarkopodob-nych (Agaricomycetidae), rzędu pieczarkowców (Agaricales) i rodziny purchawkowatych (Lycoperdaceae) (Wojewoda 2003). Jest to gatunek występujący na siedliskach suchych, moc-no nasłonecznionych, na glebach piaszczystych, wapiennych lub gipsowych, na suchych łąkach, pastwiskach i murawach. Niekiedy spotykany jest w lasach z brzozami lub robiniami oraz w parkach. Owocniki przewrotki łysej osiągają do 2 cm średni-cy, kształtem przypominają spłaszczony bochenek. Wyrastają w małych grupach, po kilka (Rudnicka-Jezierska 1991). Większość podawanych stanowisk tego gatunku znajduje się w zbiorowiskach muraw kserotermicznych, np. w Festucetum pallentis (Wojewoda 1974, 1975), Adonido-Brachypodietum i Festucetum (Kreisel 1987), Potentillo-Stipetum capillatae (Stasińska 2005). Gatunek należy do zagrożonych w naszym kraju. Na Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w Polsce zaliczony został do kategorii E – zagrożony wymarciem (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).

Dotychczas w Polsce przewrotka łysa podawana była z siedmiu stanowisk (ryc. 1). Są to w większości stanowiska notowane kil-kadziesiąt lat temu. Najstarsze nich, jeszcze z lat 30-tych XX w.,

4

J. Adamczyk

1

2

34

5

678

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk przewrotki łysej w Polsce: 1 – rezerwat Stary Przylep koło Pyrzyc (Stasińska 2005), 2 – Poznań (Teodorowicz 1939), 3 – Toruń (Teodorowicz 1939), 4 – okolice Białegostoku (Rudnicka-Jezierska 1991), 5 – Warszawa (Rudnicka 1959), 6 – Ojcowski Park Narodowy (Wojewoda 1966, 1974, 1975), 7 – rezerwat Skorocice w pobliżu Buska Zdroju (Šmarda 1957), 8 – nowe stanowiska na Wyżynie Częstochowskiej.Fig. 1. Location of the sites of Disciseda candida in Poland: 1 – the „Stary Przylep” nature reserve near Pyrzyce (Stasińska 2005), 2 – Poznań (Teodorowicz 1939), 3 – Toruń (Teodorowicz 1939), 4 – the vicinity of Białystok (Rudnicka-Jezierska 1991), 5 – Warsaw (Rudnicka 1959), 6 – the Ojców National Park (Wojewoda 1966, 1974, 1975), 7 – the „Skorocice” nature reserve near Busko Zdrój (Šmarda 1957), 8 – new sites in the Wyżyna Częstochowska Upland.

5

Nowe stanowiska przewrotki łysej

bez potwierdzenia współcześnie, mają zapewne jedynie wartość historyczną, gdyż zwłaszcza siedliska w pobliżu miast uległy w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat znacznym przeobraże-niom. Prowadzone w latach 2001–2003 badania mikologiczne zbiorowisk muraw w północnej części Wyżyny Częstochowskiej pozwoliły na odkrycie trzech nowych stanowisk przewrotki łysej w okolicach Olsztyna pod Częstochową. Są to:1. Wzniesienia jurajskie Brodła (Biakło) i Niwki. Disciseda can-dida występowała tu w płatach zaliczonych przez Babczyńską (1975) do murawy naskalnej Festucetum pallentis. Nieliczne owocniki wyrastały na glebie w szczelinach półek skalnych.2. Wschodni stok Góry Zamkowej. Owocniki w niewielkich gru-pach rosły w płatach zespołu Adonido-Brachypodietum pinnati, wśród traw, głównie w runie obok Festuca ovina i Agrostis ca-nina.3. Ugór pomiędzy wzgórzami Lipówki a Brodła. Owocniki w nie-dużych grupach (3–4) pojawiały się wielokrotnie na piaszczystej glebie w płatach zespołu Diantho-Armerietum.

Nowe stanowiska przewrotki łysej na Wyżynie Częstochowskiej wskazują na przywiązanie tego gatunku do specyficznych wa-runków siedlisk muraw, czyli dużego nasłonecznienia i gleb bo-gatych w węglan wapnia.

Wszystkie zanotowane na Wyżynie stanowiska znajdują się w obrębie projektowanego rezerwatu florystyczno-krajobrazo-wego „Olsztyńskie Skały”. Jest to obszar pokryty roślinnością naskalną i kserotermiczną z udziałem rzadkich gatunków ro-ślin, jak np. endemiczna przytulia krakowska Galium cracovien-se, reliktowa skalnica gronkowa Saxifraga paniculata, podej-źrzon księżycowy Botrychium lunaria, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris (Hereźniak 2002). Roślinność ta i specy-ficzna fauna tworzą cenną przyrodniczo biocenozę. Teren jest atrakcyjny turystycznie, ze względu na ruiny średniowiecznego zamku warownego. Występowanie zagrożonego gatunku grzyba wielkoowocnikowego o tak szczególnych wymaganiach siedli-skowych jest dodatkowym, istotnym argumentem przemawia-jącym za utworzeniem rezerwatu na tym cennym przyrodniczo obszarze.

6

J. Adamczyk

SUMMARY

Adamczyk J. New stations of Disciseda candida (Schwein.) Lloyd in the northern part of the Wyżyna Częstochowska Upland (S Poland)Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 3–7, 2008.

Disciseda candida is a species connected with xerothermic swards. Basidiocarps develop in dry habitats, on soils rich in calcium carbonate. In the Polish Red List of Macrofungi it belongs to the category E (endangered species). So far it has been noted from seven stations in Poland. Three new sites of this species were discovered in 2002–2003. D. candida was found in Festucetum pallentis, Adonido-Brachypodietum pinnati and Diantho-Armerietum plant associations.

PIŚMIENNICTWO

Babczyńska B. 1975. Zbiorowiska murawowe okolic Olsztyna koło Częstochowy. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego 234: 169–215.

Hereźniak J. 2002. Rezerwaty przyrody ziemi częstochowskiej. Studium przyrodniczo-historyczne. LOP, Zarząd Okręgu w Częstochowie.

Kreisel H. 1987. Pilzflora der Deutschen Demokratischen Republik. Basidiomycetes. VEB G. Fischer Verlag, Jena.

Rudnicka W. 1959. Nowe stanowiska Disciseda calva (Moravec) Moravec i Disciseda bovista (Klotzsch) P. Henn. w okolicy Warszawy. Mon. Bot. 8: 183–190.

Rudnicka-Jezierska W. 1991. Grzyby (Mycota). Flora Polska. Inst. Bot. PAN, Kraków.

Stasińska M. 2005. Macromycetes of xerothermic swards of the Western Pomerania (NW Poland). Acta Mycol. 40, 1: 129–136.

Šmarda J. 1957. Přispěvek k poznání gasteromycetû v Polsku. Acta Soc. Bot. Pol. 26, 2: 319–324.

7

Nowe stanowiska przewrotki łysej

Teodorowicz F. 1939. Nowe dla flory polskiej podrzędy, rodziny, rodzaje i gatunki wnętrzniaków (Gasteromycetes). Kosmos 64, 1: 83–107.

Wojewoda W. 1966. Ojcowski National Park. W: Skirgiełło A. (red.). Guide. Fourth Congress of European Mycologist, Warszawa: 71–79.

Wojewoda 1974. Macromycetes Ojcowskiego Parku Narodowego. I. Flora. Acta Mycol. 10, 2: 181–265.

Wojewoda 1975. Macromycetes Ojcowskiego Parku Narodowego. II. Charakterystyka socjologiczno-ekologiczno-geograficzna. ActaMycol. 11, 2: 163–212.

Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Inst. Bot. PAN, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red list of the macrofungi in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. , Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. Inst. Bot. PAN, Kraków.

8


WOJCIECH J. GUBAŁA

Gorlicee-mail: [email protected]

Nowe stanowisko skalnika driady Minois dryas (Scopoli, 1763) w Beskidzie Niskim

Skalnik driada jest jednym z najbardziej zagrożonych ga-tunków motyli w Polsce, posiada kategorię CR – krytycznie zagrożony (Buszko 2002). Dawniej notowany był na Pomorzu Zachodnim, w dolinie Noteci oraz na kilku pojedynczych sta-nowiskach w centralnej i południowej Polsce (Dąbrowski, Krzywicki 1982), obecnie utrzymuje się tylko w dwóch rezer-watach przyrody koło Krakowa, gdzie jego liczebność nie prze-kracza 100 osobników na każdym z tych stanowisk (Buszko 2002). W ostatnim czasie pojawiają się informacje o odnoto-waniu osobników tego motyla na południowym wchodzie kraju (strona internetowa www.lepidoptera.pl).

23 lipca 2007 r. odłowiłem jednego osobnika skalnika driady na stokach góry Sucha (687 m n.p.m.) znajdującej się pomię-dzy wsiami Jasionka i Czarne w Beskidzie Niskim (UTM EV27). Oznaczenia gatunku dokonałem kierując się opisem podanym przez Buszkę (1993). Motyl miał ciemnobrunatne skrzydła o rozpiętości około 55 mm, na wierzchu i spodzie przedniej pary dwa duże oczka z błękitną źrenicą, spód skrzydła tylnego sza-robrunatny z wyraźną brązową przepaską. Była to samica, na wierzchu tylnej pary skrzydeł nie posiadała oczka. Motyl latał w pełnym słońcu nad łąką na skraju lasu. Podczas kontroli tego stanowiska w dniu 1 sierpnia 2007 r. nie udało się potwierdzić obecności tego gatunku.

9

Nowe stanowisko skalnika driady

SUMMARY

Gubała W.J. A new locality of dryad Minois dryas (Scopoli, 1763) in the Beskid Niski Mountains (SE Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 8–9, 2008.

Dryad is one of the most endangered butterfly species in Poland(category CR). It persist at only two localities near Cracow (S Poland), where its population consists of no more than 200 individuals. On 23 July 2003 a female was recorded between Jasionka and Czarne villages (UTM EV27).

PIŚMIENNICTWO

Buszko J. 1993. Atlas motyli Polski. Część I: Motyle dzienne (Rhopalocera). Grupa IMAGE, Warszawa.

Buszko J. 2002. Skalnik driada Minois dryas (Scopoli, 1763). W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt – Bezkręgowce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.

Dąbrowski J.S., Krzywicki M. 1982. Ginące i zagrożone gatunki motyli (Lepidoptera) w faunie Polski. Studia Naturae, B, 31: 1–171.

10


ŁUKASZ KAJTOCH1, MACIEJ SZCZYGIELSKI2, PAWEŁ WIECZOREK3, TOMASZ FIGARSKI4

1 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17e-mail: [email protected]

2 Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Oddział Warszawa00-922 Warszawa, ul. Wawelska 52/54

3 Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych31-227 Kraków, ul. Vetulaniego 1A

4 Akademia Rolnicza, Wydział Leśny (student)31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46

Mogielica – projektowany rezerwat faunistyczny w Beskidzie Wyspowym

Wstęp

Mogielica jest najwyższą (1170 m n.p.m.) górą w całym Beskidzie Wyspowym. Wraz z sąsiednim Jasieniem tworzy największy masyw sąsiadujący poprzez doliny Kamienicy i Mszanki z pobliskimi Gorcami. Chłodny klimat i górska rzeźba terenu sprzyja zróżnicowaniu siedlisk oraz występowaniu wielu gatunków górskich i borealnych. W efekcie prowadzonych na Mogielicy w latach 2001–2006 obserwacji i badań faunistycz-nych wytypowano najcenniejszy przyrodniczo fragment, obej-mujący szczytowe stoki tej góry. Zachowały się tam reliktowe stanowiska kilku rzadkich i zagrożonych w kraju gatunków ptaków, występujące głównie w jedynej enklawie regla górnego w Beskidzie Wyspowym.

W 2006 r. na Mogielicy odbył się kilkudniowy obóz Małopolskiego Koła Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian”,

11

Mogielica – projektowany rezerwat faunistyczny

podczas którego przeprowadzono inwentaryzację zbiorowisk leśnych oraz uzupełniono informacje na temat występowania kręgowców na terenie proponowanego rezerwatu. Na podsta-wie zebranych informacji został opracowany projekt rezerwa-tu przekazany Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody w Krakowie i Nadleśnictwu Limanowa.

Niniejsza praca przedstawia ogólną charakterystykę wystę-pującej na terenie projektowanego rezerwatu fauny (kręgowców) oraz opis szaty roślinnej. Wyniki badań nad awifauną Mogielicy były już częściowo publikowane (Kajtoch, Piestrzyńska-Kajtoch 2005, 2006, Kajtoch 2006).

Cel powołania rezerwatu

Głównym gatunkiem, dla którego proponowane jest utwo-rzenie rezerwatu „Mogielica” jest głuszec Tetrao urogallus. Informacje o występowaniu tego kuraka na Mogielicy podawał dawniej Głowaciński (1991). W latach 2001–2006 obserwo-wano 1–2 koguty i 3–4 kury na niewielkim obszarze powyżej 950 m n.p.m. Chociaż nie udało się zlokalizować tokowiska, tutejsze ptaki z pewnością przystępują do rozrodu ponieważ 12.08.2006 widziano kurę wodzącą co najmniej 2 podrośnięte młode. Tutejsze ptaki stanowią prawdopodobnie część popula-cji gorczańskiej. Mogielica stanowi ostatnią ostoję tego kuraka w Beskidzie Wyspowym m.in. dlatego, że jedynie tam zachowa-ły się odpowiednie dla niego siedliska. W górach głuszec prefe-ruje górnoreglowe stare bory świerkowe z licznymi wykrotami, stosunkowo luźnym podszytem i runem z licznymi płatami bo-rówek Vaccinium sp.

Objęcie ochroną miejsca bytowania głuszców na Mogielicy uzupełni system ochrony tych ptaków w Małopolsce opraco-wany przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, obejmujący głównie Parki Narodowe (Gorczański, Babiogórski i Tatrzański) i Krajobrazowe (Popradzki). Proponowany rezerwat stworzyłby także możliwość ochrony innych rzadkich w skali kraju gatun-ków ptaków leśnych i górskich (głównie dzięciołów i sów), ssa-ków (wilka, rysia, popielicy, nietoperzy) i płazów (kumak górski, traszka karpacka, salamandra). W celu ochrony wyżej wymie-nionych zwierząt konieczna jest także ochrona zasiedlanych

12

Ł. Kajtoch i in.

przez nie siedlisk (świerczyny górnoreglowej, kwaśnych oraz żyznych buczyn, ziołorośli i gołoborza). Utworzenie rezerwatu na Mogielicy uzupełni także sieć terenów chronionych mię-dzy Gorczańskim Parkiem Narodowym i rezerwatami Beskidu Wyspowego (Luboń Wielki, Śnieżnica, Kostrza, Kamionna). Rezerwat ten będzie jednocześnie pierwszym terenem chro-nionym w Nadleśnictwie Limanowa powołanym dla ochrony fauny.

Lokalizacja projektowanego rezerwatu

Projektowany rezerwat „Mogielica” w Beskidzie Wyspowym położony jest w województwie małopolskim, powiecie lima-nowskim, gminach: Dobra, Słopnice i Kamienica, na szczycie góry Mogielica, usytuowanej między miejscowościami: Jurków, Chyszówki, Słopnice i Szczawa. Lasy wchodzące w skład pro-jektowanego rezerwatu administrowane są przez Nadleśnictwo Limanowa, leśnictwa: Mogielica, Skalne i Ostra. Projektowany rezerwat obejmuje podszczytowe partie Mogielicy w granicach oddziałów: 129, 126, 112, 113, 118, 207 i 221 o łącznej po-wierzchni ok. 65 ha (ryc. 1).

Metodyka badań

Badania szaty roślinnej projektowanego rezerwatu przepro-wadzono w 2006 r., w czerwcu, kiedy to wykonano 58 zdjęć fito-socjologicznych w zbiorowiskach leśnych. Zdjęcia wykonywane były wg klasycznej metody Braun-Blanqueta (Szafer i in. 1972). Powierzchnia zdjęcia wynosiła 200 m2. Zdjęcia lokalizowano równomiernie na terenie całego obszaru projektowanego rezer-watu, tak aby w jak największym stopniu uwzględnić zróżnico-wanie fitocenotyczne tego obszaru. Identyfikacji zbiorowiska dozespołu dokonywano bezpośrednio w terenie oraz pomocniczo na podstawie sporządzonych tabel fitosocjologicznych. Zdjęciawykonano w celu inwentaryzacji zbiorowisk leśnych projekto-wanego rezerwatu. Nie kartowano rozmieszczenia poszczegól-nych zbiorowisk. Listę gatunków roślin sporządzono na pod-stawie wykazu gatunków ze zdjęć, uzupełnionego o gatunki stwierdzane podczas prowadzonych prac.

13


Badania ornitologiczne oparte były na obserwacjach te-renowych wykonanych w latach 2001–2002 i 2005–2006. Kontrole przeprowadzano 3–5 razy w każdym sezonie lęgowym. Dodatkowo kilkukrotnie jesienią i zimą wykonywano tropienia kuraków leśnych. W celu wykrycia stanowisk gatunków noc-nych w okresie II–VI i IX–XI na każdej powierzchni przeprowa-dzono kontrole nocne (metodą stymulacji głosowej; Mikusek 2005). Skoncentrowano się na opisaniu składu gatunkowego awifauny oraz na określeniu liczebności gatunków rzadziej wy-stępujących i zagrożonych w skali kraju metodą kartograficz-ną (Tomiałojć 1980). Dodatkowo w trakcie jesienno-zimowych kontroli notowano stwierdzenia tropów ssaków, szczególnie ga-tunków drapieżnych, a w czasie inwentaryzacji w 2006 r. wy-szukiwano stanowiska płazów, gadów, nietoperzy i pilchów.

1000 90

0

1 2 3

800

1100

1000400 m

900

0

127 126

d

f

g

113

d

f

cg

112

118

d

a

b

211207

ab

a

a

g

129

200

24°16°

50°

54°

Ryc. 1. Topografia i granice projektowanego rezerwatu „Mogielica” (1 – projektowany rezerwat, 2 – polany, 3 – linie oddziałowe).Fig. 1. Topography and boundary lines of the „Mogielica” reserve: (1 – proposed reserve area, 2 – clearings, 3 – forest section lines).

14

Ł. Kajtoch i in.

Flora i zbiorowiska roślinne

Pod względem podziału geobotanicznego (Szafer i in. 1972) obszar Mogielicy należy do Prowincji Górskiej, Podprowincji Karpackiej, Działu Karpaty Zachodnie, Okręgu Beskidy i Podokręgu Śląsko-Babiogórskiego. Na obszarze proponowane-go rezerwatu stwierdzono 88 gatunków roślin naczyniowych w tym 8 gatunków znajdujących się pod ochroną ścisłą: podrzeń żebrowiec Blechnum spicant, śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis, goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea, widłak ja-łowcowaty Lycopodium annotinum, widłak wroniec Huperzia selago, paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, paprot-nik ostry P. lonchitis i ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum, oraz 3 gatunki objęte ochroną częściową: czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, kopytnik pospolity Asarum europaeum i ma-rzanka wonna Galium odoratum. Wśród 8 gatunków mszaków 1 objęty jest ochroną ścisłą: torfowiec Sphagnum girgensohnii, a 2 częściową: widłoząb miotlasty Dicranum scoparium i wi-dłoząb wieloszczecinkowy D. polysetum. Około 25% gatunków stwierdzonych na Mogielicy to gatunki typowo górskie (np. wietlica alpejska Athyrium distentifolium, podbiałek alpejski Homogyne alpina, ciemiężyca zielona i podrzeń żebrowiec) lub z centrum rozmieszczenia w górach (np. widłak wroniec, ko-koryczka okółkowa Polygonatum verticillatum, żywiec cebulko-wy Dentaria bulbifera). Warta odnotowania jest obecność dużej liczby stanowisk podrzenia żebrowca.

Obszar proponowanego rezerwatu porastają prawie wyłącz-nie zbiorowiska leśne w pewnym stopniu przekształcone w efekcie prowadzonej gospodarki leśnej. Wyróżnione na terenie projektowanego rezerwatu zbiorowiska zaklasyfikowano do 3zespołów. System klasyfikacji zbiorowisk roślinnych i nazew-nictwo syntaksonomiczne przyjęto za J.M. Matuszkiewiczem (2001) i W. Matuszkiewiczem (2002).

Górnoreglowy bór świerkowy Plagiothecio-Piceetum (Szaf. Pawł. et Siss. 1923) Br.-Bl. Vlieg. et Siss. 1939 em. J.Mat. 1977. Na zachodnim i północno-wschodnim stoku Mogielicy (wydz. 126g oraz fragment 129a) wykształcił się zespół górnoreglowe-go boru świerkowego w podzespole paprociowym Plagiothecio-Piceetum athyrietosum, o podobnej charakterystyce jak facja

15


P.-P. z Athyrium distentifolium na Babiej Górze (Parusel i in. 2004). 150-letnie płaty świerczyny charakteryzują się ubó-stwem gatunkowym oraz znaczną przewagą gatunków boro-wych. W drzewostanie dominuje świerk pospolity Picea abies z jodłą pospolitą Abies alba oraz domieszką buka Fagus sylvati-ca. Zwarcie tej warstwy jest niewielkie (ok. 50%). Podszyt zajmu-je średnio ok. 30% powierzchni i występują w nim m.in. świerk, jodła, buk, jarząb pospolity Sorbus aucuparia. Runo tworzą: borówka czarna Vaccinium myrtillus, szczaw polny Rumex ace-tosella i podbiałek alpejski. Prześwietlenie drzewostanu, będące najprawdopodobniej wynikiem naturalnego, związanego z wie-kiem, rozpadu górnoreglowej świerczyny, skutkuje znacznym udziałem gatunków porębowych oraz światłożądnych (malina właściwa Rubus idaeus, jeżyna gruczołowata R. hirtus, wietli-ca alpejska Athyrium distentifolium). Według operatu leśnego (Plan urządzenia lasu nadleśnictwa Limanowa) jest to siedlisko LMśw, a więc zdecydowanie żyźniejsze niż potencjalne siedli-ska boru wysokogórskiego. Żyzne siedlisko przyspiesza proces rozpadu drzewostanu świerkowego. Wykształcenie się podze-społu paprociowego spowodowane przerzedzeniem górnych warstw drzewostanu świerkowego, nie jest trwałym etapem. Wzrastanie młodego pokolenia świerków z czasem powoduje zacienienie dna lasu i hamuje rozwój płatów wietlicy (Parusel, Holeksa 1991). Omawiany płat świerczyny górnoreglowej jest jedynym fragmentem tego zbiorowiska na terenie projektowa-nego rezerwatu oraz na terenie Beskidu Wyspowego. Najbliższe płaty zespołu Plagiothecio-Piceetum występują w Gorcach.

Acydofilna buczyna górska Luzulo luzuloidis-Fagetum (Du Rietz 1923) Markgr. 1932 em. Meusel 1937. Najlepiej zachowa-ne zbiorowiska kwaśnych buczyn występują na zachodnim sto-ku (oddz. 129a) oraz na północno-wschodnim stoku Mogielicy (oddz. 113c i 126f). Rośnie tam drzewostan bukowy (w oddz. 126a 135-letni) o charakterze kwaśnej buczyny. W drzewosta-nie dominuje buk z niewielkim udziałem jodły i świerka. Zwarcie warstwy drzew jest niejednolite (20–95%). W warstwie podszytu przeważa buk z domieszką świerka i jodły. Przeciętne pokry-cie w tej warstwie wynosi 50%. W płatach o dużym zwarciu drzew runo ma charakter zbliżony do runa kwaśnych buczyn, ale w płatach przerzedzonych zaznacza się znaczna domina-

16

Ł. Kajtoch i in.

cja paproci (wietlica alpejska i wietlica samicza A. filix-femi-na). Ponadto z wysoką stałością i pokryciem występuje borów-ka czarna, szczaw polny, jeżyna gruczołowata, zawilec gajowy Anemone nemorosa, nerecznica szerokolistna Dryopteris dila-tata, zachyłka trójkątna Gymnocarpium dryopteris, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, starzec gajowy Senecio nemorensis i kosmatka gajowa Luzula luzuloides. Zespół acydofilnej buczy-ny jest dość powszechny na omawianym terenie; zdecydowanie dominuje na powierzchni projektowanego rezerwatu i w jego otoczeniu.

Żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum W.Mat. 1964 ex Guzikowa et Kornaś 1969. Dobrze wykształ-cone, aczkolwiek niewielkie płaty tego zespołu odnaleziono w dwóch miejscach: w oddz. 126c (występuje tu w podzespole czosnkowym D.g.-F. allietosum, w drzewostanie o dużym zwar-ciu występuje sam buk, warstwa podszytu jest słabo rozwinięta, podobnie jak warstwa mszysta.) i w oddz. 129a (typowa żyzna buczyna, w drzewostanie dominuje buk z niewielkim udziałem jodły i świerka, podszyt słabo wykształcony składa się z gatun-ków z drzewostanu, pokrycie runa jest również niewielkie). W płatach tych odnaleziono m.in. następujące gatunki: marzanka wonna, żywokost sercowaty Symphytum cordatum, śnieżycz-ka przebiśnieg, żywiec gruczołowaty, zawilec gajowy, czosnek niedźwiedzi, kokorycz pusta Corydalis cava.

Generalnie zbiorowiska lasów bukowych na Mogielicy wy-kazują cechy pośrednie pomiędzy żyzną buczyną (typ siedli-skowy lasu LMGśw, stały, choć niewielki udział gatunków z klasy Querco-Fagetea) a kwaśną buczyną. Obszar od szczytu Mogielicy w kierunku wschodnim porośnięty jest młodnikami oraz uprawami jodłowymi i bukowymi. Zbiorowiska te mają charakter młodocianych stadiów kwaśnej buczyny. W wycię-tych gniazdach i lukach rozwija się roślinność ziołoroślowa.

Gady i płazy

Spośród gadów osobniki jedynie dwóch gatunków (jaszczur-ka zwinka Lacerta agilis i żmija zygzakowata Vipera berus) na-potykano na nasłonecznionym południowym stoku góry (oddz. 221) oraz przyległych polanach. Występowanie i rozród płazów

17


stwierdzono w kilku potokach wypływających z północnego sto-ku, a także w rozlewiskach i przydrożnych rowach w oddz. 113 i 126. Występuje tam co najmniej 5 gatunków: traszka karpac-ka Triturus montandoni, traszka górska T. alpestris, salaman-dra Salamandra salamandra, kumak górski Bombina variegata i żaba trawna Rana temporaria.

Ssaki

W granicach proponowanego rezerwatu i w jego bezpośred-niej okolicy stwierdzono występowanie 14 gatunków ssaków, w tym: niedźwiedzia Ursus arctos (rzadko pojawia się w masy-wie Mogielicy, ostatnio był stwierdzony jesienią 2005 r.), wilka Canis lupus (na Mogielicy znajdywano tropy watahy składającej się z co najmniej 3–4 os.), rysia Lynx lynx (kilkukrotnie widzia-no tropy 1 osobnika, który stale bytuje w masywie Mogielicy), borowca wielkiego Nyctalus noctula (2 os. widziano w dziupli w buku w oddz. 126) i popielicy Glis glis (ślady świadczące o obecności tego pilcha – zgryzy bukwi stwierdzono w buczynie w oddz. 126).

Ptaki

Na terenie projektowanego rezerwatu w okresie lęgo-wym stwierdzono 48 gatunków ptaków (Kajtoch i in. 2006). Liczebności lęgowe wybranych kilkunastu gatunków ptaków (rzadkich w skali kraju i/lub charakterystycznych dla górskich lasów) występujących na terenie proponowanego rezerwatu przedstawiono w tabeli 1. Na Mogielicy stwierdzono ponadto 2 gatunki wysokogórskie: płochacza halnego Prunella collaris (obserwowany dwukrotnie w 2005 r.: na skalnym rumowisku i na sąsiadującej polanie) oraz siwerniaka Anthus spinoletta (za-siedla polany sąsiadujące z terenem rezerwatu, obserwowany corocznie w sezonie lęgowym; Kajtoch, Piestrzyńska-Kajtoch 2005, 2006). Na terenie proponowanego rezerwatu stwierdzono aż 11 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (orlik krzy-kliwy, orzeł przedni, głuszec, sóweczka, włochatka, puszczyk uralski, puchacz, dzięcioł trójpalczasty, dzięcioł białogrzbiety, płochacz halny, czeczotka). Dla głuszca, czeczotki, orła przed-

18

Ł. Kajtoch i in.

Gatunek Species

Liczebność Abundance

Trzmielojad Pernis apivorus 1–2 p*Jastrząb Accipiter gentilis 1 p*Orlik krzykliwy Aquila pomarina 1 p*Orzeł przedni A. chrysaetos 1 p*Pustułka Falco tinnunculus 1 p*Kobuz F. subbuteo 1 p*Głuszec Tetrao urogallus 4–6 ind.Jarząbek Bonasa bonasia 2–3 pSłonka Scolopax rusticola 2–3 ♂Włochatka Aegolius funereus 1 p*Sóweczka Glaucidium passerinum 1–2 p*Puszczyk uralski Strix uralensis 1–2 p*Puchacz Bubo bubo 1 p*Lelek Caprimulgus europaeus 1 ♂Siniak Columba oenas 1–2 pDzięcioł czarny Dryocopus martius 1 pDzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos 1–2 pDzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus 1 pPliszka górska Motacilla citreola 1 pDrozd obrożny Turdus torquatus 2–3 pPaszkot T. viscivorus 1–2 pOrzechówka Nucifraga caryocatactes 1–2 p.Kruk Corvus corax 1 pCzeczotka Carduelis flammea cabaret 1–2 p

Tabela 1. Liczebności wybranych gatunków ptaków (rzadkich w skali kraju i/lub charakterystycznych dla górskich lasów) występujących na terenie proponowanego rezerwatu „Mogielica” (ind. – liczba osobników, p – liczba par, ♂ – liczba samców, * – rewir rozciąga się poza teren rezerwatu).Table 1. Abundance of selected breeding birds (rare in Poland and/or specific for mountain forests) which occur in the „Mogielica” projected reserve (ind. – number of individuals, p – number of pairs, ♂ – number of males, * – individual territory extends beyond the reserve).

19


niego oraz być może płochacza halnego masyw Mogielicy stanowi jedyne miejsce występowania w całym Beskidzie Wyspowym.

Ocena zagrożeń oraz postulaty ochronne

Podstawowymi zagrożeniami dla występującej tu popula-cji głuszców są: (1) izolacja od innych populacji gorczańskich zasiedlających Kudłoń, Turbacz, Jaworzynę i Gorc – położony najbliżej Mogielicy, ale oddzielony doliną Kamienicy, (2) prace leśne prowadzone w najbliższym sąsiedztwie miejsc bytowania ptaków oraz (3) potencjalne zagrożenie ze strony drapieżników (kuny i lisa) oraz ludzi (turystyka piesza i motorowa oraz kłu-sownictwo).

Pierwszy z wymienionych problemów – izolacja, wymaga podjęcia działań ochronnych przy współpracy Nadleśnictwa Limanowa z Gorczańskim Parkiem Narodowym. Konieczne jest zachowanie potencjalnie istniejącego korytarza migracyjnego między Mogielicą a Gorcami poprzez utrzymanie lasów pora-stających stoki nad dolinami Kamienicy i Mszanki, zarówno po stronie Beskidu Wyspowego jak i Gorców. Obecnie prowadzo-ne tam wycinki drzewostanów i presja na zabudowę stoków w okolicach Szczawy i Lubomierza zmniejszają szansę migracji kuraków między Mogielicą a ostojami w Gorcach. Przetrwanie dogodnych siedlisk dla głuszca wymagać będzie zachowania istniejących płatów regla górnego (w przypadku jego dalszego rozpadu poprzez podsadzanie świerkiem) oraz dążenia do po-większenia obszaru wykorzystywanego przez te ptaki poprzez stopniowe przekształcanie młodników w prześwietlony bór świerkowo-jodłowy z zachowaniem licznych płatów borówki czarnej.

Odstrzał kuny i lisa w rezerwacie i jego otoczeniu powinien być zlecony lokalnym kołom łowieckim i odbywać się jesie-nią i wczesną zimą przed rozpoczęciem sezonu lęgowego pta-ków. Eliminacja drapieżników jest jednym z istotnych postu-latów proponowanych w planach ochrony kuraków leśnych (Zawadzka, Zawadzki 1999, 2003, Zawadzka 2004, Projekt 2007) i może w znaczącym stopniu przyczynić się do wzrostu sukcesu lęgowego tych ptaków.

20

Ł. Kajtoch i in.

W czasie toków i lęgów, a w mniejszym stopniu także w okre-sie zimowym, należałoby wprowadzić na tym terenie ogranicze-nie prac leśnych i ruchu turystycznego (np. poprzez redukcję liczby szlaków). Szczególnie istotne jest rozwiązanie problemu nielegalnych rajdów motorowych płoszących zwierzęta w okre-sie ich rozrodu (zamykanie szlabanów na drogach leśnych i częstsze patrole straży leśnej). Planowana budowa wieży wido-kowej przez gminę Dobra na szczycie Mogielicy, czyli w środku proponowanego rezerwatu, może wpłynąć negatywnie na re-zerwat i głuszce przyciągając większą liczbę turystów, co może powodować płoszenie zwierząt i niszczenie siedlisk. Istotnym zagrożeniem nie tylko dla obszaru proponowanego rezerwatu, ale i całego masywu są plany związane z budową wyciągu nar-ciarskiego w Słopnicach na wschodnich stokach Mogielicy. W przypadku realizacji tej inwestycji należy się liczyć z ustąpie-niem z Mogielicy niektórych gatunków, w tym głuszca.

Projektowany rezerwat powinien zapewnić także przetrwanie stanowisk pozostałych rzadkich gatunków ptaków gniazdują-cych na Mogielicy, a także rzadkich gatunków ssaków i płazów. Obecność dzięciołów: białogrzbietego i trójpalczastego uzależ-niona jest od obecności w lesie obumierających drzew oraz rozkładającego się drewna. Pozostawiane na terenie rezerwatu martwe drewno w znacznym stopniu umożliwiłoby zachowanie wysokiej różnorodności biologicznej. W celu ochrony gatunków gniazdujących i występujących w dziuplach (sowy, siniak, si-kory, pilchy, nietoperze) niezbędne jest zachowanie starszych drzew, szczególnie tych, w których znajdują się naturalne otwo-ry oraz dziuple wykute przez dzięcioły. Takie okazy drzew mogą także stać się miejscem lokalizacji gniazd ptaków szponiastych (w tym orłów) oraz puszczyka uralskiego i puchacza.

Południowe zbocze Mogielicy z występującym tam nasło-necznionym rumowiskiem skalnym stanowi potencjalnie cenne siedlisko przyrodnicze – środkowoeuropejskie wyżynne piar-gi i gołoborza krzemianowe (kod 8150; Załącznik I Dyrektywy Siedliskowej). Zbocze to jednak zostało sztucznie obsadzone świerkiem, którego częściowe usunięcie zaproponowano jako metodę czynnej renaturyzacji tego miejsca.

21


Status i znaczenie rezerwatu

Teren projektowanego rezerwatu jest jedynym miejscem w całym Beskidzie Wyspowym, w którym występuje bór gór-noreglowy oraz którego awifauna jest zbliżona do innych ba-danych zespołów ptaków w starych lasach Gorców i Beskidu Żywieckiego (Głowaciński 1991, Kieś 1991, Ślizowski 1991). Z tego powodu na Mogielicy powinien zostać utworzo-ny rezerwat o typie faunistycznym – ochrona ptaków (PFnpt) oraz florystycznym – ochrona lasów mieszanych górskich i podgórskich (Ellmg) i borów górskich i podgórskich (ELbgp) (Rozporządzenie 2005).

W związku z potrzebą ochrony rzadkich gatunków zależ-nych od istnienia naturalnych, starych drzewostanów z mar-twym drewnem, proponuje się ustalić ochronę zachowawczą na terenie oddziałów 129a, 126f, g i 113c (ok. 35 ha). Pozostały obszar (ok. 30 ha) proponuje się objąć ochroną częściową, z zachowaniem ograniczeń omawianych powyżej. Północną część oddziału 221b proponuje się poddać zabiegom usunięcia części świerków z rumowiska skalnego. Dodatkowo propono-wane jest utworzenie otuliny wokół rezerwatu obejmującej lasy państwowe powyżej poziomicy 900 m n.p.m. o powierzchni ok. 270 ha.

Powołanie rezerwatu na Mogielicy w znaczącym stopniu uzupełni sieć terenów chronionych zlokalizowanych na terenie Beskidu Wyspowego i przyczyni się do jeszcze lepszej ochro-ny przyrody w Nadleśnictwie Limanowa. Dodatkowo rezer-wat ten znajdzie się wewnątrz proponowanego do poszerzenia Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Gorce” i uzupełni przyle-gły Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Ostoja Gorczańska” w sieci Natura 2000. Ponadto Nadleśnictwo Limanowa projektuje utworzenie na Mogielicy rezerwatu chroniącego lasy bukowo--jodłowe na zachodnim stoku masywu. Należałoby się także zastanowić nad poszerzeniem granic projektowanego „Parku Krajobrazowego Doliny Kamienicy” tak, by objął on również te-reny Lasów Państwowych na północnych stokach Mogielicy.

22

Ł. Kajtoch i in.

PodziękowaniaSkładamy gorące podziękowania osobom, które uczestniczyły w

zorganizowanych przez Małopolskie Koło Towarzystwa Przyrodniczego „Bocian” obozach i badaniach terenowych (szczegóły na stronie http://www.bocian.org.pl/bocian/index/aktualnosci/2006/28.html). Dziękujemy także Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie i Nadleśnictwu Limanowa za udostępnienie map leśnych, udzielenie zgody na przeprowadzenie badań fitosocjologicznych i przy-chylny stosunek do pomysłu powołania na Mogielicy rezerwatu.

SUMMARY

Kajtoch Ł., Szczygielski M., Wieczorek P., Figarski T. “Mogielica” – proposed fauna reserve in the Beskid Wyspowy Mts (S Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 10–24, 2008.

The proposed reserve is located on the Mogielica (1170 m a.s.l.), the highest mountain in the Beskid Wyspowy Mts., and includes hillsides around the top of this mountain. The most valuable nature conservation assets are there rare mountain birds (especially Capercaillie population) and other animals with their natural habitats. The area of about 65 hectares was defined on the basis of resultsof field studies, which were carried out by members of the WildlifeSociety “Bocian”. Altogether 48 bird species were recorded there during breeding seasons in the years 2001–2006. Eleven of these bird species are rare and threatened, and therefore included in the Polish Red Data Book of Animals (Aquila pomarina, A. chrysaetos, Tetrao urogallus, Glaucidium passerinum, Aegolius funereus, Strix uralensis, Bubo bubo, Picoides tridactylus, Dendrocopos leucotos, Prunella collaris, Carduelis flammea). For five of them (Capercaillie, Tree-toed woodpecker,Common redpoll, Golden eagle and possibly Alpine accentor) the Mogielica Mt. is the only breeding area within the Beskid Wyspowy Mts. Proposed reserve and its nearest vicinity is inhabited by several rare mammal and amphibian species, red-listed in Poland, like Ursus arctos, Canis lupus, Lynx lynx, Glis glis and Triturus montandoni. Among 96 plant species occurring in the planned reserve, 9 are under

23


strict protection (Blechnum spicant, Galanthus nivalis, Gentiana asclepiadea, Lycopodium annotinum, Huperzia selago, Polystichum aculeatum, P. lonchitis, Veratrum lobelianum, Sphagnum girgensohnii). Twenty-five percent of recorded plants are typical mountain species.Three types of forest communities, which were identified (Plagiothecio-Piceetum, Luzulo luzuloidis-Fagetum, Dentario glandulosae-Fagetum) are significantly changed through the forest management. They needproper conservation practices, especially an area of the type of Medio-European upland siliceous scree (code 8150, Annex I of Habitat Directive) found on the southern slope of the mount.

PIŚMIENNICTWO

Głowaciński Z. 1991. Ekologiczny zarys awifauny zlewni Kamienicy w Gorcach i Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie). Ochrona Przyrody 49 (II): 175–196.

Kajtoch Ł. 2006. Sowy Strigidae Pogórza Wielicko-Wiśnickiego i Beskidu Wyspowego. Not. Orn. 47: 252–259.

Kajtoch Ł., Piestrzyńska-Kajtoch A. 2005. Występowanie siwerniaka Anthus spinoletta w Beskidzie Wyspowym. Not. Orn. 45 (3): 189–191.

Kajtoch Ł., Piestrzyńska-Kajtoch A. 2006. Awifauna środkowej części Beskidu Wyspowego – propozycje ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62 (3): 33–46.

Kajtoch Ł., Szczygielski M., Wieczorek P., Figarski T. 2006. „Mogielica” – projektowany rezerwat faunistyczny na górze Mogielica w Beskidzie Wyspowym. Walory przyrodnicze, zagrożenia, postulaty ochronne. Maszynopis, Wojewódzki Konserwator Przyrody w Krakowie.

Kieś B. 1991. Bird community in natural beech wood of lower mountain forest zone of Mt. Babia Góra. Acta Zoologica Cracoviensia 34, 2: 519–533.

Matuszkiewicz J.M. 2001. Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa.Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk

roślinnych Polski. PWN, Warszawa.Mikusek R. (red.). 2005. Metody badań i ochrony sów. Fundacja

Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków.

24

Ł. Kajtoch i in.

Parusel B.J., Holeksa J. 1991. Relationship between the herb layer and the tree stand in the spruce forest of the upper montane belt in the West Carpathians. W: Faliński J.B. (red.). Vegetation pro-cesses as subject of geobotanical map. Proc. XXXIII Symp. IAVS, Warszawa, 8–12.IV 1990 (Phytocoenosis 3 (N.S.), Suppl. Cartogr. Geobot. 2): 223–229.

Parusel B. J., Kasprowicz M., Holeksa J. 2004. Zbiorowiska leśne i zaroślowe Babiogórskiego Parku Narodowego. W: Wołoszyn B. W., Jaworski A., Szwagrzyk J. (red.). Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza. Wyd. Komitet Ochrony Przyrody PAN,Babiogórski Park Narodowy, Kraków: 429–475.

Projekt 2007. Projekt ogólnokrajowego planu zarządzania dla gatunku: Głuszec. Wersja robocza. Maszynopis (ustalenia I Międzynarodowej Konferencji „Ochrona Kuraków Leśnych”, Janów Lubelski, 16–18.X 2007).

Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. Dziennik Ustaw Nr 60 (2005), poz. 533.

Szafer W., Zarzycki K., Pawłowski B. (red.). 1972. Szata roślinna Polski, T. I. PWN, Warszawa.

Ślizowski J. 1991. Bird community of a spruce forest in the upper mountain forest zone on Polica (Polish Western Carpatians). Acta Zoologica Cracoviensia 34, 2: 535–551.

Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21 (1–4): 33–54.

Zawadzka D. 2004. Kierunki aktywnej ochrony głuszca w Polsce. Część II: Potrzeby i zalecenia. Sylwan 6: 52–58.

Zawadzka D., Zawadzki J. 1999. Krajowa strategia ochrony i gospodarowania populacji głuszca. Maszynopis, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

Zawadzka D., Zawadzki J. 2003. Głuszec. Monografie przyrodnicze. Klub Przyrodników, Świebodzin.

25


ANNA KOCZUR

Instytut Ochrony Przyrody PAN31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33e-mail: [email protected]

Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną torfowiska wysokiego Puścizna Wielka

w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie)

Wstęp

Po przystąpieniu Polski do Wspólnoty Europejskiej prawo unijne w zakresie ochrony przyrody nakłada na nasz kraj obo-wiązek ochrony siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej (Dyrektywa 1992), wśród których znajdują się między innymi torfowiska wysokie porośnięte przez roślinność klasy Oxycocco-Sphagnetea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Herbich 2004). Siedliska te uznano za tak cenne, że wymogiem ochrony obję-to nie tylko obiekty najlepiej zachowane, ale także torfowiska zdegradowane, które zachowały jeszcze jakieś elementy pier-wotnej roślinności, lub istnieje nadzieja na ich renaturalizację. Dlatego całe torfowisko Puścizna Wielka, wraz z terenem zde-gradowanym przez odkrywkową kopalnię torfu, znalazło się w sieci Natura 2000. Na decyzję tę wpłynął również fakt, iż każde torfowisko stanowi integralną całość i nawet niewielkie zmiany w jednej jego części powodują zmiany w obrębie całego kom-pleksu. Zwolennicy eksploatacji torfu nie zgadzają się z tym twierdząc, że działalność gospodarcza prowadzona we fragmen-cie torfowiska nie ma większego wpływu na cały obiekt. Celem

26

A. Koczur

pracy jest analiza przemian zachodzących w obrębie roślinno-ści torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w wyniku eksploata-cji torfu.

Charakterystyka terenu

Torfowisko Puścizna Wielka jest największym torfowiskiem wysokim w Polskich Karpatach. Znajduje się ono na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, położonej w obrębie Centralnych Karpat Zachodnich, w Obniżeniu Orawsko-Podhalańskim (ryc. 1), oddzielającym łańcuch Tatr od Beskidów Zachodnich (Kondracki 2000). Panujący tu specyficzny klimat charaktery-zuje się częstymi inwersjami temperatur, spowodowanymi za-stoiskami zimnego powietrza spływającego z otaczających gór, dużym zachmurzeniem, częstymi mgłami i długim zaleganiem

0 5 km

4

23

1

£ a ñ c u c h T a t r z a ñ s k i

G o r c e

24°16°

50°

54°

Pieniny

Beskid S¹decki

Kotlina Orawsko-Nowotarska

Spisko-Guba³owskie

Rów Podtatrzañski

Tatry Zachodnie TatryWschodnie

Pogórze

Dzia³y Orawskie

BeskidOrawsko-Podhalañski

Ryc. 1. Położenie torfowiska Puścizna Wielka na tle podziału fizjograficznego Karpat Polskich (wg Kondrackiego 2000): 1 – granicemezoregionów, 2 – granica makroregionów, 3 – granica podprowincji, 4 – granica państwa. Fig. 1. Location of the Puścizna Wielka peat bog (the physiographic division of the Polish Carpathians according to Kondracki 2000): 1 – mesoregion borders, 2 – macroregion borders, 3 – sub-province borders, 4 – state borders.

27

Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej

pokrywy śnieżnej (Staszkiewicz, Szeląg 2003). W przeszłości warunki takie sprzyjały powstaniu torfowisk a obecnie umożli-wiają ich przetrwanie. Torfowisko Puścizna Wielka, tak jak inne torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, powstało pod koniec epoki lodowcowej (około 10 tysięcy lat temu) na obszarach stoż-ków fluwioglacjalnych, pozostałych po lodowcach tatrzańskich (Baugmart-Kotarba 1992). Prowadzona w XX wieku eksplo-atacja torfu spowodowała zmniejszenie powierzchni torfowiska z 620 do 466 ha (o 24,8%). Obecnie ponad 356 ha przypada na kopułę torfowiska, podczas gdy pierwotnie jej powierzchnia wynosiła koło 427,5 ha (Łajczak 2001). Duża część kopuły (po-nad 100 ha) została silnie przekształcona w wyniku prowadzo-nej do dziś wielkopowierzchniowej eksploatacji torfu. Pomimo tych zniszczeń, pozostała część stanowi najlepiej zachowane torfowisko wysokie Polskich Karpat.

Charakterystyka flory i roślinności torfowiska

Torfowisko Puścizna Wielka jest nie tylko największym tor-fowiskiem wysokim na terenie Karpat Polskich, ale również najbogatszym i najcenniejszym pod względem porastającej je szaty roślinnej (Koczur 2006a, 2006b). Panujące tu od tysiąc-leci specyficzne warunki siedliskowe i klimatyczne, a także po-łożenie w sąsiedztwie wysokich pasm górskich, wpłynęły na wykształcenie się tu jedynej w swoim rodzaju, nie spotykanej nigdzie indziej roślinności. Na tę niezwykłą kombinację skła-dają się między innymi liczne relikty glacjalne (tab. 1), czyli ro-śliny typowe dla obszarów podbiegunowych, które osiedliły się tu w czasie epoki lodowcowej i przetrwały do dzisiaj. Specyfiką roślinności torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (w tym Puścizny Wielkiej) jest obecność zwykle nie spotykanych głę-biej w górach gatunków niżowych. Występuje tu największa w Polskich Karpatach populacja sosny zwyczajnej Pinus sylvestris stanowiąca odrębną rasę – tzw. rasa podhalańska (Madeyski 1956). Obok gatunków niżowych rosną taksony typowo górskie (kosodrzewina Pinus mugo), a także mieszańce, powstałe dzięki zetknięciu się zasięgów tych roślin (sosna błotna Pinus × rhaeti-ca; Staszkiewicz, Tyszkiewicz 1969).

28

A. Koczur

Tabe

la 1

. R

oślin

y n

aczy

nio

we

Puśc

izn

y W

ielk

iej

zalic

zan

e do

gat

un

ków

rza

dkic

h i

zag

rożo

nyc

h,

relik

tów

gl

acja

lnyc

h o

raz

obję

te o

chro

ną

gatu

nko

wą.

Tabl

e 1.

Th

reat

ened

, pro

tect

ed a

nd

relic

t va

scu

lar

plan

ts r

ecor

ded

in t

he

Puśc

izn

a W

ielk

a pe

at b

og.

Kat

egor

ie

zagr

ożen

ia1

Thre

at

cate

gori

es1

Gat

un

ki

chro

nio

ne2

Prot

ecte

d sp

ecie

s2

Rel

ikty

gl

acja

lne

Gla

cial

rel

icts

Gat

unki

ros

nące

na

kopu

le t

orfo

wis

ka

Spec

ies

grow

ing

on b

og d

ome

Bag

nic

a to

rfow

a Sc

heuc

hzer

ia p

alus

tris

E●

+B

agn

o zw

ycza

jne

Ledu

m p

alus

tre

●+

Baż

yna

czar

na

Em

petr

um n

igru

mV

+M

alin

a m

oros

zka

Rub

us c

ham

aem

orus

V(E

N)

●+

Mod

rzew

nic

a po

spol

ita

And

rom

eda

polif

olia

+Pr

zygi

ełka

bia

ła R

hync

hosp

ora

alba

+R

osic

zka

dłu

golis

tna

Dro

sera

ang

lica

E●

+R

osic

zka

okrą

głol

istn

a D

rose

ra r

otun

difo

liaV

●+

Ros

iczk

a ow

aln

a D

rose

ra ×

obov

ata

●S

osn

a bł

otn

a Pi

nus

× rh

aetic

aV

(VU

)●

Sos

na

koso

drze

win

a Pi

nus

mug

o●

Turz

yca

bagi

enn

a C

arex

lim

osa

V(L

R)

●+

Żura

win

a bł

otn

a O

xyco

ccus

pal

ustr

is+

Żura

win

a dr

obn

olis

tkow

a O

xyco

ccus

mic

roca

rpus

V+

29


Gat

unki

ros

nące

na

okra

jkac

h i

poto

rfiac

h Sp

ecie

s gr

owin

g on

bog

mar

gins

and

pos

t-ex

ploi

tati

on a

reas

Bob

rek

trój

listk

owy

Men

yant

hes

trifo

liata

○C

zerm

ień

bło

tna

Cal

la p

alus

tris

+G

nid

osz

roze

słan

y Pe

dicu

lari

s sy

lvat

ica

●K

rusz

yna

posp

olit

a Fr

angu

la a

lnus

○S

iedm

iopa

lecz

nik

bło

tny

Com

arum

pal

ustr

e+

Weł

nia

nka

del

ikat

na

Eri

opho

rum

gra

cile

(CR

)●

+

1 K

ateg

orie

zag

roże

nia

wed

ług

Za

rzyc

kie

go i

Sze

ląga

(20

06),

w n

awia

sach

– w

edłu

g K

aźm

ierc

zako

wej

i Z

arzy

ckie

go (2

001)

: E –

wym

iera

jące

(CR

– k

ryty

czn

ie z

agro

żon

e, E

N –

zag

rożo

ne)

, V (V

U) –

nar

ażon

e, L

R

– n

iższ

ego

ryzy

ka.

2 ●

– ga

tun

ki o

bjęt

e oc

hro

ną

ścis

łą, ○

– g

atu

nki

obj

ęte

och

ron

ą cz

ęści

ową.

1 Th

reat

cat

egor

ies

follo

win

g Z

arz

yck

i an

d S

zelą

g (2

006)

, in

par

enth

esis

acc

ordi

ng

to K

aźm

ierc

zako

wa

and

Za

rzyc

ki

(200

1): E

– in

th

e pr

oces

s of

ext

inct

ion

(CR

– c

riti

cally

en

dan

gere

d, E

N –

en

dan

gere

d), V

(VU

) –

vuln

erab

le, L

R –

low

er r

isk.

2 ●

– st

rict

pro

tect

ion

, ○ –

par

tial

pro

tect

ion

.

30

A. Koczur

Flora torfowiska obfituje w gatunki rzadkie i zagrożo-ne wymarciem, figurujące w polskiej czerwonej księdze(Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001) i na czerwonej liście ro-ślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006). Licznie występują tu również rzadkie i zagrożone w skali Polski mszaki (Ochyra 1992), przede wszystkim torfowce (torfowiec brodaw-kowaty Sphagnum papillosum, brunatny S. fuscum, cieniutki S. tenellum, pokrewny S. affine).

Wiele z rosnących tu roślin podlega prawnej ochronie (Rozporządzenie 2004). Oprócz roślin naczyniowych (tab. 1) należą do nich liczne mchy. Przede wszystkim objęte ochroną ścisłą torfowce: brodawkowaty Sphagnum papillosum, bru-natny S. fuscum, cieniutki S. tenellum, czerwony S. rubellum, Girgensohna S. girgensohnii, magellański S. magellanicum, po-krewny S. affine, Russowa S. russowii, szorstki S. compactum, szpiczastolistny S. cuspidatum, wąskolistny S. angustifolium i inne, a także objęte ochroną częściową: rokitnik pospolity Pleurozium schreberi, płonnik cienki Polytrichum strictum, płon-nik pospolity P. commune, próchniczek błotny Aulacomnium pa-lustre, torfowiec kończysty S. fallax i torfowiec nastroszony S. squarrosum.

Niektóre z występujących tu roślin mają na Puściźnie Wielkiej jedyne w Karpatach Zachodnich, oderwane od zwartego zasięgu stanowiska. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje malina moroszka Rubus chamaemorus, gdyż jej reliktowe stanowisko na tym torfowisku to nie tylko jedyne w całych Karpatach, ale też najdalej wysunięte na południe na terenie Europy (Koczur 2004a, 2005).

Występujące tu rośliny budują specyficzne zbiorowiska, o skomplikowanej strukturze i rozmieszczeniu, często układa-jące się mozaikowo. Silnie uwodnione zagłębienia – dolinki, po-rośnięte przez zespoły z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae, otoczone są przez zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea, typowe dla bardziej suchych, wyniesionych kępek. Z zespołów zaliczanych do kępkowych występują tu: mszar kępowy z tor-fowcem magellańskim Sphagnetum magellanici, zespół bagna zwyczajnego i torfowca magellańskiego Ledo-Sphagnetum ma-gellanici, zespół wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi, zbiorowisko górskich

31


torfowisk z sosną błotną Pino × rhaeticae-Sphagnetum oraz, na najbardziej przesuszonych częściach kopuły, sosnowy bór ba-gienny Vaccinio uliginosi-Pinetum. W centralnej części Puścizny Wielkiej przetrwały typowo wykształcone dolinki, porośnięte przez mszar z turzycą bagienną Caricetum limosae i zbiorowi-sko z przygiełką białą Rhynchosporetum albae (Koczur 2004b). Specyficznym zbiorowiskiem, wyróżniającym Puściznę Wielką spośród innych torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, jest mszar z torfowcem brunatnym Sphagnum fuscum, którego pła-ty przetrwały jedynie w najlepiej zachowanej, centralnej części Puścizny Wielkiej.

Czynniki wpływające na stan zachowania roślinności torfowiska

Stan zachowania roślinności torfowiska jest zróżnicowany. Głównym czynnikiem, który spowodował te różnice i zadecy-dował o obecnej kondycji roślinności jest eksploatacja torfu, prowadzona tu zarówno na skalę przemysłową, jak i w systemie chałupniczym. Podstawowe znaczenie dla równowagi hydrolo-gicznej torfowiska i w konsekwencji dla porastającej je roślin-ności ma nie tylko sama eksploatacja, ale przede wszystkim towarzyszące jej odwadnianie różnych części złoża. Szczególnie istotny jest poziom wód gruntowych, a przede wszystkim za-kres jego okresowych wahań. Roślinność torfowisk wysokich gwałtownie reaguje nawet na najmniejsze zmiany w hydrologii złoża.

Mchy torfowce rozwijają się jedynie w sytuacji, gdy poziom wody przez cały rok utrzymywany jest na powierzchni lub bez-pośrednio pod powierzchnią torfowiska (Ilnicki 2002). Wahania nie mogą tu przekroczyć głębokości 0–0,15 m (Heathwaite 1995). Gdy poziom wód gruntowych waha się w zakresie 0,1––0,2 m poniżej powierzchni, rozwija się zbiorowisko z wełnian-ką pochwowatą Eriophorum vaginatum, a po pewnym czasie na jego miejsce zaczyna wkraczać las (Pfadenhauer 1998). Gdy poziom wody gruntowej waha się w granicach 0,15–0,95 m po-wierzchnię opanowuje zbiorowisko z dominacją wrzosu Calluna vulgaris (Heathwaite 1995).

32

A. Koczur

Zmiany w roślinności wywołane eksploatacją chałupniczą

W latach pięćdziesiątych XIX w. na torfowiskach Kotliny Orawsko-Nowotarskiej rozpoczęła się eksploatacja tor-fu prowadzona przez miejscową ludność (Jostowa 1963). Wykorzystywano go jako materiał opałowy, nawóz i ściółkę dla zwierząt (Lubicz-Niezabitowski 1922, Korczyńska 1952). Wydobycie na dużą skalę prowadzone było do 1994 r., kiedy torf został włączony do kopalin pospolitych; od tego czasu na jego eksploatację potrzebna jest zgoda wojewody (Koczur 1996). W większości przypadków okoliczni mieszkańcy pozyskiwali torf poczynając od brzegów torfowisk, systematycznie ścinając część kopuły torfowiska (Koczur 1996). Torfowisko Puścizna Wielka eksploatowane było przede wszystkim przy północnym i za-chodnim brzegu, przez mieszkańców wsi Piekielnik i Jabłonka (Gawłowska 1964). W tych częściach granica torfowiska cof-nęła się co najmniej o 0,5 km (Łajczak 2006). Obecnie na miej-scu dawnych potorfii znajdują się głównie łąki.

Chałupnicza eksploatacja, prowadzona przez mieszkańców okolicznych wsi, obecnie jest nielegalna i w związku z tym jej rozmiary znacznie się zmniejszyły. Także straty w stanie ro-

Ryc. 2. Stan zachowania roślinności torfowiska Puścizna Wielka. 1 – brzegi kopuły podcięte w wyniku chałupniczej eksploatacji, 2 – miejsca gdzie w ostatnich latach prowadzona była nielegalna eksploatacja, 3 – główne rowy odwadniające (strzałki wskazują kierunek odprowadzania wody), 4 – tory kolejki wąskotorowej, 5 – granice powierzchni eksploatacyjnych, 6 – mszar torfowcowy z dobrze zachowaną strukturą kępkowo-dolinkową, 7 – przesuszone części torfowiska, zarastające borem bagiennym, 8 – powierzchnie w przeszłości pozbawione roślinności, obecnie porośnięte wrzosem i sosną, 9 – powierzchnia aktualnie eksploatowana, całkowicie pozbawiona roślinności.Fig. 2. Condition of vegetation of the Puścizna Wielka peat bog: 1 – dome cut off in result of private exploitation, 2 – places where illegal exploitation was carried out in last years, 3 – main drainage ditches (darts show direction of water flow), 4 – narrow gauge railway, 5 – borders of peat extraction fields, 6 – Sphagnum moss cover with well developped hummock-hollow structure, 7 – dry part of peat bog overgrown by coniferous bog forest, 8 – surfaces on which vegetation cover was formerly removed, presently overgrown by heather and pine, 9 – currently exploited surface with all vegetation stripped away.

33


ślinności wywołane tym procederem nie rosną już tak szybko jak dawniej, jednak skutki wcześniejszej działalności są nie-odwracalne. Jej efektem jest przede wszystkim zmniejszenie powierzchni torfowiska. Wyeksploatowanie brzeżnej części kopuły po stronie północnej i (częściowo) zachodniej (ryc. 2) spowodowało przesuszenie terenów kopuły powyżej skarpy po-eksploatacyjnej. Skutkiem jest wycofywanie się z tego obsza-ru bardziej wymagających gatunków roślin torfowiskowych i w konsekwencji ubożenie flory. Obecnie dominuje tam najbardziejodporne na wahania poziomu wód gruntowych zbiorowisko tor-fotwórcze z wełnianką pochwowatą i torfowcem kończystym. Znacznie niższy niż pierwotnie, a przede wszystkim ulegający dużym wahaniom poziom wód gruntowych spowodował dobre

A

B

C

D

E

F

C1

D1

a

b

4

23

1

56789 0 500 m

34

A. Koczur

warunki rozwoju także dla sosny zwyczajnej, czego efektem jest porastanie tych części kopuły lasem. W skrajnych przypadkach prowadzi to do całkowitej eliminacji roślinności torfotwórczej (takie laski sosnowe znajdują się powyżej północno-zachod-niego brzegu kopuły torfowiska). Przemiany te sięgają różnie głęboko w różnych częściach torfowiska. Najbardziej widoczne są w części zachodniej, gdzie potęgują je czynniki naturalne, przede wszystkim niewielkie wyniesienie tej części torfowiska względem położonych bardziej na wschód części centralnych. Powoduje to niekorzystne warunki hydrologiczne tej części ko-puły. Przy północnym brzegu torfowiska negatywne zmiany wy-wołane drenażem podciętej kopuły są mniejsze dzięki zasilaniu tej części w wodę pochodzącą ze spływów powierzchniowych (jest to najniżej położona część torfowiska).

Typowe zbiorowiska wysokotorfowiskowe porastają central-ną część Puścizny Wielkiej, a raczej jej północnego kompleksu (ryc. 2). Jest to najlepiej zachowane, najbogatsze siedlisko ro-ślinności torfowiskowej nie tylko na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, ale całych Karpat Polskich. Jego utrzymanie się było możliwe jedynie dzięki bardzo dużej powierzchni torfowi-ska.

Zmiany w roślinności na terenach objętych eksploatacją przemysłową

Od 1967 r. w południowej części torfowiska prowadzona jest eksploatacja przemysłowa (Koczur 1996). Pod wydobycie prze-znaczono około 100 ha torfowiska (Gawłowska 1964) i wyko-nano tam sieć rowów odwadniających (ryc. 2). Pierwotnie eks-ploatację rozpoczęto na powierzchni 70 hektarów (Denisiuk, Tobolski 1995), pozbawiając cały ten obszar roślinności. Następnie powierzchnię eksploatacyjną zawężono do 10 ha, a w późniejszym czasie starano się o ponowne powiększanie powierzchni wyrobiska. Obecnie eksploatacja torfu odbywa się na powierzchni 13,2 ha.

Południowa część torfowiska, na której zlokalizowana jest kopalnia odkrywkowa, praktycznie w całości odwadniana jest przez sieć rowów należących do kopalni. Stopień zachowania występującej tu roślinności jest zróżnicowany, jednak w całości

35


odbiega od stanu pierwotnego. Najlepiej zachowane są, znajdu-jące się poza terenem kopalni, brzeżne części torfowiska oraz ten fragment w obrębie terenu kopalni, na którym nie rozpo-częto wydobycia (pole oznaczone literą F – ryc. 2). W tych czę-ściach nie była zdjęta pierwotna pokrywa roślinna, są one jed-nak odwadniane przez system rowów. Wywołało to niekorzystne zmiany siedliskowe, czego wynikiem są przemiany roślinności. Obserwuje się tu zanikanie struktury kępkowo-dolinkowej, zwiększony udział sosny zwyczajnej, wełnianki pochwowatej oraz krzewinek. W bezpośrednim sąsiedztwie rowów całkowi-cie zanika warstwa mchów (akrotelm), a okresami wysychający torf opanowuje wrzos.

Większa część terenu kopalni (pola A, B, C, D, C1 i D1 – ryc. 2) w przeszłości była całkowicie pozbawiona pokrywy roślinnej; wraz z nią zdjęto powierzchniową warstwę torfu (około 60 cm). Obszar ten pocięty jest bardzo gęstą siecią wypłyconych obecnie rowów. Wyniesienia pomiędzy rowami porasta prawie wyłącznie wrzos, dość licznie rozwija się też sosna zwyczajna. Jedynie spo-radycznie spotyka się charakterystyczne dla torfowisk krzewin-ki (bagno zwyczajne Ledum palustre, bażynę czarną Empetrum nigrum i borówkę bagienną Vaccinium uliginosum). Miejscami na odkrytym torfie występują porosty; mszaków nie spotyka się tuwcale. Tylko w obrębie rowów i lokalnych obniżeń pojawiają się płaty roślinności torfowiskowej, zwykle wielkości 0,5 do 2 m2. Występują tu pojedyncze kępy wełnianki pochwowatej, niewiel-kie darnie torfowców, odnaleziono także rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia i wełniankę wąskolistną Eriophorum angu-stifolium. Taki układ roślinności wskazuje na fakt, że teren ten jest bardzo silnie drenowany, a lustro wody w złożu torfowym okresowo spada bardzo nisko (zbiorowisko z dominacją wrzosu rozwija się na terenach, gdzie poziom wód gruntowych waha się w granicach 0,15 do 0,95 m poniżej powierzchni terenu). Rozwój roślinności w obrębie rowów ograniczają dodatkowo spływy powierzchniowe erodujące powierzchnię torfu.

Obszar aktualnie objęty eksploatacją torfu (pole E – ryc. 2) jest całkowicie pozbawiony roślinności, a jego powierzchnia obniżona w stosunku do terenów otaczających i zapadnięta w części centralnej. W częściach peryferyjnych, przede wszystkim w otoczeniu torów kolejki wąskotorowej, można zaobserwować

36

A. Koczur

pojedyncze grupy roślin. Wśród nich jedynie znikomą część stanowią gatunki torfowiskowe (pojedyncze okazy bagna zwy-czajnego, borówki bagiennej i żurawiny błotnej Oxycoccus pa-lustris). Najczęściej spotykane są zawleczone tu rośliny łąkowe, takie jak: mietlica psia Agrostis canina, ostrożeń błotny Cirsium palustre, sit skupiony Juncus conglomeratus, bliźniczka psia trawka Nardus stricta i pięciornik kurze ziele Potentilla erecta.

Roślinność południowej części torfowiska jest bardzo zmie-niona, jednak po zastosowaniu odpowiednich zabiegów, pole-gających przede wszystkim na podniesieniu i ustabilizowaniu lustra wody w złożu, może się z powodzeniem zregenerować.

Oddziaływanie kopalni na roślinność pozostałej części torfowiska

Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu ma duży wpływ nie tylko na tą część torfowiska, gdzie zlokalizowana jest kopal-nia, ale na całe torfowisko. W ramach przygotowania do eksplo-atacji zostały wykopane rowy odwadniające, część z nich jest bardzo głęboka i praktycznie rozdziela całe złoże na mniejsze części. Szczególnie duże znaczenie ma rów oddzielający część pierwotnie przeznaczoną pod eksploatację od północnej części torfowiska (rów a–b – ryc. 2). Ma on do 4,5 m głębokości, prze-cina całe torfowisko odprowadzając wodę w dwóch przeciwnych kierunkach – do potoków Borowy i Grunik (Puścizna Wielka po-łożona jest na terenach wododziałowych rozdzielających te po-toki). W wyniku tej inwestycji torfowisko zostało rozdzielone na dwa odrębne kompleksy. Rów ten odwadnia również sąsiadują-ce z nim tereny nie objętej eksploatacją północnej części kopu-ły. Jego niekorzystne oddziaływanie potęgowane jest przez spe-cyficzne ukształtowanie terenu, na którym powstało torfowisko(Puścizna Wielka położona jest na stoku o ekspozycji północ-no-zachodniej). Rów uniemożliwia spływ powierzchniowy wód opadowych z południowej, wyżej położonej części torfowiska, co zmniejsza uwodnienie północnej i centralnej, najlepiej zacho-wanej części torfowiska. Efektem tego są niekorzystne zmiany roślinności. Bezpośrednio sąsiadującą z rowem, przesuszoną część kopuły (pas o szerokości ponad 5 m) porasta głównie wrzos. Praktycznie brak tam torfowców, co sprawia, że torfo-

37


wisko nie tylko nie przyrasta, ale okresowo silnie przesuszana wierzchnia warstwa torfu narażona jest na murszenie. Dalej od rowu, za obszarem porośniętym wrzosem rozwinął się bór sosnowy. Dobrze zachowane płaty roślinności torfowiskowej (w tym typowej dla dolinek) można odnaleźć dopiero w odległości powyżej 100 m od rowu.

Skutki ograniczenia zasilania w wody spływające z wyżej położonych części kopuły na roślinność centralnej części tor-fowiska są obecnie trudne do oszacowania ze względu na brak dokładnych danych sprzed wykonania inwestycji.

Co dalej z torfowiskiem?

Powstanie i późniejsze funkcjonowanie kopalni odkrywkowej na terenie Puścizny Wielkiej od początku budziło silny sprzeciw przyrodników. W 1963 r. zdecydowano się na wydzielenie terenu do eksploatacji „ze względu na potrzeby gospodarcze”, równo-cześnie postulując objęcie ochroną rezerwatową „możliwie dużej części torfowiska” (Gawłowska 1964). Eksploatacja miała się odbywać pod warunkiem, że nie zostaną naruszone stosunki wodne na nie eksploatowanym obszarze torfowiska. Torf miał być pozyskiwany tylko do głębokości 1,2 m (Gawłowska 1964 l.c). W 1994 r., po wygaśnięciu kontraktu uprawniającego do użytkowania torfowiska, właściciel zakładu produkcji torfowej – Nowosądeckie Przedsiębiorstwo Produkcji Leśnej „Las” stara-ło się o przedłużenie koncesji na następne 15 lat (Denisiuk, Tobolski 1995). W sprawie tej wypowiedziały się dwie komisje powołane przez Państwową Radę Ochrony Przyrody. Wyraziły one zgodę na przedłużenie okresu wydobycia, jednak o okres nie dłuższy niż trzy lata, pod warunkiem ograniczenia prac wydobywczych do wcześniej osuszonego pokładu torfu i rów-noczesnego prowadzenia prac rekultywacyjnych (Denisiuk, Tobolski 1995). Po odwołaniu się do Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, pomimo nega-tywnych opinii, zakład otrzymał koncesję na wydobycie torfu na następne 15 lat. Obecnie zakład, który w międzyczasie prze-szedł w ręce prywatne, posiada koncesję na wydobycie torfu do 2010 roku i kolejny raz stara się o jej przedłużenie. Dotychczas żadne prace rekultywacyjne nie zostały przeprowadzone, czyn-

38

A. Koczur

ne obecnie wyrobisko (pole E – ryc. 2) tworzy już obniżenie o głębokości od 2 do 4 m (nie licząc znacznie głębszych rowów), a plany eksploatacyjne przewidują pozostawienie tylko 50 cm warstwy złoża (Łajczak 2006). Utworzenie rezerwatu przyrody na nie objętej eksploatacją przemysłową części torfowiska rów-nież nie doszło do skutku. Dzika eksploatacja brzegów kopuły pomimo zakazu jest prowadzona do chwili obecnej.

Do niedawna teren ten nie był objęty żadną formą ochrony, dopiero w ostatnich latach Puścizna Wielka oraz inne torfowi-ska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zostały wyznaczone do sie-ci obszarów Natura 2000. Przyszłość pokaże, czy to ochroni je przed zagładą.

Prognozy przekształceń roślinności

Torfowisko Puścizna Wielka jest obiektem niezwykle cennym przyrodniczo, jednak na skutek eksploatacji torfu i towarzy-szącego jej odwodnienia naturalna równowaga siedliska zo-stała zachwiana. Mądre i konsekwentne postępowanie może w przyszłości doprowadzić do regeneracji naturalnych zbiorowisk torfowiskowych, a dalsza eksploatacja lub brak rekultywacji zniszczonych terenów – do nieodwracalnego zniszczenia torfo-wiska. Z dużym stopniem prawdopodobieństwa można obecnie przewidzieć, co będzie się działo z roślinnością poszczególnych części Puścizny Wielkiej, w zależności od dalszych działań za-kładu produkcji torfu i właścicieli terenu.

Jeśli dzika eksploatacja przy brzegach północnej części ko-puły będzie trwała nadal, doprowadzi do dalszego zmniejszania jej rozmiarów i postępującej degradacji roślinności aż do zaniku najcenniejszych pierwotnych zbiorowisk roślinnych znajdują-cych się w centralnej części torfowiska.

W przypadku dalszej eksploatacji przemysłowej południowej części kopuły w granicach obecnie czynnego wyrobiska (pole E – ryc. 2) aż do wyczerpania złoża, powiększający się lej de-presyjny powstały na eksploatowanej powierzchni będzie po-wodował stopniowe pogarszanie się warunków siedliskowych na terenach otaczających. Prawdopodobnie wywoła to zamie-ranie gatunków typowych dla torfowisk wysokich i znacznie szybsze przekształcenie się południowej części torfowiska w

39


bór bagienny. W obrębie obecnie nie wykorzystywanych po-wierzchni eksploatacyjnych (przede wszystkim pola A, C i C1, – ryc. 2) może nastąpić całkowity zanik opornie regenerującej się w rowach i lokalnych obniżeniach roślinności torfowisko-wej. Prawdopodobnie jedynymi gatunkami zdolnymi się tam utrzymać będą wrzos i sosna zwyczajna, a wraz ze stopniowym uwalnianiem związków mineralnych z murszejącej powierzchni torfu, wzrośnie udział brzozy brodawkowatej Betula pendula. Negatywne oddziaływanie kopalni na północną część torfowi-ska może się jeszcze bardziej zwiększyć.

Ewentualne wznowienie eksploatacji na kolejnych polach (powierzchnie A, B, C, C1, D, D1 – ryc. 2) w praktyce doprowadzi-łoby do całkowitego, nieodwracalnego zniszczenia południowej części torfowiska. Pogorszyłoby też warunki rozwoju roślinności torfowiskowej w części północnej. Zarówno z punktu widzenia ochrony przyrody, jak i prawa dotyczącego ochrony przyrody w Unii Europejskiej, wariant ten jest nie do przyjęcia.

W przypadku zaprzestania eksploatacji i porzucenia za-gospodarowanego terenu kopalni bez wykonania na nim ja-kichkolwiek działań rekultywacyjnych przemiany w obrębie roślinności nie doprowadziłyby do oczekiwanej renaturalizacji torfowiska. Część północna kopuły pozostawałaby nadal pod oddziaływaniem granicznego rowu (a–b – ryc. 2). Oznaczałoby to utrzymanie się istniejących obecnie negatywnych oddziały-wań aż do czasu, kiedy skarpa stanowiąca brzeg rowu osiądzie. W międzyczasie ta część torfowiska przekształciłaby się w bór sosnowy. W części południowej, wraz ze stopniowym wypłyca-niem się rowów, poprawiałby się stan uwodnienia otoczenia ko-palni. Na porzuconych powierzchniach eksploatacyjnych (pola A, B, C, C1, D, D1 – ryc. 2) przez długi czas utrzymywałoby się zbiorowisko z wrzosem, a wraz z wypłycaniem rowów i osiada-niem torfu stopniowo zwiększałby się udział sosny aż do po-wstania boru sosnowego.

Jedynie zaprzestanie eksploatacji i równoczesna rekultywa-cja terenu mogłyby doprowadzić do regeneracji roślinności tor-fowiskowej. W przypadku całkowitego zahamowania odpływu wody z torfowiska (przez zasypanie całych rowów lub jedynie ich kilkumetrowych odcinków rozmieszczonych w pewnej odle-głości od siebie wzdłuż ciągu rowu) i zniwelowanie skarp, które

40

A. Koczur

utworzyły się na granicy części eksploatowanej, zdegradowane tereny torfowiska mogłyby ulec samoczynnej regeneracji. Na znacznej ich powierzchni mógłby rozwinąć się mszar torfowco-wy, a w obrębie najniższej części eksploatowanej obecnie po-wierzchni E (ryc. 2) – zbiorowiska typowe dla dolinek (w pierw-szym etapie utworzyłyby się pływające po powierzchni kożuchy torfowców – tzw. pło torfowcowe). Całkowite zasypanie rowów ograniczyłoby parowanie z powierzchni wody, co poprawiłoby warunki siedliskowe, natomiast zasypywanie jedynie odcinków rowów tak, aby powstały oczka wodne doprowadziłoby do więk-szego zróżnicowania siedlisk. Oczka wodne prawdopodobnie zostałyby zasiedlone przez roślinność typową dla najbardziej uwodnionych części torfowiska, głównie przez zbiorowiska do-linkowe Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae. Negatywne oddziaływanie granicznego rowu na północną część torfowiska zostałoby zahamowane, co znacznie polepszyłoby jej stan.

Wnioski

Chałupnicza eksploatacja torfu prowadzona przy północnym i zachodnim brzegu spowodowała zmniejszenie powierzchni torfowiska i negatywne zmiany w roślinności brzeżnych części kopuły. Przekształcenia te sięgają różnie głęboko, jednak nie mają znaczącego wpływu na roślinność bardzo dobrze zacho-wanej centralnej części torfowiska.

Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu spowodowała roz-dzielenie torfowiska na dwa kompleksy. W części południowej całkowicie zniszczono centrum torfowiska, co doprowadziło do degradacji zależnych od niego obrzeży. Zmiany te wywołały po-gorszenie warunków w północnej części kopuły.

Zarówno dalsza eksploatacja, jak i pozostawienie terenu bez przeprowadzenia rekultywacji miałyby katastrofalne skut-ki dla siedlisk torfowiskowych południowej części kompleksu. Wpłynęłyby też negatywnie na jego część północną.

Zakład produkcji torfowej posiada koncesję na wydobycie torfu do 2010 r. Nałożono też nań obowiązek rekultywacji terenu tak, aby doprowadzić do wznowienia procesów torfotwórczych. Najbliższe lata pokażą, jaka będzie przyszłość tego niezwykle cennego torfowiska – ochrona i renaturalizacja, czy dalsza eks-

41


ploatacja i nieodwracalna dewastacja torfowiska? Mam nadzie-ję, że obecny właściciel poważniej podejdzie do problemu re-kultywacji zniszczonych obszarów torfowiska pozostawionych mu „w spadku” przez nowosądeckie przedsiębiorstwo. Ciągle jeszcze istnieje możliwość, proponowanego od dawna, przekwa-lifikowania na działalność związaną z turystyką (Denisiuk,Tobolski 1995). Obiekt ten może jeszcze stać się główną atrak-cją turystyczną regionu.

SUMMARY

Koczur A. Influence of peat exploitation on vegetation of the Puścizna Wielka peat bog in the Kotlina Orawsko-Nowotarska Basin (Western Carpathians, S Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 25–44, 2008.

The Puścizna Wielka (49°26’ N, 19°49’ E) is the largest peat bog in the Polish portion of the Carpathians. It is located 16 km west of Nowy Targ in the Western Carpathians (Fig. 1). The local habitat and climatic conditions formed through millennia an unique vegetation composed of both lowland and mountain species with numerous glacial relicts (Table 1). Flora of the Puścizna Wielka is also rich in rare, threatened and protected species.

The peat extraction operations started in the southern part of the bog in 1967. Peat was extracted on the surface of 70 hectares. Now the extraction is proceeded on the area of 13.2 ha. These practices effected in separation of the bog into two complexes (Fig. 2). Center of the dome in southern part of bog was entirely destroyed, and border zone degraded. A deterioration of habitat conditions in the northern part also occurred. Additionally, a small-scale peat extraction by private owners at northern and western borders led to reduction of the bog area and affected vegetation of side-part of the dome. However, the private extraction do not have significant influence on vegetation ofthe central part of the bog (Fig. 2).

In spite of these alterations the Puścizna Wielka still has the richest bog vegetation within the Polish Carpathians. However, both the continuation of current extraction practices and their cessation without adequate reclamation of exploited area will have catastrophic

42

A. Koczur

results for the bog, especially for its southern part. Only the possibly soon cessation of peat extraction, filling up drainage ditches andreshaping the exploited area could cause regeneration of natural vegetation.

PIŚMIENNICTWO

Baumgart-Kotarba M. 1992. Rozwój geomorfologiczny Kotliny Orawskiej w warunkach ruchów neotektonicznych. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcanica 25–26: 3–28

Denisiuk Z., Tobolski K. 1995. Stanowisko w sprawie ochrony torfowisk wysokich i krajobrazu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, przyjęte przez Komisję Parków Narodowych i Rezerwatów oraz Komisję Ochrony Obszarów Torfowiskowo-Wodnych PROP na wyjazdowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 r. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51(3): 72–80.

Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Załącznik I. Typy siedlisk naturalnych będących w kręgu zainteresowań wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/?s=42]

Gawłowska J. 1964. W sprawie torfowiska “Puścizna Wielka”. Chrońmy Przyr. Ojcz. 20(3): 36–37.

Heathwaite A.L. 1995. Problems in the hydrological management of cut-over raised mires, with special reference to Thorne Moors, South Yorkshire. W: Wheeler B.D., Shaw S.C., Fojt W.J., Robertson R.A. (red.). Restoration of temperate wetlands. Wiley, Chichester: 315–328.

Herbich J. (red.). 2004. Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 2. [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php#2]

Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Wyd. AR w Poznaniu, Poznań.Jostowa W. 1963. Materiały do zagadnienia gospodarki chłopskiej w

„Borach” Orawskich. Lud 49(2): 503–554.Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona

Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. IB PAN, IOP PAN, Kraków.

43


Koczur A. 1996. Zmiany powierzchni i stanu zachowania torfowisk wysokich koło Ludźmierza w ostatnim stuleciu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 52(5): 25–38.

Koczur A. 2004a. Newly discovered relic population of Rubus chamaemorus L. in the Western Carpathians. Acta Soc. Bot. Pol. 73(2): 129–133.

Koczur A. 2004b. Rośliny torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie). I. Gatunki charakterystyczne dla związku Rhynchosporion albae. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11(2): 271–279.

Koczur A. 2005. Porównanie wybranych cech morfologicznych maliny moroszki Rubus chamaemorus L. na reliktowym stanowisku w Karpatach Zachodnich z innymi populacjami europejskimi. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61(5): 23–31.

Koczur A. 2006a. Importance of vegetation in the Orawsko-Nowotarskie peat bogs to biological diversity in the Polish Carpathians. Acta Agrophysica 7(2): 383–393.

Koczur A. 2006b. Relikty glacjalne we florze torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. W: Mirek Z., Cieślak E., Paszko B., Paul W., Roniker M. (red.). Rzadkie, ginące i reliktowe gatunki roślin i grzybów. Problemy zagrożenia i ochrony różnorodności floryPolski. Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej. IB PAN, AR, Kraków: 92.

Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Korczyńska E. 1952. Bory i puścizny Podhala i Orawy. Prace Zakł.

Dendr. i Pomol. w Kórniku: 240–259. Lubicz-Niezabitowski E. 1922. Wysokie torfowiska Podhala

i konieczność ich ochrony. Ochr. Przyr. 3: 26–34.Łajczak A. 2001. Historyczne formy użytkowania torfowisk Orawsko-

Podhalańskich i zmiana ich powierzchni w XIX i XX w. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 47: 55–73.

Łajczak A. 2006. Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój, antropogeniczna degradacja, renaturyzacja i wybrane problemy ochrony. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

Madeyski C. 1956. Sosna podhalańska. Chrońmy Przyr. Ojcz. 12(2): 10–12.

Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce (wyd. 2). IB im. W. Szafera PAN, Kraków: 79–85.

44

A. Koczur

Pfadenhauer J. 1998. Grundsätze und Modelle der Moorrenaturierung in Süddeutschland. Telma 28: 251–272.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1764.

Staszkiewicz J., Szeląg Z. 2003. Flora i roślinność rezerwatu „Bór na Czerwonem” w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 10: 67–91.

Staszkiewicz J., Tyszkiewicz M. 1969. Naturalne mieszańce Pinus mugo Turra × Pinus silvestris L. w Kotlinie Nowotarskiej. Fragm. Flor. Geobot. 15(2): 187–212.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 9–20.

45


KINGA MAZURKIEWICZ-ZAPAŁOWICZ1, MARIOLA WRÓBEL2, ALICJA BUCZEK3

1 Zakład Hydrobiologii, Akademia Rolnicza71-550 Szczecin, ul. Kazimierza Królewicza 4e-mail: [email protected]

2 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza71-424 Szczecin, ul. Słowackiego 17e-mail: [email protected]

3 Katedra Ekologii Ogólnej, Akademia Rolnicza20-950 Lublin, ul. Akademicka 15e-mail: [email protected]

Grzyby mikroskopowe związane z kłocią wiechowatą Cladium mariscus (L.) Pohl

Wstęp

Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) Pohl, ze względu na specyficzne wymagania siedliskowe, należy do rzadkich we flo-rze polskiej gatunków z rodziny turzycowatych (Cyperaceae). Jest cenną rośliną torfotwórczą torfowisk nakredowych (wę-glanowych) (Buczek 2005). Zalicza się ją do starej grupy re-liktów amfiancylusowych, związanych z istnieniem na miejscuBałtyku Jeziora Ancylusowego i Morza Litorynowego. Relikty amfiancylusowe to, obok reliktów ancylusowych, najstarsza hi-storycznie grupa reliktów północnoatlantyckich, charakteryzu-jąca się porozrywanymi zasięgami (Szafer 1972). Stąd też kłoć, jako element atlantycki, występowała na największej liczbie

46

K. Mazurkiewicz-Zapałowicz i in.

stanowisk w Polsce północno-zachodniej z rozproszonymi sta-nowiskami na Mazurach, Suwalszczyźnie oraz Lubelszczyźnie (Świeboda 1968, Jasnowska, Jasnowski 1991a, 1991b, Sawilska, Dąbrowska 1995). Obecnie liczba stanowisk tego ginącego gatunku szacowana jest na nie więcej niż 100 (Zarzycki i in. 2002). Do zamierania kłoci najbardziej przy-czyniły się melioracje odwadniające, nasilone w latach 60-tych i 70-tych XX wieku. Najbardziej zasobne stanowiska zachowa-ły się na terenie Lubelszczyzny (Buczek 2005). Utrzymująca się tendencja zanikania stanowisk kłoci wiechowatej spowodo-wała objęcie jej całkowitą ochroną prawną (Rozporządzenie 2004). Obecność kłoci wiechowatej, a w szczególności szuwaru kłociowego Cladietum marisci (Allogre 1922) Zobr. 1935, sta-ła się wyznacznikiem terenów szczególnie cennych pod wzglę-dem przyrodniczym zarówno w europejskiej sieci ekologicznej ECONET (Liro 1995), jak i w sieci Natura 2000, gdzie repre-zentuje chroniony typ siedliska, jakim są torfowiska nakredowe (kod 7210-1; Dyrektywa 1992).

Polskie opracowania monograficzne dotyczące kłoci wie-chowatej zawierają informacje na temat biologii, ekologii, a także aktualnych zasobów oraz uwarunkowań siedliskowych, klimatycznych i geologicznych występowania tego gatunku (Fijałkowski 1959, Świeboda 1968, Sawilska, Dąbrowska 1997, Rupacz, Sawilska 1998, Buczek 2005). Wszelkie dzia-łania sprzyjające osuszaniu siedlisk wpływają destrukcyjnie na szuwary kłociowe Cladietum marisci ułatwiając ekspansję gatunkom łąkowym, ziołoroślowym i zaroślowym. W optymal-nych dla kłoci warunkach środowiskowych, a tym bardziej w warunkach zmienionych presją człowieka, dodatkowym zagro-żeniem jest wzrost podatności Cladium mariscus na porażenie przez różne czynniki biologiczne, w tym grzyby fitopatogeniczne.Budowa morfologiczno-anatomiczna pędów kłoci wiechowatej (dobrze wykształcony system tkanki mechanicznej, obecność grubej skórki i woskowa kutikula) stanowi naturalną barierę chroniącą przed wnikaniem fitopatogenów, co sprawia, że rośli-na ta wykazuje dużą odporność na choroby grzybowe oraz jest słabo zgryzana przez owady (Buczek 2005).

Skuteczność tych naturalnych zabezpieczeń jest jednak lo-kalnie zaburzana, o czym świadczą symptomy chorobowe w for-

47

Grzyby związane z kłocią wiechowatą

mie przebarwień pojawiające się na niektórych stanowiskach na pędach kłoci wiechowatej. Zmianom tym towarzyszy obecność mikroorganizmów, zarówno pasożytniczych, jak i saprotroficz-nych, które są integralną częścią biocenoz. Mikroorganizmy te istotnie wzbogacają różnorodność siedlisk, choć ze względu na trudności w ich identyfikacji są ciągle mało poznane, a przez to bardziej tajemnicze. Wśród drobnoustrojów towarzyszących przebarwieniem pędów kłoci wiechowatej, szczególną rolę od-grywają organizmy grzybopodobne (OGP) i grzyby. Są to hete-rotrofy różniące się jednak typem wytwarzanych form propaga-cyjnych. Pierwsze z nich (OGP) w cyklu rozwojowym wytwarzają stadium pływkowe lub ameboidalne, którego brak w rozwoju grzybów właściwych. Identyfikacja gatunków tych heterotro-fów przyczyni się znacznie do wzbogacenia wiedzy dotyczącej różnorodności „mikroświata” towarzyszącego wegetacji C. mari-scus, bowiem do tej pory zbiorowiska, w których występuje kłoć pozostają bardzo słabo zbadane pod względem mikologicznym (Ławrynowicz i in. 2004).

Materiał, teren badań i metody

Materiał badawczy zebrano z pięciu, oddalonych od sie-bie stanowisk w Polsce, w okresie od czerwca do październi-ka 2006 r. Z terenu Lubelszczyzny materiał roślinny do ba-dań pobrano z trzech torfowisk nakredowych, posiadających status rezerwatów przyrody, położonych w okolicach Chełma (Obniżenie Dubienki). Były to rezerwaty: „Bagno Serebryskie”, „Brzeźno” i „Roskosz”, gdzie kłoć wiechowata zajmuje kilku-set hektarowe bezodpływowe zagłębienia terenu. Na Pomorzu Zachodnim materiał badawczy zbierano w szuwarze kłociowym w przybrzeżnej strefie eulitoralu Jeziora Marta w Drawieńskim Parku Narodowym (DPN) oraz na torfowisku nakredowym w re-zerwacie „Tchórzyno”. Specyfiką stanowisk kłoci wiechowatej w północno-zachodniej części kraju jest bliskie lub bezpośred-nie sąsiedztwo zbiorników wodnych, natomiast kłociowiska w makroregionie lubelskim związane są wyłącznie z torfowiskami nakredowymi, będącymi ostatnią fazą zarastania i lądowacenia jezior węglanowych.

48


Z każdego stanowiska pobierano do badań laboratoryjnych fragmenty pędów kłoci wiechowatej wykazujące symptomy chorobowe w formie przebarwień (chlorozy, nekrozy) lub gni-cia. Zmienione chorobowo tkanki odkażano powierzchniowo i umieszczano w sterylnych wilgotnych kamerach, obserwując sukcesywne pojawianie się symptomów etiologicznych na chlo-rozach i nekrozach. Po stwierdzeniu obecności mykobioty na chorych powierzchniach, grzybnię wyszczepiano na standardo-we podłoża mikrobiologiczne (PDA; CDA; MEA i Sabuarda), któ-re inkubowano przez 14–30 dni w kontrolowanych warunkach (22–25oC i 80–90% wilgotności względnej). Z każdego izolatu sporządzano kultury jednozarodnikowe (Király i in. 1977), a następnie oznaczano ich przynależność taksonomiczną z wy-korzystaniem kluczy (Barron 1972, Majewski 1979, Sutton 1980, Brandenburger 1985, Ellis M., Ellis J.P. 1985, Kwaśna i in. 1991, Riethmüller 2000). Część gatunków grzy-bów oznaczono bezpośrednio na materiale zielnikowym.

Wyniki i dyskusja

Z tkanek Cladium mariscus wykazujących symptomy cho-robowe w postaci chloroz i nekroz liści oraz kwiatostanów wyizolowano łącznie 125 szczepów, należących do 31 gatun-ków OGP i grzybów (tab. 1). Na obecnym etapie badań, wśród gatunków charakteryzujących fyllo- i kaulosferę C. mari-scus dominują przedstawiciele Hyphomycetes (20 gatunków). Pozostałe grupy taksonomiczne grzybów są reprezentowane mniej licznie: Ascomycota – 5 gatunków, Coelomycetes – 3 ga-tunki i Basidiomycota – 1 gatunek (Puccinia cladii). Wśród OGP wyróżniono 2 gatunki: Apodachlya pyrifera i Saprolegnia sp. Wcześniejsze dane o grzybach związanych z C. mariscus na te-renie Polski ograniczają się jedynie do gatunku Stagonospora gigaspora (Durska 1974). Natomiast liczba gatunków uzy-skanych w niniejszych badaniach (31) w zestawieniu z 23 tak-sonami grzybów mikroskopowych, związanych z C. mariscus i podanych przez Ellisa i Ellis (1985) jest bardzo zbliżona. W porównywanym zestawieniu stwierdzono jednak udział różnych gatunków grzybów mikroskopowych, z których gatunkami wspólnymi są jedynie: Leptosphaeria cladii, Pestalotiopsis dis-

49


seminata, Puccinia cladii, Schizothyrium pomi, Volutella arundi-nis oraz 3 gatunki z rodzaju Periconia: P. atra, P. byssioides i P. digitata.

Gatunkami pospolitymi, stwierdzonymi na wszystkich ob-jętych dotychczas badaniami stanowiskach C. mariscus, są Alternaria alternata i Stagonospora paludosa. Gatunki z rodzaju Alternaria, w tym A. alternata to powszechne, polifagiczne sapro-trofy, choć w sprzyjających warunkach mogą być fitopatogena-mi. S. paludosa podawany jest jako częsta przyczyna plamistości liści roślin z rodziny Cyperaceae, np. Carex riparia i C. pseudo-cyperus (Sutton 1980, Ellis M., Ellis J.P. 1985). Natomiast Cladium mariscus jest nowym, nieznanym dotychczas żywicie-lem tego grzyba. Stagonospora paludosa izolowano z niewiel-kich nekroz (1–3 mm długości), rozrzuconych nieregularnie na powierzchni blaszek liściowych (ryc. 1). Nekrozy te są jedno- lub dwubarwne. Ich zewnętrza część to brunatna obwódka, wy-raźnie oddzielona od tkanki zdrowej, natomiast część centralna to jasnopopielata, nieco wodnista tkanka. Gatunek ten tworzy konidia 6–8 septowe, o wymiarach 41–70 × 8–12 μm (ryc. 2).

Z podobnych przebarwień liści izolowano także, choć znacz-nie rzadziej, inny gatunek Stagonospora – S. anglica. Patogen ten wytwarza konidia znacznie większe (68–110 × 14–18 μm), posiadające jednak podobną liczbę sept (5–8) jak S. paludosa. Z plamistości bardziej rozległych, tworzących nekrozy o dłu-gości 50–60 mm, zlokalizowanych szczególnie na wierzchoł-kach liści, izolowano Leptosphaeria cladii, Lophiostoma semili-berum i Schizotyrium pomi. Gatunkom tym towarzyszyły także Helminthosporium sp. i Pestalotiopsis disseminata, przyczynia-jące się do przyspieszenia obumierania tkanek liści. Większa różnorodność grzybów to bogatszy asortyment enzymów hydro-litycznych aktywnych w rozkładzie materii organicznej, a tym samym zwiększających gwarancję równowagi w ekosystemie. Często notowanymi grzybami, których obecność stwierdzo-no na 3. stanowiskach badawczych są: Arthrinium caricicola, Cephalosporium sp., Chaetomium globosum i Cladosporium cla-dosporioides, uznawane za pasożyty okolicznościowe lub sa-protrofy.

Na uwagę zasługuje pojawienie się urediów Puccinia cladii na fragmentach liści kłoci pochodzących z rezerwatu „Tchórzyno”.

50


Tabe

la 1

. G

rzyb

y m

ikro

skop

owe

i or

gan

izm

y gr

zybo

podo

bne

(OG

P) w

ystę

pują

ce n

a C

ladi

um m

aris

cus

na

torf

owis

kach

i w

zes

poła

ch s

zuw

arow

ych

bad

anyc

h o

d cz

erw

ca d

o pa

ździ

ern

ika

2006

.Ta

ble

1. M

icro

scop

ic f

un

gi a

nd

fun

gus-

like

orga

nis

ms

(FLO

) ob

serv

ed o

n C

ladi

um m

aris

cus

plan

ts i

n

peat

bogs

an

d ru

sh a

ssoc

iati

ons

inve

stig

ated

in J

un

e–O

ctob

er 2

006

(DPN

– t

he

Dra

wie

ńsk

i Nat

ion

al P

ark)

.

Gat

unk

i – S

peci

esS

tan

owis

ko –

Sit

eB

agn

o S

ereb

rysk

ieB

rzeź

no

Ros

kosz

Tch

órzy

no

DPN

Alte

rnar

ia a

ltern

ata

(Fr.

) Kre

is.

++

++

+A

. ten

uiss

ima

(Nee

s &

Fr.

) Wilt

shir

e+

Apo

dach

lya

pyrif

era

Zopf

+A

rthr

iniu

m c

aric

icol

a K

unz

e &

JC

Sch

mid

t+

++

+B

otry

otric

hum

pilu

lifer

um S

acc.

& M

arch

al.

++

Cep

halo

spor

ium

sp.

++

+C

erat

ocys

tis s

p.+

Cha

etom

ium

glo

bosu

m K

unz

e+

++

Cla

dosp

oriu

m c

lado

spor

ioid

es (F

r.) G

A d

e V

ries

++

+C

. her

baru

m (P

ers.

) Lin

k Fr

.+

++

Epi

cocc

um n

igru

m L

ink

++

+Fu

sariu

m o

xysp

orum

Sch

lech

t. em

. Syn

der

& H

anse

n+

F. s

acch

ari (

Bu

tler

) W. G

ams

+G

onat

obot

rys

sim

plex

Cor

da+

Hel

min

thos

poriu

m s

p.+

+

51


Lept

osph

aeria

cla

dii C

ruch

et+

Loph

iost

oma

sem

ilibe

rum

(Des

m.)

Ces

. & d

e N

ot+

Peric

onia

atr

a C

orda

+P.

bys

sioi

des

Pers

. ex

Mér

ot.

+P.

dig

itata

(Coo

ke) S

acc.

+Pe

stal

otio

psis

dis

sem

inat

a (T

hüm

.)+

++

Phom

a he

rbar

um S

acc.

+Pu

ccin

ia c

ladi

i Ebl

is &

Tra

cy+

Sapr

oleg

nia

sp.

+Sc

hizo

thyr

ium

pom

i (M

ont.

& F

r.) A

rx.

++

Stag

onos

pora

ang

lica

Cu

nnel

l+

S. p

alud

osa

(Sac

c. &

Spe

g.)

++

++

+To

rula

her

baru

m (P

ers.

) Lin

k+

Tric

hode

rma

virid

e Pe

rs.

++

Vol

utel

la a

rund

inis

Des

m.

+V

ertic

illiu

m a

lbo-

atru

m R

eink

e &

Ber

thol

d+

Ogó

łem

– T

otal

117

620

14

52


Obecność tego obligatoryjnego patogena może być przejawem jego ekspansywności i poszerzania zasięgu, ponieważ dotych-czas sprawca tej rdzy notowany był jedynie we Francji, Anglii i na Kaukazie (Majewski 1979). Rozprzestrzenianiu się P. cla-dii na liściach C. mariscus w rezerwacie „Tchórzyno” sprzyjać może zwarty łan kłoci wiechowatej, stwarzający mikroklimat optymalny dla rozwoju większości fitopatogenów i saprotrofów.Osobliwością mikologiczną w przeprowadzonych badaniach jest także stwierdzenie obecności perytecjów Ceratocystis sp. na przebarwieniach łodyg kłoci zebranej w DPN. Biologia

Ryc. 1. Makroskopowe symptomy porażenia liści Cladium mariscus przez fitopatogeny grzybowe. Drobne jedno- i dwubarwne nekrozywywołane przez Stagonospora paludosa i S. anglica; rozległe plamistości wywołane przez Leptosphaeria cladii i Lophiostoma semiliberum. Fig. 1. Macroscopic disease symptoms of Cladium mariscus leaves affected by fungal phytopathogens. Small one- and two-coloured necrosis caused by Stagonospora paludosa and S. anglica; wide spot leaf diseases caused by Leptosphaeria cladii and Lophiostoma semiliberum.

53


Ceratocystis sp. jest przedmiotem dalszych prac, ponieważ stanowi pierwszą informację o stadium doskonałym anamorf Chalara cladii (= Chaetochalara cladii). Stadia anamorficznestwierdzone były na C. mariscus przez cały rok (Ellis M., Ellis J.P. 1985). Obecność stadium workowego tego grzyba na kło-ci wiechowatej to kolejny dowód na to, że fitopatogen ten jeststwierdzany coraz częściej, na coraz większym zakresie roślin żywicielskich (Baker i in. 2003).

W omawianych badaniach z nekrotycznych tkanek liści izo-lowano także gatunki Fusarium: F. sacchari i F. oxysporum. Patogeniczność pierwszego z tych gatunków wydaje się być nie-doceniana w Polsce, choć z roślin jednoliściennych, zwłaszcza traw, F. sacchari izolowany jest powszechnie. Według Kwaśnej

Ryc. 2. Piknidium i zarodniki konidialne Stagonospora paludosa widoczne na przekroju poprzecznym liści Cladium mariscus. Fig. 2. Pycnidium and conidial spores of Stagonospora paludosa observed on the cross-section of Cladium mariscus leaves.

54


i in. (1991) zakres żywicieli dla tego gatunku nie został jeszcze do końca określony. Uzyskane wyniki upoważniają jednak do poszerzenia listy żywicieli dla tego fitopatogena o kłoć wiecho-watą, gdyż F. sacchari izolowano właśnie z miękkich, zgorzelo-wych plam na liściach tej rośliny.

Wyniki obserwacji wskazują na większą różnorodność mykobioty izolowanej z osobników C. mariscus pochodzą-cych z Pomorza Zachodniego, w porównaniu ze stanowiskami z Lubelszczyzny (tab. 1). To zróżnicowanie ilościowe może wskazywać na odmienne warunki siedliskowe, jakie panowały na poszczególnych stanowiskach, w których występowała kłoć wiechowata. W rezerwacie „Tchórzyno” (20 gatunków grzybów), od kilkunastu lat obserwuje się systematyczne obniżanie po-ziomu wody na torfowisku i trwałe przesuszenie siedliska, cze-mu towarzyszy wyraźne nasilenie objawów infekcji grzybowych u zdecydowanej większości osobników C. mariscus. W DPN szu-war kłoci wiechowatej nad Jeziorem Marta rozwija się w płytkiej strefie eulitoralu tworząc luźne, odizolowane od siebie płaty, wktórych widoczne objawy procesów chorobowych obserwowano zaledwie na pojedynczych okazach kłoci. Do osłabienia kondy-cji zdrowotnej C. mariscus na stanowiskach z Lubelszczyzny może przyczyniać się kilka czynników. W rezerwacie „Bagno Serebryskie”, w którym odnotowano 11 gatunków grzybów i OGP odpowiedzialnych za zmiany chorobowe Cladium mari-scus, średnio co dwa lata występują pożary. Letnie susze po-garszają warunki wilgotnościowe w rezerwacie, a bezpośrednie sąsiedztwo nasypu kolejowego i ścieżki rowerowej przecinającej obiekt, niekorzystnie oddziaływają na szatę roślinną. W odróż-nieniu od poddanego różnym formom antropopresji rezerwa-tu „Bagno Serebryskie”, pozostałe stanowiska w rezerwatach „Roskosz” i „Brzeźno”, podlegają znacznie słabszej ingerencji człowieka. Pożary na ich terenie występują sporadycznie, a po-ziom wody na obydwu torfowiskach jest w miarę stabilny i od-powiedni dla rozwoju kłoci wiechowatej. Odnotowano tam ok. 6–7 gatunków grzybów i OGP rozwijających się na pędach C. mariscus.

Powyższe wyniki wskazują na konieczność uwzględnienia kondycji fitosanitarnej w szeroko pojętym monitoringu przy-rodniczym zbiorowisk roślin chronionych. Kontynuacja badań

55


porównujących mykobioty związane z kłocią występującą w zróżnicowanych warunkach siedliskowych dostarczy prawdo-podobnie wyników, które mogą stanowić podstawę do wyodręb-nienia wskaźnikowych gatunków grzybów i OGP, przydatnych w ocenie stanu siedlisk, w których występuje zespół roślinny Cladietum marisci.

PodziękowaniaAutorki serdecznie dziękują Dyrekcji i Pracownikom Drawieńskiego

Parku Narodowego oraz Konserwatorom Przyrody w Szczecinie i Lublinie za wyrażenie zgody na przeprowadzenie badań i umożliwie-nie zebrania materiału.

SUMMARY

Mazurkiewicz-Zapałowicz K., Wróbel M., Buczek A. Microscopic fungi associated with Cladium mariscus (L.) Pohl.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 45–57, 2008.

Thirty-one taxa of fungal phytopathogens were isolated from chloroses and necroses of above-ground parts of Cladium mariscus, a protected species of which the decrease both in abundance and occurrence is currently reported. This plant is the species characteristic of the Cladietum marisci (Allorge 1922) Zobr. 1935 swamp community of calcareous peat bog – the habitat protected in the European Ecological Network Natura 2000 (code 7210-1). The material was collected from calcareous peat bogs of the Lublin region (the “Serebryskie Bagno”, “Brzeźno” and “Roskosz” nature reserves, E Poland) and from the littoral zone of Lake Marta in the Drawieński National Park and from the “Tchórzyno” nature reserve (both in Western Pomerania, NW Poland). Samples of leaves of C. mariscus were collected during the second part of the vegetation season (July–October) in 2006 and laboratory works were continued till March 2007 following the standard phytopathological methods. It was found that the biodiversity of mycobiota in disturbed habitats was higher in comparison to sites with stable habitat conditions and minor anthropogenic alterations. Stagonospora paludosa, a phytopathogenic species causing chlorosis

56


and necrosis of leaves, was recorded at all research sites situated both in peat bogs and in the lake. Schizothyrium pomi which causes leaf spot disease of C. mariscus was noticed only on the calcareous peat bogs in the Lublin region. Besides, Fusarium sacchari, Helminthosporium sp., Leptosphaeria cladii, Lophiostoma semiliberum and Pestalotiopsis disseminata were isolated from leaf spots and inflorescences. Thesemicroscopic fungi are the cause of leaf diseases not only in C. mariscus, but also in other species of Cyperaceae and Poaceae families.

PIŚMIENNICTWO

Baker C.J., Harrington T.C., Krauss U., Alfenas A.C. 2003. Genetic variability and host specialization in the Latin American clade of Ceratocystis fimbriata. Phytopathology 93: 1274–1284.

Barron G.L. 1972. Hyphomycetes from soil. R.E. Krieger Publishing Company.

Brandenburger W. 1985. Parasitische Pilze an Gefäβpflanzen inEuropa. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart– New York.

Buczek A. 2005. Siedliskowe uwarunkowania, ekologia, zasoby i ochrona kłoci wiechowatej Cladium mariscus (L.) Pohl w makroregionie lubelskim. Acta Agrophysica, Rozprawy i Monografie129 (9): 1–127.

Durska B. 1974. Studia nad grzybami pasożytniczymi roślin występujących w litoralu zbiorników wodnych Pojezierza Mazurskiego. Acta Mycologica 10 (1): 73–141.

Dyrektywa 1992. Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora.

Ellis M., Ellis J.P. 1985. Microfungi on land plants. An identification handbook. Macmillan Publishing Company, New York.

Fijałkowski D. 1959. Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) Pohl w województwie lubelskim. Ann. UMCS, Sec. C, 14: 343–357.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1991a. Dynamika rozwojowa roślinności torfotwórczej w rezerwacie „Kłocie Ostrowickie”. Cz. I. Szata roślinna torfowiska. Zesz. Nauk. AR Szczecin, Rol. 149, 51: 11–24.

Jasnowska J., Jasnowski M. 1991b. Dynamika rozwojowa roślinności torfotwórczej w rezerwacie „Kłocie Ostrowickie”. Cz. II. Kompleks zonacyjny roślinności torfotwórczej w rezerwacie „Kłocie Ostrowickie”. Zesz. Nauk. AR Szczecin, Rol. 149, 51: 25–35.

Király Z., Klement Z., Solymosy F., Vörös J. 1977. Fitopatologia. Wybór metod badawczych. PWRiL, Warszawa.

57


Kwaśna M., Chełkowski J., Zajkowski P. 1991. Flora polska. Rośli-ny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Grzyby (Mycota) t. XXII. Grzyby niedoskonałe (Deuteromycetes); Strzępczakowe (Hyphomy-cetales), Gruzełkowate (Tuberculariales), Sierpik (Fusarium). PWN, Warszawa–Kraków.

Ławrynowicz M., Bujakiewicz A., Mułenko W. 2004. Mycoenological studies in Poland. 1952–2002. Monographie Botanicae 93: 1–102.

Majewski T. 1979. Flora polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Grzyby (Mycota) t. XI. Podstawczaki (Basidiomycetes), rdzawnikowe (Uredinales) cz. 2. Warszawa–Kraków.

Riethmüller A. 2000. Morphologie, Ökologie und Phylogenie aquatischer Oomyceten. Bibliotheca Mycologica 185, J. Cramer, Berlin–Stuttgart.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1764.

Rupacz L., Sawilska A.K. 1998. Zróżnicowanie morfologiczne owoców kłoci wiechowatej Cladium mariscus (L.) Pohl Jezior Sztuczne i Zdręczno w Borach Tuchoskich. W: Miądlikowska J. (red.). Botanika polska u progu XXI wieku. Materiały sympozjum i obrad sekcji 51 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Gdańsk, 15–19.09.1998: 424.

Sawilska A.K., Dąbrowska B. 1995. Kłoć wiechowata Cladium mariscus (L.) Pohl na tle różnych warunków siedliskowych jezior Sztuczne i Zdręczno w Borach Tucholskich. Zesz. Nauk. ATR Bydg., Roln. 190, 36: 29–44.

Sawilska A.K., Dąbrowska B. 1997. Zagęszczenie kłoci wiechowatej Cladium mariscus (L.) Pohl jako wskaźnik warunków siedliskowych w ekotonach jezior Sztuczne i Zdręczno na terenie Borów Tucholskich. Materiały zjazdowe: XVII Zjazd Hydrobiologów Polskich, Poznań, 8–11 września 1997: 90.

Sutton B.C. 1980. The Coelomycetes. Commonwealth Mycological Institute, Kew, Surrey, England.

Szafer W. 1972. Szata roślinna Polski. Tom II. PWN, Warszawa.Świeboda M. 1968. Występowanie i ochrona kłoci wiechowatej

Cladium mariscus (L.) Pohl w Polsce. Ochr. Przyr. 33: 125–137.Zarzycki K., Trzcińska–Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek

J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W: Mirek Z. (ed.). Biodiversity of Poland, vol. 2. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

58


JAROSŁAW ORŁOWSKI

Piotrków Trybunalskie-mail: [email protected]

Nowe stanowisko pochwiaka jedwabnikowego Volvariella bombycina (Schaeff.: Fr.) Singer

w Piotrkowie Trybunalskim

Pochwiak jedwabnikowy Volvariella bombycina (Schaeff.: Fr.) Singer należy do klasy podstawczaków (Basidiomycetes), pod-klasy podstawczaków pieczarkopodobnych (Agaricomycetidae), rzędu pieczarkowców (Agaricales), rodziny drobnołuszczakowa-tych (Pluteaceae) (Wojewoda 2003). Jest saprotrofem rozkła-dającym drewno drzew liściastych, przede wszystkim klonow Acer spp., kasztanowców Aesculus spp., buków Fagus spp., jesionów Fraxinus spp., orzecha włoskiego Juglans regia, topól Populus spp., dębów Quercus spp., robinii akacjowej Robinia pseudacacia, wierzb Salix spp., brzóz Betula spp., wiązów Ulmus spp. i lip Tilia spp. (Kreisel 1987, Skirgiełło 1999, Wojewoda 2003). Jego owocniki wyrastają zazwyczaj w szcze-linach pni żywych drzew, lecz także na produktach z drewna, również wewnątrz budynków (Boekhout 1990). W Polsce znaj-dowany bywa najczęściej w pęknięciach pni lub w wilgotnych dziuplach (Skirgiełło 1999). Owocniki ukazują się od kwiet-nia do listopada. Jest szeroko rozpowszechniony w klima-cie regionu umiarkowanego i tropikalnego, rośnie w Europie, Ameryce Północnej, Azji i w północnej Afryce (Boekhout 1990, Breitenbach, Kränzlin 1995).

Cechy makroskopowe pozwalają na łatwą identyfikację ga-tunku. Mięsisty, jajowaty do płasko-wypukłego kapelusz (od 5 do 20 cm średnicy), z niewielkim, centralnym garbkiem na wierzchołku, u młodych owocników jest biały, w trakcie rozwo-ju ciemnieje poprzez kremowy do żółtobrązowawego na szczy-

59

Nowe stanowisko pochwiaka jedwabnikowego

cie. Powierzchnia pokryta jest obfitymi i gęstymi, drobnymi,jedwabistymi łuseczkami o podobnym kolorze. Początkowo bia-łe, gęste, wolne blaszki, z wiekiem przybierają odcień różowy do łososiowego od dojrzewających zarodników. Cylindryczny, biały trzon, nieco zgrubiały u podstawy i nieznacznie cieńszy u szczytu (6–20 × 0,7–2,5 cm), ma nieznacznie bruzdowaną lub gładką, nieco omszoną w górnej części, powierzchnię. Młody owocnik okryty jest grubą, błoniastą osłoną całkowitą, która pęka w trakcie jego rozwoju i tworzy u podstawy trzonu wąską, workowatą, luźną pochwę, osiągającą długość 3–12 cm, docho-dzącą czasem niemal do połowy wysokości trzonu. Biały, de-likatny miąższ charakteryzuje się przeważnie miłym smakiem i nieznacznym zapachem rzodkwi (Boekhout 1990, Skirgiełło 1999).

Pod względem cech mikroskopowych, z powodu bardzo dłu-gich, nieseptowanych strzępek w skórce kapelusza, gatunek ten wydaje się wyróżniać spośród rodzaju Volvariella (Boekhout 1990). Cecha ta odróżnia go od – nieco podobnego makrosko-powo – pochwiaka błękitnawego Volvariella caesiotincta, ro-snącego także na drewnie liściastym, który posiada septowane strzępki w skórce kapelusza i wytwarza owocniki mniejszych rozmiarów (Skirgiełło 1999).

W skali Europy gatunek uważany jest za powszechny, lecz roz-proszony, o stosunkowo małym stopniu zagrożenia (Ing 1993). Jest gatunkiem jadalnym, ale wykorzystywanym tylko w niektó-rych krajach (Rammeloo, Walleyn 1993, Skirgiełło 1999). W Polsce do ubiegłego roku posiadał kategorię I – o nieokre-ślonym zagrożeniu (Wojewoda, Ławrynowicz 1992), obecnie zmienioną na R – rzadki (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). W Górach Świętokrzyskich uważany jest za rzadki (Łuszczyński 2002). Znanych jest ponad 40 stanowisk Volvariella bombyci-na z całej Polski (Wojewoda 2003). Stanowisko najbliższe od-krytemu przeze mnie znalazł 17.07.2005 r. Jacek Kalisiak w Łodzi (Kujawa 2005) – w centrum miasta, w pobliżu cmentarza przy ul. Ogrodowej, w szczelinie martwicy pnia klonu rosły dwa owocniki oraz resztki kilku owocników.

Nowe stanowisko w Piotrkowie Trybunalskim również znaj-duje się w centrum miasta (ul. Słowackiego, koło nierucho-mości nr 70a; kwadrat ATPOL EE-11). Jest to pierwsze stano-

60

J. Orłowski

Ryc. 1. Owocnik pochwiaka jedwabnikowego znaleziony 15.VII 2005 r. w Piotrkowie Trybunalskim (fot. J. Orłowski).Fig. 1. Fruiting body of Volvariella bombycina found in Piotrków Trybunalski on 15 July 2005 (photo by J. Orłowski).

61

Nowe stanowisko pochwiaka jedwabnikowego

wisko pochwiaka jedwabnikowego na Równinie Piotrkowskiej (Kondracki 2002). W 2005 r. (15.07.2005) jeden dojrzały owocnik rósł tam na ranie klonu pospolitego Acer platanoides L., powstałej po odcięciu gałęzi, na wysokości ok. 2 m (ryc. 1). Rana znajdowała się po zachodniej stronie pnia. Owocnik nie został pozyskany ze względu na rzadkość występowania. W następnym roku (15.08.2006) zaobserwowałem w tym samym miejscu dwa owocniki – jeden martwy i jeden młody, w fazie „jaja”. Stanowisko udokumentowano fotograficznie.

Częste występowanie pochwiaka jedwabistego w centrach miast (Wojewoda 2003, Kujawa 2005) nie wywołuje obaw o jego zagrożenie i wskazuje na jego odporność wobec miejskich zanieczyszczeń. Można mieć nadzieję, że gatunek ten będzie się dalej rozpowszechniał w polskich aglomeracjach i z czasem uznany zostanie za częsty i niezagrożony.

SUMMARY

Orłowski J. New locality of Volvariella bombycina (Schaeff.: Fr.) Singer in Piotrków Trybunalski (Central Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 58–62, 2008.

Volvariella bombycina was reported from about 40 sites in Poland and currently is regarded as rare according to the Polish Red List of macrofungi. The new locality was found in the town centre of Piotrków Trybunalski in July 2005. Single basidiocarp of V. bombycina deve-loped on Acer platanoides. The presence of V. bombycina at the same site was confirmed in August 2006.

PIŚMIENNICTWO

Boekhout T. 1990. Volvariella. W: Bas C., Kuyper T.W., Noordeloos M.E., Vellinga E.C. (red.). Flora Agaricina Neerlandica. Vol. 2. A.A. Balkema. Rotterdam: 56–64.

Breitenbach J., Kränzlin F. 1995. Fungi of Switzerland. Vol. 4. Agarics 2nd part. Edition Mykologia, Lucerne. Switzerland: 134.

62

J. Orłowski

Ing B. 1993. Towards a Red List of Endangered European Macrofungi. W: Pegler D.N., Boddy L., Ing B., Kirk P.M. (red.). Fungi of Europe. Investigation, Recording and Conservation. Royal Botanic Garden, Kew: 231–237.

Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Kreisel H. 1987. Pilzflora der Deutschen Demokratischen Republik.

Basidiomycetes (Gallert-, Hut- und Bauchpilze). G. Fischer Verlag. Jena: 248.

Kujawa A. 2005. „Rejestr gatunków grzybów chronionych i zagrożonych” – nowa forma gromadzenia danych mikologicznych pochodzących od amatorów. Podsumowanie roku 2005. Przegl. Przyr. 16, 3–4: 17–52.

Łuszczyński J. 2002. Preliminary red list of Basidiomycetes in the Góry Świętokrzyskie Mts (Poland). Polish Bot. Studies 47 (2): 183–194.

Rammeloo J., Walleyn R. 1993. The edible fungi of Africa south of the Sahara: a literature survey. Scripta Botanica Belgica 5: 1–62.

Skirgiełło A. 1999. Flora Polski – Grzyby, t. XXVII – podstawczaki, łuskowcowate. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Basidiomycetes. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity of Poland. W. Szafer Inst. Bot., Polish Academy of Sciences, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zakrzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 27–56.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red list of the macrofungi in Poland. W: Mirek Z., Zakrzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Inst. Bot., Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.

63


RYSZARD PLACKOWSKI

Piotrków Trybunalskie-mail: [email protected]

Zmniejszanie się populacji turzycy pchlej Carex pulicaris L.

na stanowisku w okolicy Radomska

Wstęp

Turzyca pchla to jeden z rzadszych gatunków flory Polski(ranga: VU – gatunek narażony na wymarcie) (Bartoszek, Mirek 2001). Uznawany jest za charakterystyczny dla rzędu Caricetalia davallianae. Występuje na zatorfionych łąkach, tor-fowiskach niskich i przejściowych oraz na podmokłych wrzo-sowiskach. Jest to gatunek subatlantycki, obejmujący swym zasięgiem północną, zachodnią i centralną część Europy (Bartoszek, Mirek 2001). W Polsce turzyca pchla występuje na Pomorzu Zachodnim, Dolnym Śląsku i Wyżynie Małopolskiej. Odnaleziona została też w Karpatach Zachodnich (Bartoszek i in. 1998, Koczur 2000).

Odkryte przeze mnie w 1985 r. stanowisko Carex pulicaris jest położone ok. 10 km na północ od Radomska (51°08’55’’ N, 19°28’30’’ E). Kondracki (1994) włącza ten obszar do Wzgórz Radomszczańskich, położonych w szerszej jednostce geogra-ficznej, jaką jest Wyżyna Małopolska. Z geobotanicznego punk-tu widzenia jest to część Północnych Wysoczyzn Brzeżnych (Szafer, Zarzycki 1972). Stanowisko znajduje się na torfowi-sku przejściowym o powierzchni 5 ha, mającym status projekto-wanego rezerwatu (od lat siedemdziesiątych XX w.; Czubiński i in. 1977). Jest położone na lewym brzegu rzeki Widawki,

64

R. Plackowski

spiętrzonej przez tamę młyna „Wójcik”. Turzyca pchla rośnie w południowo-wschodniej części torfowiska, na powierzchni ok. 200 m2. Liczebność całej populacji oszacowano na ok.100 kę-pek w roku 1999 i 50 w roku 2006.

Niniejsze obserwacje stanowią kontynuację wcześniejszych (Plackowski 1995) i obejmują lata 1999–2006. Celem obser-wacji nad Carex pulicaris, zrealizowanych przez 8 sezonów we-getacyjnych (w roku 1999 na początku sierpnia, w kolejnych latach na początku lipca), była ocena dynamiki zmian liczby kępek oraz składu gatunkowego płatu, na którym rósł obser-wowany gatunek. W miejscu występowania turzycy pchlej wy-znaczono za pomocą czterech drewnianych palików kwadrat o powierzchni 10 m2, na którym co roku liczono kępki turzycy i wykonywano zdjęcie fitosocjologiczne, w celu scharakteryzo-wania składu florystycznego zbiorowiska, przy czym zastoso-wano skalę Braun-Blanqueta. Badania nad dynamiką popu-lacji roślin zielnych wymagają małych powierzchni (1–10 m2), ale za to licznych powtórzeń (Faliński 2001). Przynależność syntaksonomiczną ustalono wg Matuszkiewicza (2002). Rośliny zielne oznaczono za pomocą klucza Rutkowskiego (1998), a mszaki wg Frahma i Freya (1983). W celu zbadania warunków siedliska 2.VII 2006 pobrano próbki gleby torfowej z wierzchniej warstwy (10–20 cm) z dziesięciu punktów badanej powierzchni. W laboratorium oznaczono odczyn gleby w H2O i w KCl (metodą potencjometryczną), zawartość węgla organiczne-go (metodą Tiurina) oraz azotu ogólnego (metodą Kjeldahla).

Wyniki obserwacji

W sierpniu 1999 r. liczba kępek turzycy pchlej wynosiła 20, a w kolejnych latach zmniejszyła się do 2 kępek na 10 m2 (ryc. 1). Zaobserwowano też, że co roku każda kępka wykształcała pęd owoconośny. W latach wcześniejszych (1991–1993) liczba kępek na tej samej powierzchni wynosiła 30–50 (Plackowski 1995). Spadek liczebności zaobserwowano także w skali całej populacji, którą w roku 1999 oszacowano na 100 kępek, a w roku 2006 na 50 kępek. Oszacowano, że areał Carex pulicaris był przy tym w latach 1999-2006 taki sam i wynosił ok. 200 m2 (zwiększyły się odległości między kępkami).

65

Zmniejszanie się populacji turzycy pchlej

Liczba gatunków towarzyszących w 1999 r. wynosi-ła 30, a w roku 2006 – 20, i obejmowała gatunki z klas: Scheuchzerio-Caricetea nigrae, Oxycocco-Sphagnetea, Molinio-Arrhenatheretea, Alnetea glutinosae, Phragmitetea, Vaccinio-Piceetea (tab. 1). Warstwa ziół pokrywała powierzchnię w 70––90% w zależności od roku obserwacji (najniższe pokrycie w roku 2005, najwyższe w roku 2006).

Gatunki ustępujące z badanej powierzchni (w nawiasie poda-no ostatni rok notowania) to: ponikło skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora (1999), świbka błotna Triglochin palustre (2000), kukułka krwista Dactylorrhiza incarnata (2002), turzyca obła Carex diandra (2002), dziewięciornik błotny Parnassia palu-stris (2003), brodawnik zwyczajny Leontodon hispidus (2003), jastrzębiec owłosiony Hieracium pilosella (2003), izgrzyca przy-ziemna Danthonia decumbens (2004), rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia (2004), kostrzewa czerwona Festuca rubra (2005) i drżączka średnia Briza media (2005).

Gatunki zmniejszające swój udział (w nawiasie podano dane z 1999 i 2006 r.): żurawina błotna Oxycoccus palustris (z ok.

20

0

15

10

5

1999 2000 2001 2002 2006200520042003

Ryc. 1. Liczba kępek turzycy pchlej na badanej powierzchni 10 m2 w latach 1999–2006.Fig. 1. Number of clumps of Carex pulicaris on the studied area of 10 m2 in the years 1999–2006.

66

R. Plackowski

Tabe

la1.

Zm

ian

y sk

ładu

gat

un

kow

ego

zbio

row

iska

na

bada

nej

pow

ierz

chn

i w la

tach

199

9–20

06.

Tabl

e 1.

Ch

ange

s of

th

e co

mpo

siti

on o

f pla

nt

com

mu

nit

y on

th

e st

udi

ed a

rea

in t

he

year

s 19

99–2

006.

Gat

un

ki –

Spe

cies

Rok

– Y

ear

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

B (%

):30

3030

3040

4040

50C

(%):

8080

7580

8580

7090

D (%

):75

8075

7580

8085

90K

l. Sc

heuc

heze

rio-

Car

icet

ea n

igra

eE

leoc

hari

s qu

ique

flora

+2A

gros

tis c

anin

a+2

+21.

21.

22.

22.

22.

22.

2V

iola

pal

ustr

is1.

21.

21.

21.

2+2

+2+

+Tr

iglo

chin

pal

ustr

e+

+D

acty

lorr

hiza

inca

rnat

a+

++

+Ju

ncus

art

icul

atus

1.2

1.2

+2+2

+2+2

+2+2

Car

ex d

iand

ra+2

+2+2

+2Pa

rnas

sia

palu

stri

s+

++

++

Kl.

Oxy

cocc

o-Sp

hagn

etea

Dro

sera

rot

undi

folia

1.2

+2+2

+2+2

+2O

xyco

ccus

pal

ustr

is2.

22.

21.

21.

21.

2+2

1.2

1.2

Kl.

Mol

inio

-Arr

hena

ther

etea

Leon

todo

n hi

spid

us2.

22.

21.

21.

2+

Car

ex p

anic

ea+2

+2+2

1.2

1.2

1.2

+21.

2Su

ccis

a pr

aten

sis

2.2

1.2

2.2

+2+2

1.2

1.2

1.2

67


Cir

sium

pal

ustr

e+

++

++

++

+Ly

thru

m s

alic

aria

1.2

+2+2

+2+2

+2+2

+2R

anun

culu

s ac

ris

++

++

++

++

Hol

cus

lana

tus

+2

+2+2

+2+2

+2+2

+2Lo

tus

corn

icul

atus

+

++

++

++

+K

l. A

lnet

ea g

lutin

osae

Aln

us g

lutin

osa

(B)

+2+2

1.2

1.2

2.2

2.2

2.2

2.2

Salix

cin

erea

(B)

+2+2

++

+K

l. Ph

ragm

itete

aLy

sim

achi

a th

yrsi

flora

+2+2

+21.

21.

21.

21.

2G

aliu

m p

alus

tre

+2+2

1.2

1.2

1.2

1.2

Phra

gmite

s au

stra

lis1.

21.

22.

22.

22.

22.

21.

22.

2K

l. V

acci

nio-

Pice

etea

Bet

ula

pube

scen

s (B

)1.

21.

22.

22.

22.

22.

22.

22.

2Pi

nus

sylv

estr

is (B

)+2

+2+2

+2+2

+2

1.2

1.2

Inne

– O

ther

sA

ntho

xant

hum

odo

ratu

m+2

+2+2

+2+2

+2+2

+2D

esch

amps

ia fl

exuo

sa+2

+2+2

+2+2

+2+2

+2D

anth

onia

dec

umbe

ns+2

+2+2

+2H

iera

cium

pilo

sella

+2+2

+2B

riza

med

ia+2

1.2

1.2

1.2

+2+2

Fran

gula

aln

us (B

)+2

+21.

21.

21.

21.

21.

21.

2Fe

stuc

a ru

bra

1.2

+2+2

+21.

21.

21.

2

68

R. Plackowski

20% na 5% pokrycia), fiołek błotny Viola palustris (10% – <5%), sit członowaty Juncus articulatus (10% – 5%) i czarcikęs łąkowy Succisa pratensis (20% – 5%).

Gatunki zwiększające swój udział: mietlica psia Agrostis ca-nina (5% – 20%), trzcina pospolita Phragmites australis (5% – 15%), turzyca prosowata Carex panicea (<5% – 10%), przytulia błotna Galium palustre (do 5%) i tojeść bukietowa Lysimachia thyrsiflora (do 5%).

Gatunki, których udział procentowy nie zmieniał się na przestrzeni ośmiu lat obserwacji: ostrożeń blotny Cirsium pa-lustre, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, jaskier ostry Ranunculus acris, kłosówka wełnista Holcus lanatus, komonica zwyczajna Lotus corniculatus, tomka wonna Anthoxanthum odo-ratum, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa. Razem stanowi-ły pokrycie 15% powierzchni.

Warstwa krzewów osiągała zwarcie od 30% w roku 1999 do 50% w ostatnim roku obserwacji. I tak, najliczniej w ciągu ośmiu lat obserwacji występowały olsza czarna Alnus glutino-sa i brzoza omszona Betula pubescens (w roku 1999 po 10%, w roku 2006 po 20% pokrycia każda), sosna zwyczajna Pinus sylvestris i kruszyna pospolita Frangula alnus występowały z kilkuprocentowym pokryciem, również większym na końcu niż na początku obserwacji. Wierzba szara Salix cinerea, z kil-kuprocentowym pokryciem powierzchni, notowana była tylko do 2003 r.

Pośród mszaków, których ogólne pokrycie wahało się od 75––90%, dominował Sphagnum fallax, którego udział wzrósł z 50% (1999) do 75% (2006). Udział S. magellanicum i Aulacomnium palustre był w ciągu ośmiu lat obserwacji stały i wynosił po kil-ka procent pokrycia powierzchni.

W latach 1993–1998 obserwowany był na tej powierzchni rzadki storczyk lipiennik Loesela Liparis loeselii, a w latach 1990–1993 rosiczka długolistna Drosera anglica. Poza obser-wowaną powierzchnią, w innych częściach torfowiska, wystę-pują inne ciekawe gatunki, jakimi są turzyca strunowa Carex chordorrhiza, turzyca bagienna Carex limosa, modrzewnica zwy-czajna Andromeda polifolia, czy rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia.

69


Analizy glebowe wykazały kwaśny odczyn gleby: pH w wo-dzie wynosiło 6,15, a w KCl 5,30. Z innych parametrów wartość C:N wyniosła 16,4. Zawartość popiołu surowego wynosiła 35%. W porównaniu z danymi z lat 1991–1993 nastąpił spadek war-tości C:N (z 38,5) oraz wzrost popielności (od 23%), co świadczy o pogłębiającej się mineralizacji gleby. Parametr określający C:N wpływa na przyswajalność azotu, ogólną zawartość substancji organicznej i szybkość jej rozkładu (Buckman, Brady 1971). Zmiany C:N informują o tzw. potencjale oksydoredukcyjnym związanym z wahaniami poziomu wody. Spadek C:N można in-terpretować jako dowód na wystąpienie mniej korzystnych wa-runków wodnych, w wyniku których zachodziła nieco wolniej-sza akumulacja materii organicznej (Herbichowa 1998).

Podsumowanie

Zanikanie badanej populacji turzycy pchlej może wynikać z wysychania torfowiska. Od 1976 r. datują się istotne zmia-ny w odpływie ze zlewni Widawki. Urządzenia przemiałowe w młynie na Wójciku przestały działać w roku 1993, w czerw-cu 2000 r. młyn z nieznanej przyczyny spłonął. Dziś pozostały po nim ruiny oraz turbina Francisa w wodzie. Inne stanowi-sko Carex pulicaris, znajdujące się w okolicy Szczercowa koło Bełchatowa, odkryte przez Hereźniaka (1968), zostało znisz-czone przez rozbudowującą się kopalnię węgla brunatnego i przyległą elektrownię. Z drugiej strony, czynnikiem wpływają-cym na kondycję populacji turzycy pchlej jest obecność gatun-ków powiększających swój areał: trzciny pospolitej i mietlicy psiej. Niebezpieczeństwo może stanowić także ekspansja brzozy omszonej i sosny zwyczajnej, rosnących w dużej ilości w otulinie torfowiska i wkraczających na powierzchnię z Carex pulicaris. Niezbędna więc może okazać się aktywna ochrona stanowiska w postaci zabiegów usuwania trzciny i/lub usuwania podrostu drzew i krzewów.

70

R. Plackowski

SUMMARY

Plackowski R. Decline of the population of flea sedge Carex pulica-ris L. at the site near Radomsko (Central Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 63–71, 2008.

The quantitative changes of the population size and ecological characteristics of habitat of Carex pulicaris on a 5-ha bog (51°08’55’’ N, 19°28’30’’ E) was studied during 8 years (1999–2006). The population covered approximately 200 m2 of the bog area. Its size was estimated at around 100 clumps in 1999 and 50 in 2006. In order to assess the floristic composition of the community that contained the flea sedge, a 10 m2 patch of vegetation was sampled according to the Braun-Blanquet method (Tab. 1). The number of clumps of C. pulicaris decreased 10-folds from 20 in 1999 to 2 in 2004–2006 in this area (Fig. 1). Probable causes are drying of the bog and expansion of Agrostis canina and Phragmites australis. Basic soil parameters were analyzed in 2006: pH was 6.15 (H2O) and 5.30 (KCl), C:N 16.4, ash content 35%.

PIŚMIENNICTWO

Bartoszek W., Mirek Z. 2001. Carex pulicaris. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 527–528.

Bartoszek W., Dubiel E., Gawroński S., Mitka J., Szewczyk M., Towpasz K., Trzcińska-Tacik H. 1998. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w woj. krakowskim. Gatunki prawnie chronione, ginące, narażone i rzadkie. Pracownia Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ.

Buckman H., Brady N. 1971. Gleba i jej właściwości. PWRiL, Warszawa.

Czubiński Z., Gawłowska J., Zabierowski K. 1977. Rezerwaty przyrody w Polsce. PWN, Warszawa.

Faliński J.B 2001. Przewodnik do długoterminowych badań ekologicznych. PWN, Warszawa.

Frahm J.P., Frey W. 1983. Moosflora. Ulmer, Stuttgart.

71


Herbichowa M. 1998. Ekologiczne studium rozwoju torfowisk wysokich właściwych na przykładzie wybranych obiektów z środkowej części Pobrzeża Bałtyckiego. Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Hereźniak J. 1968. Nowe stanowisko turzycy pchlej (Carex pulicaris) w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 14 (2): 203–204.

Koczur A. 2000. Nowe stanowisko turzycy pchlej Carex pulicaris w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (1): 121–124.

Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa.

Matuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. PWN, Warszawa.

Plackowski R. 1995. Dynamika ilościowości i warunków siedliskowych Carex pulicaris L. na torfowisku „Wójcik” koło Radomska. Materiały 50 Zjazdu PTB, Kraków: 314.

Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. PWN, Warszawa.

Szafer W., Zarzycki K. 1972. Szata roślinna Polski (t. I i II). PWN, Warszawa.

72


KRZYSZTOF SPAŁEK

Pracownia Geobotaniki i Ochrony RoślinKatedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski45-052 Opole, ul. Oleska 22e-mail: [email protected]

Nowe stanowisko buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich.

na Śląsku Opolskim

Buławnik czerwony Cephalanthera rubra (L.) Rich. jest wie-loletnią byliną z rodziny storczykowatych (Orchidaceae) o pę-dach kwiatostanowych od 20 do 60 cm wysokich i lancetowa-tych liściach do 14 cm długich i do 3 cm szerokich. Jego kwiaty zebrane są w luźne kwiatostany złożone z 3 do 18 kwiatów bar-wy od jasnoróżowej, poprzez różowoczerwone, do jasnopurpu-rowych. Gatunek ten kwitnie w czerwcu i pierwszej połowie lip-ca (Szlachetko, Skakuj 1996, Rutkowski 1998, Bernacki 1999, Buttler 2000, Hereźniak, Bernacki 2001).

Roślina ta występuje zazwyczaj w lasach bukowych (związek Fagion), a także w grądach (związek Carpinion betuli) i dąbro-wach (rząd Quercetalia pubescentis). Rzadziej spotykana jest w zaroślach (rząd Prunetalia spinosae) i borach mieszanych (zespół Querco roboris-Pinetum). Preferuje żyzne, świeże gleby, zwykle bogate w węglan wapnia (Dostál 1989, Oberdorfer 1994, Szlachetko, Skakuj 1996, Bernacki 1999, Hereźniak Bernacki 2001). Jest gatunkiem charakterystycznym dla nad-morskiej ciepłolubnej buczyny storczykowej Cephalanthero ru-brae-Fagetum (Matuszkiewicz 2001).

Buławnik czerwony jest gatunkiem europejskim, reprezen-tującym element łącznikowy śródziemnomorsko-środkowoeu-

73

Nowe stanowisko buławnika czerwonego

ropejski. Występuje w strefie umiarkowanej i subśródziemno-morskiej oraz w górach strefy śródziemnomorskiej (Meusel i in. 1965). W Polsce występuje w rozproszeniu na obszarze prawie całego kraju (Hereźniak, Bernacki 2001, Zając A., Zając M. 2001). Dotychczas notowany był na około 300 stano-wiskach, z których w ostatnich latach potwierdzono około po-łowę (Hereźniak, Bernacki 2001). W skali kraju gatunek ten uznawany jest za zagrożony (EN – Hereźniak, Bernacki 2001, E – Zarzycki, Szeląg 2006). Ze względu na rzadkość występo-wania na Śląsku Opolskim został umieszczony w „Czerwonej księdze roślin województwa opolskiego” w kategorii krytycznie zagrożony – CR (Nowak A., Nowak S. 2002). Jest również ga-tunkiem zagrożonym w Czechach (Procházka 2001) oraz w Niemczech (Korneck i in. 1996).

Na Śląsku Opolskim gatunek ten podawany był z 22 stano-wisk (Nowak A., Nowak S. 2002, 2004). Obecnie znany jest z 4 stanowisk: rezerwat Tęczynów, Miedziana, Kamień Śląski oraz Otmice. Liczebność populacji na istniejących stanowiskach jest bardzo niewielka: na stanowisku w Miedzianej obserwowano 1 osobnika, w rezerwacie Tęczynów i Otmicach – po 3 osobniki oraz 5 osobników koło Kamienia Śląskiego (Nowak A., Nowak S. 2002, 2004).

W 2007 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowi-sko buławnika czerwonego położone w nieczynnym kamie-niołomie wapienia, znajdującym się na południowy zachód od miejscowości Szymiszów koło Strzelec Opolskich (kwadrat ATPOL CF17, współrzędne geograficzne 50o31’28’’ N, 18o13’40’’ E). Obszar ten należy do mezoregionu Chełm, wchodzącego w skład Wyżyny Śląskiej (Kondracki 1998). Buławnik czerwo-ny występował w południowo zachodniej części kamieniołomu tuż przy usypisku kamieni pod ścianą (ryc. 1). Na powierzchni 50 m2 stwierdzono 3 osobniki tego gatunku. Skład florystycz-ny zbiorowiska z udziałem buławnika czerwonego przedstawia zdjęcie fitosocjologiczne:Szymiszów, 19.06.2007, powierzchnia 50 m2, zwarcie war-stwy b – 30%, zwarcie warstwy c – 15%, zwarcie warstwy d – 5%. Warstwa b: sosna zwyczajna Pinus sylvestris 2, brzoza brodawkowata Betula pendula 1, głóg dwuszyjkowy Crataegus laevigata 1, jarząb pospolity Sorbus aucuparia +; warstwa c:

74

K. Spałek

trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos 2, rajgras wynio-sły Arrhenatherum elatius 1, krwawnik pospolity Achillea mil-lefolium +, Cephalanthera rubra +, przytulinka wiosenna Cruciata glabra +, kostrzewa czerwona Festuca rubra +, po-ziomka pospolita Fragaria vesca +, jastrzębiec leśny Hieracium murorum +, krwiściąg mniejszy Sanguisorba minor +; warstwa d: Abietinella abietina 1.

Nowo odkryte stanowisko buławnika czerwonego w Szymiszowie jest drugim jego notowaniem na stanowisku antro-pogenicznym i w nietypowym dla niego zbiorowisku. Wcześniej został stwierdzony w nieczynnym kamieniołomie wapienia koło Otmic w fitocenozie o podobnym składzie florystycznym(Nowak A., Nowak S. 2004).

Ryc. 1. Buławnik czerwony w nieczynnym kamieniołomie koło Szymiszowa na Śląsku Opolskim (19.VI 2007; fot. K. Spałek).Fig. 1. Cephalenthera rubra in abandoned quarry near Szymiszów village in the Opole Silesia (19 June 2007; photo by K. Spałek).

75


SUMMARY

Spałek K. The new locality of Cephalanthera rubra (L.) Rich. on the Opole Silesia.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 72–76, 2008.

Cephalanthera rubra is considered as an endangered taxon in Poland and critically endangered in the Opole Silesia. Nowadays only 4 sites have remained within Opole Silesia borders. In 2007 the new locality of C. rubra was found in the abandoned quarry near Szymiszów (square CF17 of the ATPOL grid; 50°31’28’’ N, 18°13’40’’ E). Three specimens grew in the south-western part of the quarry basin, at the bottom near a stone scree next to a rock wall. It is the second record of this species in this region in an anthropogenic habitat and in a community very untypical for this plant.

PIŚMIENNICTWO

Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części polskich Beskidów. COLGRAF-PRESS, Poznań.

Buttler K. P. 2000. Storczyki. Dziko rosnące gatunki i podgatunki Europy, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Świat Książki, Warszawa.

Dostál J. 1989. Nová kvétena ČSSR. 2. Academia, Praha.Hereźniak J., Bernacki L. 2001. Cephalanthera rubra (L.) Rich.

Buławnik czerwony. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.

Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farn- und

Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste gefährdeter PflanzenDeutschlands. Schr.-R. f. Vegetationskunde 28: 21–187.

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa,

76

K. Spałek

Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena.

Nowak A., Nowak S. 2002. Buławnik czerwony Cephalanthera rubra (L.) Rich. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opol. TPN, Opole.

Nowak A., Nowak S. 2004. The new location of Cephalanthera rubra (L.) Rich. on the Opole Silesia. Opole Scientific Society NatureJournal 37: 17–22.

Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.

Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1–166.

Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Sorus, Poznań.Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin

naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

77


ANDRZEJ SZCZEPKOWSKI1, DARIUSZ KUBIAK2

1Zakład Mikologii i Fitopatologii LeśnejSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159e-mail: [email protected]

2 Katedra Mikologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski10-957 Olsztyn, ul. Oczapowskiego 1A

Grzybolubka purchawkowata Asterophora lycoperdoides (Bull.) Ditmar

w Polsce

Wstęp

Rodzaj grzybolubka Asterophora Ditmar ex Link, znany rów-nież pod nazwą nicniczka Nyctalis Fr.: Fr., zaliczany jest do rodziny gąskowatych (Tricholomataceae), rzędu pieczarkowców (Agaricales), klasy podstawczaków (Basidiomycetes). Z trzech gatunków, jakie obejmuje ten rodzaj, w Europie, w tym rów-nież w Polsce, reprezentowany jest tylko przez dwa: grzybolub-kę purchawkowatą Asterophora lycoperdoides (Bull.) Ditmar [= Nyctalis asterophora Fr. – N. lycoperdoides (Bull.) J. Schröt.] i grzybolubkę lepką Asterophora parasitica (Pers.: Fr.) Singel [= Nyctalis parasitica (Pers.: Fr.) Fr.]. Stadium anamorficzne(bezpłciowe) tych grzybów zaklasyfikowano do rodzaju Ugola Adanson (Redhead, Seifert 2001).

Grzybolubki to ekologicznie wysoko wyspecjalizowa-ne grzyby rozkładające owocniki innych gatunków grzybów. Reprezentują rzadki przypadek mikopasożytnictwa, gdy zarów-no pasożyt, jak i żywiciel należą do grupy grzybów wielkoowoc-nikowych. Owocniki obu podobnych morfologicznie gatunków wyrastają na gnijących owocnikach niektórych macromycetes,

78

A. Szczepkowski i D. Kubiak

przede wszystkim na przedstawicielach rodziny gołąbkowatych (Russulaceae).

Grzybolubka lepka A. parasitica notowana była na gołąb-kach Russula, m.in. czarniawym R. nigricans, smacznym R. delica, podpalanym R. adusta, śmierdzącym R. foetens i znacznie rzadziej na mleczajach Lactarius (Rinaldi i in. 1974, Michael i in. 1987, Breitenbach, Kränzlin 1991, Wojewoda 2003). Kreisel (1987) wymienia również purchawicę olbrzy-mią Langermannia gigantea jako żywiciela tego gatunku grzy-bolubki.

Grzybolubkę purchawkowatą A. lycoperdoides znajdowano na gołąbkach, m.in. czarniawym i podpalanym, na mleczajach, m.in. na chrząstce L. vellereus, ale także na łysostopku wrze-cionowatotrzonowym Gymnopus fusipes (Rinaldi i in. 1974, Michael i in. 1987, Kreisel 1987, Breitenbach, Kränzlin 1991, Redhead, Seifert 2001, Wojewoda 2003, Hagara i in. 2004, Gerhardt 2006). Grzybolubka purchawkowata należy do tej nielicznej grupy pasożytów, które charakteryzują się wy-soką specjalizacją wobec żywiciela, a jednocześnie łatwo i szyb-ko wytwarzają owocniki na sztucznych pożywkach (np. na PDA) w warunkach laboratoryjnych (Homma i in. 2006).

Chociaż gołąbki i mleczaje obejmują bardzo dużą grupę grzy-bów na ogół bardzo pospolitych, najczęściej jadalnych, które za-wsze budziły zainteresowanie mikologów, to ich pasożyt grzybo-lubka purchawkowata nie jest często spotykana. W niektórych krajach, np. Niemczech (Benkert i in. 1992, Schnittler 1996) i Holandii (Arnolds 1989), grzybolubka purchawkowata zosta-ła umieszczona na czerwonych listach grzybów zagrożonych. Dotychczas, grzybolubka purchawkowata była wykazywana zaledwie z kilkunastu stanowisk w Polsce (Wojewoda 2003). Od 1992 r. znajduje się na krajowej czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych, w kategorii „rzadki” (R) (Wojewoda, Ławrynowicz 1992, 2006). Znalazła się również na dwóch, z trzech istniejących w Polsce, regionalnych czerwonych listach grzybów wielkoowocnikowych: polskich Karpat (Wojewoda 1991) i Górnego Śląska (Wojewoda 1999a), w tej samej kate-gorii zagrożenia, jak na krajowej czerwonej liście.

79

Grzybolubka purchawkowata w Polsce

Opis budowy owocnika

Grzybolubka purchawkowata wytwarza owocniki od lipca do listopada, zwykle w grupach od kilku do kilkunastu oka-zów na jednym żywicielu (ryc. 1). Kapelusz średnicy najczęściej od 1 do 2 cm, rzadziej większy (3, a nawet 4 cm), półkulisty do poduszkowatego, początkowo białawy, szybko pokrywa się grubą warstwą brązowych i pylących zarodników przetrwalni-kowych – chlamydospor, które są głównym źródłem propagacji gatunku. Chlamydospory mają wymiary 13–20 (22) × (8) 10–20 (22) μm, kształt owalny do prawie kulistego o powierzchni bro-dawkowato-kolczastej, przypominają swym wyglądem gwiazdy

Ryc. 1. Liczne owocniki grzybolubki purchawkowatej wyrastające na gnijących owocnikach gołąbka czarniawego w uroczysku Rogów (3.X 2006 r.; fot. A. Szczepkowski).Fig. 1. Numerous fruiting bodies of Asterophora lycoperdoides growing on decomposing carpophores of Russula nigricans found near Rogów (3 October 2006, photo by A. Szczepkowski).

80


(ryc. 2). Stąd zapewne łacińska nazwa rodzajowa Asterophora (łac. áster – gwiazda), oznaczająca „niosącą gwiazdy”. W tej fa-zie rozwoju przypomina małą, dojrzałą purchawkę Lycoperdon, co z kolei znalazło odzwierciedlenie w łacińskim i polskim epi-tecie nazwy gatunkowej.

Miąższ białawokremowy o zapachu i smaku mącznym lub nieprzyjemnym, pochodzący prawdopodobnie od gnijącego miąższu żywiciela. Blaszki na dolnej stronie kapelusza słabo wykształcone (często w ogóle nie występują), zwykle zreduko-wane do grubych żył o szerokości ok. 1 mm, rzadko rozstawio-ne, początkowo białawe, a później szarawe. Trzon długości 10––30 (40) mm i szerokości 2–7 mm, walcowaty, wygięty, białawy, pokryty włókienkami, z wiekiem brązowiejący do czerniejącego.

Ryc. 2. Grubościenne, gwiazdkowate, bezpłciowe chlamydospory wytwarzane przez strzępki owocnika grzybolubki purchawkowatej (fot. A. Szczepkowski).Fig. 2. Thick-walled, star-shaped, asexual chlamydospores produced by hyphae of Asterophora lycoperdoides (photo by A. Szczepkowski).

81


Chociaż grzybolubka purchawkowata należy do podstawcza-ków, rzadko wytwarza bazydiospory. Jeśli się tworzą, to zwy-kle na blaszkach młodych owocników. Zarodniki te są kształtu elipsoidalno-jajowatego, gładkie, bezbarwne o wymiarach (3,2) 5–6 (7) × (2) 3–4 (4,2) μm (Michael i in. 1987, Dermek 1988, Breitenbach, Kränzlin 1991, Hansen, Knudsen 1992, Jordan 1995, Horak 2005).

Rozmieszczenie stanowisk w Polsce

Grzybolubka purchawkowata jest szeroko rozpowszechnio-na w strefie klimatu umiarkowanego. Znana jest z AmerykiPółnocnej, Azji i Europy. W całym zasięgu występowania nie należy do często spotykanych grzybów. Pierwsze doniesienia o tym gatunku z obszaru naszego kraju pochodzą z końca XIX w. z Dolnego Śląska, gdzie była znajdowana od września do listopada na owocnikach gołąbka podpalanego Russula adusta i mleczaja chrząstki Lactarius vellereus (Schröter 1889) oraz z Roztocza z owocników L. vellereus (Błoński 1896). Do 2006 r. znana było w Polsce z 18 stanowisk, w tym z 7 historycznych. Sezon 2006 r. sprzyjał owocnikowaniu tego gatunku, gdyż od-notowano go na 7 nowych stanowiskach w naszym kraju, a za-tem liczba wszystkich znanych stanowisk tego interesującego grzyba zwiększyła się do 25 (ryc. 3). Jedno z nich, wyjątkowo obfite, zlokalizowano ostatnio w Lasach Rogowskich (stanowi-sko nr 12).

Do 1945 r. znanych było 7 następujących stanowisk grzybo-lubki purchawkowatej:

1. Pątnów Legnicki (Schröter 1889);2. Oborniki Śląskie k. Trzebnicy (Schröter 1889);3. Wierzbie k. Niemodlina (Schröter 1889);4. Okolice Elbląga: pod bukami, na R. nigricans (Kaufman

1912);5. Beskid Sądecki, Żegiestów: park zakładowy, w wilgotnym

parowie, na R. nigricans (Teodorowicz 1933);6. Okolice Międzyrzeca Podlaskiego: las Liski, na R. nigricans

(Eichler 1900, Bresadola 1903);

82


7. Zwierzyniec: na L. vellereus (Błoński 1896).

Po 1945 r. znaleziona była na 18 stanowiskach:

8. Cedyński Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojna, leśnic-two Piasek: grąd środkowoeuropejski Galio sylvatici-Carpi-netum betuli, na R. nigricans, lipiec 1990 (Friedrich 2002);

8

9

104

14

136

12

12

3

5

11 22

2425

23

2120o

16 1820

1915

54o

50o

52o

24o16o

7

17

Ryc. 3. Rozmieszczenie stanowisk grzybolubki purchawkowatej w Polsce (● – stanowiska sprzed 1945 r., ○ – stanowiska znalezione po 1945 r.).Fig. 3. Distribution of Asterophora lycoperdoides in Poland (● – localities known before 1945, ○ – localities known after 1945).

83


9. Puszcza Bukowa, ok. Dobropola w powiecie Gryfino: bu-czyna pomorska, na Russula sp., wrzesień 2006 (Domian 2006);

10. Trójmiejski Park Krajobrazowy, lasy komunalne Gdańska, dolina Samborowo: grąd gwiazdnicowy Stellario holoste-ae-Carpinetum betuli, na R. cfr. nigricans, wrzesień 2006 (Wilga, w druku);

11. Rezerwat Dębowiec k. Radomska: Tilio-Carpinetum stachy-etosum sylvaticae z Alnus glutinosa, na R. nigricans, sier-pień–wrzesień 1970 (Ławrynowicz 1973);

12. Leśny Zakład Doświadczalny SGGW, Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy Dolina Mrogi, leśnictwo Jasień, uroczysko Rogów: grąd Tilio-Carpinetum, na R. nigricans, wrzesień––październik 2006 (Szczepkowski 2006);

13. Rezerwat Babsk k. Skierniewic: bór mieszany z lipą drob-nolistną, na R. nigricans, sierpień (Mamos 1986);

14. Kampinoski Park Narodowy, ok. Palmir: bór czernico-wy Pineto-Vaccinietum myrtilli, na R. nigricans, wrzesień 1962,1963 (Rudnicka-Jezierska 1969);

15. Beskid Sądecki, Popradzki Park Krajobrazowy: na Russula sp. (Wojewoda 2000);

16. Pogórze Ciężkowicko-Rożnowskie, Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy: lasy w ok. m. Polichty (gm. Gromnik), na R. nigricans, 1998 (Kozik, Nabożny 1998);

17. Biecz k. Gorlic: las mieszany z przewagą jodły Abies alba i dębu Quercus sp., na R. nigricans, październik 2006 (Augustowski 2006);

18. Pogorzyna k. Gorlic: las mieszany z jodłą Abies alba i sosną Pinus sylvestris, na R. nigricans, październik 2006 (Augustowski 2006);

19. Magurski Park Narodowy (Wojewoda 1999b);20. Beskid Niski: na R. nigricans, 2006 (Karasiński 2006);21. Bieszczady Zachodnie, Cieślińsko-Wetliński Park

Krajobrazowy, ok. Bystre: las bukowy, na R. adusta, wrze-sień 1962 (Domański i in. 1967);

22. Lublin Zemborzyce: las mieszany, na Lactarius sp. lipiec––wrzesień (Flisińska 1996);

23. Rezerwat Cisy w Serednicy k. Ustrzyk Dolnych: las jodło-wy, na Russula sp., sierpień 2006 (Chachuła 2006);

84


24. Roztoczański Park Narodowy, rez. Bukowa Góra: żyzna bu-czyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum, wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum polonicum, na Russula sp., wrzesień 1966 (Sałata 1972);

25. Roztoczański Park Narodowy, rez. Obrocz: żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum, wyżynny jodłowy bór mieszany Abietetum polonicum na Russula sp., wrze-sień 1966–1967 (Sałata 1972).

Rozmieszczenie stanowisk grzybolubki purchawkowatej w Polsce jest nierównomierne. Prawie połowa (8) z 18 stanowisk odnotowanych po 1945 r. znajduje się w części południowej kra-ju, we wschodniej Małopolsce i na Podkarpaciu. Większe sku-pienie stanowisk (4) zlokalizowane jest w środkowej Polsce. Trzy stanowiska znajdują się na Lubelszczyźnie, dwa na Pomorzu Zachodnim, a jedno na Pomorzu Gdańskim. Obecnie, wyłącz-nie z historycznych stanowisk, grzyb ten znany jest z Dolnego Śląska, Podlasia i okolic Elbląga. W ogóle nie był notowany na Pomorzu Środkowym, Warmii i Mazurach, Kujawach, Górnym Śląsku, w Wielkopolsce i Świętokrzyskim. Z 18 współczesnych stanowisk 4 znajdują się w 3 parkach narodowych (Kampinoski, Magurski, Roztoczański), 3 w rezerwatach, 5 w parkach krajo-brazowych, jedno w zespole przyrodniczo-krajobrazowym, 5 w lasach gospodarczych, w tym jedno w lesie miejskim.

Opis stanowiska w Lasach Rogowskich

Lasy Rogowskie należą do Nadleśnictwa Rogów, które jest jednostką organizacyjną Leśnego Zakładu Doświadczalnego Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Położone są w pasie Nizin Środkowopolskich, w makroregionie Wzniesień Południowomazowieckich, w mezoregionie Wzniesień Łódzkich (Kondracki 2000). Owocniki grzybolubki purchaw-kowatej zostały znalezione we wrześniu 2006 r. przez uczest-ników Drugich Warsztatów Mikologicznych „Macromycetes Lasów Rogowskich” oraz ponownie w październiku (leg. A. Szczepkowski, WAML 247) w uroczysku Rogów, u podnóża dość stromych zboczy i w przecinających je wąwozach, nad rzeką Mrogą (stanowisko nr 12).

85


Obszar ten objęty jest ochroną w formie zespołu przyrodni-czo-krajobrazowego. Na ok. 15 gnijących owocnikach gołąbka czarniawego R. nigricans, wyrastających na odcinku ok. 150 m, naliczono ponad 100 owocników grzybolubki purchawkowa-tej. Stanowisko zlokalizowane jest w oddz. 75 f w grądzie Tilio-Carpinetum (Zielony 1993). Od strony rzeki, która w tym miej-scu przechodzi w sztucznie utworzony zalew, grąd graniczy ze zbiorowiskiem o cechach łęgu Fraxino-Alnetum z olszą czarną Alnus glutinosa, topolą Populus, jesionem wyniosłym Fraxinus excelsior. Drzewostan w grądzie w wieku ok. 100 lat składa się głównie z dębu szypułkowego Quercus robur i grabu Carpinus betulus, w domieszce występuje lipa drobnolistna Tilia cordata, brzoza brodawkowata Betula pendula, klon pospolity Acer pla-tanoides, sosna zwyczajna Pinus sylvestris i modrzew europej-ski Larix decidua. Pojedyncze przestoje sosny i dębu są starsze, liczą ok. 150 lat. Podrost i warstwę krzewów stanowią: klon pospolity Acer platanoides, klon jawor A. psudoplatanus, grab, leszczyna Corylus avellana, bez czarny Sambucus nigra, po-rzeczka alpejska Ribes alpinum, trzmielina pospolita Euonymus europaeus, czeremcha pospolita Padus avium, jarząb pospolity Sorbus aucuparia, kruszyna pospolita Frangula alnus. W runie występuje m.in. szczawik zajęczy Oxalis acetosella, zawilec ga-jowy Anemone nemorosa, przylaszczka pospolita Hepatica nobi-lis, złoć żółta Gagea lutea, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, fiołek leśny Viola reichenbachiana, konwalijka dwu-listna Maianthemum bifolium, gajowiec żółty Galeobdolon lu-teum, pierwiosnek lekarski Primula veris, podagrycznik pospo-lity Aegopodium podagraria, wiechlina gajowa Poa nemoralis, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum.

Świat grzybów w uroczysku Rogów jest o wiele bogatszy. Stwierdzono tutaj m. in. taksony z czerwonej listy grzybów zali-czone do kategorii zagrożenia „rzadkie” (R): boczniak łyżkowaty Pleurotus pulmonarius, borowik klinowotrzonowy Boletus pulve-rulentus, czyreń sosnowy Phellinus pini, drobnoporek sprosz-kowany Oligoporus ptychogaster, krowiak włóknisty Paxillus rubicundulus. Ponadto występuje tu czyrenica porzeczkowa Phylloporia ribis, drobnołuszczak żółtawy Pluteus leoninus, kro-wiak bocznotrzonowy Paxillus panuoides, muchomor zielona-wy Amanita phalloides, sromotnik smrodliwy Phallus impudi-

86


cus, orzechówka mączysta Encoelia furfuracea, uchówka ośla Otidea onotica. Grzyby zlichenizowane, czyli porosty, repre-zentują m.in. objęta ochroną ścisłą w naszym kraju przylepka łuseczkowata Melanelia exasperatula oraz znajdująca się pod ochroną częściową i jednocześnie wpisana na czerwoną listę porostów zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in. 2006) w ka-tegorii „bliskie zagrożenia” (NT) mąkla tarniowa Evernia pruna-strii. W tej samej kategorii zagrożenia znajduje się występująca tutaj otwornica gładka Pertusaria leioplaca.

Podsumowanie

Grzybolubka purchawkowata na obszarze Polski była do-tychczas stwierdzona na 25 stanowiskach, z których 7 to lo-kalizacje podawane przed 1945 r. Znaczna większość (13) z 18 współczesnych stanowisk zlokalizowana jest w lasach, objętych różnymi formami ochrony wynikającymi z ustawy o ochronie przyrody. Odkrycie przez różne osoby aż siedmiu nowych stano-wisk w naszym kraju w 2006 r. związane było prawdopodobnie z korzystnymi warunkami wilgotnościowymi, jakie panowały w drugiej połowie sezonu wegetacyjnego, sprzyjającymi rozwojowi tego gatunku. Pod względem opadów okres ten w ubiegłym roku można określić jako bardzo, a nawet skrajnie wilgotny. Prawie w całym kraju sumy opadów w sierpniu przekroczyły kilku-krotnie wartości średniej wieloletniej. Sałata (1972) zauważa, że grzybolubka purchawkowata częściej rozwija się tylko w la-tach o większej ilości opadów. Inni autorzy podają, że podczas suchych lat owocniki grzybolubki nie występują (Lohmeyer, Künkele 2006). Odnalezienie ostatnio wielu nowych stanowisk tego gatunku związane jest również z wzrastającym w ostatnich latach zainteresowaniem grzybami wśród amatorów, np. sku-pionych wokół strony internetowej www.bio-forum.pl, których informacje zostały wykorzystane w niniejszej pracy.

W Polsce grzybolubka purchawkowata znajdowana była do tej pory na owocnikach gołąbków Russula, najczęściej na gołąb-ku czarniawym R. nigricans, dwa razy odnotowana na gołąbku podpalanym R. adusta i trzykrotnie podawana na mleczajach Lactarius, w tym na chrząstce L. vellereus. Ubikwistyczny cha-rakter wymagań gołąbka czarniawego, głównego żywiciela grzy-

87


bolubki purchawkowatej, sprawia, że można ją spotkać w róż-nych typach lasów. Na pogórzu i w górach gatunek ten występuje w lasach z jodłą i bukiem, a na niżu w różnych typach grądów, w buczynach, w lasach mieszanych, a także w borach.

Nowo odnalezione stanowisko grzybolubki purchawkowatej w Lasach Rogowskich należy do najobfitszych wśród opisanychdotychczas lokalizacji tego gatunku w naszym kraju.

SUMMARY

Szczepkowski A., Kubiak D. Asterophora lycoperdoides (Bull.) Ditmar in Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 77–90, 2008.

The current state of knowledge on the distribution of Asterophora lycoperdoides in Poland, and remarks on the ecology of this species are presented. This fungus is on the Red List of macrofungi in Poland, categorized as a rare (R) species. As yet 25 localities of this fungus are known, including seven historical. Of the present localities, four are located in three national parks (the Kampinos NP, the Magura NP, and the Roztocze NP), three in nature reserves, five in landscape parks, onein the nature and landscape complex, and five in managed forests,including one in urban forest (in Lublin). In the submontane and montane regions, this species occurs most often in forests with fir andbeech, whereas in the lowlands it is found in different kinds of oak-hornbeam forests, beech forests, mixed deciduous-coniferous forests, and also in coniferous forests. In Poland, it is found only on species of the genera Russula and Lactarius. The most abundant occurrence of this fungus was found in the Lasy Rogowskie Forest on the Mroga stream (Jasień Forest Range, Rogów Forest District, Central Poland), in September 2006. Over 100 fruiting bodies of A. lycoperdoides were growing on 15 decaying carpophores of Russula nigricans.

PIŚMIENNICTWO

Arnolds E. 1989. A preliminary red data list of macrofungi in the Netherlands. Persoonia 14(1): 77–125.

Augustowski Z. 2006. Informacja o stanowisku Asterophora lycoperdoides. Strona internetowa: www.bio-forum.pl/messages/7259/77173.html.

88


Benkert D., Dörfelt H., Hardtke H.-J., Horsch G., Kreisel H., Krieglsteiner G.J., Lüderitz M., Runge A., Schmid H., Schmitt J.A., Winterhoff W., Wöldecke K., Zehfuss H.-D., Einhellinger A., Gross G., Grosse-Brauckmann H., Nuss I., Wölfel G. 1992. Rote Liste der gefährdeten Großpilze in Deutschland. Deutsche Gesellchaft für Mykologie e.V. Naturschutzbund Deuschland e.V. (NABU), Eching.

Błoński F. 1896. Przyczynek do flory grzybów Polski. Pam. Fizjogr. 14(3): 63–93.

Breitenbach J., Kränzlin F. 1991. Fungi of Switzerland. 3. Boletes and agarics. 1st part. Strobilomycetaceae and Boletaceae, Paxillaceae, Gomphidiaceae, Hygrophoraceae, Tricholomataceae, Polyporaceae (lamellate). Edition Mycologia, Lucerne.

Bresadola J. 1903. Fungi polonici a cl. Viro B. Eichler leci. Ann. Mycol. 1(1): 65–96.

Chachuła P. 2006. Informacja o stanowisku Asterophora lycoperdoides. Strona internetowa: www.bio-forum.pl/messages/7259/77173.html.

Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2006. Czerwona lista porostów w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland (3rd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 71–89.

Dermek A. 1988. Grzyby znane i mniej znane. PWRiL, Warszawa.Domański S., Gumińska B., Lisiewska M., Nespiak A., Skirgiełło

A., Truszkowska W. 1967. Mikoflora Bieszczadów Zachodnich. III. (Baligród, 1962). Acta Mycol. 3: 63–114.

Domian G. 2006. Informacja o stanowisku Asterophora lycoperdoides. Strona internetowa: www.bio-forum.pl/messages/7259/77173.html.

Eichler B. 1900. Materyały do flory grzybów okolic Międzyrzeca. Pam. Fizyogr. 16(3): 157–206.

Flisińska Z. 1996. Studia nad grzybami wielkoowocnikowymi Lublina. Ann. UMCS, Sect. C 51: 13–39.

Friedrich S. 2002. Selected Ascomycota and Basidiomycota from Cedynia Landscape Park (NW Poland). Polish Bot. J. 47(2): 125–138.

Gerhardt E. 2006. Grzyby. Wielki ilustrowany przewodnik. Klub dla Ciebie, Warszawa.

Hagara L., Antonín V., Baier J. 2004. Houby (6 wyd.). Aventinum, Praha.

Hansen L., Knudsen H. (eds). 1992. Nordic macromycetes. Vol. 2. Polyporales, Boletales, Agaricales, Russulales. Nordsvamp–Copenhagen.

89


Homma H., Shinoyama H., Tanibe M., Amachi S., Fukiharu T., Fujii T. 2006. Fruiting-body formation, cultivation properties, and host specificity of a fungicolous fungus, Asterophora lycoperdoides. Mycoscience 47: 269–276.

Horak E. 2005. Röhrlinge und Blätterpilze in Europa. 6. Auflage. Elsevier GmbH, Spektrum Akademischer Verlag, München.

Jordan M. 1995. The Encyclopedia of Fungi of Britain and Europe. David & Charles.

Karasiński D. 2006. Strona internetowa: www.grzyby.strefa.pl/Asteophora_lycoperdoides.html.

Kaufmann F. 1912. Die in Westpreußen gefundenen Pilze, der Gattungen Dermocybe, Myxacium, Hygrophorus und Nyctalis. Ber. Westpr. Bot.-Zool. Ver. Danzing 34: 199–233.

Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Kozik R., Nabożny P. 1998. Grzyby pasożytujące na owocnikach

innych grzybów. Wszechświat 99(11): 240–241.Kreisel H. (ed.). 1987. Pilzflora der Deutschen Demokratischen

Republik. VEB G. Fischer Verlag, Jena.Lohmeyer T.R., Künkele U. 2006. Grzyby. Rozpoznawanie i zbieranie.

FK Olesiejuk, Warszawa.Ławrynowicz M. 1973. Grzyby wyższe makroskopowe w grądach

Polski środkowej. Acta Mycol. 9(2): 133–204.Mamos K. 1986. Flora grzybów makroskopowych rezerwatu lipowego

Babsk koło Skierniewic. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 4: 203–221.Michael E., Hennig B., Kreisel H. 1987. Handbuch für Pilzfreunde.

3. Blätterpilze – Hellblätter und Leistlinge. VEB G. Fischer Verlag, Jena.

Redhead S.A., Seifert K.A. 2001. Asterophora Ditmar ex Link 1809 versus Nyctalis Fries 1825 and the status of Ugola Adanson 1763. Taxon 50: 243–268.

Rinaldi A., Tyndalo V., Pace G.G. 1974. L’atlante dei funghi. A. Mondadori Editore, Verona.

Rudnicka-Jezierska W. 1969. Grzyby wyższe wydm śródlądowych Puszczy Kampinoskiej. Mon. Bot. 30: 3–116.

Sałata B. 1972. Badania nad udziałem grzybów wyższych w lasach bukowych i jodłowych na Roztoczu Środkowym. Acta Mycol. 8(1): 69–139.

Schnittler M. 1996. Zu den Roten Listen der Pilze Deutschlands. Schriftenreihe Vegetationsk. 28: 369–376.

Schröter J. 1889. Die Pilze Schlesiens. Erste Hälfte. W: Cohn F. (red.). Kryptogamen-Flora von Schlesien. 3. Band. 1. Hälfte. J.U. Kern’s Verlag, Breslau.

90


Szczepkowski A. 2006. II Warsztaty Mikologiczne Rogów 2006 – „Macromycetes Lasów Rogowskich”. Agricola 66: 24–26.

Teodorowicz F. 1933. Grzyby zachodniej i południowej Polski w zbiorze Zakładu Botaniki Ogólnej Uniwersytetu Poznańskiego. Wyd. Okr. Kom. Ochr. Przyr. Wielkp. Pom. 4: 75–108.

Wilga M.S. [w druku] Grzybolubka purchawkowata Asterophora lycoperdoides (Bull.) Ditmar w dolinie Samborowo w Lasach Oliwskich (Pomorze Gdańskie). Przegl. Przyr.

Wojewoda W. 1991. Pierwsza czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych (macromycetes) zagrożonych w polskich Karpatach. Studia Ośr. Dokument. Fizjogr. PAN Oddz. Kraków 18: 239–261.

Wojewoda W. 1999a. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych Górnego Śląska. Centr. Dziedz. Przyr. Górn. Śląska. Raporty i Opinie 4: 8–51.

Wojewoda W. 1999b. Wstępna charakterystyka grzybów wielkoowocnikowych Magurskiego Parku Narodowego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55(1): 35–55.

Wojewoda W. 2000. Grzyby. W: Staszkiewicz J. (red.) Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego. Popradzki Park Krajobrazowy, Stary Sącz, 189–203.

Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W. i Heinrich Z. (red.). List of threatened plants in Poland (2nd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 27–56.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W. i Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland (3rd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.

Zielony R. (red.). 1993. Warunki przyrodnicze lasów doświadczalnych SGGW w Rogowie. Wyd. SGGW, Warszawa.

91


MACIEJ SZCZYGIELSKI1, PIOTR ROJEK2

1 Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział Warszawa 08-110 Siedlce, ul. 10 Lutego 22e-mail: [email protected]

2 Katedra Fitopatologii Leśnej, Wydział Leśny Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja31–425 Kraków, al. 29 Listopada 46e-mail: [email protected]

Nowe stanowisko buławnika czerwonego Cephalanthera rubra (L.) Rich.

w Puszczy Augustowskiej

Buławnik czerwony Cephalanthera rubra reprezentuje w Polsce element łącznikowy śródziemnomorsko-środkowoeu-ropejski. Został zamieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin jako gatunek zagrożony wyginięciem (kategoria EN) (Hereźniak, Bernacki 2001). Występuje głównie w ciepłolub-nych buczynach storczykowych, świetlistych dąbrowach, rza-dziej w grądach. Populacje buławnika są z reguły niewielkie – najczęściej liczą od kilku do kilkunastu osobników (Hereźniak, Bernacki 2001).

Do tej pory odnaleziono w Polsce około 300 stanowisk tego gatunku, jednak w ostatnich latach potwierdzona została tylko połowa z nich (Hereźniak, Bernacki 2001). Na Suwalszczyźnie jest to gatunek bardzo rzadki; najbliższe znane stanowiska zlo-kalizowane są w Dolinie Biebrzy (Werpachowski 2000) oraz Puszczy Białowieskiej (Sokołowski 1995). Historyczne już dziś stanowisko podawano z Puszczy Knyszyńskiej (Ejsmond 1887).

92

M. Szczygielski i P. Rojek

Nowe stanowisko buławnika czerwonego odkryto w lipcu 2004 w rezerwacie Kukle w Puszczy Augustowskiej (Nadleśnictwo Pomorze, leśnictwo Budwieć, oddział 853a; kwadrat ATPOL GB12). Jest to najbardziej na północny-wschód wysunięte miejsce występowania tego gatunku w Polsce (ryc. 1). Buławnik rośnie w borealnej świerczynie niżowej Querco-Piceetum, na skraju terasy zalewowej rzeki Marychy. Typologicznie jest to siedlisko lasu mieszanego wilgotnego (LMw). Drzewostan jest dość zwarty, w górnym piętrze dominuje świerk pospolity Picea abies z olszą czarną Alnus glutinosa i brzozą omszoną Betula pubescens. Warstwa krzewów jest słabo zwarta, zajmuje ok.

50

23

1

Ryc. 1. Występowanie buławnika czerwonego w Polsce (zasięg potwierdzony po 1980 r.; Hereźniak, Bernacki 2001): 1 – pojedyncze stanowiska, 2 – obszary licznego występowania, 3 – nowe stanowisko. Fig. 1 The occurrence of Cephalanthera rubra in Poland (distribution confirmed after 1980; Hereźniak, Bernacki 2001): 1 – single localities,2 – areas of numerous occurrence, 3 – new locality.

93


Ryc. 2 Buławnik czerwony na stanowisku w Puszczy Augustowskiej (29.VII 2004 r.; fot. M. Szczygielski).Fig. 2 Cephalanthera rubra at new locality in the Puszcza Augustowska Forest (29 July 2004, photo by M. Szczygielski).

94

M. Szczygielski i P. Rojek

30% powierzchni płatu i tworzą ją: świerk, kruszyna pospolita Frangula alnus, leszczyna pospolita Corylus avellana oraz ja-łowiec pospolity Juniperus communis. W runie o pokryciu ok. 70% licznie występuje konwalijka dwulistna Maianthemum bi-folium, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, borówka czernica Vaccinium myrtillus, widłak jałowcowaty Lycopodium annoti-num i szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Ponadto w niewiel-kim udziale występują: kuklik pospolity Geum urbanum, gorysz błotny Peucedanum palustre, gruszyczka jednostronna Orthilia secunda, siódmaczek leśny Trientalis europaea, czartawa drob-na Circaea alpina i czworolist pospolity Paris quadrifolia.

Na stanowisku występowały 3 osobniki buławnika, w tym 2 kwitnące (ryc. 2). Kondycja tej populacji była niezadowalająca, wątłe osobniki wykształciły zaledwie po jednym kwiecie. Trudno jest jednoznacznie ustalić genezę tego stanowiska; przypusz-czalnie jest ono reliktem sprzed okresu powołania rezerwatu w 1983 r., kiedy drzewostan w wyniku prowadzonych zabiegów gospodarczych był luźniejszy. Buławnik jako gatunek siedlisk ciepłych i widnych źle znosi duże zacienienie; przetrwanie tego stanowiska wydaje się wątpliwe bez wykonania cięć prześwie-tlających, które powinny zostać zapisane w planie ochrony re-zerwatu bądź ujęte w zadaniach ochronnych. Cięcia te powinny być wykonane zarówno w górnej warstwie drzewostanu, jak i w warstwie podrostu.

SUMMARY

Szczygielski M., Rojek P. New locality of Cephalanthera rubra (L.) Rich. in the Puszcza Augustowska Forest (NE Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 91–95, 2008.

This species is regarded as endangered in Poland. The new locality was found in the nature reserve “Kukle” in the Puszcza Augustowska Forest in 2004. This site is the farthermost north-eastern locality of this species in Poland. It was fund in Querco-Piceetum community, on the bank of the Marycha stream. In total, three weak red helleborine

95


specimens were found, and two of them bloomed. Discovered population probably derives from the time before establishing the reserve in 1983, when the stand was systematically thinned during basic silviculture procedures. Nowadays, significant forest floorshading results with low vitality and decline of this species. Without proper spacing of the brushwood and stand canopy, this population existence is threatened.

PIŚMIENNICTWO

Ejsmond A. 1887. Wycieczka botaniczna w Grodzieńskie, nad Supraśl i Narew w powiecie białostockim odbyta na początku lipca 1886 r. Pam. Fizjogr. 7: 134–160.

Hereźniak J., Bernacki L. 2001. Cephalanthera rubra (L.) Rich. Buławnik czerwony. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. PAN, Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków: 536–537.

Sokołowski A. 1995. Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Zespół Wydaw. Białowieskiego Parku Narodowego, Białowieża.

Werpachowski C. 2000. Lista roślin naczyniowych Kotliny Biebrzańskiej ze szczególnym uwzględnieniem Biebrzańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. i Rez. Przyr. 19(4): 19–52.

96


MARCIN S. WILGA

Katedra Pojazdów i Maszyn Roboczych Politechniki Gdańskiej80-952 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12e-mail: [email protected]

Nowe stanowiska naziemków białawego Albatrellus ovinus, zielonawego A. cristatus

i ceglastego A. confluens (macromycetes) w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy)

Naziemki, czyli bielaczki (Albatrellus, syn. Scutiger) nale-żą do klasy podstawczaków (Basidiomycetes) i do rodziny ża-gwiowatych (Polyporaceae) (Gumińska, Wojewoda 1985, Wojewoda 2003); rzadziej włącza się je do rodziny porzycowa-tych Poriaceae (Svrček, Vančura 1993). Są to grzyby naziem-ne, niekiedy przyczepione do drewna bądź korzeni znajdujących się w glebie, lub wyjątkowo nadrzewne wywołujące w drewnie białą zgniliznę. Tworzą jednoroczny, kapeluszowaty owocnik z trzonem, wyrastający pojedynczo lub w wiązkach. Zarodniki są krótko elipsoidalne do prawie kulistych, wyjątkowo prawie wrzecionowate, o ścianach cienkich lub nieco zgrubiałych, gład-kich, amyloidalnych lub nieamyloidalnych (Domański 1974). Rodzaj naziemek jest reprezentowany w Polsce przez 5 gatun-ków. W Lasach Oliwskich dotychczas stwierdzono 3 gatunki z tego rodzaju: naziemka białawego, zielonawego i ceglastego.

Naziemek białawy Albatrellus ovinus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar (zwany także bielaczkiem owczym) należy w Polsce do grzybów rzadkich. Został wpisany na krajową czerwoną li-stę gatunków zagrożonych wyginięciem i umieszczony w ka-tegorii „wymierające” – E (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Występuje w lasach szpilkowych oraz mieszanych z udziałem świerka pospolitego Picea abies, prawdopodobnie jest symbion-

97

Nowe stanowiska naziemków

tem drzew iglastych zwłaszcza jodeł Abies (Domański i in. 1967, Wojewoda 2003). Owocniki, wyrastające zwykle w sku-pieniach, są często ze sobą zrośnięte nasadami. Bujakiewicz (2003) wymienia go jako relikt puszczański. W Lasach Oliwskich gatunek został stwierdzony w Dolinie Zielonej, gdzie wyrasta pod dojrzałymi okazami sosny pospolitej Pinus sylvestris, będą-cej domieszką na siedlisku kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pi-losae-Fagetum (Wilga 2004a) (leg. M. Wilga, KRA – sine num.). W Trójmiejskim Parku Krajobrazowym znane jest stanowisko tego gatunku także w rejonie Bieszkowic (pow. wejherowski, oddz. 250 leśnictwa Piekiełko, obręb Gniewowo, nadl. Gdańsk); naziemek białawy wyrósł tam w bliskości rzadkiej bokówki bia-łej Pleurocybella porrigens [V] (por. Wilga 2005b). Wystąpiono z propozycją ochrony siedliska, na którym rosną wymienione grzyby.

Nowe stanowisko zostało stwierdzone we wrześniu 2006 r. w oddziale 122 leśnictwa Matemblewo, należącym do obrębu Oliwa i nadleśnictwa Gdańsk (kwadrat DA80 w siatce ATPOL). Kilkanaście owocników wyrosło na zboczu skarpy przy leśnym dukcie, pod dojrzałymi świerkami (gatunek dominujący); do-mieszkę w drzewostanie stanowią sosna pospolita oraz buk zwyczajny Fagus sylvatica. Gleba pokryta jest tu opadłym igli-wiem, a niezwykle ubogie runo składa się głównie z mchów, m.in. bielistki sinej Leucobryum glaucum (pod ochroną częścio-wą; Rozporządzenie 2004). Wśród innych gatunków grzybów wielkoowocnikowych można wymienić monetnicę plamistą Rhodocollybia maculata, krowiaka aksamitnego Paxillus atro-tomentosus, lisówkę pomarańczową Hygrophoropsis aurantia-ca, pięknoroga największego Calocera viscosa, wodnichę oliw-kowobiałą Hygrophorus olivaceoalbus, muchomora jadowitego Amanita virosa [V]; w pobliżu miejsca występowania omawia-nego gatunku wcześniej stwierdzono maczużnika nasięźrza-łowego Cordyceps ophioglossoides oraz pępówkę pofałdowaną Omphalina umbellifera, zaliczaną do porostów (Wilga 2004b); oba taksony umieszczono w kategorii „rzadki” [R] na polskiej czerwonej liście (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).

Naziemek zielonawy Albatrellus cristatus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar (syn. bielaczek grzebieniasty) na obszarze Lasów Oliwskich został stwierdzony na kilku stanowiskach. Pierwsze

98

M.S. Wilga

odnotowano w Dębim Żlebie, stanowiącym odnogę doliny Samborowo (Wilga 2000), kolejne w dolinie potoku Strzyża oraz w nowo utworzonym rezerwacie przyrody „Wąwóz Huzarów” w rejonie Doliny Kociego Rowu (Wilga 2005a). Gatunek wyrasta w drzewostanach liściastych oraz mieszanych z udziałem sosny pospolitej oraz świerka, często pod dojrzałymi bukami i dęba-mi Quercus robur (por. Wojewoda 2003). W Lasach Oliwskich omawiany gatunek preferuje pobocza dróg oraz mszyste skarpy; występuje także w litych buczynach – Luzulo pilosae-Fagetum i Galio odorati-Fagetum, oraz zdegradowanych tutejszych grą-dach Stellario holosteae-Carpinetum betuli. Naziemek zielonawy został umieszczony w kategorii „wymierające” [E] na polskiej czerwonej liście makrogrzybów (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).

Nowe stanowisko naziemka zielonawego stwierdzono 10.IX 2006 r. w Dolinie Zielonej, w oddziale 118 leśnictwa Renuszewo, obręb Oliwa, nadleśnictwo Gdańsk (kwadrat ATPOL DA80). Skupienie kilkunastu zrośniętych ze sobą owocników wyrosło na poboczu duktu wiodącego dnem doliny (ryc. 1). Dominuje tu uboga postać żyznej buczyny niżowej, w której nasadzono świerk pospolity, przechodzącej dalej w grąd gwiazdnicowy i następnie w niewielki powierzchniowo łęg olszowy w odmianie źródliskowej. W skąpym runie rośnie kilkanaście pospolitych roślin naczyniowych, takich jak: gajowiec żółty Galeobdolon luteum, fiołek Rivina Viola riviniana i szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Kilka lat temu rósł tu czerniec gronkowy Actaea spi-cata, który zanikł wskutek zmian w środowisku (zabiegi gospo-darcze – zrywka drewna); jest on wymieniany na liście giną-cych i zagrożonych roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego i zaliczony do kategorii LC – najmniejszej troski (Markowski, Buliński 2004). Przy samym dnie doliny rośnie kilka okaza-łych grabów Carpinus betulus – pod jednym z nich od deka-dy owocnikuje rzadka w kraju żagiew wielogłowa (ż. okółkowa) Polyporus umbellatus (Wilga 2004a) – kategoria „narażone’ [V] na polskiej czerwonej liście macromycetes. W wymienionym łęgu stwierdzono m.in. górski gatunek, jakim jest tojeść gajowa Lysimachia nemorum.

Naziemek ceglasty Albatrellus confluens (Alb. & Schwein.) Kotl. & Pouzar (syn. bielaczek pozrastany) był podawany

99


z rejonu Gdańska-Oliwy wcześniej przez Wojewodę (2003). Prawdopodobnie nowe stanowisko znaleziono 7.IX 2006 r. w Dębim Żlebie (odnoga doliny Samborowo), w oddziale 121 le-śnictwa Matemblewo, obr. Oliwa, nadleśnictwo Gdańsk (kwa-drat ATPOL DA80). Owocniki wyrosły gromadnie w kwaśnej dąbrowie Fago-Quercetum petraeae z domieszką sosny pospoli-tej. Runo jest tu różnorodne gatunkowo. Występują m.in. tak-sony chronione: naparstnica wielkokwiatowa Digitalis grandi-flora [NT – gatunek bliski zagrożenia na Pomorzu Gdańskim; Markowski, Buliński 2004], przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis [NT – bliski zagrożenia na Pomorzu Gdańskim] oraz kilka okazów wawrzynka wilcze-łyko Daphne mezereum [LC – najmniejszej troski na Pomorzu Gdańskim], dawniej także podkolan biały Platanthera bifolia [VU – narażony na Pomorzu Gdańskim], objęte ochroną czę-ściową: turówka leśna Hierochloë australis [VU na Pomorzu

Ryc. 1. Naziemek zielonawy w Dolinie Zielonej w Lasach Oliwskich (10.IX 2006 r., fot. M.S. Wilga).Fig. 1. Albatrellus cristatus in the Dolina Zielona valley (10 September 2006, photo by M.S. Wilga).

100

M.S. Wilga

Gdańskim] oraz konwalia majowa Convallaria majalis. Z po-spolitszych roślin można wymienić traganka szerokolistnego Astragallus glycyphyllos, wykę leśną Vicia sylvatica, konwalij-kę dwulistną Maianthemum bifolium oraz dzwonka brzoskwi-niolistnego Campanula persicifolia. Tutejsza mikobiota jest niezwykle bogata; stwierdzono m.in. chronionego siedzunia sosnowego Sparassis crispa (Rozporządzenie 2004b), borowi-ki – szlachetnego Boletus edulis, usiatkowanego B. reticulatus, sosnowego B. pinophilus, ponurego B. luridus oraz żółtoporego B. calopus [R]; ostatni gatunek jest częstszy w górach. Rosną tu także gałęziaki – groniasty Ramaria botrytis [E] i żółty R. fla-va [R], pieprznik jadalny Cantharellus cibarius oraz pieprznik wyblakły C. pallens, gołąbek złotawy Russula aurea, gąska ty-grysia Tricholoma pardinum. W 1996 r. stwierdzono chronione-go gwiazdosza rudawego Geastrum rufescens [E] (Wilga 2000, por. Wojewoda, Ławrynowicz 2006); w następnych latach nie zauważono jego owocników. Stwierdzono tu także naziemka zielonawego Albatrellus cristatus (por. Wilga 2000). W warstwie runa obficie występuje chroniony porost – pawężnica łuseczko-wata Peltigera praetextata. Przez kilka lat w miejscach wypala-nia gałęzi pojawiał się wątrobowiec porostnica wielokształtna Marchantia polymorpha.

Pomimo dużej odmienności w budowie owocników wymie-nionych naziemków w stosunku do powszechnie zbieranych jadalnych gatunków macromycetes, są one bardzo często nisz-czone przez zbieraczy grzybów. Jest to następstwo niskiej kultu-ry i braku poszanowania środowiska lasu oraz niedostatecznej znajomości gatunków grzybów rosnących w Lasach Oliwskich. Umieszczenie wymienionych w opracowaniu przedstawicieli rodzaju Albatrellus na czerwonej liście grzybów wielkoowoc-nikowych w kategorii „wymierające” [E] jest następstwem ich wyraźnego, dynamicznego ustępowania z leśnych środowisk na terenie Polski w wyniku nasilającej się antropopresji (por. Wojewoda, Ławrynowicz 2006).

Owocniki opisanych naziemków z nowych stanowisk w Lasach Oliwskich zostały przesłane w formie eksykatów do zbio-rów Instytutu Botaniki im. W. Szafera w Krakowie (KRAM-F).

101


SUMMARY

Wilga M.S. New sites of Albatrellus ovinus, A. cristatus and A. confluens (macromycetes) in the Lasy Oliwskie Forest (the Trójmiejski Park Krajobrazowy area of protected lanscape, N Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 96–102, 2008.

The new sites of three rare Albatrellus species were found in Gdańsk Forest District in September 2006. A. ovinus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar was recorded in a spruce stand with pine and beech in the forest division 122 of Matemblewo Forest Range, while A. cristatus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar in Galio odorati-Fagetum plant association in the Dolina Zielona valley in 118 forest division of Renuszewo Forest Range, and A. confluens (Alb. & Schwein.) Kotl. & Pouzar in Fago-Quercetum petraeae in the Dębi Żleb in 121 forest division of Matemblewo Forest Range. All these species are included into the Polish Red List of macrofungi as near extinct species. The apparent decline in their distribution is due to anthropogenic alteration of forests in Poland.

PIŚMIENNICTWO

Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki nar. Rez. przyr. 22: 323–346.

Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Grzyby (Mycota). Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales), Żagwiowate II (Polyporaceae Pileatae), Szczeciniakowate II (Mucronoporaceae Pileatae), Lakownicowate (Ganodermataceae), Bondarcewowate (Bondarzewiaceae), Boletkowate (Boletopsidaceae), Ozorkowate (Fistulinaceae). Inst. Botaniki PAN, Warszawa.

Domański S. 1974. Mała flora grzybów. Basidiomycetes (Podstawczaki), Aphyllophorales (Bezblaszkowe). Cz. 1. Bondarzewiaceae (Bondercewowate), Fistulinaceae (Ozorkowate), Ganodermataceae (Lakownicowate), Polyporaceae (Żagwiowate). PWN, Warszawa.

102

M.S. Wilga

Gumińska B., Wojewoda W. 1985. Grzyby i ich oznaczanie. Wyd. III, PWRiL, Warszawa.

Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: 1–75.

Rozporządzenie 2004a. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 168 (2004), poz. 1764.

Rozporządzenie 2004b. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1765.

Svrček M., Vančura B. 1993. Atlas grzybów. Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa.

Wilga M.S. 2000. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Acta Bot. Cassub. 1: 113–118.

Wilga M.S. 2004a. Grzyby wielkoowocnikowe (macromycetes) Doliny Zielonej (Lasy Oliwskie). Przegl. Przyr. 15, 3–4: 3–18.

Wilga M.S. 2004b. Maczużnik nasięźrzałowy Cordyceps ophioglossoides (Ehrenb.: Fr.) Link w okolicy Gdańska (województwo pomorskie). Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 5: 98–101.

Wilga M.S. 2005a. Wstępny wykaz gatunków macromycetes na obszarze rezerwatu przyrody „Wąwóz Huzarów” w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. Acta Bot. Cassub. 5: 183–186.

Wilga M.S. 2005b. Stanowisko Pleurocybella porrigens (Pers.: Fr.) Singer (macromycetes) w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym (województwo pomorskie). Acta Bot. Cassub. 5: 179–182.

Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 51–70.

103


ANDRZEJ WOJTON, KRZYSZTOF KUKUŁA

Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Biologii Środowiska35-959 Rzeszów, ul. Cegielniana 12e-mail: [email protected]

Nowe stanowisko piskorza Misgurnus fossilis Linné, 1758 w Kotlinie Sandomierskiej

Piskorz jest jednym z czterech gatunków z rodziny Cobitidae występujących w Polsce. Zdolność oddychania jelitowego i zwią-zana z tym wysoka odporność na deficyty tlenowe pozwala muzasiedlać miejsca, które są niekorzystne dla innych gatunków ryb. Spotykany jest w wodach stojących i wolno płynących, płyt-kich zanikających jeziorach, zamulonych odcinkach rzek, sta-rorzeczach, kanałach oraz rowach melioracyjnych. Występuje również w stawach karpiowych (Boroń 2000, Kotusz 2001, Boroń i in. 2002).

Do połowy dwudziestego wieku piskorz był szeroko rozpo-wszechniony na terenie kraju (Kotusz 2001). Obecnie stwier-dza się go w większości systemów rzecznych na niżu, ale w wie-lu miejscach jest gatunkiem zanikającym. Za przyczynę tych niekorzystnych zmian należy uznać regulacje rzek, zanieczysz-czenia wód oraz osuszanie terenów podmokłych, połączone z li-kwidacją starorzeczy (Kotusz 1996, Amirowicz 2001, Kukuła 2001, Kotusz 2001).

W związku z zanikaniem odpowiednich siedlisk oraz groźbą rozdrobnienia (fragmentacji) populacji piskorz został zaliczo-ny do kategorii „EN” – gatunków narażonych na wymarcie w najbliższej przyszłości (Głowaciński 1997, Witkowski i in. 1999). W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) posiada status „NT” – gatunku niższego ryzyka, ale bli-skiego zagrożenia.

104

A. Wojton i K. Kukuła

Obecnie najliczniejsze polskie populacje występują w dorze-czu Narwi i Bugu (Kotusz 1996, 2001). Pomimo tego, piskorz również i tam wykazuje tendencje spadkowe, spowodowane najczęściej zanikiem odpowiednich siedlisk. W niektórych do-pływach Bugu aktualnie jest nieliczny i powinien być traktowa-ny jako gatunek narażony na wyginięcie – „VU”. Taka sytuacja występuje w systemie rzeki Liwiec. Na początku lat 80 piskorz obecny był w większości zbiorników wodnych zlewni tej rzeki (Danilkiewicz 1997). Współcześnie nie potwierdzono występo-wania tego gatunku w wielu miejscach, gdzie dawniej tworzył liczne populacje (Marszał i in. 2006). Ciągle spotykany jest w dorzeczu Warty; zazwyczaj jednak jest mało liczny, a w wielu ciekach w ogóle nie występuje (Kruk i in. 2000, Penczak i in. 2000). Rozproszone stanowiska podawane są również ze zlewni Wieprza i Tanwi (Danilkiewicz 1994).

W Kotlinie Sandomierskiej w ostatnich dwudziestu latach od-notowano dwa stanowiska tego gatunku. W 1994 r. na Wisłoce (Przecław) oraz 1995 r. w Kłopotnicy (dopływ Wisłoki) złowio-no po jednym osobniku piskorza (Włodek, Skóra 1999). W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) poda-wany jest z dwóch innych stanowisk w Kotlinie Sandomierskiej z lat 1925–1970: z okolic Przemyśla i Połańca.

W maju 2005 r. w środkowym odcinku rzeki Bratkówka (dopływ Czarnej, dorzecze Wisłoka, położenie stanowiska: 50°07’14,3’’N; 21°51’33,1’’E; ryc. 1) znaleziono nowe stanowi-sko piskorza. Gatunek ten prawdopodobnie wycofał się z tego miejsca na skutek zabiegów hydrotechnicznych, gdyż w 2006 r. nie udało się tam potwierdzić jego występowania. Drugie stano-wisko zostało odkryte 26.IX. 2007 na tej samej rzece w górnym jej odcinku (50°07’41,3’’ N; 21°50’11’’ E). Tego dnia złowiono dwa osobniki o długości całkowitej 17,9 i 22,1 cm (ryc. 2).

W przeciwieństwie do środkowego i dolnego biegu, odcinek górny obfituje w gęstą roślinność zanurzoną i stanowi odpowied-nie miejsce występowania piskorza (odcinek A; ryc. 1). Rzeka na tym odcinku przepływa na granicy lasu i łąk, koryto jest tu wy-prostowane i miejscami umocnione faszyną. Głębokość koryta wynosi 40–50 cm, a szerokość około 3 m. W miejscu stwierdze-nia piskorza do rzeki uchodzi kanał, biorący swój początek w przyległym kompleksie leśnym. Wśród roślinności wodnej domi-

105

Nowe stanowisko piskorza

nującym gatunkiem jest okrężnica bagienna Hottonia palustris L. tworząca zwarte pasy. W strefie przybrzeżnej stwierdzonotakże przetacznika bobownika Veronica anagallis-aquatica L., niezapominajkę błotną Myosotis palustris L., przytulię błotną Galium palustre L., mannę mielec Glyceria maxima L. oraz sito-wie leśne Scripus sylvaticus L. Niewielki przepływ sprzyja dość licznemu występowaniu rzęsy drobnej Lemna minor L. Dno jest mulisto-piaszczyste, z dużą ilością detrytusu, pochodzącego z opadłych liści. W dniu badań (26.IX. 2007) zawartość tlenu w wodzie wyniosła 6,5 mg/l, przewodnictwo 171 µS/cm, pH 6,67, a temperatura wody 11,5°C. Szybkość prądu wody (0,08 m/s) była tam pięciokrotnie mniejsza w porównaniu z niżej położo-nym odcinkiem pozbawionym roślinności (0,42 m/s).

Rzeka Bratkówka na całej swej długości została zmelioro-wana na przełomie lat 70 i 80 XX w. Na odcinku środkowym o długości około 500 m dno wyłożone jest betonowymi płytami (odcinek B; ryc. 1). Aktualne zabiegi hydrotechniczne sprowa-

B r a t k o w i c e

0 1 km 18 24

50

54

Czarna

B

A

1 2 3

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk piskorza na rzece Bratkówka (1 – miejsca złowienia, 2 – las, 3 – łąki, A – siedlisko odpowiednie dla piskorza, B – siedlisko zmienione w stopniu wykluczającym jego występowanie).Fig. 1. Localities of mud loach in the Bratkówka Stream (1 – mud loach catching sites, 2 – forest, 3 – meadows, A – habitat conditions appropriate for mud loach, B – altered habitat precluding their occurrence).

106


Ryc

. 2. P

isko

rz z

łow

ion

y 26

.IX

200

7 r.

w g

órn

ym o

dcin

ku B

ratk

ówki

(fot

. K. K

uku

ła).

Fig.

2. M

ud

loac

h c

augh

t in

th

e B

ratk

ówka

str

eam

(26

Sep

tem

ber

2007

; ph

oto

by K

. Ku

kuła

).

107


dzają się głównie do usuwania przybrzeżnej i zanurzonej roślin-ności naczyniowej w odcinku środkowym i dolnym. Ze względu na możliwość przeprowadzenia tego typu zabiegów również w odcinku górnym odkryte stanowisko narażone jest na znisz-czenie. Występowanie makrofitów w przekroju poprzecznymkoryta zmniejsza szybkość przepływu (Madeyski 2006), co może sprzyjać gatunkom ryb stagnofilnych, takich jak piskorz.Roślinność zanurzona ma również znaczenie w okresie tarła; gatunek ten należy bowiem do fitofilnej grupy rozrodczej (Boroń2000, Kotusz 2001). Wydaje się, że warunkiem niezbędnym do przetrwania piskorza na opisanym stanowisku jest zaprzesta-nie „oczyszczania” rzeki z roślinności wodnej. Ochrona natural-nych biotopów piskorza jest podstawowym działaniem mogą-cym zagwarantować mu przetrwanie (Kotusz 1996, 2001).

SUMMARY

Wojton A., Kukuła K. New site of mud loach Misgurnus fossilis Linné, 1758 in the Kotlina Sandomierska (SE Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 103–109, 2008.

Mud loach is an protected and endangered species included into Polish Red List of Freshwater Lampreys and Fishes and Polish Red Data Book of Animals. In the years 2005 and 2007 occurrence of mud loach was recorded in the middle and upper part of the Bratkówka stream (tributary of the Czarna stream in the Wisłok River drainage basin). It occurred at sites with channel width of about 3 m, depth of 40–50 cm, muddy and sandy bottom with a lot organic debris, and aquatic vegetation dominated by Hottonia palustris L. The Bratkówka stream was subjected to channel engineering within a meadow drainage project in the 1970s. For future survival of the discovered mud loach population it is necessary to prevent such channel alterations and removing submerged and riparian vegetation as the protection of natural biotopes is crucial for this species.

108


PIŚMIENNICTWO

Amirowicz A. 2001. Zagrożone i ginące gatunki ryb i minogów w ichtiofaunie województw małopolskiego i śląskiego. Roczniki Naukowe PZW, 14, Suplement: 249–296.

Boroń A. 2000. Piskorz. W: Brylińska M. (red.). Ryby słodkowodne Polski. PWN. Warszawa.

Boroń A., Kotusz J., Przybylski M. 2002. Koza, koza złotawa, piskorz, śliz. IRS. Olsztyn.

Danilkiewicz Z. 1994. Ryby (Pisces) rzek Roztocza. Fragmenta Faunistica 37: 367–388.

Danilkiewicz Z. 1997. Minogi oraz ryby rzeki Bugu i jego polskich dopływów. Arch. Ryb. Pol. 5, Supl. 2: 5–82.

Głowaciński Z. 1997. Nowe kategorie IUCN/ WCU dla gatunków zagrożonych i ginących. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53 (1): 60–66.

Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce. PWRiL, Warszawa.

Kotusz J. 1996. Ochrona gatunkowa piskorzowców (Cobitoidea, Cypriniformes) w Polsce na tle ich występowania i statusu w innych krajach Europy. Zoologia Poloniae 41, Suplement: 147–155.

Kotusz J. 2001. Piskorz. W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt – Kręgowce. PWRiL, Warszawa.

Kruk A., Penczak T., Galicka W., Koszaliński H., Tłoczek K., Kostrzewa J., Marszał L. 2000. Ichtiofauna rzeki Warty. Roczniki Naukowe PZW 13: 35–68.

Kukuła K. 2001. Zagrożone gatunki ryb i minogów w południowo-wschodniej Polsce. Roczniki Naukowe PZW, 14, Suplement: 235–248.

Madeyski M. 2006. Wybrane zagadnienia z hydrauliki koryt otwartych. Mat. XIII Ogólnopolskie warsztatów bentologicznych PTH „Zastosowanie hydrologii w badaniach biologicznych wód płynących”. Bel Studio – Uniwersytet Jagielloński, Warszawa–Kraków.

Marszał L., Zięba G., Przybylski M., Grabowska J., Pietraszewski D., Gmur J. 2006. Ichtiofauna systemu rzeki Liwiec. Roczniki Naukowe PZW 19: 47–70.

109


Penczak T., Kruk A., Galicka W., Marszał L., Koszaliński H., Kostrzewa J., Zięba G. 2000. Ryby starorzeczy Warty. Roczniki Naukowe PZW, 13: 69–86.

Witkowski A., Błachuta J., Kotusz J., Hesse T. 1999. Czerwona lista słodkowodnej ichtiofauny Polski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55 (4): 5–19.

Włodek J.M., Skóra S. 1999. Badania ichtiofaunistyczne w rzece i dorzeczu Wisłoki w latach 1994–1995. Roczniki Naukowe PZW 12: 29–60.

110

CONTENTS

Adamczyk J. A new stations of Disciseda candida (Schwein.) Lloyd in the northern part of the Wyżyna Częstochowska Upland (S Poland) ................................................................................

Gubała W.J. A new locality of dryad Minois dryas (Scopoli, 1763) in the Beskid Niski Mountains (SE Poland) ...........................

Kajtoch Ł., Szczygielski M., Wieczorek P., Figarski T. “Mogielica”– proposed fauna reserve in the Beskid Wyspowy Mts (S Poland) .....................................................................

Koczur A. Influence of peat exploitation on vegetation of the Puścizna Wielka peat bog in the Kotlina Orawsko-Nowotarska Basin (Western Carpathians, S Poland) ................................

Mazurkiewicz-Zapałowicz K., Wróbe M., Buczek A. Microscopic fungi associated with Cladium mariscus (L.) Pohl. ................

Orłowski J. New locality of Volvariella bombycina (Schaeff.: Fr.) Singer in Piotrków Trybunalski (Central Poland) ...................

Plackowski R. Decline of the population of flea sedge Carex pulicaris L. at the site near Radomsko (Central Poland) ........

Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences

Chrońmy Przyrodę Ojczystą(Let’s protect Our Indigenous Nature)

Bi-monthly publication,Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland

Vol. LXIV (64) 2008

No. 1

3

8

10

25

45

58

63

111

Spałek K. The new locality of Cephalanthera rubra (L.) Rich. on the Opole Silesia ..................................................................

Szczepkowski A., Kubiak D. Asterophora lycoperdoides (Bull.) Ditmar in Poland ..................................................................

Szczygielski M., Rojek P. New locality of Cephalanthera rubra (L.) Rich. in the Puszcza Augustowska Forest (NE Poland) ...........

Wilga M.S. New sites of Albatrellus ovinus, A. cristatus and A. confluens (macromycetes) in the Lasy Oliwskie Forest (the Trójmiejski Park Krajobrazowy area of protected lanscape, N Poland) .................................................................................

Wojton A., Kukuła K. New site of mud loach Misgurnus fossilis Linné, 1758 in the Kotlina Sandomierska (SE Poland) ...........

72

77

91

96

103

112

Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektywności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad ekorozwoju i wdrażania Agendy 21

oraz współuczestniczył w realizacji zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.

Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności informacyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie, przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.

Kontakt:

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki WodnejOśrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3ATel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: [email protected]

spis treŚci jolanta adamczyk: nowe stanowiska przewrotki ...sekretarz redakcji: agata skoczylas...

Documents