dwumiesiêcznik - iop.krakow.pl · sekretarz redakcji: agata skoczylas zespół redakcyjny: joanna...

SPIS TREŚCI

Wacław Bartoszek, Donata Siatka: Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie) .............

Krystyna Dąbrowska, Ryszard Sawicki, Maria Franszczak-Być: Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej Linosyris vulgaris na Lubelszczyźnie ...........................................................................

Stefan Friedrich, Piotr Waloch: Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody .........................................

Janina Jasnowska, Mariola Wróbel, Sylwia Jurzyk: Potrzeba aktywnej ochrony siedlisk na przykładzie rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki” w województwie zachodniopomorskim .......

Krzysztof Nowak: Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy ...............................................

Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego Eryngium planum L. na Śląsku Opolskim ............

Ryszard Plackowski: Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. w okolicach Gorzkowic w środkowej Polsce .............

Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. na Śląsku Opolskim ............

Alicja Suder: Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915 na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego ..........................................................................

Andrzej Szczepkowski: Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica (Schaeff.) With. w środkowo-wschodniej Polsce .............

3

14

24

45

59

73

78

82

86

97

I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D YP O L S K I E J A K A D E M I I N A U K

Member of

Dwumiesiêcznik

R. LXIV (64) – 2008 – Zeszyt 4 (Lipiec–Sierpieñ)

ORGAN PAÑSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY

KRAKÓW

„W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykaza-nie polskiego patriotyzmu:

Chrońmy przyrodę ojczystą”(A. Wodziczko)

Redaktor Naczelny: Antoni AmirowiczSekretarz Redakcji: Agata Skoczylas

Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając

Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku

do bibliotek szkół wszystkich typów

Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanychw “Zoological Record” (W. Brytania)

ISSN 0009-6172

Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o.31-505 Kraków, ul. Bosacka 6

Nakład 900 egz.

Dofinansowanie ze œrodków Narodowego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

Dofinansowanie ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3–13, 2008.

3

Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie)

WACŁAW BARTOSZEK, DONATA SIATKA

Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego31-501 Kraków, ul. M. Kopernika 27e-mail: [email protected]

Podczas badań florystycznych prowadzonych w beskidzkiejczęści województwa małopolskiego pierwszy z autorów (WB) od-nalazł w 2005 r. stanowiska interesujących i rzadkich w polskich Karpatach gatunków roślin na górze Grodzisko k. Wiśniowej w powiecie myślenickim (ok. 8 km na SE od Dobczyc; 49°49’ N, 20°09’ E; kwadrat EF-91 w siatce ATPOL). Góra Grodzisko jest najbardziej na północ wysuniętym szczytem w paśmie Ciecienia (Cietnia), zaliczanym do Beskidu Wyspowego (Czeppe, German 1993). Ma kształt stożka o wysokości 618 m n.p.m. Wzniesienie zaznacza się wybitnie w krajobrazie (ryc. 1), za-mykając od północnego wschodu rozległe obniżenie – Kotlinę Wiśniowej (Czeppe, German 1993). Stoki południowe i połu-dniowo-zachodnie należą administracyjnie do wsi Wiśniowa, natomiast partie szczytowe oraz stoki północno-wschodnie do Poznachowic Górnych.

Góra Grodzisko jest od dawna znana archeologom jako ważny punkt osadniczy, gdzie wyróżniono warstwy kulturowe trzech faz osadniczych. Najstarszą z nich datuje się na cza-sy kultury łużyckiej (okres halsztacki, wczesnolateński, tj. ok. VII–VIII w. p.n.e.). Kolejna faza osadnicza pochodzi z okresu późnolateńskiego i początku wpływów rzymskich. Natomiast zachowane na szczycie pozostałości dawnego grodu mają nie-wątpliwie średniowieczne pochodzenie. Związane są z trzecią, najmłodszą fazą osadniczą z drugiej połowy XII i XIII w. Gród został zniszczony u schyłku XIII w. (Marszałek 1993; por. też: Żaki 1957, 1966).

4

W. Bartoszek i D. Siatka

Wyjątkowe położenie Grodziska w strefie występowaniautworów płaszczowiny podśląskiej i śląskiej, często zasobnych w węglan wapnia (np. łupki cieszyńskie, warstwy grodziskie; Burtan 1993), powoduje, że miejsce to jest ostoją interesującej flory. Flora wzgórza nie była, jak dotąd, obiektem regularnychbadań. Raciborski (1883) podaje stąd zaledwie jeden gatunek – pokrzyka wilczą jagodę Atropa belladonna, którego zresztą nie udało się dotąd potwierdzić. W latach 60. i 70. XX w., na odcin-ku Pogórza między Krzyworzeką a Stradomką, prowadził bada-nia florystyczne Adam Zając z Instytutu Botaniki UJ. Podał on z Grodziska szereg gatunków, m.in. buławnika wielkokwiato-wego Cephalanthera damasonium (A. Zając – mat. niepubl.).

U podnóża i w dolnej części stoki są w większości odlesio-ne. Dominują tu pola uprawne i łąki. Jedynie nad potokami,

Ryc. 1. Widok na Grodzisko z Kotliny Wiśniowej (17.X 2007; fot. W. Bartoszek ).Fig. 1. The Grodzisko hill seen from the Kotlina Wiśniowej dell (17 October 2007; photo by W. Bartoszek).

5

Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym

w miejscach trudno dostępnych, zachowały się niewielkie skrawki lasów lub zarośli. Znaleźć tu można rośliny charakte-rystyczne dla grądów (Tilio-Carpinetum) – lasów dębowo-grabo-wych piętra pogórza, np. gwiazdnicę wielkokwiatową Stellaria holostea. Górne partie Grodziska (od ok. 450–500 m n.p.m. po szczyt) pokrywa zwarty las, tworzący tutaj charakterystyczną „czapę”. Na samym jego brzegu znaleźć można gatunki cha-rakterystyczne dla mezofilnych, żyznych lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea i rzędu Fagetalia, takie jak zawilec gajowy Anemone nemorosa, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, turzyca leśna Carex sylvatica, kopytnik pospolity Asarum europaeum, koko-ryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, szczyr trwały Mercurialis perennis, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, tu-rzyca palczasta Carex digitata, czy stosunkowo rzadki w tym re-jonie groszek wiosenny Lathyrus vernus. Rosną tu także rośliny grądowe, w tym charakterystyczne dla tzw. „ciepłych” grądów (Tilio-Carpinetum melittetosum). Nieco wyżej, na stokach połu-dniowych i południowo-zachodnich dominuje zespół kwaśnej buczyny Luzulo nemorosae-Fagetum. Płaty Luzulo-Fagetum są bardzo ubogie florystycznie. W runie spotkać można kosmatkę gajową Luzula luzuloides, kosmatkę orzęsioną L. pilosa, kon-walijkę dwulistną Maianthemum bifolium, borówkę czernicę Vaccinium myrtillus i in. Gleba jest tu bardzo płytka, miejscami kamienista, ze względu na stromość stoków słabo zaopatrzona w wodę. Stoki północno-wschodnie i częściowo partie szczyto-we wzgórza pokrywają płaty żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum, z gatunkiem charakterystycznym – żyw-cem gruczołowatym Dentaria glandulosa.

Wśród zbiorowisk nieleśnych na szczególną uwagę zasługują fragmenty muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea oraz suchych łąk (związek Arrhenatherion) z interesującymi i rzadkimi w polskich Karpatach gatunkami. Wykształciły się one na stokach południowych oraz południowo-zachodnich. W murawach tych dominują różne gatunki, np. kłosownica roz-pierzchła Brachypodium pinnatum, sparceta siewna Onobrychis viciifolia, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, lucerna sier-powata Medicago falcata. Niekiedy dość duży udział mają ta-kie gatunki, jak szałwia okręgowa Salvia verticillata, lebiodka pospolita Origanum vulgare, dziurawiec zwyczajny Hypericum

6


perforatum, krzyżownica czubata, Polygala comosa, koniczy-na pagórkowa Trifolium montanum, wyżlina bezbronna Ononis arvensis, jaskier wielokwiatowy Ranunculus polyanthemos, cie-ciorka pstra Coronilla varia, janowiec barwierski Genista tinc-toria, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, czy babka średnia Plantago media. Wiele spośród wymienionych gatunków „prze-chodzi” także do zbiorowisk „ciepłych zarośli” i okrajków (rząd Quercetalia pubescentis, klasa Trifolio-Geranietea sanguinei). Niestety, w związku z zaprzestaniem użytkowania (koszenia i wypasu) wiele płatów opisywanych muraw zarasta.

W „ciepłych” zaroślach (na brzegu kompleksu leśnego pod szczytem) spotyka się tarninę Prunus spinosa, dąb szypułko-wy Quercus robur, leszczynę Corylus avellana, różę dziką Rosa canina, dereń świdwa Cornus sanguinea, kruszynę Frangula al-nus, kalinę koralową Viburnum opulus oraz szakłak pospolity Rhamnus cathartica (pojedyncze krzewy). Z gatunków zielnych „ciepłych” okrajków (klasa Trifolio-Geranietea sanguinei): dzwo-nek brzoskwiniolistny Campanula persicifolia, groszek czer-niejący Lathyrus niger, koniczynę pogiętą Trifolium medium, traganka pospolitego Astragalus glycyphyllos, lepnicę zwisłą Silene nutans czy pszeńca gajowego Melampyrum nemorosum.

Na szczególną uwagę zasługują gatunki kserotermiczne i niektóre rzadkie w Karpatach gatunki leśne. Wiele spośród nich to rośliny prawnie chronione (●). Poniżej wymieniamy je w porządku systematycznym, z krótką charakterystyką siedlisk, uwagami o wielkości populacji i lokalnym rozmieszczeniu. W latach 2006–2007 badania nad florą były kontynuowaneprzez drugiego z autorów (DS) w ramach pracy magisterskiej wykonywanej w Instytucie Botaniki UJ. Pozwoli to w przyszło-ści na zestawienie pełnej listy gatunków roślin naczyniowych występujących na Grodzisku.

Paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum (L.) Roth (P. loba-tum) – ● – W płatach buczyn, np. pod szczytem u podnóża „wa-łów” grodziska; pojedyncze okazy. Gatunek górski (reglowy).Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. – ● – Bardzo nie-licznie na „wałach” grodziska na szczycie.Skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia Ehrh. (E. maximum). – ● – Wilgotne łąki i zarośla; licznie. Gatunek górski (podgórski).

7


Goździk kosmaty Dianthus armeria L. – ● – Pojedyncze okazy na suchych łąkach.Lepnica zwisła Silene nutans L. – Gatunek stosunkowo rzadki w Beskidach. Na Grodzisku występuje w „ciepłych” zaroślach na brzegu lasu oraz (masowo) na suchych łąkach od strony południowej.Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. – ● – Licznie w żyź-niejszych partiach lasów i w zaroślach.Jaskier polny Ranunculus arvensis L. – Nieliczne okazy na polu. Ustępujący chwast segetalny; archeofit.Kokorycz pusta Corydalis cava Schweigg. & Körte – Nielicznie w płacie buczyny karpackiej na stoku północnym.Wiązówka bulwkowa Filipendula vulgaris Moench (F. hexape-tala) – Licznie w murawach kserotermicznych, na suchych łą-kach i „ciepłych” miedzach. Gatunek lokalnie rzadki w polskich Karpatach.Róża francuska Rosa gallica L. – ● – Na miedzy od strony połu-dniowej, dość licznie. Gatunek bardzo rzadki w Karpatach, ustę-pujący (por. Zieliński 2001, Zarzycki, Szeląg 2006). Z okolic Wiśniowej podany już wcześniej przez Bartoszka (1997).Róża rolna Rosa agrestis Savi – Pojedyncze krzewy na mie-dzach i brzegach „ciepłych” zarośli. Gatunek stosunkowo rzad-ki w Karpatach.Poziomka twardawa Fragaria viridis Duchesne – W murawach kserotermicznych na stokach południowych i południowo-za-chodnich. Gatunek rzadki w Beskidach.Przywrotnik kosmaty Alchemilla glaucescens Wallr. – Nielicznie na suchej miedzy od strony południowej. Gatunek górski, re-glowy.Koniczyna żółtobiała Trifolium ochroleucon Huds. (T. ochroleu-cum) – Nieliczne kępy w murawach na brzegu lasu przy po-lnej drodze i szlaku niebieskim z Poznachowic. Gatunek rzadki w polskich Karpatach, związany z „ciepłymi” łąkami; najpraw-dopodobniej ustępujący.Traganek pęcherzykowaty Astragalus cicer L. – Pojedyncze okazy u podnóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadko spotykany w Karpatach.Sparceta siewna Onobrychis viciifolia Scop. – Status tej ro-śliny w Polsce jest niejasny. Być może jest antropofitem. Na

8


Grodzisku występuje bardzo obficie na suchych łąkach i w mu-rawach pod lasem (stoki południowe i południowo-zachodnie).Wyka zaroślowa Vicia dumetorum L. – Nielicznie w prześwietlo-nych miejscach w lasach. Gatunek rzadki w Beskidach.Groszek czerniejący Lathyrus niger (L.) Bernh. – „Ciepłe” brze-gi lasów i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; licznie. Bardzo rzadki w Beskidach Zachodnich.Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. – ● – Pojedyncze krzewy w żyźniejszych partiach lasu i na jego brzegu.Bluszcz pospolity Hedera helix L. – ● – Rozproszony w lasach.Pierwiosnka wyniosła P. elatior (L.) Hill – ● – Licznie w lasach i zaroślach oraz na wilgotnych łąkach.Pierwiosnka lekarska Primula veris L. (P. officinalis) – ● – Dość licznie na „ciepłych” łąkach i w murawach kserotermicznych.Ośmiał mniejszy Cerinthe minor L. – Pojedyncze okazy u pod-nóża wysokiej miedzy od strony Wiśniowej. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny. Miodunka miękkowłosa Pulmonaria mollis Wulfen ex A. Kern. (P. mollissima) – Murawy kserotermiczne, miedze; dość licznie. Gatunek rzadki w Polsce; stanowisko leży na zachodniej grani-cy zasięgu (por. Pawłowski 1963).Trędownik skrzydlaty Scrophularia umbrosa Dumort. (S. ala-ta) – Licznie w rowie przy dróżce asfaltowej na stoku od strony Wiśniowej. Gatunek rzadki w Beskidach.Przetacznik pagórkowy Veronica teucrium L. – Na Grodzisku występuje bardzo licznie w murawach pod lasem od strony południowej i południowo-zachodniej. Bardzo rzadki gatunek kserotermiczny w polskich Karpatach; w Beskidach tylko poje-dyncze stanowiska (por. Zając A., Zając M. 2001). Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora Mill. – ● – Zbierana na Grodzisku przez Kazimierza Roupperta w 1913 r. (okazy w Zielniku Instytutu Botaniki PAN w Krakowie), utrzymuje się do dziś. Pojedyncze okazy na „wałach” grodziska na szczycie.Pszeniec różowy Melampyrum arvense L. – Dość licznie w mu-rawce z dziewięćsiłem pospolitym Carlina vulgaris, na „ciepłych” brzegach lasu i (pojedynczo) na miedzach. Archeofit.Dąbrówka kosmata Ajuga genevensis L. – Nieliczne okazy w suchych murawkach od strony Wiśniowej. Ustępujący gatunek kserotermiczny.

9


Kocimiętka pannońska Nepeta pannonica L. (N. nuda) – Dość licznie na wysokich miedzach śródpolnych od strony Wiśniowej. Gatunek kserotermiczny, rzadki w polskich Karpatach, wystę-pujący przede wszystkim w dolinie Dunajca. Ostatnio podany przez Bartoszka (2004) z Ochojna koło Wieliczki.Miodownik melisowaty Melittis melissophyllum L. – ● – „Ciepłe” brzegi lasu i murawy kserotermiczne w ich sąsiedztwie; dość licznie.Szałwia lepka Salvia glutinosa L. – ● – W wilgotniejszych pła-tach zbiorowisk leśnych; licznie. Gatunek górski (reglowy). Centuria pospolita Centaurium erythraea Rafn subsp. erythra-ea (C. umbellatum) – ● – Nielicznie na suchych łąkach.Goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata (L.) Borkh. (Gentiana ciliata) – ● – Pojedyncze okazy w suchych mu-rawach.Marzanka wonna Galium odoratum (L.) Scop. (Asperula odora-ta) – ● – Licznie w żyznych lasach liściastych, np. w buczynie pod szczytem.Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis L. – ● – Nielicznie w płacie ze skrzypem olbrzymim (!) na stoku od strony Wiśniowej.Czosnek wężowy Allium scorodoprasum L. – Niewielkie sku-pienia na „ciepłych” łąkach i miedzach od strony południowej. Gatunek bardzo rzadki w polskich Karpatach.Lilia złotogłów Lilium martagon L. – ● – Bardzo licznie w żyznych lasach oraz w murawach kserotermicznych na brzegach lasu.Konwalia majowa Convallaria majalis L. – ● – Niewielkie sku-pienie w kwaśnej buczynie (Luzulo-Fagetum).Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L. – ● – Pojedyncze okazy na porzuconej, wilgotnej łące powyżej osiedla domków letniskowych w Poznachowicach Górnych.Turzyca pagórkowa Carex montana L. – Dość licznie w mura-wach. Rzadki w górach gatunek kserotermiczny.Turzyca zwisła Carex pendula Huds. – Pojedyncze kępy nad małym potoczkiem na stoku północnym. Gatunek podgórski.Perłówka jednokwiatowa Melica uniflora Retz. – Gatunek po-dany przez Guzikową i Kornasia (1969) na podstawie zbioru A. Zająca. Utrzymuje się nadal w runie żyznych lasów buko-wych, tworząc skupienia.

10


Stokłosa Benekena Bromus benekenii (Lange) Trimen – Nielicznie w żyznych, wilgotniejszych partiach lasu (na wy-płaszczeniach terenu) od strony południowo-zachodniej.Stokłosa żytnia Bromus secalinus L. – Dość licznie jako chwast w uprawach zbożowych; archeofit. Według Zarzyckiego i Szeląga (2006) gatunek zagrożony (kategoria V – narażone) w Polsce, ale na badanym terenie i w okolicy jeszcze dość często spotykany.Storczyk męski Orchis mascula (L.) L. subsp. signifera (Vest) Soó – ● – Pojedyncze okazy na zarastającej łące pod lasem. Gatunek ustępujący w Polsce; w Beskidach jeszcze dość często spotykany (por. Bernacki 1999).Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F. Hunt & Summerh. (Orchis latifolia) – ● – Nielicznie na mokrej łące (zespół ostrożenia łąkowego – Cirsietum rivularis) i przy wysięku wodnym na brzegu lasu.Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (L.) Crantz (E. latifolia) – ● – Pojedyncze okazy w lasach.Buławnik wielkokwiatowy Cephalantera damasonium (Mill.) Druce (C. alba) – ● – Pojedyncze okazy w brzeżnych partiach lasu. Duże skupienie w odroślowym (lekko prześwietlonym) la-sku grabowym na brzegu kwaśnej buczyny (Luzulo-Fagetum) w pobliżu starej, zarastającej drogi wozowej. W czerwcu 2006 r. obserwowano tu ok. 150 kwitnących pędów bu-ławnika. W runie, o bardzo niewielkim pokryciu (10–15%), współwystępowały: kopytnik Asarum europaeum, lilia złoto-głów Lilium martagon, wilczomlecz migdałolistny Euphorbia amygdaloides, miodunka ćma Pulmonaria obscura i gnieź-nik leśny Neottia nidus-avis. Lasek grabowy z buławnikiem zajmuje najprawdopodobniej dawno opuszczone pole (wi-doczne jeszcze ślady miedz) i sąsiaduje od południa z „cie-płymi” zaroślami tarniny Prunus spinosa, głogów Crataegus sp. div., derenia świdwy Cornus sanguinea, trześni Cerasus avium i dzikiej róży Rosa canina. Jest to jedna z najbogat-szych populacji buławnika wielkokwiatowego w polskich Karpatach.Buławnik mieczolistny Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch – ● – Dość licznie, ale w rozproszeniu; w lasach liściastych (frag-menty grądów i płaty przejściowe do kwaśnych buczyn).

11


Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis (L.) Rich. – ● – Rozproszony w żyźniejszych płatach lasów liściastych (przy brzegu) z udzia-łem gatunków grądowych.

Wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe (stanowisko archeologiczne) wzgórza Grodzisko przemawiają za jego włączeniem do projektowanego Parku Krajobrazowego Beskidu Myślenickiego (Dyląg 2006). Prowadzone od kilkuna-stu lat badania terenowe (W. Bartoszek, mat. niepubl.) wskazu-ją, że w granicach Parku powinny się znaleźć także sąsiadują-ce z Grodziskiem obszary Pogórza i Beskidów (pasmo Ostrysza, Kotlina Wiśniowej, pasmo Lubomira i Łysiny, pozostała część pa-sma Ciecienia), posiadające również duże walory przyrodnicze.

SUMMARY

Bartoszek W., Siatka D. Interesting flora of the Grodzisko hillin the Beskid Wyspowy mountain range (Western Carpathians, S Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 3–13, 2008.

The Grodzisko hill near Wiśniowa, in the Beskid Wyspowy range (ca. 8 km to SE of Dobczyce; lat. 49˚ 49’ N, long. 20˚ 09’ E; square EF-91 of the ATPOL grid) is a well-known settlement site in the Polish Carpathians (traces of the Lusatian culture, remnants of a stronghold dating from the second half of the 12th or the 13th century). The unique situation of the hill between the Beskidy Mountains and the Pogórze Karpackie foothills as well as the favourable conditions, both orographic (vast areas exposed towards the S and SW) and geological (calcium carbonate-rich formations), has resulted in the occurrence of rare and interesting vascular plant species. The most interesting among the species found in the area in 2005–2007 include: Allium scorodoprasum, Astragalus cicer, Carex montana, Cephalanthera damasonium (very abundant population), Melittis melissophyllum, Nepeta pannonica, Pulmonaria mollis, Rosa gallica, Trifolium ochroleucon and Veronica teucrium. The total number of species discovered to date stands at 25 protected species, 9 species vulnerable in Poland (according to the ‘Red List’ compiled by Zarzycki and Szeląg, 2006, and the ‘Red Data Book’, Kaźmierczakowa and Zarzycki, 2001). The

12


authors postulate that protection should be extended to include the unique nature, landscape and cultural values of the hill by adding it, together with the adjacent areas, to the area of the designed Beskid Myślenicki Landscape Park.

PIŚMIENNICTWO

Bartoszek W. 1997. Stanowisko Rosa gallica (Rosaceae) w okolicach Wiśniowej na Pogórzu Wielickim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 4: 380–382.

Bartoszek W. 2004. Notatki florystyczne z Pogórza Wielickiego (Karpaty Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11: 41–46.

Bernacki L. 1999. Storczyki zachodniej części polskich Beskidów. Colgraf-Press, Zespół Zachodniobeskidzkich Parków Krajobrazowych, Poznań.

Burtan J. 1993. Budowa geologiczna Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków:11–35.

Czeppe Z., German K. 1993. Regiony fizycznogeograficzne i typy środowiska przyrodniczego Ziemi Myślenickiej. W: German K. (red.). Monografia Ziemi Myślenickiej 3. Universitas, Kraków: 107–116.

Dyląg D. 2006. Park Krajobrazowy Beskidu Myślenickiego szansą na zrównoważony rozwój dorzecza górnej Raby i regionu. Ochr. Beskidów Zach. 1: 195–200.

Guzikowa M., Kornaś J. 1969. Materiały do atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 2. Melica uniflora Retz. Fragm. Flor. Geobot. 15(2): 131–145.

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera i Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków.

Marszałek J. 1993. Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach. Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa: 176–178.

Pawłowski B. 1963. Pulmonaria. W: Pawłowski B. (red.). Flora Polska. Rośliny naczyniowe Polski i Ziem Ościennych. X. PWN, Warszawa – Kraków: 189–198.

Raciborski M. 1883. Przyczynek do flory roślin naczyniowych wadowickiego i myślenickiego obwodu. Spraw. Kom. Fizj. 17: 239–243.

13


Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp., Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland [Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce]. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland: 10–20.

Zieliński J. 2001. Rosa gallica. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. Instytutu Botaniki im. W. Szafera i Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 195–196.

Żaki A. 1957. Zespół osadniczy Poznachowice Grn., pow. Myślenice w świetle badań wstępnych. Sprawozdania Archeologiczne 4: 107–130.

Żaki A. 1966. Starożytne i średniowieczne warownie karpackie. Acta Archaeologica Carpathica 8: 5–54.

14


Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej Linosyris vulgaris na Lubelszczyźnie

KRYSTYNA DĄBROWSKA, RYSZARD SAWICKI,MARIA FRANSZCZAK-BYĆ

Ogród Botaniczny UMCS20-810 Lublin, ul. Sławinkowska 3e-mail: [email protected]

W Polsce ożota zwyczajna Linosyris vulgaris objęta jest ochroną prawną (Rozporządzenie 2004), została też wpi-sana na listę zagrożonych roślin naczyniowych na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu i Polesiu Lubelskim jako gatunek nara-żony na wyginięcie VU (Kucharczyk, Wójciak 1995). Jest to bylina osiągająca 70 cm wysokości. Jej liście są równowąskie, przylegające lub ukośnie odstające od łodyg. Na szczycie łodyg późnym latem pojawiają się koszyczki z obupłciowymi kwiata-mi żółtej barwy. Koszyczki zebrane są w wielokoszyczkowe ni-by-baldachogrona. Dojrzałe owocki są przylegająco owłosionie (Pawłowski, Jasiewicz 1971).

Zasięg ożoty obejmuje prawie całą Europę, występuje ona też w Turcji, na Kaukazie oraz w Algierii (Erhardt i in. 2000). W naszym kraju gatunek notowany jest na Pomorzu, Kujawach, w Wielkopolsce, na Wyżynie Małopolskiej, w okoli-cach Sandomierza, na Podgórzu Rzeszowskim oraz na Wyżynie Lubelskiej (Pawłowski, Jasiewicz 1971). Na Lubelszczyźnie rośnie na suchych, mezotroficznych glebach zasobnych w wę-glan wapnia, wytworzonych na glinach oraz ubogich w hu-mus lessach (Fijałkowski 1994). Od dawna nie odnaleziony na Śląsku (Zając A., Zając M. 2001).

W latach 2001–2007 nasze wyprawy terenowe w miejsca, gdzie wcześniej gatunek był notowany (Parchatka, Kazimierz Dolny nad Wisłą, Stara Wieś koło Krasnegostawu, Opoczka koło Annopola, Wirkowice koło Zamościa, Broczówka koło

15

Ocena stanu populacji ożoty zwyczajnej na Lubelszczyźnie

Skierbieszowa, Gródek koło Hrubieszowa, Dzierążnia Kościelna koło Tomaszowa Lubelskiego; Pawłowski, Jasiewicz 1971) nie potwierdziły jego występowania. Jedyne potwierdzone przez au-torów artykułu stanowisko znajduje się w pobliżu wsi Tarnogóra koło Izbicy (50°53’40’’ N, 23°07’00’’ E; ryc. 1, 2). Omawiany gatunek obserwowany jest tam od 1989 r. Odnaleziono go w

50 km

Lublin

ABCD

8

7

654

3

21

24°16°

50°

54°

0

Ryc. 1. Ożota zwyczajna w województwie Lubelskim: A – stanowiska niepotwierdzone w latach 2001–2007 (1 – Parchatka, 2 – Kazimierz Dolny, 3 – Stara Wieś, 4 – Opoczka, 5 – Wirkowice, 6 – Broczówka, 7 – Gródek, 8 – Dzierążnia Kościelna), B – stanowisko naturalne w Tarnogórze potwierdzone w latach 1989–2007, C – granica województwa, D – granica państwa.Fig. 1. Occurrence of Linosyris vulgaris in the Lublin Province: A – localities not confirmed in 2001–2007 (1–8 – localities as above), B – natural locality in Tarnogóra confirmed in 1989–2007, C – voivodeship border, D – state border.

16

K. Dąbrowska i in.

kilkunastu bardzo dużych skupieniach na dobrze nasłonecz-nionych, różnej wysokości, rozległych, poprzecinanych głębo-kimi jarami, lessowych zboczach doliny Wieprza ciągnących się na długości około 1 km wzdłuż drogi Tarnogóra–Wirkowice. Występuje licznie zarówno na przejściu między zbiorowiskami leśnymi i murawami kserotermicznymi; w zespołach Peucedano cervariae-Coryletum oraz Peucedano cervariae-Prunetum frutico-sae, Koelerio-Festucetum sulcatae i Thalictro-Salvietum praten-sis (Sawicki i in. 2006). Liczebność ożoty w poszczególnych skupieniach jest mocno zróżnicowana. W czterech znacznie oddalonych od siebie (250–300 m) płatach wybrano losowo po 5 kęp i przeliczono liczbę pędów w poszczególnych kępach, z uwzględnieniem pędów kwitnących oraz liczbę koszyczków kwiatowych. W miejscach obserwacji dokonano również spisu gatunków porastających zbocza razem z ożotą (tab. 1).

Ryc. 2. Ożota zwyczajna w Tarnogórze (25.IX 2006; fot. M. Franszczak-Być).Fig. 2. Linosyris vulgaris found in Tarnogóra (25 September 2006; photo M. Franszczak-Być).

17


Obfite kwitnienie oraz odnotowane rośliny młodociane świadczą o dobrej kondycji i żywotności populacji. W pobliżu występowania ożoty nie zauważono, aby rolnicy w nadmier-nych ilościach stosowali środki chemiczne (nawozy sztuczne czy herbicydy). Opisane murawy kserotermiczne oddalone są od siedzib ludzkich, a ruch turystyczny jest znikomy. Gatunek nie jest wykopywany do przydomowych ogródków, co czynione jest regularnie w przypadku rosnącego tam kosaćca bezlist-nego Iris aphylla (Dąbrowska i in. 1998). Trafiające się w tym miejscu wypalanie zboczy wczesną wiosną ma najwyraźniej pozytywny wpływ na kondycję roślin. Sprzyjającym czynni-kiem dla populacji jest też fakt objęcia części skarpy, gdzie głównie występuje ożota, ochroną prawną w formie pomnika przyrody (Zarządzenie 1989). Tak więc w najbliższych latach to stanowisko ożoty zwyczajnej nie powinno być zagrożone.

Z przeprowadzonych badań terenowych wynika, że na Lubelszczyźnie populacje tego gatunku w ostatnich latach za-nikają (z ośmiu stanowisk notowanych jeszcze pod koniec ubie-głego wieku, udało się potwierdzić tylko jedno). W miejscach poszukiwań obserwowano często zaśmiecanie odpadami orga-nicznymi i technicznymi oraz wkraczanie roślinności ruderal-nej bądź zarastanie krzewami i drzewami. W takiej sytuacji, w 2003 r. Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie otrzymał zgodę od Ministra Środowiska na pobranie 200 nasion Linosyris vulgaris w Tarnogórze. Tym sposóbem wzbogaciliśmy istniejącą kolekcję roślin chronionych o kolejny gatunek. W przyszłości, w przy-padku niekorzystnych rokowań zachowania opisanej populacji można będzie użyć tego materiału do utrzymania lub odtworze-nia stanowiska.

18

K. Dąbrowska i in.

Gat

un

ki t

owar

zysz

ące

Acc

ompa

nyi

ng

spec

ies

Płat

y A

reas

AB

CD

Pędy

– S

prou

ts51

(17)

76 (3

6)33

6 (1

91)

29 (1

4)K

oszy

czki

– H

eads

177

239

3470

751

23

45

Paję

czn

ica

gałę

zist

a A

nthe

ricu

m r

amos

um+

Czo

snek

zie

lon

awy

Alli

um o

lera

ceum

+K

okor

yczk

a w

onn

a Po

lygo

natu

m o

dora

tum

+K

onw

alia

maj

owa

Con

valla

ria

maj

alis

+K

osac

iec

bezl

istn

y Ir

is a

phyl

la+

++

Turz

yca

wcz

esn

a C

arex

pra

ecox

++

Tym

otka

Boe

hm

era

Phle

um p

hleo

ides

++

+M

ietl

ica

posp

olit

a A

gros

tis v

ulga

ris

+S

tokł

osa

bezo

stn

a B

rom

us in

erm

is+

Kło

sow

nic

a pi

erza

sta

Bra

chyp

odiu

m p

inna

tum

++

++

Tabe

la 1

. Li

czba

pęd

ów (

w n

awia

sach

pęd

y z

kwia

tost

anam

i) i

kosz

yczk

ów k

wia

tow

ych

ora

z ga

tun

ki

tow

arzy

sząc

e od

not

owan

e w

200

7 r.

w p

ięci

u k

ępac

h o

żoty

zw

ycza

jnej

loso

wo

wyb

ran

ych

w c

zter

ech

pła

tach

te

go g

atu

nku

na

stan

owis

ku w

pob

liżu

wsi

Tar

nog

óra

koło

Izb

icy.

Tabl

e 1.

Nu

mbe

r of

spr

outs

(in

th

e br

acke

ts s

prou

ts w

ith

in

flore

scen

s)an

dof

hea

dsan

dlis

tof

spec

ies

reco

rded

in fi

vecl

um

psLi

nosy

ris

vulg

aris

ran

dom

ly c

hos

en in

fou

r ar

eas

of t

his

spe

cies

at

the

loca

lity

nea

r Ta

rnog

óra

villa

ge in

200

7.

19


Perz

sin

y E

lym

us h

ispi

dus

subs

p. h

ispi

dus

++

++

Lesz

czyn

a C

oryl

us a

vella

na+

Topo

la o

sika

Pop

ulus

trem

ula

++

Len

iec

posp

olit

y Th

esiu

m li

noph

yllo

n+

++

Goź

dzik

kar

tuze

k D

iant

hus

cart

husi

anor

um+

++

+W

ilczo

mle

cz s

osn

ka E

upho

rbia

cyp

aris

sias

++

+W

ilczo

mle

cz la

nce

tow

aty

Eup

horb

ia e

sula

++

Plu

skw

ica

euro

pejs

ka C

imic

ifuga

eur

opae

a+

Zaw

ilec

wie

lkok

wia

tow

y A

nem

one

sylv

estr

is+

+R

ute

wka

mn

iejs

za T

halic

trum

min

us s

ubs

p. m

inus

++

++

Dzi

ura

wie

c zw

ycza

jny

Hyp

eric

um p

erfo

ratu

m+

++

Roz

chod

nik

wie

lki S

edum

max

imum

++

++

Wią

zów

ka b

ulw

kow

a Fi

lipen

dula

vul

gari

s+

++

Jeży

na

popi

elic

a R

ubus

cae

sius

++

++

Śliw

a ta

rnin

a Pr

unus

spi

nosa

+W

isie

nka

kar

łow

ata

Cer

asus

frut

icos

a +

++

Szc

zodr

zen

iec

roze

słan

y C

ytis

us r

atis

bone

nsis

+Lu

cern

a si

erpo

wat

a M

edic

ago

falc

ata

++

+K

onic

zyn

a pa

górk

owa

Trifo

lium

mon

tanu

m+

+K

onic

zyn

a dw

ukł

osow

a Tr

ifoliu

m a

lpes

tre

+C

ieci

orka

pst

ra C

oron

illa

vari

a+

++

20

K. Dąbrowska i in.

Tab.

1 c

.d.

12

34

5

Wyk

a pt

asia

Vic

ia c

racc

a+

++

Śla

zów

ka t

ury

ngs

ka L

avat

era

thur

ingi

aca

+B

odzi

szek

cze

rwon

y G

eran

ium

san

guin

eum

+Tr

zmie

lina

posp

olit

a E

uony

mus

eur

opae

us+

Sza

kłak

pos

polit

y R

ham

nus

cath

artic

us+

+K

rusz

yna

posp

olit

a Fr

angu

la a

lnus

+S

ierp

nic

a po

spol

ita

Falc

aria

vul

gari

s+

++

Ole

śnik

gór

ski L

iban

otis

pyr

enai

ca+

Gor

ysz

sin

y Pe

uced

anum

cer

vari

a+

+Pi

erw

iosn

ek le

kars

ki P

rim

ula

veri

s+

+D

ziew

ann

a ku

tner

owat

a V

erba

scum

phl

omoi

des

++

Dzi

ewan

na

fiole

tow

aV

erba

scum

pho

enic

eum

++

Prze

tacz

nik

ząb

kow

any

Ver

onic

a au

stri

aca

++

+Pr

zeta

czn

ik k

loso

wy

Ver

onic

a sp

icat

a +

++

Dąb

rów

ka k

osm

ata

Aju

ga g

enev

ensi

s+

Czy

ście

c pr

osty

Sta

chys

rec

ta+

++

+S

załw

ia łą

kow

a Sa

lvia

pra

tens

is+

++

Lebi

odka

pos

polit

a O

riga

num

vul

gare

++

+

21


Mac

ierz

anka

zw

ycza

jna

Thym

us p

uleg

ioid

es+

Cie

mię

żyk

biał

okw

iato

wy

Vin

ceto

xicu

m h

irun

dina

ria

++

++

Mar

zan

ka p

agór

kow

a A

sper

ula

cyna

nchi

ca+

Przy

tulia

wła

ściw

a G

aliu

m v

erum

++

+Pr

zytu

lia p

ospo

lita

Gal

ium

mol

ugo

+D

zwon

ek s

yber

yjsk

i Cam

panu

la s

ibir

ica

+D

zwon

ek b

oloń

ski C

ampa

nula

bon

onie

nsis

++

++

Naw

łoć

pols

polit

a So

lidag

o vi

rgau

rea

+A

ster

gaw

ędka

Ast

er a

mel

lus

++

++

Krw

awn

ik p

ann

ońsk

i Ach

illea

pan

noni

ca

++

++

Byl

ica

posp

olit

a A

rtem

isia

vul

gari

s+

Ch

aber

dri

akie

wn

ik C

enta

urea

sca

bios

a+

++

+C

hab

er n

adre

ńsk

i Cen

taur

ea s

toeb

e+

+Ja

strz

ębie

c ba

ldas

zkow

y H

iera

cium

um

bella

tum

++

22

K. Dąbrowska i in.

SUMMARY

Dąbrowska M., Sawicki R., Franszczak-Być M. Estimation of present conditions of populations of goldilocks, Linosyris vulgaris in Lublin region (E Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 14–23, 2008.

Linosyris vulgaris has been included in the list of species threatened in Lublin region (VU). Within the last six years (2001–2007) field surveysat sites where the plant had previously been reported (Parchatka, Kazimierz Dolny, Stara Wieś, Opoczka, Wirkowice, Broczówka, Gródek and Dzierążnia Kościelna) did not confirm its occurrence. The onlyconfirmed site is situated near the village Tarnogóra near Izbica(50°53’40’’ N, 23°07’00’’ E). L. vulgaris grows there abundantly in patches of xerothermic vegetation on the loess slopes of the Wieprz River valley, intersected with deep ravines. Generous blooming and presence of young plants imply good condition and remarkable viability of this population. In the authors’ opinion, this site of L. vulgaris will not be endangered in the next years.

PIŚMIENNICTWO

Dąbrowska K., Franszczak-Być M., Sawicki R. 1998. Kosaciec bezlistny Iris aphylla na Lubelszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 3: 108–112.

Erhardt W., Götz E., Bödeker N., Seybold S. 2000. Zander. Handwörterbuch der Pflanzennamen. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart.

Fijałkowski D. 1994. Flora Roślin Naczyniowych Lubelszczyzny. T. I: 222, 316. LTN, Lublin.

Kucharczyk M., Wójciak J. 1995. Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: 33–46.

Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.). 1971. Flora polska. PWN, Warszawa – Kraków, T. XII: 137–138.

23


Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 92 (2004), poz. 880.

Sawicki R., Dąbrowska K., Franszczak-Być M. 2006. Interesujące gatunki roślin w obrębie pomnika przyrody w Tarnogórze (gmina Izbica). Chrońmy Przyr. Ojcz. 62, 2: 58–63.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenie roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarządzenie 1989. Zarządzenie Nr 35 Wojewody Zamojskiego z dnia 10.XI 1989 r. w sprawie uznania za pomnik przyrody. Dz. Urzędowy Woj. Zamojskiego Nr 18 (1989), poz. 302.

24


Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostojazachodniopomorskiej przyrody

STEFAN FRIEDRICH, PIOTR WALOCH

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza70-434 Szczecin, ul. Słowackiego 17e-mail: [email protected],[email protected]

1. Wstęp

Dolina dolnego odcinka rzeki Tywy należy do najbardziej ma-lowniczych i cennych przyrodniczo miejsc Pomorza Zachodniego. Charakteryzuje się ona bogatą w rzadkie i chronione gatunki florą oraz fauną, dobrze zachowanymi fitocenozami, nagroma-dzeniem okazałych i sędziwych drzew, wąwozową formą doliny, czystą wodą i bystrym nurtem rzeki. Znaleźć tu można także pamiątki o wartościach historycznej i kulturowej – ruiny młyna w jednym z najbardziej malowniczych fragmentów doliny oraz nieczynną linię kolejową na krawędzi doliny. Walory te dostrze-żono już podczas inwentaryzacji florystycznej gminy Gryfino(Jasnowska i in. 1997). Zaproponowano wówczas utworzenie rezerwatu krajobrazowo-biocenotycznego „Skarpa Tywy”, obej-mującego fragment doliny między Szczawnem i Żórawkami, oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu – na całej długości rze-ki. W Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Gryfino proponuje się utworzenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego na kilkukilometrowym dolnym odcinku rzeki. Jednak jak dotąd żaden z projektów i propozycji ochrony nie doczekał się realizacji. Mamy nadzieję, że wykonana w latach 2003–2004 szczegółowa inwentaryzacja flory i fitocenoz (Waloch 2004), oraz badania uzupełniające prowadzone w latach 2005–2006 (Friedrich, Waloch 2006) przyczynią się do urzeczywistnienia powyższych zamierzeń.

25

Dolina Tywy koło Gryfina – ważna ostoja zachodniopomorskiej przyrody

Tematem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawie-nie wyników badań inwentaryzacyjnych i waloryzacyjnych floryoraz fitocenoz dolnego odcinka rzeki Tywy, określenie ich za-grożeń oraz sposobów ochrony.

2. Ogólna charakterystyka obszaru

Tywa płynie w zachodniej części województwa zachodniopo-morskiego, biorąc swój początek w okolicach Trzcińska Zdroju i uchodząc do Odry Wschodniej (Regalicy) na wysokości Gryfina.Ma 44,6 km długości i leży w całości na terenie powiatu gryfiń-skiego w województwie zachodniopomorskim. Górny i środko-wy odcinek Tywy o przebiegu południkowym ma charakter ty-powej rzeki niżowej. W dolnym odcinku rzeka skręca i płynie na zachód, początkowo w płaskiej dolinie (Wirówek – Szczawno), następnie w głębokiej dolinie o stromych zboczach (Szczawno – Żórawki), a krótki, ujściowy odcinek (Żórawki – Gryfino) bie-gnący przez płaski teren jest przebudowany i wykorzystywany jako kanał odprowadzający wody chłodnicze elektrowni Dolna Odra.

Badania prowadzono w latach 2003–2006 w dolinie Tywy na odcinku od miejscowości Wirówek do przepustu pod dro-gą krajową nr 31 (Szczecin – Kostrzyn) koło miejscowości Żórawki (ryc. 1). Jest to obszar o długości około 4 km i szeroko-ści oscylującej od 20 do 300 m oraz powierzchni blisko 40 ha. Badany teren położony jest w obrębie mezoregionu Równiny Wełtyńskiej, makroregionu Pobrzeże Szczecińskie (Kondracki 2002). Młodoglacjalny krajobraz morenowy Tywa przecina krę-tą i głęboką doliną o wysokości zboczy dochodzących do 20 m i nachyleniu do 40°. Dolinę budują przede wszystkim gleby brunatne (właściwe i wyługowane) wytworzone z piasków na-glinowych i glin zwałowych lekkich. Mniejszy udział mają gleby rdzawe i bielicowe wytworzone z piasków luźnych różnej ge-nezy oraz różnego typu gleby bagienne (w tym gleby torfowisk niskich). Wśród typów siedliskowych lasów dominują tu sie-dliska lasowe (las wilgotny, las świeży, las mieszany świeży). Zaznacza się także niemały udział siedlisk borowych oraz olsów (POPM 1964, WBGUR 1969, Operat 1995). Rzeczywista ro-ślinność doliny Tywy w dużej mierze pokrywa się z roślinnością

26

S. Friedrich i P. Waloch

potencjalną tego obszaru (IGPZ 1995). Znajduje to swoje od-zwierciedlenie szczególnie w dużym udziale łęgów, grądów oraz buczyn.

3. Flora i roślinność

3.1. Flora

Na badanym obszarze stwierdzono 241 gatunków roślin na-czyniowych. Najliczniej reprezentowane są rośliny dwuliścien-ne (Magnoliopsida), a wśród nich przedstawiciele rodziny astro-wate (Asteraceae). Dominują taksony rodzimego pochodzenia (spontaneofity), stanowiące około 90% flory badanego obiektu.Wśród nich przeważają gatunki rodzime naturalne (spontane-ofity niesynantropijne), stanowiące przeszło 50% flory; niecomniej jest apofitów (spontaneofitów synantropijnych) – blisko40%. Pozostałe taksony to gatunki obcego pochodzenia (antro-pofity) – tak więc wskaźnik antropofizacji wynosi poniżej 10%.

Gryfino

Szczawno

Wirówek

¯órawkiTy wa

A B C D E

24°16°50°

54°

500 m

Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań w dolinie Tywy: A – obszar badań, B – proponowany rezerwat, C – lasy, D – zabudowania, E – droga krajowa nr 31.Fig. 1. Location of the study area in the Tywa River valley: A – investigated area, B – proposed nature reserve, C – forest, D – build-up area, E – main road no. 31.

27


W spektrum biologicznym flory wyraźnie przeważają hemikryp-tofity (46,7%). Pozostałe grupy biologiczne mają następującyudział: kryptofity – 23,3%, fanerofity – 18,3%, terofity – 9,6%,chamefity – 2,1%.

Wśród stwierdzonych gatunków, 28 to gatunki przyrodniczo cenne (tab. 1) ze względu na: status ochronny (Rozporządzenie 2004), zagrożenie w Polsce i na Pomorzu Zachodnim (Żukowski, Jackowiak 1995, Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001), lub rzadkość występowania (Kujawa-Pawlaczyk 2001). Gatunki te mają na badanym odcinku doliny od jednego do kilku stano-wisk, a ich populacje w chwili obecnej wydają się niezagrożone. Większość tych taksonów rośnie w żyznych lasach liściastych z rzędu Fagetalia. Najcenniejszym gatunkiem, znajdującym się we wszystkich uwzględnionych w tabeli kategoriach waloryza-cyjnych, jest buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera dama-sonium (ryc. 2) występujący – począwszy od znalezienia stano-wiska w 2003 roku do 2008 roku – na stanowisku liczącym rokrocznie 30–40 kwitnących i owocujących osobników. Jest to nowe stanowisko w kraju (53°13’32” N, 14°31’22” E; kwadrat ATPOL AC-03; oddział 80b leśnictwa Wełtyń), a najbliższe zna-ne stanowisko buławnika znajduje się w Puszczy Bukowej pod Szczecinem (Ziarnek 2002). W Polsce jest to gatunek rzadki, występujący na rozproszonych stanowiskach, częściej na po-łudniu (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2006). Bardzo cennymi tak-sonami są również gatunki narażone na wyginięcie na Pomorzu (V): czerniec gronkowy Actaea spicata, gnieźnik leśny Neottia ni-dus-avis (ryc. 3) i jastrzębiec żmijowcowaty Hieracium echioides.

3.2. Roślinność

Na badanym odcinku doliny Tywy dominują zbiorowiska le-śne, a wśród nich żyzne lasy liściaste z klasy Querco-Fagetea. Ponadto występują sztuczne bory sosnowe oraz olsy wraz z bę-dącymi w ich dynamicznym kręgu zbiorowisk zaroślami wierz-bowymi. Stwierdzono specyficzną strefowość w układzie zbio-rowisk leśnych świadczącą o dużej naturalności tego obszaru. Na terasie zalewowej wykształciły się fitocenozy łęgu jesionowo--olszowego. Nieco wyżej, w dolnych partiach zboczy dominują żyzne grądy dębowo-grabowe z przytulią leśną. W najwyższych

28


Gat

un

ek –

Spe

cies

PLR

DB

PZ-W

PZ

Papr

otka

zw

ycza

jna

Poly

podi

um v

ulga

re L

.○

+C

is p

ospo

lity

Taxu

s ba

ccat

a L.

●R

+G

rąże

l żół

ty N

upha

r lu

tea

(L.)

SIB

TH. &

SM

.○

+C

zern

iec

gron

kow

y A

ctae

a sp

icat

a L.

V+

Przy

lasz

czka

pos

polit

a H

epat

ica

nobi

lis S

CH

RE

B.

●+

Kok

oryc

z w

ątła

Cor

ydal

is in

term

edia

(L.)

MÉ

RA

TR

+Fi

ołek

prz

edzi

wn

y V

iola

mir

abili

s L.

R+

Toje

ść g

ajow

a Ly

sim

achi

a ne

mor

um L

.+

Tabe

la 1

. C

hro

nio

ne,

zag

rożo

ne

i rz

adki

e ga

tun

ki r

oślin

nac

zyn

iow

ych

dol

neg

o od

cin

ka d

olin

y Ty

wy:

PL

– ga

tun

ki c

hro

nio

ne

(Roz

porz

ądze

nie

200

4; ●

– o

chro

na

ścis

ła, ○

– o

chro

na

częś

ciow

a; R

DB

– P

olsk

a C

zerw

ona

Ksi

ęga

Roś

lin (

Kaź

mie

rcza

kow

a, Z

arzy

cki

2001

); PZ

-W –

Gin

ące

i za

groż

one

rośl

iny

nac

zyn

iow

e Po

mor

za

Zach

odn

iego

i W

ielk

opol

ski

(Żu

kow

ski,

Jack

owia

k 19

95;

E –

gat

un

ki s

kraj

nie

zag

rożo

ne

wym

arci

em,

V

– ga

tun

ki n

araż

one,

sto

pnio

wo

zan

ikaj

ące,

R –

gat

un

ki r

zadk

ie i

prze

z to

pot

encj

aln

ie z

agro

żon

e, I

– ga

tun

ki

o n

ieok

reśl

onym

zag

roże

niu

); PZ

– r

oślin

y ce

nn

e dl

a Po

mor

za Z

ach

odn

iego

(Ku

jaw

a-Pa

wla

czyk

200

1).

Tabl

e 1.

Pro

tect

ed,

thre

aten

ed,

and

rare

vas

cula

r pl

ant

spec

ies

occu

rrin

g in

th

e Ty

wa

Riv

er v

alle

y: P

L –

prot

ecte

d sp

ecie

s (R

ozpo

rząd

zen

ie 2

004;

● –

str

ict

prot

ecti

on,

○ –

part

ial

prot

ecti

on;

RD

B –

Pol

ish

Red

D

ata

Boo

k of

Pla

nts

(K

aźm

ierc

zako

wa,

Zar

zyck

i 20

01);

PZ-W

– t

hre

aten

ed v

ascu

lar

plan

ts o

f th

e W

este

rn

Pom

eran

ia a

nd

Wie

lkop

olsk

a re

gion

s (Ż

uko

wsk

i, Ja

ckow

iak

1995

; E

– s

peci

es i

n d

ange

r of

ext

inct

ion

, V

–

vuln

erab

le s

peci

es, c

onti

nu

ousl

y de

clin

ig, R

– r

are

and

ther

efor

e po

ten

tial

ly th

reat

ened

spe

cies

, I –

spe

cies

of

un

dete

rmin

ed t

hre

at c

ateg

ory)

; PZ

– s

peci

es t

o w

hic

h a

tten

tion

sh

ould

be

paid

in

Wes

tern

Pom

eran

ia

(Ku

jaw

a-Pa

wla

czyk

200

1).

29


Porz

eczk

a cz

arn

a R

ibes

nig

rum

L.

○B

lusz

cz p

ospo

lity

Hed

era

helix

L.

○+

Kru

szyn

a po

spol

ita

Fran

gula

aln

us M

ILL.

○B

arw

inek

pos

polit

y V

inca

min

or L

.○

+M

arza

nka

won

na

Gal

ium

odo

ratu

m (L

.) S

CO

P.○

Przy

tulia

leśn

a G

aliu

m s

ylva

ticum

L.

+K

alin

a ko

ralo

wa

Vib

urnu

m o

pulu

s L.

○W

icio

krze

w p

omor

ski L

onic

era

peri

clym

enum

L.

●+

Zerw

a kł

osow

a Ph

yteu

ma

spic

atum

L.

+Ja

strz

ębie

c żm

ijow

cow

aty

Hie

raci

um e

chio

ides

LU

MN

.V

Koc

anki

pia

skow

e H

elic

hrys

um a

rena

rium

(L.)

MO

EN

CH

○K

onw

alia

maj

owa

Con

valla

ria

maj

alis

L.

○Ś

nie

dek

bald

aszk

owat

y O

rnith

ogal

um u

mbe

llatu

m L

.●

Śn

ieży

czka

prz

ebiś

nie

g G

alan

thus

niv

alis

L.

●I

+B

uła

wn

ik w

ielk

okw

iato

wy

Cep

hala

nthe

ra d

amas

oniu

m (M

ILL.

) DR

UC

E●

+E

+G

nie

źnik

leśn

y N

eott

ia n

idus

-avi

s (L

.) R

ICH

.●

V+

Turz

yca

pias

kow

a C

arex

are

nari

a L.

○+

Kos

trze

wa

leśn

a Fe

stuc

a al

tissi

ma

ALL

.+

Man

na

gajo

wa

Gly

ceri

a ne

mor

alis

R. U

EC

HTR

. & K

ÖR

N.

R+

Perł

ówka

jedn

okw

iato

wa

Mel

ica

unifl

ora

RE

TZ.

+

30


partiach zboczy dominującym typem zbiorowiska leśnego są kwaśne buczyny o bardzo ubogim runie. Zbocza doliny obfitująponadto w liczne wysięki i źródliska. W ich obrębie spotkać moż-na takie rośliny, jak: rzeżucha gorzka Cardamine amara, szczyr trwały Mercurialis perennis czy turzyca rzadkokłosa Carex remo-ta. W zbiorowiskach roślinnych dolnego odcinka doliny Tywy wy-stępuje 61 gatunków, tj. prawie 40%, uznanych za wskaźnikowe starych lasów liściastych w Polsce (Dzwonko 2007). Biorąc pod uwagę niewielki obszar oraz jego lokalizację i izolację przestrzen-ną, a także brak zbiorowisk borowych, można uznać, że ten 40% udział świadczy o naturalnym pochodzeniu lasów na badanym odcinku doliny. Roślinność nieleśna (wodna, szuwarowa i zioło-roślowa) pokrywa niewielkie powierzchnie.

Część zbiorowisk roślinnych doliny Tywy znajduje się na li-ście chronionych siedlisk przyrodniczych wymagających ochro-

Ryc. 2. Kwitnący buławnik wielkokwiatowy w dolinie Tywy (25.V 2007 r.; fot. P. Waloch).Fig. 2. Blooming Cephalanthera damasonium in the Tywa River valley (25 May 2007; photo by P. Waloch).

31


Ryc. 3. Kwitnący gnieźnik leśny w dolinie Tywy (25.V 2007 r.; fot. P. Waloch).Fig. 3. Blooming Neottia nidus-avis in the Tywa River valley (25 May 2007; photo by P. Waloch).

32


ny w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (Dyrektywa 1992, Rozporządzenie 2005). Są to: ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium, kwaśne buczyny Luzulo-Fagetum, ży-zne buczyny Galio odorati-Fagetum, grądy środkowoeuropejskie Galio-Carpinetum, łęgi olszowe i jesionowe Alnenion glutinoso--incanae. Siedliska te na badanym obszarze zajmują ponad 50% powierzchni.

3.2.1. Roślinność leśna i zaroślowa

Łęgi, czyli lasy nadrzeczne są ze swej natury ekosystemami wyróżniającymi się szczególnym bogactwem flory. Tak jest rów-nież nad Tywą, gdzie łącznie we wszystkich zdjęciach fitosocjo-logicznych lasów łęgowych stwierdzono 114 taksonów (średnio 26 w jednym zdjęciu). Wpływa na to przede wszystkim szerokie spektrum ekologiczne siedliska lasu łęgowego na tym obsza-rze. Łęgi występują głównie na terasie zalewowej doliny z usta-bilizowanym poziomem wody przepływowej bez tendencji do stagnacji. Występują tutaj typowe dla dolin małych rzek nizin-nych fitocenozy łęgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum ze związku Alno-Ulmion (ryc. 4) z gatunkami charakterystycznymi i wyróżniającymi, takimi jak: olsza czarna Alnus glutinosa, ol-sza szara A. incana, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, pępawa błotna Crepis paludosa, szczawik zaję-czy Oxalis acetosella, gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, dereń świdwa Cornus sanguinea, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, czeremcha zwyczajna Padus avium, kostrzewa olbrzy-mia Festuca gigantea oraz mech – merzyk falisty Plagiomnium undulatum. Ważną grupą są występujące w domieszce gatun-ki olsowe będące gatunkami wyróżniającymi zespół (kosaciec żółty Iris pseudacorus, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, porzeczka czarna Ribes nigrum, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata). Płaty zbiorowisk łęgowych występują również na siedliskach częściowo zabagnionych, skupionych przy wy-siękach i źródłach. Charakterystyczny dla nich jest wiosenny aspekt kwitnącej łanowo rzeżuchy gorzkiej Cardamine amara. W łęgach wykształconych w strefie ekotonowej z grądami lubbuczynami występuje niekiedy pełny zestaw taksonów z kilku fitocenoz, jednakże z ilościową przewagą gatunków łęgowych.

33


Łęgi nad Tywą cechują się zazwyczaj wielopiętrowym drzewo-stanem. Jego warstwę główną tworzy olsza czarna Alnus glu-tinosa, czasem z domieszką jesionu Fraxinus excelsior. W niż-szych warstwach drzewostanu często ważną rolę pełnią klon zwyczajny Acer platanoides i jawor A. pseudoplatanus. O du-żym stopniu naturalności roślinności łęgowej świadczy fakt, że niektóre płaty pozbawione są zupełnie gatunków obcych ekologicznie. Na siedliskach łęgowych zaobserwowano jednak również zjawiska negatywne, do których należą: protegowanie świerka Picea abies, częsta dominacja w runie obcego w naszej florze niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora, a w miejscach o niewielkim zwarciu koron drzew z powodu nad-miernego prześwietlenia drzewostanu – dominacja gatunków nitrofilnych z klasy Artemisietea objawiająca się ich łanowym

Ryc. 4. Łęg jesionowo-olszowy w dolinie Tywy (3.V 2007 r.; fot. P. Waloch).Fig. 4. Alluvial forest Fraxino-Alnetum in the Tywa River valley (3 May 2007; photo by P. Waloch).

34


występowaniem. W latach prowadzenia badań obserwowano niezmienny stan dominacji tych gatunków. Na uwagę zasłu-gują interesujące płaty łęgów ze skrzypem zimowym Equisetum hyemale, oraz większe skupienia śnieżyczki przebiśnieg Galanthus nivalis, najprawdopodobniej pochodzenia antropo-genicznego, o czym świadczą znajdujące się opodal ślady osad ludzkich (ruiny młyna).

Grądy, czyli świeże lub lekko wilgotne wielogatunkowe lasy liściaste siedlisk mezo- lub eutroficznych, występują na ob-szarze omawianego odcinka doliny Tywy także powszechnie. Podczas badań fitosocjologicznych zidentyfikowano w zbio-rowiskach lasów grądowych łącznie 79 taksonów (średnio 22 w jednym zdjęciu). Grądy występują przeważnie na zboczach pokrywając je na całej wysokości bądź stanowiąc wąską i niewy-raźną strefę między łęgami i buczynami. Dominuje zespół grą-du środkowoeuropejskiego Galio sylvatici-Carpinetum (ryc. 5) z licznymi taksonami charakterystycznymi i wyróżniającymi dla wyższych syntaksonów (grab zwyczajny Carpinus betulus, lipa drobnolistna Tilia cordata, leszczyna pospolita Corylus avella-na, przytulia leśna Galium sylvaticum). Zespół ten wyróżniono przede wszystkim na podstawie licznego występowania w runie Galium sylvaticum i całkowitego braku gwiazdnicy wielkokwia-towej Stellaria holostea. Podobnie jak w łęgach, tak i w grądzie zaznacza się wyraźnie wielowarstwowa budowa zbiorowiska. Główną warstwę drzewostanu tworzą grab Carpinus betulus oraz lipa Tilia cordata. Spory udział miejscami mają także: buk Fagus sylvatica, jawor Acer pseudoplatanus oraz dąb Quercus robur. Te same gatunki budują również niższe warstwy drzewo-stanu. W płatach tego zespołu znajduje się bogate stanowisko chronionego gnieźnika leśnego Neottia nidus-avis oraz przy-laszczki pospolitej Hepatica nobilis. Innym godnym podkreśle-nia walorem tej fitocenozy jest aspekt wiosenny tworzony przezbarwny kobierzec kwitnących geofitów, takich jak: ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, zawilec żółty Anemone ranunculoides, złoć żółta Gagea lutea i kokorycz wątła Corydalis intermedia. Niezwykle interesujący jest płat zboczowego lasu grądowego ja-worowo-lipowego, w którego runie zupełnie brak gatunków cha-rakterystycznych dla grądu, a dominuje w nim skrzyp zimowy Equisetum hyemale. Negatywnym zjawiskiem obserwowanym

35


w tych fitocenozach, jest utrzymujący się od lat duży udział w runie niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora.

Lasy bukowe ze związku Fagion wspólnie z grądami tworzą mozaikę na zboczach doliny Tywy, zajmując przede wszystkim ich górne, mocno eksponowane strefy. Cechuje je przeciętne zróżnicowanie flory; we wszystkich zdjęciach stwierdzono łącz-nie 75 taksonów (średnio 23 gatunki w zdjęciu). Nad Tywą wy-kształcają się dwa zespoły buczyn – żyzna buczyna niżowa typu „pomorskiego” Galio odorati-Fagetum i kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosae-Fagetum. Dla pierwszego zespołu w dolinie Tywy charakterystycznymi taksonami są kostrzewa leśna Festuca al-tissima i perłówka jednokwiatowa Melica uniflora. Dla drugiego natomiast wyróżniającym taksonem jest kosmatka owłosiona Luzula pilosa. Żyzne buczyny są bogatsze florystycznie niż kwa-śne buczyny, a pokrycie warstwy runa oscyluje w granicach 50%. Drzewostan jest rozbudowany piętrowo; oprócz buka

Ryc. 5. Grąd zboczowy w dolinie Tywy (4.V 2004 r.; fot. P. Waloch).Fig. 5. Oak-hornbeam forests Galio-Carpinetum on the slope of the Tywa River valley (4 may 2004; photo by P. Waloch).

36


Fagus sylvatica tworzą go: klon zwyczajny Acer platanoides, grab Carpinus betulus i lipa Tilia cordata. Płaty ubogich (kwa-śnych) buczyn porastają najbardziej strome zbocza badanej do-liny. Są to zazwyczaj lasy czysto bukowe z dominującym głów-nym lub dwoma najwyższymi piętrami drzewostanu, a ubogie florystycznie zacienione runo nie przekracza swym pokryciem10% powierzchni. Oprócz wymienionej wyżej kosmatki, typo-wymi składnikami runa tych lasów są: konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium i konwalia majowa Convallaria majalis. Na szczególne wyróżnienie zasługuje jeden z płatów żyznej bu-czyny, bogatej florystycznie, o zróżnicowanym, wielopiętrowymdrzewostanie w oddziale 80b leśnictwa Wełtyń. W płacie tym, u podnóża zbocza tuż przy bystrym nurcie rzeki, doskonałe miejsce dla swojego bytowania znalazły storczyki – buławnik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium i gnieźnik leśny Neottia nidus-avis.

Bagienne lasy olszowe oraz zarośla wierzbowe występują nad Tywą między miejscowościami Wirówek i Szczawno (ryc. 1). Dolina jest tutaj stosunkowo płaska, a rzekę charakteryzuje muliste i głębokie dno, wolny przepływ oraz bujnie rozwinię-ta roślinność wodna i szuwarowa. Z grupy zbiorowisk leśnych zidentyfikowano ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum, a ze zbiorowisk zaroślowych – łozowisko z panującą wierzbą szarą Salicetum pentandro-cinereae. Ols, wykształcony w jednym du-żym płacie, wyróżnia widoczna struktura kępkowo-dolinkowa. Doliny cechują się dużym zabagnieniem, czasami stagnacją wody, a roślinność tworzą przede wszystkim gatunki szuwa-rowe, takie jak: turzyca błotna Carex acutiformis i brzegowa C. riparia, kosaciec żółty Iris pseudacorus, karbieniec pospolity Lycopus europaeus i porzeczka czarna Ribes nigrum. Wyniesione kępy olch są natomiast miejscem większego zróżnicowania flo-ry, gdyż poza wymienionymi już taksonami spotyka się tu ga-tunki przechodzące z wilgotnych i świeżych lasów. Drzewostan, rzadko dwuwarstwowy, budowany jest przede wszystkim przez olszę czarną Alnus glutinosa. Rozproszone, niewielkie płaty za-rośli z dominującą wierzbą szarą są nad Tywą wyraźnym sta-dium sukcesyjnym pomiędzy wilgotnymi łąkami i szuwarami wielkoturzycowymi a bagiennymi lasami olsowymi, co ma swoje odzwierciedlenie w zróżnicowaniu flory łozowisk. Zagrożeniem

37


dla leśnych i zaroślowych zbiorowisk bagiennych nad Tywą jest postępujące obniżanie się poziomu wody oraz murszenie torfu.

Lasy gospodarcze mają charakter sztucznych drzewo-stanów sosnowych, sosnowo-osikowo-brzozowych oraz robi-niowych. Występują na obrzeżach doliny w środkowej części obszaru badań i zajmują łącznie około 15% jego powierzchni. Są to lasy stosunkowo młode, w większości w II klasie wieku (21–40 lat). Zajmują siedliska właściwe dla pomorskich lasów dębowo-bukowych, buczyn, grądów, a w pewnych przypadkach nawet łęgów. Sąsiedztwo buczyn, grądów oraz łęgów nadrzecz-nych oraz flora zdominowana przez taksony charakterystycznedla tych zbiorowisk, wyraźnie podkreślają niezgodność lasów gospodarczych z siedliskiem.

3.2.2. Roślinność wodna i szuwarowa, ziołorośla nadbrzeżne

Badany odcinek doliny cechuje niewielkie zróżnicowanie ro-ślinności wodnej i szuwarowej. W miejscach zacienionych na odcinku wąwozowym, tam gdzie koryto jest płytkie, dno ka-mieniste, a nurt bystry, nie stwierdzono przedstawicieli florynaczyniowej. Występuje tutaj mech zdrojek Fontinalis antipy-retica rosnący na kamieniach całkowicie lub tylko częściowo zanurzonych w wodzie oraz, dość rzadki w tej części kraju, niezwykle efektowny w słoneczne dni, krwistoczerwony krasno-rost Hildebrandtia rivularis, spotykany na licznych kamieniach w płytkim nurcie rzeki. Na tym samych odcinku Tywy spora-dycznie występuje także roślinność nadbrzeżna w postaci nie-wielkich płatów turzycy błotnej Carex acutiformis, czy też poje-dynczych osobników kosaćca żółtego Iris pseudacorus i żabieńca babki wodnej Alisma plantago-aquatica. Natomiast na odsłonię-tych lub częściowo odsłoniętych od lasu odcinkach rzeki, tam gdzie dolina jest stosunkowo płaska, dno muliste, a nurt głę-boki i spokojny, powszechnie występuje roślinność zanurzona, pływająca i szuwarowa. Starorzecza i niektóre odcinki rzeki po-krywa masowo rzęsa drobna Lemna minor. W nielicznych miej-scach spotyka się rzęśl długoszyjkową Callitriche cophocarpa, rdestnicę drobną Potamogeton pusillus oraz moczarkę kanadyj-ską Elodea canadensis. Zbiorowiska szuwarowe tego odcinka doliny reprezentują związki: Phragmition (szuwary ze strzałką

38


wodną Sagittario-Sparganietum emersi i z jeżogłówką gałęzistą Sparganietum erecti, zespół manny mielec Glycerietum maximae i trzciny pospolitej Phragmitetum australis), Sparganio-Glycerion (zbiorowisko z potocznikiem wąskolistnym Berula erecta) i Magnocaricion (zespoły: kosaćca żółtego Iridetum pseudacori, mozgi trzcinowatej Phalaridetum arundinaceae, turzycy błotnej Caricetum acutiformis, turzycy brzegowej C. ripariae, turzycy prosowej C. paniculatae). Szuwary ze związku Phragmition oraz Sparganio-Glycerion występują zazwyczaj zanurzone w wodzie na całym nurcie rzeki lub tylko przy brzegu. Szuwary wielko-turzycowe Magnocaricion rzadko mają kontakt z otwartym lu-strem wody, pokrywają zwartymi łanami płaską część doliny oddaloną od brzegu rzeki. Często stanowią one łącznik między pasem szuwarów właściwych a zbiorowiskami łąkowymi oraz wypełniają luki między zaroślami wierzbowymi.

Zbiorowiska nitrofilnych ziołorośli i pnączy nadrzecznych występują nad Tywą najczęściej w postaci wąskiego, kilkume-trowego pasa bardzo bujnej roślinności okalającej brzegi rzeki. Skupiają się one w miejscach żyznych, odsłoniętych, często na skraju łęgów czy olsów. Należą do klasy Artemisietea vulgaris, rzędu Convolvuletalia sepium, związku Convolvulion. Fitocenozy te budują głównie wysokie byliny: pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, wierzbow-nica błotna Epilobium palustre i kosmata E. hirsutum, a także gatunki przechodzące ze związków Phragmition i Magnocaricion, w szczególności Phragmites australis. Dodatkowo zbiorowiska te przerośnięte są obficie przez pnącza oraz gatunki pokła-dające się tuż przy ziemi, takie jak m.in. kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, przytulia czepna Galium aparine, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea.

3.2.3. Psammofilna murawa

W dolinie Tywy, a właściwie na jej północnym skraju, na krawędzi zbocza, znajduje się jeden izolowany płat murawy na-piaskowej należącej do rzędu Corynephoretalia. Struktura ro-ślinności tej fitocenozy ma charakter kępowy, tworzony przez kostrzewę owczą Festuca ovina i szczotlichę siwą Corynephorus canescens. Piaszczyste podłoże pomiędzy kępami jest po części odsłonięte, po części pokryte porostami, mszakami i drobnymi

39


bylinami. W płacie występują m.in. gatunki chronione – turzy-ca piaskowa Carex arenaria i kocanki piaskowe Helichrysum arenarium. Poważnym zagrożeniem dla tej fitocenozy jest eks-pansja sosny Pinus sylvestris z sąsiadującego z murawą lasu gospodarczego.

4. Inne walory badanego obszaru

Badany fragment doliny Tywy wyróżnia się obecnością wie-lu sędziwych i okazałych drzew. Największe ich skupienie wy-stępuje w grądach oraz buczynach. Tylko na odcinku wąwozo-wym pomiędzy Szczawnem i Żórawkami stwierdzono 32 drzewa należące do 10 gatunków, o wymiarach kwalifikujących je doobjęcia ochroną pomnikową. Najgrubsze z nich to: trzy dęby szypułkowe (obwód na wysokości pierśnicy, tj. 130 cm – 500, 450, 400 cm), cztery buki zwyczajne (400, 350, 350, 350 cm), trzy graby pospolite (260, 240, 220 cm), wierzba biała (420 cm), olsza czarna (280 cm), lipa drobnolistna (330 cm), klon jawor (270 cm), klon pospolity (270 cm). Ponadto wiele innych drzew ma wymiary zbliżone do wymaganych dla pomnika przyrody.

Innymi ważnymi walorami tego obiektu, szczególnie dla lo-kalnej społeczności, są: malowniczy krajobraz (ryc. 6), doskona-łe miejsce plenerowe (malarstwo i fotografia), walory dydaktycz-ne i naukowe oraz możliwość zagospodarowania turystycznego poprzez poprowadzenie szlaków pieszych i rowerowych z wyko-rzystaniem nasypu po nieczynnym torze kolejowym, biegnącym wzdłuż krawędzi doliny. Obecnie pozostałość infrastruktury kolejowej jest rozkradana, a utwardzony nasyp stopniowo zara-sta gąszczem drzew i krzewów.

5. Zagrożenia i ochrona

Dolny odcinek doliny Tywy, tak jak każdy mało przekształ-cony fragment rodzimej przyrody nie objęty ochroną prawną, jest narażony na wiele zagrożeń. Do najważniejszych dla bada-nej doliny należą: 1) budowa urządzeń hydrotechnicznych i regulacja rzeki w celu

dostosowania wielkości przepływu oraz biegu rzeki, m.in. do hodowli ryb;

40


2) melioracje powodujące obniżenie poziomu wody i murszenie torfu;

3) eutrofizacja wody oraz masowe zaśmiecanie doliny;4) gospodarka leśna nie uwzględniająca charakteru siedliska

oraz ekspansja lub protegowanie gatunków obcych ekolo-gicznie (topola osika Populus tremula, sosna zwyczajna Pinus sylvestris – z nasadzeń) i geograficznie (niecierpek drobno-kwiatowy Impatiens parviflora, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, świerk pospolity Picea abies – z nasadzeń).

5) mała świadomość społeczna i nieznajomość obowiązujące-go prawa dotyczącego ochrony przyrody (np. pozyskiwanie niektórych gatunków chronionych – wielokrotnie obserwo-wano zrywanie kwiatów i wykopywanie cebulek śnieżyczki

Ryc. 6. Malowniczy krajobraz Tywy meandrującej pośród stromych zboczy (10.VII 2004 r.; fot. P. Waloch).Fig. 6. Scenic landscape the Tywa River meandering in steep sloped valley (10 July 2004; photo by P. Waloch).

41


przebiśnieg, w efekcie czego populacja śnieżyczki stale się zmniejsza).

Powyższe zagrożenia w większości dotyczą tylko niewielkich fragmentów opisywanego obszaru i nie należy przeceniać ich wpływu na stan walorów doliny. Niemniej zjawiska takie, jak wprowadzanie zanieczyszczeń czy też fragmentacja rzeki po-przez urządzenia hydrotechniczne lub budowę stawów rybnych odbijają się negatywnie na całym ekosystemie rzeki. Regulacja Tywy w miejscowości Żurawki spowodowała, że na pewnym od-cinku rzeki starym korytem płynie tylko śladowa ilość wody, co szczególnie widoczne jest w suchych miesiącach letnich. Liczne zapory (Wirówek, Szczawno, Żórawki) stanowią ponadto barie-ry uniemożliwiające migracje ryb. Zmiany będące skutkiem tej regulacji mogły być przyczyną wycofania się zimorodka z tego obszaru, którego często obserwowano jeszcze w latach 2003––2004 (Waloch 2004), a od 2005 roku nie zauważono żadnego osobnika.

Biorąc pod uwagę wykazane walory badanego odcinka doli-ny Tywy i potrzebę ich ochrony przed powyższymi zagrożenia-mi, proponuje się objęcie wąwozowego odcinka doliny ochro-ną jako rezerwat florystyczno-leśny „Jar Tywy” (ryc. 1). Wynikiprzeprowadzonych badań potwierdziły słuszność wcześniejszej propozycji utworzenia rezerwatu przedstawionej w 1997 roku przez autorów inwentaryzacji flory i roślinności gminy Gryfino(Jasnowska i in. 1997). Dla utworzenia rezerwatu sprzyjają-cą okolicznością jest fakt, że w większości są to lasy ochronne położone na stromych zboczach i terasie zalewowej, a obiekt niemal w całości należy do Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Gryfino).

Należy podkreślić, że dolina dolnej Tywy jest ważnym koryta-rzem ekologicznym pomiędzy parkiem Krajobrazowym „Dolina Dolnej Odry” a Ostoją Ptasią Natura 2000 „Jeziora Wełtyńskie” (Friedrich, Waloch 2006), dlatego warto czynić starania o utworzenie na całej długości rzeki Obszaru Chronionego Krajobrazu. Należy wspomnieć, że opisany odcinek doliny Tywy został włączony w 2004 roku do proponowanej listy obszarów siedliskowych Natura 2000 (Shadow list – „Dolina Tywy i Dziczy Las”, pltmp215).

42


SUMMARY

Friedrich S., Waloch P. The Tywa River valley – an important site of the Western Pomerania nature (NW Poland)Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 24–44, 2008.

The River Tywa has its source near Trzcińsko-Zdrój and is the right tributary of the eastern branch of the Odra River – the Regalica. The area of investigations included the part of the River Tywa valley between Wirówek and Żórawki near Gryfino. This area stands out uncommonnatural advantages like numerous rare and protected plant species, well developed plant associations, many old and imposing trees, scenic landscape of “the mountain valley”, clear water and the rapid current of the river. Investigated part of the Tywa River valley is rather flat atthe beginning but near Szczawno and Żórawki the valley looks like a gorge (Fig. 1).

Within the research area 241 species of vascular plants were found. Among them predominating group of species were indigenous taxa of spontaneophytes (over 90%). According to Raunkiaer’s life forms predominated hemicryptophytes (46.7%). In the flora of the researcharea 28 species are protected by law, threatened, and rare in Poland or in the Western Pomerania (Tab. 1). Each of these species has a few sites and their rich populations seem to be safe. The most valuable plant species are: Cephalanthera damasonium, Neottia nidus-avis, Corydalis intermedia, Actaea spicata, Viola mirabilis.

Within the surveyed part of the River Tywa valley dominate forest associations occurring in zonal arrangement, among them fertile deciduous forests from Querco-Fagetea class. These forests are probably of natural origin. They stand out by significant participationof old forest indicator species as well as the conformity of a real vegetation to the potential one. Over 50% of the investigated area constitute protected natural habitats of the Natura 2000 network, like: beech forests Luzulo-Fagetum and Galio-Fagetum, oak-hornbeam forests Galio-Carpinetum, alluvial forests Alnion incanae, hydrophilous tall herb communities by the river-side Convolvulion.

These advantages make described area extraordinarily interesting and important to the Western Pomerania nature. Described part of the valley was proposed to protection as the Natura 2000 Special Area of Conservation called the “Dolina Tywy i Dziczy Las” (code pltmp 215, the

43


“Shadow list”) and beside that as the “Jar Tywy” floristic-forest reserve(Fig. 1). The whole River Tywa valley was proposed to protection as the Area of Protected Landscape.

PIŚMIENNICTWO

Borówka R. 2002. Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna In Plus,Szczecin.

Dyrektywa 1992. Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.

Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Sorus, Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Poznań – Kraków.

Friedrich S., Waloch P. 2006. Dolina Dolnej Tywy – korytarz ekologiczny pomiędzy Parkiem Krajobrazowym „Dolina Dolnej Odry” a Ostoją Ptasią Natura 2000 „Jeziora Wełtyńskie”. Mat. konf. „Ochrona przyrody w parkach krajobrazowych”, Barzkowice.

IGPZ 1995. Potencjalna roślinność naturalna Polski – mapa przeglądowa 1:300 000, Arkusz 6. Instytut Geografii iPrzestrzennegoZagospodarowania, Warszawa.

Jasnowska J., Friedrich S., Kowalski W., Markowski. 1997. Inwentaryzacja flory i roślinności gminy Gryfino. Opracowanie autorskie na prawach rękopisu, Szczecin.

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Roślin – paprotniki i rośliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.

Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Kujawa-Pawlaczyk J. 2001. Rośliny cenne dla Pomorza Zachodniego.

W: Klub Przyrodników – Poradniki – Checklista flory PomorzaZachodniego wraz ze statusem gatunków wg różnych Czerwonych List (http:www.lkp.org.pl).

Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H. 2006. Rośliny chronione. Multico, Warszawa.

Operat 1995. Operat glebowo-siedliskowy – zestawienie tabelaryczne. Obręb Gryfino. Zakład – Prace Gleboznawczo-Siedliskowe, Szczecinek.

44


POPM 1964. Mapa klasyfikacyjna gleb, 1:5000, Wieś Żórawki, (31/3/7/64). Poznańskie Okręgowe Przedsiębiorstwo Miernicze, Wydz. w Szczecinie.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168 (2004), poz. 1764.

Rozporządzenie 2005. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000. Dz. U. Nr 94 (2005), poz. 795.

Waloch P. 2004. Florystyczna i fitocenotyczna charakterystyka dolnego odcinka doliny Tywy oraz waloryzacja przyrodnicza i koncepcja ochrony. Praca magisterska, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody AR Szczecin.

WBGUR 1969. Mapa glebowo-rolnicza, 1:5 000, Żórawie, Ark. 1(1). Wojewódzkie Biuro Geod. i U. R. w Szczecinie.

Ziarnek K. 2002. Dynamika flory roślin naczyniowych Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Rozprawa doktorska, UAM Poznań.

Żukowski W., Jackowiak B. (red.). 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.


45

Potrzeba aktywnej ochrony siedlisk na przykładzie rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki” w województwie zachodniopomorskim

JANINA JASNOWSKA*, MARIOLA WRÓBEL*, SYLWIA JURZYK**

* Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza71–434 Szczecin, ul. Słowackiego 17e-mail: [email protected]

** Katedra Dendrologii i Kształtowania Terenów ZieleniAkademia Rolnicza71–424 Szczecin, ul. Janosika 8e-mail: [email protected]

Wstęp

Rezerwat przyrody „Białodrzew Kopicki” został w momencie powoływania objęty ochroną ścisłą, czyli niedopuszczającą in-terwencji człowieka w spontanicznie przebiegające procesy roz-wojowe. Ta forma ochrony o charakterze biernym stosowana była od dawna w rezerwatach, jako najlepszy sposób na zapew-nienie naturalnego rozwoju chronionych biocenoz. Była to me-toda rzeczywiście słuszna w odniesieniu do leśnych zbiorowisk klimaksowych, stanowiących końcowe i trwałe ogniwo sukcesji roślinności. Najczęściej jednak w rezerwatach występują tak-że inne zbiorowiska, w różnych fazach rozwoju. W nieleśnych zbiorowiskach otwartych trzeba utrzymywać określone stadium sukcesji, by zachować walory, dla których zostały one objęte ochroną rezerwatową. Są też i inne przypadki, gdzie ochrona bierna może być niewłaściwa.

Przykładem niekorzystnych skutków ochrony biernej są zmiany w lądowo-wodnej części rezerwatu „Białodrzew Kopicki” nad Zalewem Szczecińskim. W wyniku samorzutnie zachodzą-

46

J. Jasnowska i in.

cych przemian zarówno w szacie roślinnej, jak i warunkach siedliskowych, z biegiem lat zanikły niektóre cenne fitocenozy.Opisując ten przypadek proponujemy zabiegi ochrony czynnej, która może przywrócić w tym obiekcie utracone walory przy-rodnicze.

Opis rezerwatu

Łęg wierzbowo-topolowy z topolą białą Populus alba L. przy Zatoce Kopickiej został rozpoznany i scharakteryzowa-ny w ramach badań ekologicznych strefy brzegowej Zalewu Szczecińskiego (Jasnowski i in. 1977). Zaproponowano wtedy utworzenie rezerwatu przyrody, by chronić zarówno rzadkie na terenie kraju zbiorowisko roślinne, jak i całe specyficzne siedli-sko. Dokumentację projektową wykonała Jasnowska (1983) dla Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie. W 1985 r. został utworzony rezerwat „Białodrzew Kopicki” o łącznej powierzchni 10,5 ha (N 53°42,132’, E 14°32,371’; gmina Stepnica, powiat goleniowski, obecne województwo zachodniopomorskie; Rozporządzenie 1985). Zarządzającym strefą brzegową Zalewu Szczecińskiego, a w tym i rezerwatem, jest Urząd Morski w Szczecinie. Rezerwat obejmował terasę mineralną o pow. 2,5 ha oraz litoral Mielizny Kopickiej o pow. 8 ha. Celem ochrony w rezerwacie było zacho-wanie aluwialnej terasy Zatoki Kopickiej z roślinnością wodną i szuwarową w strefie litoralu oraz zaroślami i fragmentem lasułęgowego w części lądowej. W roku 2005 skorygowano przebieg granic oraz uściślono udział powierzchni lądowej rezerwatu na terasie mineralnej (1,57 ha) i powierzchni wodnej (8,93 ha) oraz określono jako przedmiot ochrony brzeg Zalewu Szczecińskiego w formie piaszczystego klifu, ze względu na jego wyjątkowy charakter geologiczny (Rozporządzenie 2005c). Jest to rodzaj rezerwatu lądowo-wodny, typ – różnych ekosystemów, podtyp – mozaika różnych ekosystemów (Rozporządzenie 2005a).

Utworzenie rezerwatu miało na celu utrzymanie w krajobra-zie naturalnej enklawy leśnej na brzegu Zalewu Szczecińskiego oraz zbiorowisk terasy zalewowej i wód przybrzeżnych. Bardzo charakterystyczny był tu strefowy układ roślinności, w zależno-ści od zasięgu oddziaływania wód Zalewu: 1) podwodne zbioro-wiska makrohydrofitów (Potamion i Nymphaeion) oraz szuwary

47

Aktywna ochrona siedlisk w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”

wodne i błotne (Phragmition); 2) nadbrzeżne pionierskie ziołoro-śla lepiężnika kutnerowatego Petasites spurius oraz nadwodne i welonowe ziołorośla kielisznika zaroślowego (Convolvuletalia sepium); 3) zalewiskowe wierzbińce i łęgi (Salicion albae) (ryc. 1). Drzewostan z dominacją topoli białej Populus alba i domiesz-ką wierzb występował w siedlisku łęgowym, kształtowanym po-dobnie jak w dolinach rzecznych przez okresowo wysokie stany wód zalewowych, pozostawiających dużo szczątków organicz-nych – bogatego źródła azotu. Wyjątkowe walory krajobrazowe, jakie nadają srebrzące się w słońcu liście topoli białej na tle rozległych wód Zalewu, wyeksponowano w nazwie rezerwatu – „białodrzew”, nawiązując do jej nazwy gatunkowej.

Rezerwat ma istotne znaczenie w krajowym systemie ochro-ny przyrody, gdyż w Polsce nadwodne łęgi topolowe występują jedynie w małych fragmentach lub zachowały się tylko jako po-jedyncze drzewa topoli wśród pastwisk na nadbrzeżnych tera-sach. Zawsze były to bowiem żyzne siedliska od dawien dawna przekształcane na użytki rolne, łąkowe i pastwiskowe. Rezerwat leży na terenie Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 na granicy dwóch ostoi ptasich: „Zalew Szczeciński” (PLB 320009) i „Łąki Skoszewskie” (PLB 320007) oraz na specjalnym obsza-rze ochrony „Ujście Odry i Zalew Szczeciński” (PLH 320018). Siedlisko występujące w rezerwacie to wymienione w Załączniku 1 Dyrektywy Siedliskowej – lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe (91EO). Łęg topoli białej Populetum albae reprezen-tuje siedliska łęgów wierzbowo-topolowych Salici-Populetum chronione na mocy rozporządzeń Ministra Środowiska doty-czących określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlega-jących ochronie (Rozporządzenie 2001) oraz typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagają-cych ochrony w formie wyznaczenia obszarów NATURA 2000 (Rozporządzenie 2005b).

Czynniki abiotyczne kształtujące warunki siedliskowe w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”

Wschodni brzeg Zalewu Szczecińskiego tylko w okolicy Kopic i pobliskiego Czarnocina ma charakter mineralnego klifu. Dalej, zarówno po stronie południowej, jak i po północnej, do same-

48

J. Jasnowska i in.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14

010

0m

15 16

GrzybnicaW

olin

Wys

pa

24°

16°

50°

54°

49


go brzegu dochodzą zmeliorowane złoża torfowe typu niskiego, tylko nieznacznie wyniesione ponad poziom wód w Zalewie. Są one zabezpieczone wałem przed zalewaniem. Wybrzeże mine-ralne koło Kopic, o wysokości względnej 5–10 m, utworzone zo-stało przez starą ławicę wydmową o nazwie Wydma Krzewina, uformowaną na początku holocenu z piasków rzecznych prze-noszonych przez wiatr. Wschodni brzeg Zalewu stanowi stronę nawietrzną oddziaływania fal na linię brzegową. W kontakcie z wodami Zalewu na niedługim odcinku piaszczystej wydmy wy-kształcił się pod wpływem uderzeń fal sztormowych brzeg klifo-wy. Jednak w północnej części rezerwatu brzeg został zabezpie-czony przez Urząd Morski kamieniami łagodzącymi uderzenia fal, a dalej, już poza rezerwatem, betonowym falochronem.

Klif, stanowiący nad Zalewem Szczecińskim pewną osobli-wość geologiczną, ma na jego wschodnich brzegach około 2 km długości i wysokość względną do 2,5 m. Ten specyficzny rodzajbrzegu ze zboczem martwego klifu na zapleczu i terasą pokrytą utworami torfowo-bagiennymi u podnóża klifu nie występuje nad otwartym morzem i jak dotąd nie był uwzględniany w ist-niejących klasyfikacjach brzegów (Musielak, Wochna 2007).Jest to obecnie klif martwy, gdyż ograniczone zostało abrazyjne oddziaływanie fal. Przed nim rozciąga się „Mielizna Kopicka” – litoral o charakterze ławicy przybrzeżnej, uformowany z piasków osadzanych przez prądy podwodne. Jest to płycizna

Ryc. 1. Siedliska przyrodnicze w rezerwacie „Białodrzew Kopicki”: 1 – roślinność podwodna, 2 – samosiew topoli białej, 3 – wodny szuwar trzcinowy, 4 – lądowy szuwar trzcinowy, 5 – ziołorośla nitrofilne, 6 – zarośla bzu czarnego, 7 – murawy zalewowe, 8 – wierzbiniec, 9 – łęg topoli białej, 10 – litoral piaszczysty, 11 – łąki i pastwiska, 12 – umocnienia brzegowe, 13 – strefa kidziny, 14 – powały drzew, 15 – granice rezerwatu, 16 – drogi polne.Fig. 1. Natural habitats in the „Białodrzew Kopicki” nature reserve: 1 – aquatic vegetation, 2 – self-seeding of Populus alba, 3 – aquatic reedy rush, 4 – terrestrial reedy rush, 5 – nitrophilous herbs, 6 – Sambucus nigra brushwood, 7 – floodland grasses, 8 – osier hope, 9 –P. alba riverside carr, 10 – sandy littoral, 11 – meadows and pastures, 12 – flood defences, 13 – foreshore, 14 – wind-felled trees, 15 – bordersof the nature reserve, 16 – pathways.

50

J. Jasnowska i in.

o głębokości 0,5–0,8 m, która sięga w głąb Zalewu na odległość 400–2500 m. W litoralu, stanowiącym biotop dla roślinności podwodnej i szuwarowej, zachodzą nieprzerwanie ruchy wód, zwłaszcza przy brzegu w strefie kipieli plażowej. Niska terasa– piaszczysta plaża w zasięgu falowania wód to strefa kidziny, czyli miejsce gromadzenia szczątków wyrzucanych na brzeg. Powyżej, ponad tą linią, znajduje się pas w zasięgu wysokich fal sztormowych. To strefa abrazyjnego oddziaływania wód, które spowodowały utworzenie brzegu klifowego.

Charakterystyka fitosocjologiczna roślinności rezerwatu

Poniżej opisano zespoły roślinne wyróżnione na podsta-wie badań przeprowadzonych w 2005 r. (klasyfikacja wgMatuszkiewcza 2001).

Łęg topolowy z topolą białą Populetum albae Br.-Bl. Dominującym gatunkiem drzewostanu jest topola biała Populus alba. W domieszce występują typowe gatunki lasów łęgowych: wierzba krucha Salix fragilis, olsza czarna Alnus glutinosa, to-pola osika Populus tremula i brzoza brodawkowata Betula pen-dula. Okazałe ponad 100-letnie topole i wierzby, których pnie na wysokości 1,3 m osiągają średnice do 1,5 m, są już u kresu życia – w słabej kondycji, łamane silnymi wiatrami sztormowy-mi giną ze starości (ryc. 2). Tak działo się i dawniej. Gdy two-rzono rezerwat, wzdłuż linii brzegowej leżały połamane konary, a także wykroty starych drzew wyrwanych z korzeniami. Mimo to zbiorowisko miało i ma zapewnioną trwałość dzięki obfite-mu podrostowi, jaki występował w przeszłości i równie bujnie rozwija się obecnie. Jest to przede wszystkim samosiew topoli białej zasiedlający nowe powierzchnie. W warstwie krzewów ga-tunkiem wyróżniającym jest trzmielina europejska Euonymus europaea i porzeczka czerwona Ribes spicatum, zaś z roślin zielnych chmiel Humulus lupulus, który oplata drzewa i krzewy oraz kielisznik Calystegia sepium wijący się wokół roślin szu-warowych. Nie potwierdzono obecności dwóch chronionych ga-tunków, które występowały w czasie, gdy rezerwat był projekto-wany w 1983 r. – ściśle chronionego wiciokrzewu pomorskiego Lonicera periclymenum oraz objętej ochroną częściową porzecz-ki czarnej Ribes nigrum. Gatunkiem obcym, inwazyjnym, który

51


pojawił się w łęgu i zaroślach jest niecierpek pospolity Impatiens parviflora. Na podkreślenie zasługuje liczny udział pospolitych gatunków wysokich ziół nitrofilnych, jak pokrzywa zwyczajnaUrtica dioica, podagrycznik Aegopodium podagraria, przytulia czepna Galium aparine i inne.

Zarośla wierzbowe Salicetum triandro-viminalis Lohm. 1952. Zarośla z wierzbą wiciową Salix viminalis występu-ją razem z luźnym drzewostanem wierzby białej Salix alba, w bliskim kontakcie z łęgiem topolowym. Są to pokrewne zbio-rowiska ze związku Salicion albae o wspólnych gatunkach cha-rakterystycznych wyższych jednostek syntaksonomicznych. Gatunkiem objętym ścisłą ochroną prawną jest występujący w zaroślach arcydzięgiel nadbrzeżny Angelica archangelica ssp. litoralis (Rozporządzenie 2004).

Ryc. 2. Widok rezerwatu „Białodrzew Kopicki” od strony Zalewu Szczecińskiego – powalone drzewa topoli białej (8.VII 2005 r.).Fig. 2. The view of the „Białodrzew Kopicki” reserve from the Szczecin Lagoon side – wind-felled Populus alba trees on the shore (8 July 2005).

52

J. Jasnowska i in.

Nitrofilne zarośla dzikiego bzu czarnego Sambucetum ni-grae Oberd. 1973. Bezleśną powierzchnię w sąsiedztwie łęgu topolowego zajmuje nitrofilne krzewiasto-ziołoroślowe zbio-rowisko Sambucetum nigrae ze znacznym udziałem dzikiego bzu czarnego Sambucus nigra. Wśród roślin zielnych – pnącza chmielu i przestępu białego Bryonia alba. Zespół cechuje udział gatunków siedlisk bardzo żyznych, zasobnych w azot i wilgot-nych. Zbiorowiska takie Matuszkiewicz (2001) uznaje za sta-dium regeneracji lasów łęgowych. Potwierdza to potencjalny, a nie tylko rzeczywisty łęgowy charakter zbiorowiska z biało-drzewem. Można oczekiwać, że w wyniku sukcesji z czasem i na to miejsce powróci łęg topolowy.

Roślinność murawowa strefy zalewowej Polygono-Bidentetum (Koch 1926) Lohm. 1950. Otwarte niedu-że fragmenty niskiego brzegu, schodzącego do wody Zalewu w pobliżu martwego klifu, stanowią odsłonięte piaszczyste po-wierzchnie, na których rośnie w pojedynczych egzemplarzach lepiężnik kutnerowaty Petasites spurius, gatunek zagrożony na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce (Żukowski, Jackowiak 1995), który niegdyś masowo występował na piaszczystej plaży. W części północnej rezerwatu, gdzie brzeg jest umocniony ka-mieniami, bez strefy szuwarów, występuje niska murawa z ele-mentami zbiorowisk uczepów ze związku Bidention tripartiti, do którego należą umiarkowanie nitrofilne zbiorowiska terofitów,występujące na okresowo zalewanych brzegach śródlądowych zbiorników wodnych. Najczęściej spotykane gatunki to: uczep trójlistkowy Bidens tripartitus, rdest ostrogorzki, łagodny i ko-lankowy Polygonum hydropiper, P. mite, P. lapathifolium, szczaw nadmorski i skupiony Rumex maritimus, R. conglomeratus, ło-boda oszczepowata Atriplex prostrata, sit członowany Juncus articulatus, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera oraz młodo-ciane okazy arcydzięgla nadbrzeżnego Angelica archangelica ssp. litoralis.

Roślinność wodna i szuwarowa. W żyznych i słabo zaso-lonych wodach Zalewu Szczecińskiego w sposób naturalny rozwijają się eutroficzne zespoły roślinności wodnej i szuwa-rowej. Analiza rozwoju roślinności brzegowej na przestrzeni lat oraz stopień jej stabilności umożliwia ocenę intensywno-ści procesów brzegowych zachodzących w zbiorniku wodnym

53


(Musielak, Wochna 2007). Roślinność podwodna występuje w płytkich (do 0,7 m głębokości) wodach litoralu, poza strefą przybrzeżnych szuwarów, oraz bliżej brzegu w otwartych wo-dach zatoczek między szuwarem trzcinowym. Występuje tu zespół rdestnicowy Potametum perfoliati Koch 1926 z dominu-jącym udziałem rdestnicy przeszytej Potamogeton perfoliatus. W rozproszeniu spotyka się punktowo kadłubowe fitocenozyNupharo-Nymphaeetum albae Tomasz. 1977 i Myriophylletum spicati Soe 1927. Odnotowano pojedyncze stanowiska gatun-ków objętych częściową ochroną, do których należą grzybie-nie białe Nymphaea alba i grążel żółty Nuphar lutea, w prze-szłości tworzące własny zespół na znacznych powierzchniach. Gatunkiem dominującym wśród roślinności porastającej brzegi Zalewu Szczecińskiego jest obecnie trzcina pospolita Phragmites australis. Pas szuwaru trzcinowego wyraźnie zwęża się lub za-nika w miejscach nasilenia procesów erozyjnych lub intensyw-nej działalności antropogenicznej (Musielak, Wochna 2007). Strefę przybrzeżną Zatoki Kopickiej, na całej prawie długości rezerwatu, także opanowały w minionym 20-letnim okresie szu-wary trzcinowe Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 – szuwar wodny w wodach Zatoki i szuwar błotny w czę-ści lądowej. Poza trzciną nie spotyka się w nim takich gatun-ków, jak strzałka wodna Sagittaria sagittifolia, czy sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, które w przeszłości two-rzyły tu własne fitocenozy. Należy podkreślić, że z wyjątkiemfragmentów wybrzeża klifowego wzdłuż całego brzegu Zalewu Szczecińskiego w płytkich wodach ciągną się trzcinowiska. Gdy rezerwat był tworzony, szuwary nie występowały na tym odcin-ku, a fale swobodnie uderzały o piaszczystą plażę i formowały brzeg klifowy. W utrzymywaniu się takiego stanu pewną rolę odgrywało korzystanie z plaży i kąpieliska przez mieszkańców wsi Kopice. Był to rodzaj koegzystencji człowieka i natury w ra-mach ekstensywnego, rekreacyjnego użytkowania obiektu.

Ocena stanu rezerwatu po 20 latach oraz skutków realizowanej dotychczas ochrony biernej

Obecny stan łęgu topolowego wskazuje z jednej strony na fazę degradacji starodrzewu, co jest związane z naturalnym sta-

54

J. Jasnowska i in.

rzeniem się drzewostanu, a z drugiej strony na jego natural-ne odnawianie się. Trwałość chronionej fitocenozy gwarantujetakże samosiew rozprzestrzeniający się na przyległych otwar-tych powierzchniach w rezerwacie. Można tu śledzić dynamikę przemian rozwojowych zachodzących w płacie łęgu topolowego z topolą białą.

Największe zmiany po utworzeniu rezerwatu nastąpiły w strefie terasy niskiej z powodu wyeliminowania udziału czło-wieka (wcześniej plaża i otwarta przestrzeń wody była użytko-wana jako kąpielisko). Nie było na tym odcinku szuwarów, co umożliwiało łatwy dostęp fal sztormowych powodujących abra-zję brzegu klifowego. Piaszczysta plaża stanowiła siedlisko dla szeroko rozprzestrzenionego zespołu lepiężnika kutnerowate-go, w sąsiedztwie zaś dobrze rozwijały się płaty niskiej murawy strefy zalewowej.

Powołanie rezerwatu wyeliminowało czynnik antropogenicz-ny ze środowiska, co pozwoliło na ożywienie spontanicznych procesów sukcesji. Umocnienie brzegu kamieniami zahamowa-ło procesy stymulowane siłami natury. W rezultacie rozrosły się szuwary zarówno w wodzie, jak i na brzegu, co pociągnęło dalsze skutki, bowiem szuwar wyhamował siłę fal, które nie uderzały już w brzeg klifowy i nie osadzały piasku na plaży. Niesiony piasek osiadał między trzcinami coraz bardziej wypły-cając dno. Szuwary zarosły plażę i całkowicie zasłoniły brzeg klifowy, izolując go od otwartych wód. Obecnie tylko na ma-łych odcinkach falowanie dociera do samego brzegu i tylko tam występują małe płaty muraw zalewowych i kidziny. W wodach Zalewu zwarty wodny szuwar trzcinowy tworzy coraz szerszą, niedostępną strefę litoralną.

Ochrona bierna realizowana w rezerwacie po jego utworze-niu w 1985 r. przyczyniła się do wyparcia przez ekspansywny szuwar trzcinowy szeregu zbiorowisk takich, jak Sagittario-Sparganietum emersi, Scirpetum maritimi, Scirpetum lacustris, Typhetum latifoliae, Typhetum angustifoliae oraz ziołorośli z lepiężnikiem kutnerowatym Petasites spurius. Spowodowało to zmiany linii brzegowej i całkowitą izolację klifu od sztormo-wych fal.

55


Zakres ochrony czynnej w planie ochrony rezerwatu „Białodrzew Kopicki”

Dawniejszy udział człowieka pośrednio kształtującego oma-wiane siedlisko powinien zostać zastąpiony zadaniami określo-nymi w ramach ochrony czynnej, prowadzonej aby przywrócić rezerwatowi utracone walory. Ochrona czynna powinna po-legać na ograniczeniu zasięgu szuwarów trzcinowych – wod-nych i błotnych, przywróceniu otwartych siedlisk zalewowych – piaszczystej plaży i strefy kidziny oraz stworzeniu warunków sprzyjających różnorodności florystycznej. Opracowując planochrony rezerwatu w roku 2005 (Jasnowska i in. 2006) zapla-nowano następujące działania w poszczególnych zbiorowiskach roślinnych:1. Łęg topoli białej – Pozostawienie zbiorowiska bez ingerencji

w naturalne procesy rozwojowe w partii leśnej oraz na po-wierzchniach opanowywanych przez samosiew topoli białej.

2. Szuwary wodne – Usuwanie szuwaru trzcinowego przez wydobywanie trzciny wraz z kłączami na określonych po-wierzchniach w celu poszerzenia zatok dochodzących do brzegu i stworzenie warunków do rozprzestrzenienia się pła-tów roślinności wodnej.

3. Szuwary błotne – Koszenie szuwaru trzcinowego na wyzna-czonych powierzchniach (poza okresem lęgowym ptaków) do wyczerpania zdolności regeneracyjnych trzciny w celu przy-wrócenia siedliska ziołorośli z lepiężnikiem kutnerowatym Petasites spurius. Otwarty dostęp dla fal sztormowych przy-czyni się do utworzenia piaszczystej strefy plażowej.

4. Ziołorośla – Oczyszczenie terenu ze śmieci i zabezpieczenie przed penetracją wędkarzy oraz stały monitoring chronio-nych gatunków roślin i wspomaganie ich konkurencyjności w stosunku do pospolitych elementów flory.Odsłonięcie piaszczystego dna w strefie litoralu Mielizny

Kopickiej poprzez usunięcie na znacznej powierzchni szuwa-rów trzcinowych umożliwi dostęp sztormowych wód do pod-nóża klifu, by podlegał abrazji i stał się znowu klifem żywym. Ten zabieg pozwoli przywrócić spontaniczne procesy w przy-rodzie ożywionej i nieożywionej. Może warto również potrakto-wać człowieka jako element przyrody i zezwolić na korzystanie

56

J. Jasnowska i in.

z plaży i kąpieliska (ale bez żadnych urządzeń technicznych i sprzętu mechanicznego)? Za sprawę dużej wagi uznano również uświadomienie mieszkańcom znaczenia rezerwatu na spotka-niu z mieszkańcami wsi zorganizowanym przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody przy udziale autorów planu ochrony re-zerwatu.

Podsumowanie i wnioski

Podczas rozpoznania terenowego prowadzonego w trak-cie opracowywania planu ochrony dla rezerwatu „Białodrzew Kopicki” (Jasnowska i in. 2006) stwierdzono dużą dynamikę łęgu topoli białej w wyniku przemian związanych z zastępowa-niem starzejącego się starodrzewu przez młody podrost topoli białej. Bierna ochrona drzewostanu topoli białej w rezerwacie zapewnia samorzutne odnawianie się populacji białodrzewu i poszerzanie zajmowanej powierzchni w granicach rezerwa-tu. Ta forma, korzystna w odniesieniu do głównego przedmio-tu ochrony, czyli do łęgu topoli białej, okazała się niewłaściwa w stosunku do roślinności zielnej strefy brzegowej. Spowodowała ekspansję szuwarów trzcinowych zamykających linię brze-gową i klif przed oddziaływaniem otwartych wód Zalewu Szczecińskiego. Całkowicie wyeliminowany został ze środowi-ska czynnik antropogeniczny (wiejskie kąpielisko), ogranicza-jący ekspansję trzciny. W rezultacie znikła plaża, zmalała po-wierzchnia roślinności zalewowej, zanikły niektóre fitocenozyi gatunki roślin, ustały procesy abrazyjne, które kształtowały aktywny klif w okolicy Kopic.

Wprowadzenie zabiegów czynnej ochrony polegających na wykaszaniu i usuwaniu szuwaru trzcinowego w strefie litoraluożywi linię brzegową w rezerwacie przez przywrócenie oddziały-wania wód Zalewu Szczecińskiego na klifowy brzeg mineralny i stworzy warunki dla większej różnorodności biologicznej, jaka była tu w przeszłości.

57


SUMMARY

Jasnowska J., Wróbel M., Jurzyk S. The necessity of active protection of habitats for the example of „Białodrzew Kopicki” nature reserve in Western Pomerania voivodeship (NW Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 45–58, 2008.

During the research on a protection plan for the “Białodrzew Kopicki” nature reserve (53°42.132’ N, 14°32.371’ E, Szczecin Lagoon, Western Pomerania) there was stated dynamic condition of Populus alba L. riverside carr as a result of changes connected with timber forest natural agening and degeneration processes as well as young white poplar brushwood succession. Conservation of the white poplar tree stand in the nature reserve provides spontaneous restocking of the Populus alba population and its widespreading within the area of the nature reserve. This form of nature conservation was profitable forthe main object of conservation – the white poplar riverside carr but improper for riparian herbaceous vegetation. It caused the expansion of reeds which cut the shore line and the cliff off the influence ofwave action. As a consequence the flooded areas were significantlyreduced, some phytocenoses (Sagittario-Sparganietum emersi, Scirpetum maritimi, Scirpetum lacustris, Typhetum latifoliae, Typhetum angustifoliae, Petasites spurius community) and valuable plant species disappeared. Introducing the nature protection measurements in the nature reserve relay on cutting and removing the reed bed in a litoral zone, revitalization the shore line by restoration the impact of waves on cliffed mineral shore will create proper habitat conditions for higher biological diversity, as it was observed in the past.

PIŚMIENNICTWO

Jasnowska J. 1983. Rezerwat przyrody „Białodrzew nad Zalewem Szczecińskim” – Dokumentacja przyrodnicza. Urząd Wojewódzki w Szczecinie (mscr).

Jasnowska J., Wróbel M., Jurzyk S. 2006. Plan ochrony rezerwatu „Białodrzew Kopicki”. Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie (mscr).

58

J. Jasnowska i in.

Jasnowski M., Jasnowska J., Ćwikliński E., Markowski S., Kowalski W., Friedrich S., Wołejko T. 1977. Inwentaryzacja ekologiczna strefy brzegowej Zalewu Szczecińskiego na odcinku Stepnica – Wolin. Inst. Morski w Gdańsku (mscr).

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa.

Musielak S., Wochna S. 2007. Typy i rodzaje brzegów Zalewu Szczecińskiego. W: Borówka R.K., Musielak S. (red.). Środowisko przyrodnicze wybrzeży Zatoki Pomorskiej i Zalewu Szczecińskiego. Oficyna In Plus, Szczecin.

Rozporządzenie 1985. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 11.04.1985 r. w sprawie utworzenia rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki”. Monitor Polski nr 7, poz. 60.

Rozporządzenie 2001. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 14.08.2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. Dz. U. nr 92 (2001), poz. 1029.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. nr 168 (2004), poz. 1764.

Rozporządzenie 2005a. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 30.03.2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody. Dz. U. nr 60 (2005), poz. 533.

Rozporządzenie 2005b. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn.16.05.2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów NATURA 2000. Dz. U. nr 94 (2005), poz. 795.

Rozporządzenie 2005c. Rozporządzenie Wojewody Zachodnio-pomorskiego w sprawie aktualizacji granic rezerwatu przyrody „Białodrzew Kopicki”. Dz. Woj. Zach. nr 55, poz.1238.

Żukowski W., Jackowiak B. 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Nr 3: 9–96.


59

Motyle dzienne (Lepidoptera/Rhopalocera) wybranych siedlisk Częstochowy

KRZYSZTOF NOWAK

42-200 Częstochowa, ul. Wygodna 30e-mail: [email protected]

Wstęp

Obszar miasta Częstochowy ma bardzo słabo poznaną faunę motyli. Pierwsze badania dla regionu częstochowskiego prze-prowadzone zostały przez Prüffera (1934), później były konty-nuowane przez Markiewicza (1966), zaś ostatnie długoletnie badania lepidopterofauny okolic Częstochowy przeprowadzone zostały przez Skalskiego (1977, 1992). Wszystkie dotychczas przeprowadzone badania lepidopterofauny dotyczyły jedynie okolic Częstochowy, a nie obszaru miasta, tak więc można uznać moje badania za pierwsze opracowanie tego terenu.

Teren i metody badań

Badaniami terenowymi objęto głównie tereny parków, ziele-ni miejskiej, muraw łąkowych i zalesień na obrzeżach miasta, które cechuje bogaty skład gatunkowy roślin żywicielskich dla motyli. Powierzchnie badawcze wyznaczono w dwóch strefach: podmiejskiej (powierzchnie 1–16) i miejskiej (17–22; ryc. 1, tab. 1). Obserwacje i odłowy prowadzono na całych powierzchniach badawczych od początku lipca do połowy września 2006, trzy-krotnie na każdej z 22 wyznaczonych powierzchni, w odstępach dwutygodniowych, ograniczając się tylko do postaci dorosłych motyli. Jedynie wyniki badań z okolic Cegielni Gnaszyn (pow. 15) oparte są o dwuletnie badania i obserwacje tego miejsca (lata 2005 i 2006). Na każdej z badanych powierzchni prowa-dzono dokumentację fotograficzną oraz sporządzono listę do-minujących gatunków roślin, ze szczególnym uwzględnieniem

60

K. Nowak

gatunków roślin żywicielskich. W oparciu o zebrane wyniki do-konano analizy ekologicznej, chorologicznej oraz pokarmowej występujących gatunków motyli dziennych. Nazwy gatunkowe (polskie i łacińskie) oraz układ systematyczny motyli przyję-to za Buszko (1998). Zebrany materiał został zdeponowany w zbiorach Zakładu Ekologii i Ochrony Środowiska Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie przy ulicy Armii Krajowej 13/15.

Wyniki i dyskusja

Na badanych powierzchniach stwierdzono występowa-nie 58 gatunków motyli dziennych należących do 6 rodzin, w tym 9 nowych dla Częstochowy, co stanowi 35,6% krajowej

Ryc. 1. Położenie stanowisk badawczych na obszarze Częstochowy w układzie UTM (objaśnienia symboli w tabeli 1).Fig. 1. Location of sampling sites within the suburban (sites 1–16) and urban area (17–22) of Częstochowa in UTM grid (for explanations see Table 1).

61

Motyle dzienne wybranych siedlisk Częstochowy

entomofauny Rhopalocera (20 gatunków Lycaenidae, 16 gat. Nymphalidae, po 8 gat. Pieridae i Satyridae, 5 gat. Hesperidae oraz 1 gat. Papilionidae) (tab. 2). Odnotowanie 9 nowych dla Częstochowy gatunków może wynikać z faktu, iż wcześniejsze badania lepidopterofauny dotyczyły głównie terenów przylega-jących do obszaru miasta, ponadto nie miały one charakteru kompleksowego.

Wśród odłowionych gatunków rzadkich i bardzo rzadkich są gatunki z Polskiej Czerwonej Listy (Buszko, Nowacki 2002): Papilio machaon, Apatura ilia, A. iris, Lycaena dispar – zaliczane do kategorii gatunków najmniejszej troski (LC), Polyommatus bellargus – gatunek narażony (VU) oraz Euphydryas maturna – gatunek bliski zagrożenia (NT), a ponadto z Czerwonej Listy motyli dziennych Górnego Śląska (Buszko 1998): Cupido argia-des – gatunek krytycznie zagrożony (CR). Z gatunków rzadkich na obszarze byłego województwa częstochowskiego odnoto-wano występowanie Lycaena virgaureae, L. alciphron, L. hip-pothoe, Polyommatus dorylas, P. daphnis, Quercusia quercus, Euphydryas maturna, Hyponephele lycaon, Carcharodus alceae oraz gatunki stosunkowo rzadkie w Polsce, które nie są umiesz-czone w Czerwonej Księdze ani na Czerwonej Liście: Pontia da-plidice, Leptidea sinapsis, Cupido minimus i Nymphalis antiopa (Buszko 1998).

Największe bogactwo gatunkowe lepidopterofauny wykazują tereny wokół Cegielni Gnaszyn (pow. 15), na których odłowio-no łącznie 31 gatunków motyli. Bogaty skład gatunkowy lepi-dopterofauny tej powierzchni może wynikać z faktu, iż tereny te podlegają w mniejszym stopniu antropopresji. Ponadto wy-jątkowość tego miejsca związana jest z dużym bogactwem wy-stępujących tam gatunków roślin żywicielskich, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i obfitości ich występowania oraz dość dużej powierzchni tych terenów (24 ha). Najbardziej ubogą powierzchnią okazał się teren Alei Najświętszej Maryi Panny (pow. 17), na którym zaobserwowano jedynie 2 gatun-ki, co prawdopodobnie związane jest z silną antropopresją, a zwłaszcza zanieczyszczeniem powietrza spalinami, oraz ubó-stwem roślin żywicielskich.

Na terenie miasta dominują gatunki murawowe (28 gatun-ków), co związane jest ze znacznym udziałem w zieleni miejskiej

62

K. Nowak

Pow

ierz

chn

ia

Loca

lity

UTM

Bad

any

area

ł S

tudi

ed a

rea

(ha)

Poło

żen

ie

Loca

tion

Bad

ane

sied

liska

S

tudi

ed h

abit

ats

12

34

5

1C

B63

90La

s A

nio

łow

ski

Las

zbliż

ony

do g

rądu

i łę

gu; ł

ąka

trzc

inn

ikow

a Ti

lio-C

arpi

netu

m-l

ike

fore

st; m

eado

w w

ith

C

alam

agro

stis

2C

B63

21G

óry

Kaw

ieLa

s m

iesz

any,

łąka

trz

cin

nik

owa

Mix

ed fo

rest

; mea

dow

wit

h C

alam

agro

stis

3C

B63

40Pa

rk „

Lisi

nie

c”La

s zb

liżon

y do

grą

du i

łęgu

; wilg

otn

a łą

ka; s

zuw

ar t

rzci

now

y ; s

zuw

ar p

ałki

. w

ąsko

listn

ej; s

zuw

ar p

ałki

sze

roko

listn

ej

Tilio

-Car

pine

tum

- an

d flo

odpl

ain

fore

st-

like

woo

dlan

d; w

et m

eado

w, r

eedb

eds;

Ty

phet

um a

ngus

tifol

iae;

Typ

hetu

m la

tifol

iae

4C

B63

24Zł

ota

Gór

aM

ura

wa

kser

oter

mic

zna;

mło

dnik

liśc

iast

y;

zbio

row

isko

roś

linn

ości

ru

dera

lnej

X

erot

her

mic

gra

ssla

nd;

reg

ener

atin

g de

cidu

ous

fore

st; r

ude

ral v

eget

atio

n

Tabe

la 1

. Ch

arak

tery

styk

a ba

dan

ych

pow

ierz

chn

i (po

łoże

nie

pod

ane

na

ryc.

1).

Tabl

e 1.

Ch

arac

teri

stic

stu

died

loca

litie

s (lo

cati

ons

show

ed in

Fig

. 1).

63


5C

B63

4W

apie

nn

ik „

Ada

m”

Łąka

trz

cin

nik

owa;

mło

dnik

liśc

iast

y M

eado

w w

ith

Cal

amag

rost

is; r

egen

erat

ing

deci

duou

s fo

rest

6C

B63

20N

iecz

ynn

e ka

mie

nio

łom

y pr

zy

ul.

Złot

ej

Zdzi

czał

y sa

d; łą

ka; z

aroś

la g

łogu

i ta

rnin

y;

mło

dnik

liśc

iast

y O

ld o

rcha

rd; m

eado

w; h

awth

orn

and

blac

ktho

rn

brus

h; r

egen

erat

ing

deci

duou

s fo

rest

7C

B73

71M

irow

ski P

rzeł

om

War

tyŁą

ka t

rzci

nn

ikow

a; s

zuw

ar t

rzci

now

y;

szu

war

pał

ki. w

ąsko

listn

ej; s

zuw

ar p

ałki

sz

erok

olis

tnej

; zar

ośla

wie

rzbo

we;

grą

d M

eado

w w

ith

Cal

amag

rost

is; r

eedb

eds;

Ty

phet

um a

ngus

tifol

iae ;

Typ

hetu

m la

tifol

iae;

w

illow

th

icke

t; T

ilio-

Car

pine

tum

8C

B72

15G

óra

Oss

ona

Mło

dnik

.; łą

ka t

rzci

nn

ikow

a; m

ura

wa

szcz

otlic

how

a R

egen

erat

ing

woo

dlan

d; m

eado

w w

ith

C

alam

agro

stis

: Spe

rgul

o ve

rnal

is-

Cor

ynep

hore

tum

9C

B72

96Zb

iorn

iki

rete

ncy

jne

wok

ół H

uty

“C

zęst

och

owa”

Szu

war

pał

ki w

ąsko

listn

ej; s

zuw

ar p

ałki

sz

erok

olis

tnej

; zar

ośla

wie

rzbo

we;

łąka

tr

zcin

nik

owa

Typh

etum

ang

ustif

olia

e ; T

yphe

tum

latif

olia

e;

will

ow t

hic

ket;

mea

dow

wit

h C

alam

agro

stis

64

K. Nowak

12

34

5

10C

B62

/ C

B72

20Pr

ojek

tow

any

reze

rwat

„Łą

ki

Błe

szn

ień

skie

”

Torf

owis

ko; z

dzic

zały

sad

B

og, o

ld o

rch

ard

11C

B62

50Łą

ki B

łesz

nie

ńsk

ie

Łąka

trz

cin

nik

owa;

zes

pół w

roty

czu

i by

licy

Mea

dow

wit

h C

alam

agro

stis

; Tan

acet

o-A

rtem

isie

tum

vul

gari

s

12C

B62

5,4

Kol

onia

W

arsz

awsk

a pr

zy

ul.

Kop

aln

ian

ej

Łąka

trz

cin

nik

owa

Mea

dow

wit

h C

alam

agro

stis

13C

B62

96Pr

ojek

tow

any

reze

rwat

„T

rzęś

licow

a Łą

ka”

Łąka

trz

ęślic

owa;

wilg

otn

a łą

ka; s

zuw

ar

trzc

inow

y; s

zuw

ar p

ałki

wąs

kolis

tnej

; sz

uw

ar p

ałki

sze

roko

listn

ej

Mol

inie

tum

med

ioeu

ropa

eum

; wet

mea

dow

; re

edbe

ds; T

yphe

tum

ang

ustif

olia

e;

Typh

etum

latif

olia

e

14C

B63

18Ża

bin

iec,

oko

lice

rzek

i Koc

inki

Szu

war

trz

cin

owy,

łąka

św

ieża

R

eedb

eds;

Arr

hena

ther

etum

ela

tiori

s

15C

B62

/C

B63

24Te

ren

y w

okół

ce

giel

ni G

nas

zyn

Łąka

św

ieża

, szu

war

trz

cin

owy

Arr

hena

ther

etum

ela

tiori

s; R

eedb

eds;

Tab.

1. c

.d.

65


16C

B62

0,05

Gn

aszy

n, n

asyp

od

sta

cji P

KP

Czę

stoc

how

a-G

nas

zyn

do

ul.

Spó

łdzi

elcz

ości

Zbio

row

isko

roś

linn

ości

ru

dera

lnej

po

rast

ając

ej p

rzy

torz

e R

ude

ral v

eget

atio

n a

t ra

ilway

17C

B63

7,5

Ale

je N

ajśw

ięts

zej

Mar

yi P

ann

y Pa

sy z

iele

ni

Str

eet

law

ns

18C

B63

2,2

Ale

ja J

ana

Paw

ła I

IPa

sy z

iele

ni (

w o

si i

wzd

łuż

pobo

czy)

, zie

leń

os

iedl

owa

Law

ns,

tre

es, b

ush

es

19C

B63

6Pa

rk N

aru

tow

icza

Kom

plek

s pa

rkow

y Pu

blic

par

k

20C

B63

3Ja

sna

Gór

a, B

łon

ia

Jasn

ogór

skie

Łąka

M

eado

w

21C

B63

5,4

Park

im.

Sta

nis

ław

a S

tasz

ica

Kom

plek

s pa

rkow

y Pu

blic

par

k

22C

B63

6,4

Park

3-g

o M

aja

Kom

plek

s pa

rkow

y Pu

blic

par

k

66

K. Nowak

Gat

un

ek

Spe

cies

Status zagrożenia Threat category

Gatunki nowe dla Częstochowy Species new for Częstochowa

Analiza chorologiczna Chorologic analysis

Analiza siedliskowa Habitat analysis

Analiza pokarmowa Dietary analysis

PowierzchniaLocality

PCL

CLG

Ś

12

34

56

78

Pier

idae

Pier

is b

rass

icae

(L.)

PM

p1,

4, 6

, 15

P. n

api (

L.)

PM

o1–

22

Tabe

la 2

. Li

sta

gatu

nk ó

w m

otyl

i dz

ien

nyc

h w

ystę

pują

cych

na

tere

nie

mia

sta

Czę

stoc

how

y (P

CL

– Po

lska

C

zerw

ona

List

a, B

usz

ko, N

owac

ki 2

002;

CLG

Ś –

Cze

rwon

a Li

sta

Mot

yli D

zien

nyc

h G

órn

ego

Ślą

ska,

Bu

szko

19

98;

LC -

gat

un

ek n

ajm

nie

jsze

j tro

ski,

VU

- n

araż

ony,

NT

– bl

iski

zag

roże

nia

, C

R –

kry

tycz

nie

zag

rożo

ny,

r

– ga

tun

ek r

zadk

ie;

P –

gatu

nek

pal

eark

tycz

ny,

H –

hol

arkt

yczn

y, E

A –

eu

roaz

jaty

cki,

E –

eu

rope

jski

; M

–g

atu

nek

mu

raw

owy,

L –

leśn

y, W

–n

adw

odn

y; m

–m

onof

ag, o

–ol

igof

ag, p

– p

olifa

g).

Tabl

e 2.

Ch

eckl

ist

of b

utt

erfli

es(R

hop

aloc

era)

reco

rded

wit

hin

the

area

ofC

z ęst

och

owa

(PC

L –

Polis

h R

ed

List

, B

usz

ko,

Now

acki

200

2; C

LGŚ

– R

ed L

ist

of U

pper

Sile

sian

Rh

opal

ocer

a, B

usz

ko 1

998;

LC

- l

east

co

nce

rn,

VU

- v

uln

erab

le,

NT

– n

ear

thre

aten

ed,

CR

–cr

itic

ally

en

dan

gere

d, r

– r

are;

P –

Pal

earc

tic,

H

– H

olar

ctic

, E

A –

Eu

rasi

an,

E –

Eu

rope

an;

M –

gras

slan

d sp

ecie

s, L

– f

ores

t sp

ecie

s, W

–lim

icol

ine

spec

ies;

m

– m

onop

hag

ous,

o –

olig

oph

agou

s, p

– p

olip

hag

ous)

.

67


P. r

apae

(L.)

PM

p1–

16, 1

8–22

Pont

ia d

aplid

ice

(L.)

PM

p4–

6, 1

5A

ntho

char

is c

arda

min

es (L

.)E

AM

o15

Gon

epte

ryx

rham

ni (L

.)P

Mo

1–9,

14–

16, 1

8, 1

9Le

ptid

ea s

inap

sis

(L.)

EA

Mo

5–8,

15,

16

Col

ias

hyal

e (L

.)E

AM

o4,

10,

15

Papi

lion

idae

Papi

lio m

acha

on (L

.)LC

HM

o4–

8, 1

4–16

Lyca

enid

aeLy

caen

a ph

laea

s (L

.)P

Mo

1–8,

14,

15

L. d

ispa

r (H

aw.)

LCr

•E

AW

o14

, 15

L. v

irga

urea

e (L

.)r

EA

Lo

1, 3

, 7–9

, 14,

15

L. ti

tyru

s (P

oda)

EA

Lo

1, 3

, 14,

15

L. a

lcip

hron

(Rot

t.)

rE

AW

o5,

8L.

hip

poth

oe (L

.)r

EA

Wo

5C

upid

o ar

giad

es (P

all.)

CR

EA

Lo

4C

. min

imus

(Fu

essl

y)•

EA

Mp

8C

elas

trin

a ar

giol

us (L

.)P

Lp

4, 7

Cya

niri

s se

mia

rgus

(Rot

t.)

PL

o5

Pleb

ejus

arg

us (L

.)E

AL

oP.

arg

yrog

nom

on (B

gstr

.)E

AM

p4,

5, 7

Poly

omm

atus

icar

us (R

ott.

)P

Mp

2–4,

9–1

6, 1

8–22

P. c

orid

on (P

oda.

)E

Mp

4–6

P. d

aphn

is (D

en. &

Sch

iff.)

r•

EA

Mp

4

68

K. Nowak

12

34

56

78

P. d

oryl

as (D

en. &

Sch

iff.)

EA

Mo

5, 6

P. b

ella

rgus

(Rot

t.)

VU

CR

EA

Mo

P. th

ersi

tes

(Can

t.)

EA

Mm

Que

rcus

ia q

uerc

us (L

.)r

PL

o7

Ari

cia

ages

tis (D

en. &

Sch

iff.)

•P

Mp

15

Nym

phal

idae

Apa

tura

ilia

(Den

. & S

chiff

.)LC

EA

Lo

14A

. iri

s (L

.)LC

PL

o7

Nym

phal

is a

ntio

pa (L

.)E

AL

p7

Inac

his

io (L

.)P

Lp

1–22

Van

essa

ata

lant

a (L

.)P

Lp

7, 9

V. c

ardu

i (L.

)P

Mp

7, 9

, 10,

13,

15,

19

Agl

ais

urtic

ae (L

.)P

Lp

3–7,

9–1

2, 1

4–16

, 20

Poly

goni

a c-

albu

m (L

.)P

Lp

4, 6

, 9, 1

0A

rasc

hnia

leva

na (L

.)E

AL

m4,

6, 7

, 14

Arg

ynni

s ag

laja

(L.)

EA

Lp

8A

. pap

hia

(L.)

PL

p7

Isso

ria

lath

onia

(L.)

PM

o1,

4, 6

–8, 1

4, 1

5, 1

9B

olor

ia d

ia (L

.)P

Lp

1, 5

Mel

itaea

ath

alia

(Rot

t.)

PL

p15

M. c

inxi

a (L

.)P

Mp

15E

uphy

dras

mat

urna

(L.)

NT

r•

PL

p15

?

Tab.

2. c

.d.

69


Sat

yrid

aeM

elan

argi

a ga

lath

ea (L

.)P

Mo

1, 3

–8, 1

0, 1

2–13

, 15–

16, 1

8–19

Man

iola

jurt

ina

(L.)

PM

o1–

16, 1

8, 1

9H

ypon

ephe

le ly

caon

(Kü

hn

)r

PM

o7

Aph

anto

pus

hype

rant

hus

(L.)

EA

Mo

1–16

, 18,

19

Coe

nony

mph

a gl

ycer

ion

(Bor

kh.)

•P

Lo

5, 8

C. p

amph

ilus

(L.)

PM

o6,

8, 9

, 11,

12,

15,

16,

19

Para

rge

aege

ria

(L.)

PL

o1,

3, 7

Lasi

omm

ata

meg

era

(L.)

EA

Mo

15

Hes

peri

dae

Ery

nnis

tage

s (L

.)P

Lp

4, 6

, 7, 1

5Th

ymel

icus

line

ola

(Och

s.)

PL

o1,

5–8

, 10–

16T.

flav

us (B

run

nic

h)

•E

AL

o7

Och

lode

s ve

natu

s (B

rem

. & G

rey.

)•

PL

o15

Car

char

odus

alc

eae

(Esp

.)r

•P

Lo

1

70

K. Nowak

roślinności niskiej, zwłaszcza na terenie Parku Lisinieckiego, terenów łąkowych Mirowskiego Przełomu Warty (pow. 7), mu-raw położonych przy Górze Ossona (pow. 8 ) oraz trawników osiedlowych. Nieco mniejszy udział w składzie gatunkowym mają gatunki leśne (27 gatunków), a ich występowanie ma związek ze stosunkowo rozległymi parkami miejskimi – zwłasz-cza parki jasnogórskie oraz „Las Aniołowski”, „Lisiniec” i Park Narutowicza. Najmniejszy udział mają gatunki nadwodne, z których wykazano jedynie 3 przedstawicieli rodzaju Lycaena.

Wykazano obecność stosunkowo licznej grupy gatunków ce-chujących się dużą stałością występowania, obejmującej 42 ga-tunki Rhopalocera (72,4% lepidopterofauny miasta) występują-ce nieprzerwanie od pierwszej połowy XX wieku (Prüffer 1934) (tab. 2). Niestety, od tamtego czasu prawdopodobnie wymar-ło na terenie miasta oraz terenach przyległych 20 gatunków: Iphiclides podalirius (L.), Aporia crataegi (L.), Colias palaeno (L.), C. myrmidone (Esp.), Lycaena hylas , L. euphymus (Hbn.), Maculinea alcon (Den. et Schiff.), M. teleius (Bgstr.), M. na-usithous (Bgstr.), M. arion (L.), Vacciniina optilete (Knoch), Polyommatus eroides (Friv.), Limenitis populi (L.), Melitaea dic-tynna (Schäf.), M. aurelia (Nick.), Erebia ligea (L.), E. medusa (Den. et Schiff.), Coenonympha hero (L.), Augiades sylvanus (Esp.) i Pyrgus carthami (Hbn.), co stanowi 34,5% całości le-pidopterofauny miasta. W dostępnych publikacjach brak jest danych o dokładnej lokalizacji siedlisk gatunków, które uważa się za wymarłe z terenu miasta i okolic. Wyjątkiem jest Colias palaeno, o którym wiadomo, że jeszcze w 1972 r. występo-wał na podmokłych łąkach w dzielnicy Kręciwilk (Krysiak i in. 1993).

Przyczynami ekstynkcji tych gatunków może być duże zanie-czyszczenie powietrza i zanikanie odpowiednich siedlisk wsku-tek melioracji, zalesiania lub naturalnego wkraczania lasu na obszary łąkowe. Różnice pomiędzy niniejszymi badaniami, a danymi wcześniejszymi mogą wynikać z tego, iż być może nie badano dokładnie tych samych siedlisk (lokalizacja stanowisk z wcześniejszych publikacji nie jest precyzyjnie określona). Jeżeli badane wcześniej stanowiska stanowiły wtedy odmien-ne pod względem ekologicznym siedliska, to różnica w składzie fauny motyli jest zrozumiała.

71


W wyniku przeprowadzonej analizy chorologicznej, stwier-dzono w zebranym materiale 33 gatunki palearktyczne, 23 ga-tunki euroazjatyckie oraz po jednym gatunku holarktycznym i europejskim (tab. 2). Pod względem spektrum pokarmowego dominowały gatunki oligofagiczne (33 gatunki), nieco mniejszy udział miały gatunki polifagiczne (23 gatunki), zaś najmniej-szy – monofagiczne reprezentowane przez Araschnia levana i Polyommatus thersites.

Zebrane wyniki przypuszczalnie nie odzwierciedlają w pełni róż-norodności gatunkowej Rhopalocera terenu miasta Częstochowy – przeprowadzone badania stanowią raczej punkt wyjścia dla przyszłego szczegółowego opracowania. W przyszłości wskazane jest wykonanie kompleksowych badań zarówno jakościowych, jak i ilościowych, również na innych powierzchniach badawczych. Wskazane jest również, by badania i obserwacje prowadzić przez cały okres pojawu motyli na obszarze całego miasta, co umożliwi uzyskanie pełniejszego obrazu fauny motyli Częstochowy.

Podziękowania: Poprawność oznaczeń zebranego materiału sprawdził dr Cezary Gębicki, zaś pomocy w zakresie oznaczeń roślin udzieliła mgr Ewa Witkowska, którym składam w tym miejscu wyrazy podziękowania.

SUMMARY

Nowak K. Butterflies (Lepidoptera/Rhopalocera) on chosenurbicenoses of Czestochowa (S Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 59–72, 2008.

The studies were focused on the 22 localities within the urban and suburban area of Częstochowa. Altogether 58 species of butterflieswere found in July to September 2006. Nine species were new to Częstochowa: Lycaena dispar (Haw.), Cupido minimus (Fuessly), Polyommatus daphnis (Den. et Schiff.), Aricia agestis (Den. et Schiff.), Euphydras maturna (L.), Coenonympha glycerion (Borkh.), Ochlodes venatus (Brem. et Grey.), Thymelicus flavus (Brunnich) and Carcharodus alceae (Esp.). The most interesting butterflies were:1. Species placed in the Polish Red List of threatened animals (Buszko,

Nowacki 2002): Lycaena dispar, Papilio machaon (L.), Apatura

72

K. Nowak

ilia (Den. et Schiff.), A. iris (L.), all of least concern category (LC); Polyommatus bellargus (Rott.) (category VU); Euphydryas maturna (category NT).

2. Species placed in the Red List of Rhopalocera of the Upper Silesia (Buszko 1998): Cupido argiades (Pall.) (category CR).

3. Species rare in Częstochowa region: Lycaena virgaureae (L.), L. alciphron (Rott.) , L. hippothoe (L.), Polyommatus dorylas (Den. et Schiff.), P. daphnis, Quercusia quercus (L.), Euphydras maturna (L.), Hyponephele lycaon (Kühn) and Carcharodus alceae.

4. Species rare in Poland but not listed in the Red Data Book or Red List: Pontia daplidice (L.), Leptidea sinapsis (L.), Cupido minimus and Nymphalis antiopa (L.).

PIŚMIENNICTWO

Buszko J. 1998. Czerwona Lista Motyli Dziennych (Rhopalocera) Górnego Śląska (http://www.przyroda.katowice.pl/documents/czerwona_lista_motyli_dziennych.pdf)

Buszko J., Nowacki J. 2002. Lepidoptera – Motyle. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

Krysiak J.B., Markiewicz J., Skrzypczyk S. 1993. Przyroda województwa częstochowskiego. Zarząd Wojewódzki Ligi Ochrony Przyrody w Częstochowie, Częstochowa: 56–62.

Markiewicz J. 1966. Przyczynek do znajomości motyli okolic Częstochowy. Rocznik Muzeum Częstochowskiego 2: 255–262.

Prüffer J. 1934. Próba charakterystyki fauny okolic Częstochowy na podstawie analizy rozmieszczenia motyli w paśmie Jury Krakowsko-Wieluńskiej. Ziemia Częstochowska 1: 279–316.

Skalski A.W. 1977. Materiały do znajomości motyli (Lepidoptera) okolic Częstochowy. IV Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, Przyroda, 1.

Skalski A.W. 1992. Rozsiedlenie motyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea + Hesperioidea) na Wyżynie Częstochowskiej. Ziemia Częstochowska, 18: 179–192.


73

Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego Eryngium planum L. na Śląsku Opolskim

ARKADIUSZ NOWAK, SYLWIA NOWAK

Zakład Biologii Roślin, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski45-052 Opole, ul. Oleska 48e-mail: [email protected], [email protected]

Mikołajek płaskolistny jest byliną osiągającą wysokość do 100 cm, górą niebieskawo nabiegłą. Liście dolne i środkowe są niepodzielone, w nasadzie sercowate, a górne – palczasto 3–5-łatkowe. Kwiatostan jest jajowaty o kwiatach niebieskich. Mikołajek kwitnie od lipca do września (Rutkowski 2004). To gatunek euroazjatycko-kontynentalny, rosnący na piasz-czystych lub suchych siedliskach centralnej i południowo--wschodniej Europy, m.in. w Austrii, Czechach, Niemczech, na Węgrzech, w Jugosławii, Rumunii, zachodniej Rosji oraz w Turcji (Oberdorfer 1994, Tutin i in. 2005). W Polsce jest taksonem umiarkowanie częstym o ekspansywnej tendencji (Zarzycki i in. 2002). Występuje na terenie całego kraju, głów-nie w szeroko rozumianej dolinie Wisły i Odry (Zając A., Zając M. 2001). Zarzycki i in. (2002) uznają go za gatunek typo-wy dla zbiorowisk klasy Festuco-Brometea i związku Agropyro-Rumicion. Według Oberdorfera (1994) jest to gatunek często spotykany w zbiorowiskach ruderalnych i murawach piaszczy-stych z rzędu Corynephoretalia canescentis, charakterystycz-nych dla dolin rzecznych.

Mikołajek płaskolistny to jeden z najrzadszych przedsta-wicieli flory Śląska Opolskiego. Dotychczas znany był jedyniez 6 stanowisk: Ziemiełowice, Opole (cmentarz), Nysa – forty (Schube 1903), między Strzelnikami a Pawłowem, Krzyżowice (Schube 1908) i Dobrodzień (Schalow 1932). Część z nich mogła mieć charakter antropogeniczny – np. na cmentarzu w Opolu.

74

A. Nowak i S. Nowak

Mikołajek płaskolistny uznany został za takson wymarły na terenie województwa opolskiego (Badora i in. 2007) oraz na-rażony na wymarcie na obszarze Dolnego Śląska (Kącki i in. 2003). W Czechach posiada status gatunku krytycznie zagrożo-nego (Procházka 2001).

Nowe stanowisko mikołajka odnaleziono w lecie 2007 roku na przydrożach i obwałowaniach rzeki Odry na północny-za-chód od miejscowości Lipki (kwadrat ATPOL: CE16; 50°15’49’’ N, 17°22’28’’ E). Rośnie tu na powierzchni 50 m2 łącznie ok. 150 osobników (okazów), głównie na przydrożu drogi grunto-wej w bezpośrednim sąsiedztwie Odry (ryc. 1). Mikołajek ro-śnie w zbiorowisku o charakterze przejściowym. Towarzyszą mu gatunki reprezentujące różne syntaksony. Najczęściej są to gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk należących do 2 klas: Molinio-Arrhenatheretea i Artemisietea vulgaris. Rzadziej – taksony związane z fitocenozami Koelerio glaucae-Corynepho-retea canescentis, Stellarietea mediae oraz Festuco-Brometea. Strukturę florystyczną zbiorowiska przedstawia poniższe zesta-wienie: Data: 23.08.2007 r.; powierzchnia: 50 m2 ; pokrycie war-stwy c – 100%; liczba gatunków: 26; mikołajek płaskolistny Eryngium planum 2, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epi-gejos 3, konyza (przymiotno) kanadyjska Conyza canadensis 3, bylica pospolita Artemisia vulgaris 1, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias 1, dziurawiec zwyczajny Hypericum per-foratum 1, wiechlina łąkowa Poa pratensis 1, szczaw zwyczaj-ny Rumex acetosa 1, krwawnik pospolity Achillea millefolium +, czosnek kątowaty Allium angulosum +, czosnek winnicowy A. vineale +, tasznik pospolity Capsella bursa-pastoris +, turzyca wczesna Carex praecox +, świerząbek gajowy Chaerophyllum te-mulum +, ostrożeń lancetowaty Cirsium vulgare +, perz właści-wy Elymus repens +, przytulia właściwa Galium verum +, bodzi-szek drobny Geranium pusillum +, jasieniec piaskowy Jasione montana +, maruna nadmorska bezwonna Matricaria maritima subsp. inodora +, pięciornik srebrny Potentilla argentea +, je-żyna gruczołowata Rubus hirtus +, róża dzika Rosa canina +, nawłoć kanadyjska Solidago canadensis +, wyka drobnokwia-towa Vicia hirsuta +, zawciąg pospolity Armeria maritima subsp. elongata r.

75

Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego na Śląsku Opolskim

Ryc. 1. Mikołajek płaskolistny na przydrożu koło miejscowości Lipki na Śląsku Opolskim (23.VIII 2007 r., fot. A. Nowak).Fig. 1. Eryngium planum L. at the new site near Lipki village in Opole Silesia (23 August 2007; photo by A. Nowak).

76

A. Nowak i S. Nowak

Mikołajek płaskolistny jest bardzo interesującym gatunkiem z punktu widzenia ochrony różnorodności florystycznej ŚląskaOpolskiego. Mimo, że posiada duże zdolności adaptacyjne do zaburzonych, często wręcz ruderalnych siedlisk, to liczba jego stanowisk w XX w. spadła do zera. Ostatnie lata intensywnej penetracji geobotanicznej także nie przyniosły pozytywnych rezultatów w odniesieniu do tego gatunku, mimo, iż był po-szukiwany w rejonie Brzegu ze względu na znane stanowisko mikołajka po stronie województwa dolnośląskiego. Odnalezione stanowisko mikołajka z pewnością jest bardzo ważne dla ochro-ny przyrody regionu i powinno być monitorowane choćby ze względu na plany przebudowy wałów przeciwpowodziowych Odry, które mogą zagrozić populacji mikołajka.

SUMMARY

Nowak A., Nowak S. A new locality of Eryngium planum L. in Opole Silesia (SW Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 73–77, 2008.

During the floristic studies conducted in 2007 the new site ofEryngium planum L., a species threatened in Silesia was found north-west of Lipki village (50°15’49’’ N, 17°22’28’’ E; CE16 square of the ATPOL grid). The population of about 150 individuals occupies small area of 50 m2 on the Odra river embankments and road verges. E. planum grows in a transitional phytocoenosis composed of the species from different syntaxonomical units, mainly Molinio-Arrhenatheretea and Artemisietea vulgaris. The population is threatened by planned modernization of embankments.

PIŚMIENNICTWO

Badora K., Badora K., Hebda G., Nowak A. 2007. Charakterystyka, diagnoza i waloryzacja przestrzeni przyrodniczej województwa opolskiego dla potrzeb opracowania ekofizjograficzngo województwa

77

Nowe stanowisko mikołajka płaskolistnego na Śląsku Opolskim

opolskiego. Departament Planowania Przestrzennego, Urząd Marszałkowski w Opolu, Opole.

Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czerwona lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska. Inst. Biol. Roślin, UWr.,PTPP “pro Natura”, Wrocław: 9–65.

Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.

Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Přziroda 18: 1–166.

Rutkowski L. 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN, Warszawa.

Schalow E. 1932. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1931. Jahr.-Ber. Schles. Gesell.vaterl. Cultur 104: 92–112.

Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichischen Anteils. Druck von. R. Nischkowsky, Breslau.

Schube T. 1908. Ergebnisse der Durchforschung der schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1907. Jahr.-Ber. Schles. Gesell.vaterl. Cultur 85: 46–62.

Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A. (eds). 2005. Flora Europaea. Vol. 2, Rosaceae to Umbelifereae. Cambridge University Press.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Inst. of Botany, Pol. Acad. of Sciences, Kraków.

78


Nowe stanowisko goździka pysznego Dianthus superbus L. w okolicach Gorzkowic w środkowej Polsce

RYSZARD PLACKOWSKI

Piotrków Trybunalskie-mail: [email protected]

Goździk pyszny występuje na wilgotnych, żyznych łąkach i torfowiskach w przeważającej części niżowej Polski, rzadziej w niższych położeniach górskich (Polakowski 1995). Jest rośliną prawnie chronioną w Polsce, narażoną na wyginięcie – ranga V (Zarzycki, Szeląg 2006). Zanika głównie z powodu zmniejszania się stosownych biotopów dla jego rozwoju. Jako gatunek wilgociolubny ginie na skutek odwodnienia siedlisk, urbanizacji i uprzemysłowienia, na przykład w okolicy Krakowa (Bartoszek i in. 1998), czy Warszawy (Sudnik-Wójcikowska 1987).

Odkryte przeze mnie w 1991 roku stanowisko goździka pysznego położone jest na południe od Gorzkowic (51°12’25’’ N, 19°35’10’’ E, woj. łódzkie) (ryc. 1). Region należy do Wzgórz Radomszczańskich (Kondracki 1994). Stanowisko było odwie-dzane w latach 1991–1996, 2001 i 2003–2005. Goździk rośnie na łące trzęślicowej o powierzchni 1 ha, populacja zajmuje ok. 150 m2. Dla oceny składu florystycznego zbiorowiska, w którymwystępował goździk pyszny, w dniu 27 lipca 2005 roku wyko-nano zdjęcie fitosocjologiczne na powierzchni 20 m2, przy czym zastosowano skalę Braun-Blanqueta. Do oznaczenia roślin ziel-nych posłużono się kluczem Rutkowskiego (1998), mszaków – Frahma i Freya (1983). Przynależność syntaksonomiczną ustalono według Matuszkiewicza (2002).

79

Nowe stanowisko goździka pysznego w okolicach Gorzkowic

Goździk pyszny występował w małych grupach, jego udział wynosił 10% pokrycia powierzchni. Pokrycie w warstwach: krzewów (B) – 5%, zielnej (C) – 70%, mszaków – 5%:B: Kl. Alnetea glutinosae: wierzba rokita Salix rosmarinifolia +2, wierzba szara Salix cinerea +2, inne: brzoza omszona Betula pubescens +;C: Kl. Molinio-Arrhenatheretea: Dianthus superbus 1.2, bu-kwica zwyczajna Betonica officinalis +, trzęślica modra Molinia caerulea 2.2, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis +, komonica zwyczajna Lotus corniculatus +, rdest wężownik Polygonum bis-torta +, krwawnica pospolita Lythrum salicaria +2, krwawnik pospolity Achillea millefollium +, bodziszek błotny Geranium palustre +, turzyca owłosiona Carex hirta +, Kl. Phragmitetea:

Ryszardów

Gorzkowice

0 500 m

24°16°

50°

54°

Ryc. 1. Położenie stanowiska goździka pysznego.Fig. 1. Location of the site of Dianthus superbus.

80

R. Plackowski

gorysz błotny Peucedanum palustre +2, inne: ostrożeń polny Cirsium arvense +, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa 1.2, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica +2, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys +, kosmatka licznokwiatowa Luzula mul-tiflora +, przytulia właściwa Galium verum 2.2;D: Plagomnium cuspidatum +2, Caliergonella cuspidata +2.

Dodatkowo wykonano analizę chemiczną podłoża. W dniu wykonywania zdjęcia fitosocjologicznego pobrano próbki glebytorfowej z dziesięciu punktów badanej powierzchni, z warstwy ryzosfery. W laboratorium oznaczono odczyn gleby w H2O (meto-dą potencjometryczną), zawartość węgla organicznego (metodą Tiurina), azotu ogólnego (metodą Kjeldahla) oraz zawartość CaO (metodą spektrometryczną na aparacie FLAPHO 4). Uzyskano następujące wyniki: pH w H2O wynosiło 5,4; zawartość CaO nie przekraczała 1%; C:N 12,5. Stosunek C:N świadczy o dobrej sprawności gleby i bardzo dobrej jakości siedliska.

Należy podkreślić, że stanowisko goździka jest położone po-śród łąk koszonych dwukrotnie w ciągu roku (maj–czerwiec i sierpień), przy czym koszenie obejmuje płat z goździkiem, co naraża populację goździka na wyginięcie. Wydaje się, że zacho-wanie tej łąki trzęślicowej i przetrwanie stanowiska goździka pysznego dałoby się pogodzić z dalszym rolniczym użytkowa-niem pod warunkiem stosowania koszenia raz w roku, późnym latem lub jesienią. Kontynuowanie właściwego koszenia jest za-bezpieczeniem przed sukcesją prowadzącą do przekształcenia łąki w zbiorowisko zaroślowe lub leśne (Denisiuk 1980).

SUMMARY

Plackowski R. A new locality of Dianthus superbus L. near Gorzkowice in central Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 78–81, 2008.

New locality of this threatened and protected in Poland species was discovered in 1991 and observed till 2005. Superb pink occurred in a 1-ha Molinia-meadow south of Gorzkowice (51°12’25’’ N, 19°35’10’’ E). The population of Dianthus superbus was distributed in small clumps and occupied an area of 150 m2. More detailed study of plant

81

Nowe stanowisko goździka pysznego w okolicach Gorzkowic

community composition was carried out on the 20-m2 patch according to the Braun-Blanquet method. D. superbus covered 10% of this area on 27 July 2005. The accompanying species were Molinia caerulea (25%), Galium verum (25%), Deschampsia flexuosa (5%), Peucedanum palustre (<5%), and Succisa pratensis (<5%). Selected soil characteristics were measured: pH 5.4 (H2O), CaO concentration <1%, C:N ratio 12.5.

PIŚMIENNICTWO

Bartoszek W., Dubiel E., Trzcińska-Tacik H. 1998. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w woj. krakowskim. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków.

Denisiuk Z. 1980. Łąki turzycowe Wielkopolski. Studia Naturae 20. Frahm J. P., Frey W. 1983. Moosflora. Verlag Eugen Ulmer,

Stuttgart.Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-

geograficzne. PWN, WarszawaMatuszkiewicz W. 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk

roślinnych Polski. PWN, Warszawa.Polakowski B. 1995. Rośliny chronione. Atlas. PWN, WarszawaRutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski

Niżowej. PWN, Warszawa.Sudnik-Wójcikowska B. 1987. Flora miasta Warszawy w ciągu XIX

i XX wieku. Cz. I + Cz. II. Uniwersytet Warszawski, Warszawa.Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w

Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN. Kraków.

82


Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. na Śląsku Opolskim

KRZYSZTOF SPAŁEK

Pracownia Geobotaniki i Ochrony RoślinKatedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski45-052 Opole, ul. Oleska 22e-mail: [email protected]

Pływacz krótkoostrogowy to osiągająca około pół metra dłu-gości, pozbawiona korzeni owadożerna bylina wodna. Jej li-ście są podzielone na łatki, z których część przekształcona jest w niewielkie pęcherzyki zdolne do chwytania drobnych bezkrę-gowców. Gatunek ten posiada liście i pędy zielone zwykle z jed-nym pęcherzykiem oraz pędy bezzieleniowe, zanurzone w mule, o liściach zredukowanych. Jego żółte kwiaty z odstającą, stoż-kowatą i do 5 mm długą ostrogą, zebrane są w grona. Kwitnie od czerwca do sierpnia (Żukowski 1974, Rutkowski 1998). Roślina ta występuje najczęściej w płytkich dystroficznych zbior-nikach wodnych na podłożu torfowym w zbiorowiskach z kla-sy Utricularietea intermedio-minoris (Dostál 1989, Oberdorfer 1994). Jest gatunkiem charakterystycznym bardzo rzadkiego w Polsce zbiorowiska z panującym pływaczem krótkoostrogowym Sphagno-Utricularietum ochroleucae (Matuszkiewicz 2001).

Pływacz krótkoostrogowy jest gatunkiem amfiatlantyckim.Występuje w północno-zachodniej i zachodniej Europie oraz na pojedynczych stanowiskach w centralnej jej części (Meusel i in. 1965). W Polsce znany jest z nielicznych stanowisk zlokalizo-wanych głównie w zachodniej, północno-zachodniej i południo-wej części kraju (Żukowski 1974, Zając A., Zając M. 2001). W skali kraju gatunek ten uznawany jest za wymierający – kate-goria E (Zarzycki, Szeląg 2006). Na Śląsku Opolskim pływacz krótkoostrogowy stwierdzony został tylko w okolicach Lasowic

83

Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego na Śląsku Opolskim

Małych (Schube 1903). Obecnie stanowisko to należy uznać za historyczne, ponieważ, pomimo poszukiwań, gatunek ten nie został powtórnie odnaleziony i z tego względu został umiesz-czony w „Czerwonej księdze roślin województwa opolskiego” w kategorii wymarły w regionie – RE (Spałek 2002). Jest rów-nież gatunkiem krytycznie zagrożonym w Czechach (Procházka 2001) oraz w Niemczech (Korneck i in. 1996).

W 2007 r. znaleziono na Śląsku Opolskim nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego, w nieczynnym kanale hutniczym położonym na południowy wschód od miasta Kolonowskie (ryc. 1) we wschodniej części tego regionu (kwadrat ATPOL CF08, współrzędne geograficzne 50o38’84’’ N, 18o24’38’’ E), na ob-szarze mezoregionu Równina Opolska, wchodzącego w skład Niziny Śląskiej (Kondracki 1998). Kanał hutniczy między Kolonowskiem a Zawadzkiem o długości 8 km został zbu-dowany w latach 1790–1795 przez hrabiego Filipa Colonnę i łączył rzekę Mała Panew z hutami żelaza w Kolonowskiem i Fosowskiem. Dzięki temu, że już od dawna przestał mieć zna-czenie gospodarcze, stał się cennym obiektem przyrodniczym (Spałek 2006). Obecnie szerokość kanału wynosi od 2–8 m, maksymalna głębokość wody około 1,5 m, dno jest piaszczysto--muliste, muliste, a miejscami torfowe, przepływ wody bardzo wolny. Woda w kanale jest mezotroficzna, pozbawiona zanie-czyszczeń.

Pływacz krótkoostrogowy występował na kilku powierzch-niach od 5 do 20 m2, gdzie stwierdzono łącznie kilkadziesiąt osobników tego gatunku. Występowały one w wodzie o głęboko-ści do 0,5 m (pH 6,4), na podłożu piaszczysto-mulistym. Skład florystyczny zbiorowiska z udziałem pływacza krótkoostrogo-wego przedstawia zdjęcie fitosocjologiczne:Kolonowskie, 02.07.2007, powierzchnia 20 m2, zwarcie warstwy c – 50%. Ch. Sphagno-Utricularietum ochroleucae: Utricularia ochroleuca 2; Ch. Utricularietea intermedio-minoris: pływacz drobny Utricularia minor 1; Ch. Littorelletea uniflorae: sit drob-ny Juncus bulbosus 2.

84

K. Spałek

SUMMARY

Spałek K. A new locality of Utricularia ochroleuca R. W. Hartm. on the Opole Silesia (SW Poland).Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 82–85, 2008.

Utricularia ochroleuca is considered endangered species in Poland and extinct in the Opole Silesia. In 2007 the new locality of U. ochroleuca was found near Kolonowskie (square CF08 of the ATPOL grid; 50o38’84’’ N, 18o24’38’’ E). Several dozen specimens grows in the abandoned canal (width 2–8 m, maximum depth about 1.5 m, sandy and muddy bottom, very slow flow of unpolluted, mesotrophic water). This is only 1 known site of U. ochroleuca within the Opole Silesia territory.

Ryc. 1. Pływacz krótkoostrogowy w nieczynnym kanale hutniczym koło Kolonowskiego na Śląsku Opolskim (2.VII 2007 r.; fot. K. Spałek).Fig. 1. Utricularia ochroleuca in the abandoned canal near Kolonowskie in the Opole Silesia (2 July 2007; photo by K. Spałek).

85

Nowe stanowisko pływacza krótkoostrogowego na Śląsku Opolskim

PIŚMIENNICTWO

Dostál J. 1989. Nová kvétena ČSSR. 2. Academia, Praha.Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farn-

und Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste gefährdeter PflanzenDeutschlands. Schr.-R. f. Vegetationskunde 28: 21–187.

Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,

Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Gustaw Fischer Verlag, Jena.

Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. 7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.

Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1–166.

Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflanzen in Schlesien preußischen und österreichischen Anteils. Druck von R. Nischkowsky. Breslau.

Spałek K. 2002. Pływacz krótkoostrogowy Utricularia ochroleuca R. W. Hartm. W: Nowak A., Spałek K. (red.). Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opol. TPN, Opole.

Spałek K. 2006. Kanały hutnicze ostoją różnorodności biologicznej na Śląsku Opolskim. Przyr. Górnego Śląska 46: 16.

Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

Żukowski W. 1974. Rozmieszczenie gatunków z rodzaju Utricularia L. w Polsce. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B 27: 189–217.

86


Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915 na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego

ALICJA SUDER

Akademia Rolnicza, Wydział LeśnyKatedra Użytkowania Lasu i Drewna,31-425 Kraków, al. 29-go Listopada 46e-mail: [email protected]

Wstęp

W trakcie inwentaryzacji roślinności wilgotnych łąk i pa-stwisk, przeprowadzonej w latach 2001–2004 na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, odnotowano 8 sta-nowisk rzadkiego w skali regionu i Polski zespołu Juncetum acutiflori. Jego zasięg obejmuje atlantyckie obszary Europy za-chodniej, natomiast w Polsce osiąga wschodnią granicę wystę-powania (Matuszkiewicz 2001). Stanowiska zespołu znane są z zachodniej części kraju. Został opisany z Pomorza Zachodniego (Jasnowski 1962) i Wyżyny Śląskiej (Celiński i in. 1976).

Łąka z sitem ostrokwiatowym jest różnie klasyfikowana przezfitosocjologów. Część badaczy zalicza zespół do grupy zbioro-wisk żyznych łąk dwukośnych ze związku Calthion palustris (Nowiński 1967, Celiński i in. 1976, Pott 1995, Schubert i in. 1995, Matuszkiewicz 2001), inni umieszczają go w ramach związku Juncion acutiflori, który obejmuje zbiorowiska łąkowe o charakterze atlantyckim (Oberdorfer 1983, Dierschke 1994). Gatunek charakterystyczny zespołu – sit ostrokwiato-wy Juncus acutiflorus jest taksonem rzadkim w skali kraju [R], a na terenie województwa śląskiego zaliczany jest do grupy ga-tunków narażonych na wymarcie [VU] (Bernacki i in. 2000).

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie aktual-nego rozmieszczenia i zróżnicowania zespołu łąki z sitem ostro-kwiatowym na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

87

Łąki wilgotne z sitem ostrokwiatowym na terenie GOP

Metody

Badania terenowe przeprowadzono na obszarze Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, który obejmuje nastę-pujące mezoregiony Wyżyny Śląskiej: Wyżyna Katowicka, Garb Tarnogórski, Pagóry Jaworznickie (Kondracki 2001) (ryc. 1). Nie potwierdzono jednego stanowiska Juncetum acutiflori wymienio-nego w opracowaniu Celińskiego i in. (1976) – w Kochłowicach, natomiast odnaleziono nowe – w Miasteczku Śląskim, Zabrzu-Makoszowym i Katowicach-Piotrowicach. Na wszystkich sta-nowiskach wykonano 15 zdjęć fitosocjologicznych metodąBrauna-Blanqueta. Materiał zdjęciowy zestawiono w tabelę fi-tosocjologiczną, w której podano wartości stałości oraz współ-czynników pokrycia gatunków. Nazewnictwo roślin przyjęto za Mirkiem i in. (2002), a mchów za Ochyrą i in. (2003). Stopień zagrożenia gatunków określono na podstawie regionalnej listy gatunków ginących i zagrożonych (Bernacki i in. 2000) oraz ustawy o ochronie gatunkowej roślin (Rozporządzenie 2004).

Wyniki

Na Wyżynie Śląskiej płaty zespołu Juncetum acutiflori zaj-mują powierzchnie od kilku m2 do kilku hektarów. Rozwijają się na glebach glejowych lub torfowych, ubogich w składni-ki mineralne, zwłaszcza węglan wapnia. Występują zwykle wzdłuż cieków wodnych oraz miejsc wysięku wody grunto-wej (Celiński i in. 1976). Warstwa zielna zbiorowiska osiąga zwarcie 70–100% (tab. 1). Tworzą ją głównie gatunki charak-terystyczne dla związku Calthion palustris i rzędu Molinietalia caeruleae, wśród których najwyższą frekwencję wykazują: sit rozpierzchły Juncus effusus, komonica błotna Lotus uliginosus i ostrożeń błotny Cirsium palustre. Gatunkiem dominującym w runi i decydującym o charakterystycznej fizjonomii zbio-rowiska jest sit ostrokwiatowy. Wśród nielicznej grupy ga-tunków towarzyszących największą stałość i pokrycie osią-gają wierzbownica błotna Epilobium palustre, karbieniec wyniosły Lycopus europaeus i mięta nadwodna Mentha aqua--tica. Fitocenozy Juncetum acutiflori zajmują siedliska zróżni-cowane pod względem żyzności, co znajduje odzwierciedlenie

88

A. Suder

w dużym zróżnicowaniu składu florystycznego omawianych pła-tów. Pozwoliło to na wydzielenie dwóch podzespołów: typicum i shagnetosum fallaxi subass. nova.

Nowy podzespół należy utożsamić z wariantem z Vaccinium uliginosum, który wyróżnili autorzy wcześniejszego opracowa-nia (Celiński i in. 1976). Zmiana rangi syntaksonomicznej jest umotywowana znacznymi różnicami siedliskowymi mię-dzy płatami typowymi, a wykształconymi na torfie i w związku z tym posiadaniem dużej grupy gatunków torfowiskowych wy-różniających tę jednostkę. Dodatkowo znikomy udział gatun-ków łąkowych w podzespole nasuwa przypuszczenie, że jego fi-tocenozy mogą być postacią zniekształconą torfowisk wysokich

MiasteczkoŒl¹skie

O¿arowice

Zabrze-Makoszowy

PaniówkiBorowaWieœ

Katowice-Piotrowice

£aziskaGórne Lêdziny-

Zamoœcie

DE

C

AB Koch³owice

24°16°

50°

54°

30 km

PAGÓRY JAWORZNII

CKE

WY ¯ Y N A K A T O W I C K A

G A R B T A R N O G Ó R S KI

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk Juncetum acutiflori na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego: A – nowe stanowiska, B – potwierdzone stanowiska, C – stanowisko nie potwierdzone, D – granice badanego terenu, E – granice mezoregionów.Fig. 1. Distribution of Juncetum acutiflori stands on the territory of the Upper Silesia Industrial District: A – new sites, B – confirmed sites, C – not confirmed site, D – boundary of investigated area, D – boundaries of mesoregions.

89


o czym wspomina Oberdorfer (1983). Płaty podzespołu spha-gnetosum fallaxi występują na łąkach śródleśnych w otocze-niu bagiennych borów sosnowych, w bezpośrednim sąsiedztwie zbiorowisk szuwarowych. Rozwijają się na siedliskach ubogich i zabagnionych. W runi łąki obficie występują gatunki torfo-wisk wysokich (klasa Oxyccoco-Sphagnetea) – żurawina błotna Oxyccocus palustris, kwaśnych młak niskoturzycowych (klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae) – mietlica psia Agrostis canina oraz muraw bliźniczkowych (klasa Nardo-Callunetea) – pię-ciornik kurze ziele Potentilla erecta. Duża wilgotność siedliska sprzyja rozwojowi warstwy mszystej, która pokrywa 70–100% powierzchni zbiorowiska. Tworzą ją głównie torfowce Sphagnum sp. i płonnik pospolity Polytrichum commune. Gatunki łąkowe, charakterystyczne dla klasy Molinio-Arrhenatheretea pojawiają się tu sporadycznie i z niewielkim pokryciem.

Fitocenozy podzespołu typowego wykształcają się w sąsiedz-twie podmokłych łąk z sitem rozpierzchłym (Epilobio-Juncetum effusi), sitowiem leśnym Scirpetum sylvatici lub zbiorowisk szu-warowych. Charakteryzują się większym bogactwem florystycz-nym niż płaty podzespołu sphagnetosum fallaxi. Na powierzch-ni gruntu stagnuje woda. Pokładający się wojłok zaschniętych pędów situ gromadzący się u nasady szyi korzeniowej nadaje charakterystyczną dla tej postaci zbiorowiska strukturę kępo-wą. Na kępach rozwija się warstwa mszysta, której pokrycie jest bardzo zróżnicowane i wynosi 1–70%. W jej skład wchodzą inne gatunki niż w podzespole z torfowcami, najczęściej merzyk Plagiomnium elatum, mokradłosz kończysty Calliergonella cu-spidata i drabik drzewkowaty Climacium dendroides. Warstwę zielną obok situ ostrokwiatowego tworzą gatunki charaktery-styczne dla rzędu Molinietalia i związku Calthion, zwłaszcza ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, sit rozpierzchły, komonica błotna i ostrożeń błotny. W części płatów podzespołu wzrasta znacząco pokrycie tojeści pospolitej, która wyróżnia wariant z Lysimachia vulgaris.

Łąki z dominacją situ ostrokwiatowego nie są użytkowane ze względu na małą wartość gospodarczą. Posiadają natomiast wysokie walory przyrodnicze, są miejscem występowania 12 gatunków chronionych – kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, kruszyna pospolita Frangula alnus, bagno zwyczajne

90

A. Suder

Tabela 1. Skład florystycznypłatów zespołu Juncetum acutiflori Br.-Bl., 1915 na na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego: BW – Borowa Wieś; LZ – Lędziny-Zamoście; ŁG – Łaziska Górne; O – Ożarowice; KP – Katowice-Piotrowice; ZM – Zabrze-Makoszowy; P – Paniówki; MŚ – Miasteczko Śląskie; F – frekwencja; S – stałość; WP – współczynnik pokrycia.

Zdjęcia – RelevésNumer – Number 1 2 3 4 5 6Stanowisko – Locality LZ LZ BW BW BW BW

Data – Date

2004

-07-

06

2004

-07-

06

2004

-07-

02

2002

-07-

03

2002

-07-

03

2004

-07-

02

Powierzchnia – Area (m2) 30 30 30 5 30 30Pokrycie warstwy c – Cover of herb layer c (%) 100 80 70 70 100 90Pokrycie warstwy d – Cover of moss layer d (%) 80 90 100 100 100 100Liczba gatunków – Number of species 18 22 24 11 12 21

Podzespół – Subassociation sphagnetosum fallaxi

Wariant z – Variant withCh: Calthion, *Juncetum acutiflori

*Juncus acutiflorus 4 3 4 4 4 4Juncus effusus 1 + · + · +Cirsium rivulare · · · · · ·Scirpus sylvaticus · · · · · ·Caltha palustris · + · · · ·Myosotis palustris · · · · · ·

D niższe jednostki – D lower unitsLysimachia vulgaris + · · + · +°Agrostis canina 2 2 2 + + 2Sphagnum fallax d 5 5 5 5 4 3Vaccinium uliginosum 1 2 2 1 + 1Oxycoccus palustris 1 · + + 3 2Polytrichum commune d + + · 1 2 3Potentilla erecta 1 + + · + 1

Ch: MolinietaliaLotus uliginosus · + + · · +Cirsium palustre · 1 + · · ·Angelica sylvestris · · · · · ·Deschampsia caespitosa · · · · · ·

91


Table 1. Species composition of phytocoenoses of Juncetum acutiflori Br.-Bl., 1915 at stands on the territory of the Upper Silesia Industrial District (localities as in explanation on page 90): F – frequency, S –constancy, WP – cover coefficient.

7 8 9 10 11 12 13 14 15ŁG O KP ZM P P MŚ ZM ZM

2003

-06-

12

2003

-06-

13

2003

-06-

13

2002

-06-

20

2002

-07-

10

2002

-07-

03

2004

-06-

24

2002

-08-

05

2002

-08-

0550 70 50 30 10 50 40 40 70100 100 90 90 90 90 80 100 90+ 20 20 60 10 40 10 + 70

spha

gnet

osum

fa

llaxi

typi

cum

Junc

etum

ac

utifl

ori21 35 31 19 23 19 21 20 18

typicum

Lysimachia vulgaris F WP F WP S WP

4 4 4 4 4 4 4 4 4 6 5833 9 6250 V 60831 1 + · + + · · · 4 66.5 6 72 III 70+ 1 1 + + · · · · 5 72 II 431 · + · r 1 + · · 5 67.5 II 40.52 · · · 1 · · · · 1 8 3 194.5 I 120· + + + · · · · · 3 16.5 I 10

· + + · 2 1 2 1 2 3 25 7 566.5 IV 350· · · · · · · + + 6 1016.5 2 11 III 413· · · · · · · · · 6 7500 II 3000· · · · · · · · · 6 616.5 II 246.5· · · · · · · · · 5 933 II 373· · · · · · · · · 5 933 II 373· · · · · · · · · 5 108 II 43

1 1 1 2 1 1 + 2 2 3 25 9 477.5 IV 296.5· 1 r + + 2 1 1 1 2 50 8 290 IV 194· + 1 + + · · 1 · 5 72 II 43· · + · + · · 1 1 4 66.5 II 40

92

A. Suder

Equisetum palustre · · · · · ·Climacium dendroides d · · + · · ·Galium uliginosum · · · · · ·Lychnis flos-cuculi 1 · · · · ·^Lythrum salicaria · · · · · ·Molinia caerulea · + · · · +Selinum carvifolia · · · · · ·

Ch: Molinio-ArrhenathereteaHolcus lanatus + + + · · +Rumex acetosa · · + · · ·Ranunculus acris · · · · · ·Festuca pratensis · · · · · ·Alopecurus pratensis · · · · · ·Festuca rubra · · · · · 1Poa trivialis · · · · · ·

Ch: Phragmitetea, °Scheucherio-Caricetea nigrae

°Viola palustris 2 2 1 + 1 2Galium palustre · + · · · +°Carex echinata + + + · · ·°Carex nigra · · + · · ·°Eriophorum angustifolium · · + 1 · +

Gatunki towarzyszące – Accompanying species

Epilobium palustre · + + · + +Calliergonella cuspidata d · · · · · ·Lycopus europaeus · · · · · ·Plagiomnium elatum d · · · · · ·Mentha aquatica · · · · · ·Anthoxanthum odoratum · · · · · +Frangula alnus c · · + · + +Pinus sylvestris c · · + + + ·

Gatunki sporadyczne (Sporadic species):Ch: Calthion, ^Filipendulion: Crepis paludosa 8(1.1); Dactylorhiza majalis 8(1.1); ^Filipendula ulmaria 8; ^Hypericum tetrapterum 13; Juncus conglomeratus 11; Ch: Molinietalia: Succisa pratensis 8, 9; Ch: Molinio-Arrhenatheretea: Achillea millefolium 8; 14(1.1); Cardamine pratensis 8, 9; Centaurea jacea 9(1.1), 14(1.1); Lathyrus pratensis 8(1.1), 14(1.1); Ranunculus repens 8, 9(1.1); Vicia cracca 8, 9; Carex hirta 7(1.1); Lysimachia nummularia 7; Plantago lanceolata 14(1.1); Poa pra-tensis 7; Rumex crispus 9; Ch: Phragmitetea, °Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Peucedanum palustre 12(1.1), 13; °Comarum palustre 2, 11(1.1); Carex rostrata 1; °Drepanocladus aduncus d 2; Equisetum fluviatile 9; °Juncus filiformis 8; Lysimachia thyrsiflora 2; Phragmites australis 12; °Ranunculus flammula 9; Scutellaria ga-

93


2 1 · · + · 1 · · 4 277.5 II 136.5· + · 1 · · · · · 1 8 3 33 I 20· + · · + · + · · 3 16.5 I 10· 2 · · · · + · · 1 41.5 3 172 I 120· · 1 · + + · · · 3 39 I 23· · · · · + · · · 2 16.5 2 5.5 I 10· + + · + · · · · 3 16.5 I 10

+ + + + · · · + 1 4 33 6 55.5 IV 46.5+ 2 · 1 · · + 1 + 1 8 6 239 III 146.5+ + · + · · · 1 1 5 66.5 II 401 + · + · · · + · 4 44.5 II 26.5+ · + · · · · + · 3 16.5 I 10· · · + · · r · · 1 41.5 2 6.5 I 20.5+ + · · · · 1 · · 3 39 I 23

· 2 1 + + + · · · 6 841.5 5 211 IV 463· + · + · + 2 · + 2 16.5 5 189 III 120· · · · · · · · · 3 25 I 10+ · · · · · · · + 1 16.5 2 5.5 I 10· · · · · · · · · 3 58 I 23

· · 1 + + 1 · · · 4 33 4 66,5 III 53+ + · 1 1 1 · · + 6 156 II 93· · 1 1 + 1 + · + 6 100 II 60· 1 + 2 + 1 · · + 6 239 II 143· 2 1 · + · · 2 · 4 367 II 220· 1 · · · · · + · 1 8,5 2 33,5 I 20· · · · · · · · · 3 25 I 10· · · · · · · · · 3 25 I 10

lericulata 9(1.1); °Sphagnum teres d 8(1.1); Inne (Others): Aulocomnium palustre d 14, 15(1.1); Brachythecium rutabulum d 9, 12(2.2); Calamagrostis epigejos 11, 13; Dryopteris carthusiana 1, 3; Equisetum arvense 9, 10; Eupatorium cannabinum 9, 12; Ledum palustre 3, 6; Sphagnum palustre 1, 2; Alnus glutinosa c 7; Andromeda polifolia 1; Betula pubescens c 3; Bryum pseudotriquetrum d 2; Calluna vulgaris 3; Solidago canadensis 15(1.1); Drepanocladus polycarpos d 13(1.1); Epilobium ciliatum 15(1.1); Hieracium lachenalii 14; Lactuca serriola 13; Lemna minor 12; Luzula multi-flora 1(1.1); Nardus stricta 1; Polygonum amphibium 7; Rhytidiadelphus squarrosus d 8; Salix cinerea c 3; Sciuro-hypnum oedipodium d 13(1.1); Sphagnum fimbriatum d 15(3.3); Sphagnum inundatum d 3; Stellaria graminea 13; Trientalis europaea 5.

94

A. Suder

Ledum palustre, próchniczek bagienny Aulocomnium palustre, drabik drzewkowaty, płonnik pospolity, fałdownik nastroszony Rhytidiadelphus squarrosus, torfowiec kończysty Sphagnum fallax, torfowiec postrzępiony Sphagnum fimbriatum, torfowiec zanurzony Sphagnum inundatum, torfowiec błotny Sphagnum palustre, torfowiec ziemny Sphagnum terres i 5 zagrożonych w skali województwa śląskiego – dziewięciornik błotny Comarum palustre, sit cienki Juncus filiformis, bagno zwyczajne, żurawi-na błotna, borówka bagienna Vaccinium uliginosum (Bernacki i in. 2000, Rozporządzenie 2004). Brak koszenia przejawia się rozwojem siewek drzew w runi zbiorowiska oraz wzrostem po-krycia gatunków ziołoroślowych jak tojeść pospolita Lysimachia vulgaris.

Istotnym czynnikiem zagrażającym trwałości fitocenozJuncetum acutiflori na badanym obszarze jest zmiana stosun-ków wodnych na skutek przeprowadzanych melioracji oraz two-rzenia się lejów depresyjnych w związku z działalnością kopalń. Osuszenie kompleksu bagien i torfowisk w Kochłowicach było głównym powodem zaniku stanowiska zespołu na tym terenie. W porównaniu z płatami opisanymi w latach 70-tych ubiegłego wieku nastąpiły zmiany ilościowe w fitocenozach omawianegozbiorowiska, przejawiające się znaczącym spadkiem pokrycia niektórych kluczowych gatunków siedlisk bagiennych, jak: wełnianka szerokolistna Eriophorum angustifolium, przytulia błotna Galium palustre, bagno zwyczajne Ledum palustre, mo-drzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, skrzyp bagienny Equisetum fluviati-le, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, oraz pojawieniem się gatunków siedlisk ruderalnych: skrzyp polny Equisetum arvense, sadziec konopiasty Eupatorium cannabinum, sałata kompasowa Lactuca seriola. Dlatego warunkiem zachowania wszystkich płatów łąki z sitem ostrokwiatowym jest w pierwszej kolejności utrzymanie odpowiedniej wilgotności siedliska przy sporadycznym koszeniu.

95


SUMMARY

Suder A. Wet meadows with Juncus acutiflorus (Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915) on the territory of the Upper Silesia Industrial District.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 86–96, 2008.

As a result of field investigation 8 stands of Juncetum acutiflori, a rare plant community in Poland, were confirmed on the territory of theUpper Silesia Industrial District (Fig. 1). Most of its stands is located in the central part of this region and the association have no tendency to disappearance. Twelve protected species and five endangered oneswere noted in the patches of Juncetum acutiflori community. The main causes of its threat in the study area are drainage and cessation of mowing.

The phytocoenoses of Juncetum acutiflori demonstrate great floristicdiversity, which results from variety of occupied habitats (Tab. 1). It was distinguished 2 subassociations (typicum in two variants and sphagnetosum fallaxi subass. nova). The new subassociation should be identified with variant with Vaccinium uliginosum, described by Celiński et al. (1976). The reason of change of syntaxonomical range were significant habitat differences between typical patches and thosedeveloping on peat soil. These last were distinguished by presence of numerous species from Oxycocco-Sphagnetea class. In addition, small participation of species of meadow syntaxa led to assumption, that its phytocoenoses probably constitute degenerative shape of peat-bog communities, as Oberdorfer (1983) mentioned. The patches of sphagnetosum fallaxi subassociation were mainly noted in the neighbourhood of rush, meadows and peat-bog coniferous forest communities. They developed in poor and marshy habitats. Species of peat-bogs (Oxycocco-Sphagnetea class) – Oxycoccus palustris, acid fens (Scheuchzerio-Caricetea nigrae class) – Agrostis canina, and semi-natural dry grasslands (Nardo-Callunetea class) – Potentilla erecta occurred abundantly in the meadow green growth. Great humidity of habitat favoured development of moss layer, which cover 70–100% area of community. It was created mainly by Sphagnum sp. and Polytrichum commune. Meadow species from Molinio-Arrhenatheretea class appeared here sporadically and with small cover value.

96

A. Suder

PIŚMIENNICTWO

Bernacki L., Nowak T., Urbisz A., Urbisz A., Tokarska-Guzik B. 2000. Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. Acta Biol. Sil. 35(52): 78–107.

Celiński F., Wika S., Cabała S. 1976. Les prairies marécageuses à Juncus acutiflorus en Silésie (Pologne). Coll. Phytosoc. 5: 205–217.

Dierschke H. 1994. Syntaxonomical survey of Molinio-Arrhenatheretea in Central Europe. Coll. Phytosoc. 23: 387–399.

Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szczec. Tow. Nauk., Wydz. Nauk Przyr.-Roln. 10: 1–339.

Kondracki J. 2001. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa.Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk

roślinnych Polski. Vademecum geobotanicum, PWN, WarszawaMirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering

plants and Pteridophytes of Poland. Biodiv. of Poland vol. 1.Nowiński M. 1967. Polskie zbiorowiska trawiaste i turzycowe. Szkic

fitosocjologiczny. PWRiL, Warszawa.Oberdorfer E. (red.). 1983. Süddeutsche Pflanzengesellschaften. Teil

III. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart – New York.Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census

catalogue of Polish mosses. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.

Pott R. 1995. Die Pflanzengesellschaften Deutschlands. Verlag Eugen Ulmer Stuttgart.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 168 (2004), poz. 1764.

Schubert R., Hilbig W., Klotz S. 1995. Bestimmungsbuch der Pflanzengesellschaften Mittel- und Nordostdeutschlands. GustavFischer Verlag Jena, Stuttgart.


97

Stanowiska ozorka dębowego Fistulina hepatica (Schaeff.) With. w środkowo-wschodniej Polsce

ANDRZEJ SZCZEPKOWSKI

Zakład Mikologii i Fitopatologii LeśnejSzkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego02–776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159e-mail: [email protected]

Wstęp

Ozorek dębowy Fistulina hepatica (Schaeff.) With., znany również pod takimi polskimi nazwami jak ozorek wątrobowy, ozorek pospolity, cewiak wątrobowy (Wojewoda 2003) jest jedynym gatunkiem w swoim rodzaju i jedynym rodzajem w rodzinie ozorkowatych (Fistulinaceae) w Europie (Ryvarden, Gilbertson 1993). Ozorek jest fakultatywnym pasożytem drzew. Powoduję niezbyt intensywną, brunatną zgniliznę drew-na, zwłaszcza twardzielowego. W pierwszej kolejności rozkła-da taniny, substancje inhibitujące wzrost większości grzybów zdolnych do rozkładu drewna. Proces ten jest bardzo powol-ny, może trwać kilkadziesiąt lat bez znaczącego obniżenia właściwości mechanicznych drewna. We wczesnym stadium dekompozycji drewna powstają brązowe smugi, po czym cała twardziel dębów przybiera charakterystyczne ciemnobrunatne zabarwienie (ang. brown oak, ros. buryj dub). W zaawansowa-nym stadium rozkładu drewno przybiera barwę intensywnie czerwonobrązową i rozpada się na kostki, ale nigdy nie staje się tak miękkie, ani nie kruszy się na proszek tak szybko, jak drewno dębowe rozłożone przez żółciaka siarkowego Laetiporus sulphureus – często spotkanego sprawcę wewnętrznej zgnilizny pni dębów. Ponadto prostopadłościenne spękania są mniejsze i nie występują między nimi płaty grzybni, jak to ma miejsce

98

A. Szczepkowski

w przypadku żółciaka siarkowego (Cartwright, Findlay 1951, Orłoś 1952, Schwarze i in. 2000).

Owocniki ozorka pojawiają się od lipca do listopada, pra-wie każdego roku, przez wiele lat w tych samych miejscach. Wyrastają na starych drzewach, żywych lub martwych, zarów-no stojących, jak i leżących, zwykle u podstawy pnia lub na niewielkiej wysokości, na odsłoniętych grubych korzeniach, a także na pniakach. Owocniki są jednoroczne, pojedyncze lub złożone z kilku kapeluszy zrośniętych nasadami o średnicy do kil-kudziesięciu cm i masie kilku kg. Kapelusze są początkowo guzo-wate, potem poduchowate, łopatkowate, półkoliste, bokiem przy-rośnięte do substratu, bez trzonu lub ze szczątkowym trzonem. Wyglądem przypominają jęzor, wątrobę lub płat surowego mię-sa, dlatego nie sposób ich pomylić z innymi grzybami. Górna po-wierzchnia owocnika początkowo bladoróżowa, potem pomarań-czowoczerwona, krwistoczerwona lub purpurowobrązowa, lepka, często z czerwonymi kroplami u młodych okazów. Inną charak-terystyczną cechą budowy owocnika jest występowanie na dolnej stronie kapelusza niezrośniętych ze sobą, wolno zwisających ru-rek o długości do ok. 15 mm. Hymenofor początkowo biały, póź-niej kremowy do rdzawoczerwonego. Pory koliste, przeciętnie 3–4 na 1 mm. Miąższ mięsistosoczysty, czerwonawy z widocznymi na przekroju jasnymi włóknami przebiegającymi od nasady lub krót-kiego trzonu do brzegu kapelusza. Zarodniki okrągławo-kroplo-wate, gładkie, o wymiarach 3,5–6 × 2,5–4,5 μm (Domański i in. 1967, Breitenbach, Kränzlin 1986, Ryvarden, Gilbertson 1993). Stadium anamorficzne (bezpłciowe) znane pod nazwąPtychogaster hepaticus (Sacc.) C.G. Lloyd [Ceriomyces hepati-cus Sacc., Confistulina hepatica (Sacc.) Stalpers] charaktery-zuje tworzenie zarodników konidialnych, a u dębów również grubościennych chlamydospor w włóknocewkach (Stalpers, Vlug 1983, Jahn 1990, Schwarze i in. 2000). Młode owoc-niki ozorka są jadalne, ale ze względu na kwaśny smak nie są specjalnie cenione. Ostatnio udane próby uprawy ozorka prze-prowadzono w Szwajcarii (Pätzold, Laux 2007).

Ozorek dębowy spotykany jest w różnych typach lasów li-ściastych i mieszanych, najczęściej na obszarach objętych ochroną w formie parków narodowych i rezerwatów, w parkach zabytkowych, zadrzewieniach przykościelnych, na drzewach

99

Stanowiska ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce

pomnikowych w miastach, jak i poza terenami zabudowany-mi (Wojewoda 2003). Obecność ozorka dębowego w biocenozie powoduje występowanie specyficznych warunków ekologicz-nych i stąd m.in. próby sztucznego zakażania dębów grzybnią tego gatunku w celu wspomagania ochrony innych organizmów wykorzystujących powstające próchnowiska i dziuple (Kepel 2001).

Ozorek jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie, Ameryce Północnej, Azji i Australii. Na kontynencie europejskim pora-ża głównie dęby Quercus i kasztany Castanea, bardzo rzad-ko notowany na przedstawicielach z rodzaju klon Acer, olsza Alnus, brzoza Betula, leszczyna Corylus, buk Fagus, lipa Tilia, (Ryvarden, Gilbertson 1993). Poza Europą podawany również z innych rodzajów drzew liściastych (Ryvarden, Gilbertson, 1993, Schwarze i in. 2000). W Polsce jako żywiciela ozorka podawano wyłącznie dęby (Q. robur i Q. petraea). W Herbarium Uniwersytetu Warszawskiego znajduje się okaz zebrany z pnia brzozowego w Cierpiszewie k. Torunia (4. IX 1946 r., leg. et det. J. Zabłocki, UW 032790). Niestety, w kopercie zielnikowej nie ma żadnego fragmentu substratu (drewno, kora) na podstawie którego można by potwierdzić poprawność oznaczenia żywicie-la. Skirgiełło (1970) opisując rozmieszczenie ozorka w Polsce w ogóle nie wymienia tego stanowiska.

Już w połowie ubiegłego wieku, leśnik, profesor Instytutu Badawczego Leśnictwa, Henryk Orłoś zaliczył ozorka do grupy grzybów rzadkich w naszym kraju i apelował o jego ochronę (Orłoś 1949a, b, 1957). Postulat ten został spełniony dopiero w 2004 roku, kiedy wpisano ozorka na listę grzybów podlega-jących ścisłej ochronie (Rozporządzenie 2004). Od 1992 r. gatunek umieszczony na czerwonej liście grzybów zagrożonych w Polsce, gdzie sklasyfikowany został jako „narażony na wymar-cie” (V) (Wojewoda, Ławrynowicz 1992). W ostatnim wyda-niu czerwonej listy przeniesiony do niższej kategorii zagrożenia „rzadki” (R) (Wojewoda, Ławrynowicz 2006). Znalazł się rów-nież na wszystkich trzech istniejących w Polsce regionalnych czerwonych listach grzybów wielkoowocnikowych: polskich Karpat (Wojewoda 1991) w kategorii „rzadki” (R) oraz Górnego Śląska (Wojewoda 1999) i Gór Świętokrzyskich (Łuszczyński 2002) w kategorii „narażony” (V).

100

A. Szczepkowski

Rozmieszczenie stanowisk ozorka dębowego w środkowo--wschodniej Polsce

Dotychczas, na podstawie danych literaturowych i informa-cji zawartych na stronach internetowych, na obszarze środ-kowo-wschodniej Polski ozorek dębowy znany był z 20 sta-nowisk, z których 9 to lokalizacje podawane w XIX w., w tym 5 z Warszawy. W niniejszej pracy podano 26 nowych stano-wisk na tym obszarze, w tym 23 odnalezione przez autora, a 3 na podstawie niepublikowanych materiałów znajdujących się w Herbarium Uniwersytetu Warszawskiego. Stanowiska nr 17 i 25–27 przedstawione w opracowaniu uznano za lokalizacje odpowiadające miejscom występowania ozorka cytowanym w publikacjach z XIX wieku i dlatego sumaryczna liczba znanych stanowisk na omawianym obszarze wynosi 46 (ryc. 1).

Do 1945 r. znanych było 9 następujących stanowisk ozorka dębowego:

1. Warszawa-Sielce (obecnie Dolny Mokotów) (Chełchowski 1888);

2. Warszawa-Mokotów (Chełchowski 1888, 1898, Błoński 1896);

3. Warszawa-Natolin (Chełchowski 1888, 1898, Błoński 1896);

4. Warszawa-Bielany (Chełchowski 1888, 1898, Błoński 1896);

5. Warszawa-Wawer (Błoński 1896);6. Kałuszyn (Błoński 1896);7. Unikowo (Chełchowski 1898);8. Rostkowo (Chełchowski 1898); 9. Międzyrzec Podlaski (Eichler 1900).

Po roku 1945 podawany był w literaturze i w Internecie z następujących stanowisk:

10. Chojnów k. Piaseczna (Skirgiełło 1970);11. Puszcza Kampinoska, ok. Łomianek (Skirgiełło 1970);12. Podkowa Leśna (Skirgiełło 1970);

101


13. Bielawy-Mroga k. Głowna (Skirgiełło 1970); 14. Stanisławów (Skirgiełło 1970);15. Rezerwat „Spała” (Ławrynowicz 1973);16. Rezerwat „Trębaczew” (Ławrynowicz 1973); 17. Rezerwat „Las Bielański” (Burakowski, Luniak 1982,

Kozłowski 2006a);18. Rezerwat „Babsk” (Mamos 1986); 19. Warszawa Bemowo, park leśny (Kozłowski 2006b); 20. Lasy Chotomowskie, ok. Legionowa (Kapuścińska 2006);21. Łódź, rezerwat „Las Łagiewnicki” (Gajkowski 2007).

W Herbarium Uniwersytetu Warszawskiego znajdują się okazy zbierane na omawianym obszarze w miejscach dotych-czas nie podawanych w literaturze:

12

4, 17, 25

5, 26

37

19

28

3522

1321 33

49

3231

15

181416

294142

50 1112 45

10406

4823

46 4743

39

34

78

2430

36 38

9

44 20

Bug

0 50 km

24°16°

50°

54°

3, 27

Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk ozorka dębowego w środkowo-wschodniej Polsce (● – znane stanowiska, ○ – nowe stanowiska). Objaśnienia numeracji stanowisk w tekście.Fig. 1. Distribution of Fistulina hepatica in the east-central Poland (● – known localities, ○ – new localities). Numbers refer to the list of sites in the text.

102

A. Szczepkowski

22. Warszawa Pyry, na pniu starego dębu, listopad 1969, leg. S. Zan, det. A. Skirgiełło, UW 15519;

23. Szumin, pow. Wyszków, Lasy Łochowskie, na pniaku dębowym w Pino-Quercetum, listopad 1972, leg. et det. Z. Domański, UW 020788;

24. Łazy, pow. Węgrów, Lasy Łochowskie, na pniaku dębowym w Pino-Quercetum, 28.11.1974, leg. et det. Z. Domański, UW 022342.

W ostatnich latach na obszarze środkowo-wschodniej Polski autor odnotował występowanie ozorka dębowego na na-stępujących stanowiskach:

25. Rezerwat „Las Bielański”, Warszawa; grąd, na ok. 20 dębach, owocniki wyrastały na pniach drzew stojących od podstawy do wysokości ok. 10 m, na korzeniach kilku wywrotów i na kilku pniakach; sierpień–listopad 1991–2007 r.

26. Rezerwat „Las im. Króla Jana Sobieskiego”, Warszawa; grąd, na czterech dębach szypułkowych Q. robur, kilka-naście owocników na pniach i w dziupli na wysokości od postawy do 2,5 m; 12.09.1998 r.; na dwóch Q. robur, trzy i pięć owocników u podstawy pni; 20.10.2000 r.; na pniaku dębowym, trzy owocniki, na dwóch Q. robur, jeden owocnik na dużym guzowatym zrakowaceniu u podstawy pnia i dwa owocniki na wysokości 1,3 m; 21.07.2007 r.

27. Rezerwat „Las Natoliński”, Warszawa; grąd, na trzech Q. robur, kilkanaście owocników na wysokości 0,5–3 m; wrze-sień 1998 r.

28. Park Łazienkowski, Warszawa; na pniaku dębowym, kilka owocników; wrzesień 2001 r.

29. Rezerwat „Uroczysko Stephana”, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojnów, oddz. 127; grąd, u podstawy zamierającego Q. robur, dwa owocniki; 25.10.2002 r.; na pniaku dębowym, jeden owocnik; 06.09.2007 r.

30. Węgrów, zadrzewienie przydrożne przy drodze krajo-wej nr 637, na pniaku dębowym, dwa duże owocniki; 26.09.2003 r.

103


31. Uroczysko Doliska, Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie, oddz. 95; na dębie bezszypułkowym Q. petraea, kilka owocników na pniu; 19.10.2003 r.

32. Uroczysko Górki, LZD SGGW w Rogowie; na pniaku dębo-wym, w pobliżu linii oddziałowej w otoczeniu mieszanego drzewostanu, jeden owocnik; 12.10.2005 r.

33. Uroczysko Wilczy Dół, LZD SGGW w Rogowie, oddz. 143; starodrzew sosnowo-dębowy na szkółce leśnej, na pniaku dębowym, dwa owocniki; 20.09.2006 r.

34. Rezerwat „Modła”, Nadleśnictwo Ciechanów, oddz. 164b; grąd, na dwóch pniakach dębowych, po kilka młodych owocników, na Q. petraea, dwa owocniki u podstawy pnia; 15.08.2005 r.; na przekroju poprzecznym leżącej kłody dę-bowej, jeden owocnik; 30.07.2007 r.

35. Rezerwat „Skarpa Ursynowska”, Warszawa; grąd zboczowy, na Q. robur, jeden owocnik na korzeniu; 4.11.2005 r., dwa owocniki na korzeniu; 23.10.2006 r.

36. Nadleśnictwo Sarnaki, oddz. 92c; pomnikowa aleja dębo-wa, w rozległej dziupli pnia Q. robur, trzy młode owocniki na wysokości 1–1,5 m; 10.08.2006 r.

37. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dęby Młocińskie”, Warszawa; grąd, na Q. robur, dwa owocniki na wysoko-ści 2,5 m, 18.11.2006 r.; na pniaku dębowym, trzy młode owocniki, na martwym Q. robur, jeden duży owocnik na wysokości 3 m; 24.08.2007 r.

38. Rezerwat „Dębniak”, Nadleśnictwo Sarnaki; grąd, na Q. ro-bur, dwa owocniki na wysokości ok. 0,6 m; 3.07.2007 r.

39. Rezerwat „Dziektarzewo”, Nadleśnictwo Płońsk; grąd na wysokim brzegu rzeki Wkry, na dwóch Q. robur, dwa duże owocniki na wysokości 0,5 m i jeden owocnik na odsłonię-tym korzeniu; 29.08.2007 r.

40. Rezerwat „Chojnów”, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojnów; grąd, na trzech żywych i dwóch stojących złomach Q. robur, łącznie 12 owocników na wy-sokości: od podstawy pnia do 4,5 m; 30.08.2007 r.

41. Nadleśnictwo Chojnów, oddz. 97, LKP „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy; na Q. robur rosnącym przy drodze gruntowej Chojnów–Czarnowo w otoczeniu młod-

104

A. Szczepkowski

szych drzewostanów sosnowo-dębowych, dwa duże owoc-niki na wysokości 3 m; 30.08.2007 r.

42. Rezerwat „Pilawski Grąd”, LKP „Lasy Warszawskie”, Chojnowski Park Krajobrazowy, Nadleśnictwo Chojnów; grąd, na Q. robur o rozmiarach pomnikowych, jeden bardzo duży owocnik (średnica ok. 35 cm) wyrastał na korzeniu w odległości 2 m od pnia; 06.09.2007 r.

43. Rezerwat „Pomiechówek”, LKP „Lasy Warszawskie”, Nadleśnictwo Jabłonna; grąd, oddz. 125, na pniaku dębo-wym, dwa młode owocniki; 14.09.2007 r.

44. Rezerwat „Jabłonna”, LKP „Lasy Warszawskie”, Nadleśnictwo Jabłonna; las mieszany ze starodrzewem sosnowo-dębo-wym (grąd, dąbrowa świetlista, bór mieszany), na dwóch pniakach dębowych, dwa i jeden owocnik, na stojącym zło-mie, cztery owocniki, na martwym dębie, jeden owocnik, na zamierającym Q. robur, jeden owocnik w spękaniach guzowatego zrakowacenia, na sześciu żywych Q. robur, 10 owocników na wysokości 0,1–5 m; 14.09.2007 r.

45. „Rezerwat im. Bolesława Hryniewieckiego”, LKP „Lasy Warszawskie”, Nadleśnictwo Chojnów; dąbrowa świetlista, na czterech Q. robur: w ranie po wyłamanym konarze na wysokości 3,5 m, jeden owocnik, u podstawy pnia i na wy-sokości 3 m, dwa owocniki, na guzowatym zrakowaceniu pnia na wysokości 2,5 m, dwa owocniki, w płytkiej dziupli u podstawy pnia, jeden owocnik; 01.10.2007 r.

46. Rezerwat „Zegrze”, oddz. 27, Nadleśnictwo Jabłonna; dą-browa świetlista, na Q. robur, jeden owocnik na guzowatym zrakowaceniu pnia; 09.10.2007 r.

47. Rezerwat „Jadwisin”, gmina Serock; grąd, na Q. robur, dwa owocniki u podstawy pnia i na wysokości 0,4 m; 09.10.2007 r.

48. Rezerwat „Dębina”, Nadleśnictwo Drewnica; grąd, na trzech Q. robur, w odziomku, jeden owocnik na wysokości 0,4 m, na guzowatym zrakowaceniu pnia na wysokości 1,5 m, trzy owocniki (ryc. 2), u podstawy pnia, trzy owocniki; 11.10.2007 r.

49. Rezerwat „Uroczysko Bażantarnia”, Nadleśnictwo Skierniewice; grąd, na pniaku dębowym, dwa owocniki, na

105


zamierającym Q. robur, jeden owocnik na wysokości 0,5 m; 27.10.2007 r.

50. Kampinoski Park Narodowy, Roztockie Dęby, przy czerwo-nym szlaku, na Q. robur (pomnik przyrody), jeden owocnik na wysokości 2,5 m w dziupli zabezpieczonej kilka lat wcze-śniej środkiem ochrony drewna – Imprexem z dodatkiem Abizolu; 02.11.2007 r.

Ryc. 2. Owocniki ozorka dębowego wyrastające z guzowatego zrakowacenia pnia dębu szypułkowego w rezerwacie „Dębina” (11.X 2007 r.; fot. A. Szczepkowski). Fig. 2. Basidiocarps of Fistulina hepatica growing on stem canker of Quercus robur in the „Dębina” nature reserve (11 October 2007, photo by A. Szczepkowski).

106

A. Szczepkowski

Podsumowanie

Przedstawione stanowiska znacznie wzbogacają dotychcza-sową wiedzę o rozmieszczeniu ozorka dębowego, nie tylko na ob-szarze środkowo-wschodniej Polski, ale również w skali całego kraju. Obecnie, na omawianym obszarze, znanych jest 46 sta-nowisk tego gatunku, z których 9 to lokalizacje podawane przed 1945 r. Znaczna większość z 40 współczesnych stanowisk na obszarze środkowo-wschodniej Polski znajduje się w obiektach objętych różnymi formami ochrony przyrody: 21 zlokalizowa-nych jest w rezerwatach przyrody, dwa w Kampinoskim Parku Narodowym, po jednym w zespole przyrodniczo-krajobrazowym w Warszawie, alei pomnikowych dębów w lasach Nadleśnictwa Sarnaki, zabytkowym parku i lesie miejskim w Warszawie, 6 w lasach gospodarczych, w tym 3 w lasach doświadczalnych SGGW w Rogowie, trzy na terenach zabudowanych (Podkowa Leśna, Warszawa Pyry, Węgrów). W przypadku kilku opubliko-wanych stanowisk nie udało się ustalić siedliska. Potwierdzono utrzymywanie się tego gatunku, od ponad 100 lat, w 3 miej-scach w Warszawie: Bielany – rez. „Las Bielański” (stanowi-ska 4, 17, 25), Natolin – rez. „Las Natoliński” (3, 27), Wawer – rez. „Las im. Króla Jana Sobieskiego” (5, 26). Obecnie w gra-nicach Warszawy znanych jest 8 stanowisk ozorka. Najwięcej drzew (od 5 do 20) porażonych przez ozorka oraz największą obfitość owocników odnotowano w dwóch rezerwatach położo-nych w granicach Warszawy: „Las Bielański” i „Las im. Króla Jana Sobieskiego” oraz w rezerwatach „Jabłonna” i „Chojnów”. W 5 rezerwatach („Las im. Króla J. Sobieskiego”, „Jabłonna”, „Bolesława Hryniewieckiego”, „Zegrze”, „Dębina”) stwierdzono owocniki ozorka na guzowatych zrakowaceniach o nieokreślo-nym pochodzeniu. Być może, dęby pod wpływem porażenia przez ozorka mogą reagować wytwarzaniem guzowatych raków lub deformacje te są innego pochodzenia i stanowią jedynie do-godne miejsce wnikania zarodników grzyba, a w końcu pojawu owocników. Na obszarze środkowo-wschodniej Polski znajduje się jeszcze wiele obiektów przyrodniczych, np. leśnych rezerwa-tów, będących potencjalnymi miejscami występowania ozorka dębowego. Warto zwracać uwagę na tego bardzo charaktery-stycznego i stosunkowo łatwego do rozpoznania grzyba.

107


SUMMARY

Szczepkowski A. Localities of Fistulina hepatica (Schaeff.) With. in the east-central Poland.Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (4): 97–109, 2008.

The beefsteak fungus Fistulina hepatica is a species strictly protected in Poland. In the Polish Red List of Macrofungi it belongs to the category R (rare species). So far it has been noted from 20 stations in the east-central Poland. The paper gives characteristics of twenty-six new localities of this species. Of the 40 present localities (including 8 from Warsaw), 21 are located in nature reserves, two in a national park (Kampinos NP), one in a nature and landscape complex, in a historical park, in an urban forest (in Warsaw), in an alley of monumental oaks situated in a forest area, six in managed forests, including three in Forest Experimental Station of Warsaw University of Life Sciences in Rogów, and three in towns. The most abundant occurrence of this fungus was found in the “Las Bielański” and “Las im. Króla Jana Sobieskiego” nature reserves (in Warsaw), also in “Jabłonna” and “Chojnów” nature reserves. The F. hepatica basidiocarps occurred exclusively on Q. robur and Q. petraea, some of them growing on stem cankers of Q. robur located in five nature reserves.

PIŚMIENNICTWO

Błoński F. 1896. Przyczynek do flory grzybów Polski. Pam. Fizjogr. 14(3): 63–93.

Breitenbach J., Kränzlin F. 1986. Fungi of Switzerland. 2. Lucerne.

Burakowski B., Luniak M. 1982. Świat zwierząt. W: Baum T., Trojan P. (red.). Las Bielański w Warszawie – rezerwat przyrody. PWN, Warszawa: 209–210.

Cartwright K.S.G., Findlay W.P.K. 1951. Rozkład i konserwacja drewna. PWRiL, Warszawa.

Chełchowski S. 1888. Basidialnyje griby okrestnostnej Varšavy. Varš. Univ. Izv.

Chełchowski S. 1898. Grzyby podstawkozarodnikowe Królestwa Polskiego. I. Autobasidiomycetes. Pam. Fizjogr. 15(3): 3–285.

108

A. Szczepkowski

Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales), Żagwiowate II (Polyporaceae pileatae), Szczeciniakowate II (Mucronoporaceae pileatae), Lakownicowate (Ganodermataceae), Bondarcewowate (Bondarzewiaceae), Boletkowate (Boletopsidaceae), Ozorkowate (Fistulinaceae). W: Kochman J., Skirgiełło A. (red.). Flora Polska. Rośliny Zarodnikowe Polski i Ziem Ościennych. Grzyby (Mycota). 3. PWN, Warszawa.

Eichler B. 1900. Materiały do flory grzybów okolic Międzyrzeca. Pam. Fizjogr. 16(3): 157–206.

Gajkowski G. 2007. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.pl/messages/7259/107571.html, ID72495.

Jahn H. 1990. Pilze an Bäumen. Patzer Verlag, Berlin – Hannover. Kapuścińska A. 2006. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.

pl/messages/7259/62137.html, ID44110.Kepel A. 2001. Dąb pokazuje język. Salamandra 2(15): 27–28.Kozłowski M. 2006a. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.pl/

messages/7259/62137.html, ID44479.Kozłowski M. 2006b. Fistulina hepatica. http://www.bio-forum.pl/

messages/7259/62137, ID44480.Ławrynowicz M. 1973. Grzyby wyższe makroskopowe w grądach

Polski środkowej. Acta Mycol. 9(2): 133–204. Łuszczyński J. 2002. Preliminary red list of Basidiomycetes in the

Świętokrzyskie Mts (Poland). Polish Bot. J. 47(2): 183–193. Mamos K. 1986. Flora grzybów makroskopowych rezerwatu lipowego

Babsk koło Skierniewic. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 4: 203–221. Orłoś H. 1949a. Ochrona rzadkich gatunków grzybów. Las Polski

1–2: 31–33. Orłoś H. 1949b. Grzyby jadalne i trujące. Spółdzielnia „Las”,

Warszawa.Orłoś H. 1952. Fitopatologia leśna. PWRiL, Warszawa.Orłoś H. 1957. Chrońmy od zagłady rzadkie gatunki grzybów.

Przyroda Polska 5–6: 4–5. Pätzold W., Laux H. E. 2007. Jaki to grzyb? Multico, Warszawa. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia

9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz.U. Nr 168 (2004), poz.1765.

Ryvarden L., Gilbertson R.L. 1993. European Polypores. 1. Fungiflora, Oslo.

109


Schwarze F.W.M.R., Engels J., Mattheck C. 2000. Fungal strategies of wood decay in trees. Springer Verlag Berlin –Heidelberg – New York.

Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania rozmieszczenia grzybów wyższych w Europie. III. Acta Mycol. 6(1): 101–123.

Stalpers J. A., Vlug I. 1983. Confistulina, the anamorph of Fistulina hepatica. Can. J. Bot. 611: 1660–1666.

Wojewoda W. 1991. Pierwsza czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych (macromycetes) zagrożonych w polskich Karpatach. Studia Ośr. Dokument. Fizjogr. PAN Oddz. Kraków 18: 239–261.

Wojewoda W. 1999. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych Górnego Śląska. Centr. Dziedz. Przyr. Górn. Śląska. Raporty i Opinie 4: 8–51.

Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych w Polsce. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). List of threatened plants in Poland (2nd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 27–56.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland (3rd ed.). W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 53–70.

110

Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Sciences

Chrońmy Przyrodę Ojczystą(Let’s protect Our Indigenous Nature)

Bi-monthly publication,Organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland

Vol. LXIV (64) 2008

No. 4

CONTENTS

Wacław Bartoszek, Donata Siatka: Interesting flora of theGrodzisko hill in the Beskid Wyspowy mountain range (Western Carpathians, S Poland) ............................................

Krystyna Dąbrowska, Ryszard Sawicki, Maria Franszczak-Być: Estimation of present conditions of populations of goldilocks, Linosyris vulgaris in Lublin region (E Poland)

Stefan Friedrich, Piotr Waloch: The Tywa River valley – an important site of the Western Pomerania nature (NW Poland)

Janina Jasnowska, Mariola Wróbel, Sylwia Jurzyk: The necessity of active protection of habitats for the example of „Białodrzew Kopicki” nature reserve in Western Pomerania voivodeship (NW Poland) .......................................................

Krzysztof Nowak: Butterflies (Lepidoptera/Rhopalocera) onchosen urbicenoses of Czestochowa (S Poland) ........................

Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: A new locality of Eryngium planum L. in Opole Silesia (SW Poland) ................................

3

14

24

45

59

73

111

Ryszard Plackowski: A new locality of Dianthus superbus L. near Gorzkowice in central Poland ................................................

Krzysztof Spałek: A new locality of Utricularia ochroleuca R.W. Hartm. on the Opole Silesia (SW Poland) ...........................

Alicja Suder: Wet meadows with Juncus acutiflorus (Juncetum acutiflori BR.-BL., 1915) on the territory of the Upper Silesia Industrial District .................................................................

Andrzej Szczepkowski: Localities of Fistulina hepatica (Schaeff.) With. in the east-central Poland ............................................

78

82

86

97

112

Zarząd NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ powołał w ramach swoich struktur Ośrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej, by swoim działaniem przyczyniał się do podnoszenia efektywności inicjatyw podejmowanych w ramach realizacji zasad ekorozwoju i wdrażania Agendy 21

oraz współuczestniczył w realizacji zadań wynikających z Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej.

Celem Ośrodka jest prowadzenie profesjonalnej działalności informacyjno-promocyjnej w zakresie edukacji ekologicznej: pozyskiwanie, przetwarzanie i upowszechnianie informacji o edukacji ekologicznej.

Kontakt:

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki WodnejOśrodek Informacji o Edukacji Ekologicznej02-673 Warszawa, ul. Konstruktorska 3ATel.: (022) 853 37 50, tel./fax: (022) 853 61 95, e-mail: [email protected]

dwumiesiêcznik - iop.krakow.pl · sekretarz redakcji: agata skoczylas zespół redakcyjny: joanna...

Documents