çré-çré-gopäla-campüù

pürva-campüù1

(1)

prathamaà püraëam

çré-çré-rädhä-ramaëäya namaù çré-çré-kåñëa-caitanyäya namaù

çré-kåñëa kåñëa-caitanya sa-sanätana-rüpaka |

gopäla raghunäthäpta-vraja vallabha pähi mäm ||1|| [1] tad evam ärambhasambhavadantarmahasä sahasä vilikhya tad idam ullikhyate | kim idam? madiñöadevasya, madanviñöadayäçiñöatadbhakta-samudayasya ca kramataù smaraëam ävirbhütam | kià vä, kevalasya madiñöa-devasya; kià vä, tadviçiñöasya | äà äà, tantratas tat trayam api svatantratayä labhyate | tatra prathamaà tävat prathamataù prathayämi | atra çré padam anyad anyad api kiïcid anuñöupchandaùparacchandatayä pürvatra ca paraparatra ca yatra na dattaà, tatra ca sandhätavyam | [2] yathä: he çré-kåñëa-nämnätidhanya! sarva-mürdhanya! he çré-kåñëa-caitanya! sarva-çarmada-kértanya! he mahita-çré-sanätana-sahita-çré-rüpa-nämadheya, man-mürdhany ädheya! he çré-gopäla-bhaööäkhyä-pravåddha-bhaööärakatä-samåddha! he çré-raghunätha-däsa! näma-dhämatayätiprasiddha-parama-bhakti-bharäviddha! he teñäm eväpta-vrajatäsiddha-varëana-sat-karëa-garbhäbharaëa-çré-bhügarbhädi-saïjïädhikaraëa! he çré-vallabha! präg-bhavéya-durlabha-sukåta-sandhéyamäna-madéya-çaraëa-pitå-caraëa! kià vä, he çré-raghunäthasyäptän vrajaty anuvrajatéti tattayä sarva-vallabha! çrévallabha! mäà pähi! nijacaraëacchäyayä matpratipälakatäm äyähi | yathä kaàsäräter äçu sukhaviläsaà çaàsanté, sahäyatayä ca lasanté ca priyasakhéyate, na tadvad anyo dhanyo’pi janaù sambhavati | [3] atha dvitéyam api pratéyamänaà nirmämi: çré-kåñëa iti | çrér atra rädhä | eñä hi çrépradhänatayä sädhayiñyamäëatäyäà niräbädhä | tad-anantara-kåñëa-çabdaç cätra çabda-brahma-güdha-para-brahma nanda-nandana-väcakatäyäà rüòhaù | tena, "he çré-rädhäkhya-svarüpa-çakti-yukta-kåñëa" ity arthaç ca nirvyüdhaù | kåñëa iti:

1 This text is drawn primarily from Puri Das’ edition (1947).

kåñir bhü-väcakaù çabdo ëaç ca nirvåtiväcakaù | tayor aikyaà paraà brahma kåñëa ity abhidhéyate || iti pramäëa-jïäta-caraù kåñëa-çabdas tv atra yoga-puraskåta-rüòhitayä tat-paraù | bhür iti bhävakvibantatäkaraù | sa cäyaà bhäva-çabdavad dhätv-artha-mätratä-dharaù | dhätvarthaç cäträkarñaëam, tad eva sphuöam äptatayäptamanasäm äkarñaëam | tataç ca bhinna-padärthatayävagatayor dayitayor iva tayor aikyaà yoga eveti tad-yukta änandaù sarväkarñakänanda ity artha evämandaù; paraà brahma iti, | ëaräkåti paraà brahma iti hi prasiddhiù | yoga-puraskåta-rüòhatopagüdhatayäpi çré-nandanandanam eva vakti tac-chabda-çaktir iti vyakti-siddhiç ca | tad etad abhidhéyate cäbhidhéyate iti | tasmäd eva tadéya-svabhäva-viçeña-bhävanärtham eva punar-uktir iyaà yuktià yunakti | caitanya iti | "he sarvaprakäçaka! sadrüpatayä sarväçrayasvarüpa!" tadrüpatä ca vipaçcidbhir avagatä, sac-cid-änanda-rüpäya kåñëäyäkliñöa-karmaëe iti täpanéya-nändéni-çamanät | tvayy eva nitya-sukhabodha-tanau iti çré-bhägavatéya-brahma-stave nigamanäc ca | sa-sanätana-rüpaka iti, "he sanätanena sadätanena çvasvarüpam anubhavadbhir api sunirüpaëa rüpeëa saha vartamäna! tena svabhaktivittacittam anuvartamäna!" gopäla-raghunäthäpta-vraja-vallabha iti, "gopäleñu ye raghavo laghavo, ye ca näthä mukhyä iti vikhyätagäthäs, tair äptasya vrajasya ballava-tallaja-vrajasya vallabha!" kià vä, "gopälänäà laghur iñöaù, sa ca näthaç ca yas, tasya sambodhanam triñv iñöe’lpe laghur iti nänärthavargalabdhabodhanam | äptavrajavallabha iti "äptavrajänäà svajanasamühänäà vallabha! pareñäm alabhya àsatprabha!" [4] atha tåtéyam api sambhåtékaraväëi: he çré-kåñëa iti | çrér atra ca paramapreyaséñu çreyasé rädhä, tatas "tadyuktatayä madhuraléläyäm asaàkérëa! he kåñëa-caitanyäkhya-bhaktävatära! tädätmyäpannatayävatérëa! he sanätana-rüpäbhyäà paramänurakta-subhaktäbhyäà saha vidyamäna! he gopäla-raghunäthäbhyäà tat-tan-nämäbhyäm api subhaktäbhyäm äptaù präpto yo vrajas, tasya vallabhatayä sarva-vidyamänaà! mäà pähi, mat-pälakatäà yähéti |

atha grantha-sücanä— [5] tad evam maìgalaà saìgamayya käryaà vicäryate | yan mayä kåñëasandarbhe siddhäntämåtam äcitam | tad eva rasyate kävyakåtiprajïä-rasajïayä ||2|| [anuñöubh] so’haà kävyasya lakñyeëa mano nirmämi tädåçam | tan mahänto yad ékñeraàs tadä hemni cito maëiù || 3 || [anuñöubh] pürvottaratayä campü-dvayé seyaà trayé trayé | påthak påthag grantha-tulyä yathecchaà sadbhir ékñyatäm || 4 || [anuñöubh]

çré-gopäla-gaëänäà gopälänäà pramodäya | bhavatu samantäd eñä nämnä gopäla-campür yä || 5 || [upagéti] yadyapi ciram antardhä jätä çré-gokula-sthänäm | tadapi mahätmasu teñäà vyüha-samühaù puraù sphuran jayati || 6 || [udgéti] [6] asti kila våndävana-näma-dheyaà bhäga-dheyam iva subhagaà vanam avané-devyäù | yad aho, vanam apy avanäya kalpate sakala-lokasya | prasaìga-mätrataù pavamänam api tatra kñipratä-pratäpataù pavamänatäm apy atikrämati | parama-tri-varga-däne nirargalam api sarvadäpavargam apavarjayati | mukti-sandha-sambandha-gandham api svabandha-nirbandha-nibandhanaà bhavati | sadä sadävaléçasya bhakti-pradam api kadäpi na dadäti tad-bhaktim | brahmaëätmani yad anaïcitam api matvä janma väïchitam, tena tat paramaïcitaà matam iti nija-hita-mahita-mahimärambham upalambhayati | tad evaà gahana-caryä-paryäkulatayä virodhälaìkäravad viruddhäyamänam apy artham anuruddhatayä paryavasänataù pariëamayati | tasmin kavénäm akavitäyäm api kavitä çambhävitä bhavitä | tasminn eva ca paramodära-säratävagamyate | tadd hi taddhitatayä muhur avatérëasya sarvasyäpy änandanasya çréman-nanda-nandanasya sarvam änanda-parva sarvadä parvati | [7] asti ceha çré-çukasyäpi sukha-camatkära-käraëaà padyam— våndävanaà govardhanaà yamunä-pulinäni ca | vékñyäséd uttamä prété räma-mädhavayor nåpa || iti | (BhP 10.11.36) [8] tatra govardhanas tu purastäd evaà prastüyate – yad gokuleçvara iti prathitiù puräëe kåñëasya tad bhavati gokulam asya dhäma | goväsatä ca kila gokulatä-nidänaà govardhanas tad iha sarva-nidhänam eva || 7 || [vasanta-tilaka] [9] tatra cäyaà viçeñaù – tri-jagati mänasa-gaìgä govardhanam api vibhindaté viditä | aham iha manye kåñëa- snehaja-dhärä tad-antaraà viçati || 8 || [géti] kià ca, tasmin çré-hari-rädhayor yugalitaà yad bhäti kuëda-dvayaà saàsaìgena parasparaà parimalän manye tayos tan-miñam | premäsét prakaöaà yataù çvasanakaiù kampänvitaà jädya-yug bhaktärdra-sthiti-kåc ca tad ghana-rasäkäraà darédåçyate || 9 || [çärdüla] [10] yamunäyäà cäyam atiçayaù— snäna-jäta-sukåtän na kevalät sphürtidä muraripo raveù sutä |

vékñaëäd api yato bibharti sä çyäma-dhäma-vara-mädhuré-dhuräm || 10 || [rathoddhatä] tasyäà cotprekñante— çva-snigdha-vånda-viñaya-priyatä-mahimnä svedäàça eva kim u kåñëatanor visäré | våndasya kåñëa-viñaya-priyataiva kià vä tad-bhäva-bhävita-gatir bhavati sma kåñëä || 11 || [[vasantatilakä]] [12] pulinäni ca tasyä mahä-premolläsam äviñkurvanti | tathä hi— adyäpi yäni vibudhän avaloka-mäträt puñëanti kåñëa-kåta-räsa-rasaà vibhävya | täny atra kià vara-rasäyana-divya-cürëair abhyäsataù sva-pulinäni cinoti sauré? ||12|| [[vasantatilakä]] [13] bhäëdéras tu sa no mano vyäkulayati | tathä hi— bhäëdérasya sphuöam adhihari prema kià varëanéyaà säntardhänaà sthitavati harau bädham antardadhe yaù | yäntu sväàçena ca viñayatäm atra govardhanädyä loke snigdhä racayitum idaà na kñamaù syäm itéva ||13|| [mandäkräntä] [14] aho premagambhéryam asya paçya våndävanasya! yataù— kutra kutracid agasya dambhataù stambham eti tad idaà harer vanam | präyaçaç cala-dalasya kampratäm aìkurasya pulakäni sarvataù ||14|| [rathoddhatä] [15] ävirvrajati ca tasmin sa-vraja-väsi-jana-vraje vraja-räja-tanüje kià kià vä tad vyaïjijiñayä nävirvrajati? tac ca yuktam evotpaçyämaù; vrajapadam hi sarva-samécéna-samüham ühayati || [16] asti ceha çré-bhägavatéyaà padyam, tata ärabhya nandasya vrajaù sarvasamåddhimän | harer niväsätmaguëai ramäkrédam abhün nåpa! || iti | [BhP 10.5.18] [17] teñäm ävirbhävasya pädma-puräëa-sandarbhänusäreëa pratikalpam analpa-sukha-kalpaka-sampad-udanta-dantavakra-vadhänte sarvato’py ekänte känte yatra praveçasya nirdeçaù prathayiñyate, tasmäd bhava-jana-manaù-käya-nikäya-sparça-virahitäd värähädi-saàkértita-pravara-kérti-kadambädi-mayät pädma-skändädi-gatäsaàkérëa-varëäkarëita-tat-tat-sanätana-çéla-tärämasa-räma-go-gopa-gopäla-lélä-nidhänäd våndävanasyaiva vaibhava-viçeñäd açeñaà bhavati, prakåti-sthitim atéto hi yaù |

[18] båhad-gautaméya-stha-çré-kåñëa-vacane tu tat-tat-saàkñepärtha-nikñepaù prekñyate |

idaà våndävanaà ramyaà mama dhämaiva kevalam | atra me paçavaù pakñi-mågäù kéöä narämaräù | ye vasanti mamädhiñëye måtä yänti mamälayam || atra yä gopa-kanyäç ca nivasanti mamälaye | yoginyas tä mayä nityaà mama sevä-paräyaëäù || païca-yojanam evästi vanaà me deha-rüpakam | kälindéyaà suñumnäkhyä paramämåta-vähiné || atra deväç ca bhütäni vartante sükñma-rüpataù | sarva-deva-mayaç cähaà na tyajämi vanaà kvacit || ävirbhävas tirobhävo bhaven me’tra yuge yuge | tejo-mayam idaà ramyam adåçyaà carma-cakñuñä || iti |

[19] yaà khalu vaibhava-viçeñaà sarva-säreëa yathä-sthänaà prakäçayiñyamäëa-vyäkhyä-viçeñävatäreëa çrémad-bhägavatänusäreëa gopänäà svaà lokaà varuëälayäd ägataù karuëä-varuëälayaù svayaà bhagavän akrüräya vaikuëöha-viçeña-lakñaëa-sva-vaibhava-vyaïjanayä sukha-prade brahma-hrade majjanena tasmäd unmajjanena ca taj-jana-kautuka-jananäd anantaraà chandaù-stüyamänenätmanäviträ vicitram atraiva våndävane tadéya-nara-lélä-veçena sädhäraëam anyebhyas tebhyaù sandarçayämäsa; yaà prati sampraty api prapadyamänä vidväàsaç cetasäpi säkñäd iva tal-léläù pratipadyante; yaà pari hari-vaàçe govindäbhiñeka-sampad-aàçe mahendraù çrémad-vrajendra-tanüja-tanuvad vyäpakatäà satyäà pratyäyayämäsa; yaà punar våndävana-stha-samasta-samabhyarëam api tat-tad-varëanänusäreëa kecit prakåty-ävaraëataù parama-viyad-ürdhvaà nirvarëayanti; ataeva lélänurüpa-rüpatayä bhümänam abhümänaà ca prapadyante yad bhümayaù | eña eva çeña-nirviçeñatayä brahma-säkñät-käräkäratayä ca brahma-saàhitädiñu båàhitaà båhadbhir varëayämäse | tatra ca prakaöäprakaöa-prakäça-mayasya våndävanasya bahu-vidha-saàsthänatayä bahu-vidha-çästra-çrutasyäprakaöa-prakäça-maya-vaibhava-viçeña eva samprati varëanéyaù | sa ca gokula-pradhäna eveti sva-vivakñita-hitä brahma-saàhitänu-saàhitä kriyate | tad-vacanäni tu bodha-kramäya kramam atikramyänukramyante, yathä— bhaje çvetadvépaà tam aham iha goloka iti yaà vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye | çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù kalpa-taravaù drumä bhümiç cintämaëi-gaëa-mayé toyam amåtam || kathä gänaà näöyaà gamanam api vaàçé priya-sakhé cid-änanda-jyotiù param api tad äsvädyam api ca | sa yatra kñéräbdhiù sarati surabhibhyaç ca sumahän nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù || [bra.saà. 5.57-58] [20] kià ca, éçvaraù paramaù kåñëaù ity upakramyäha— ñahasra-patra-kamalaà gokuläkhyaà mahat padam |

tat-karëikäraà tad-dhäma tad-anantäàça-sambhavam | tat-kiïjalkaà tad-aàçänäà tat-paträëi çriyäm api || catur-asraà tat-paritaù çvetadvépäkhyam adbhutam | catur-asraà catur-mürteç catur-dhäma catuñ-kåtam || caturbhiù puruñärthaiç ca caturbhir hetubhir våtam | çülair daçabhir änaddham ürdhvädho-dig-vidikñu ca || añöabhiù nidhibhir juñöam añöabhiù siddhibhis tathä | manu-rüpaiç ca daçabhir dik-pälaiù parito våtam || çyämair gauraiç ca raktaiç ca çuklaiç ca pärñada-rñabhaiù | çobhitaà çaktibhis täbhir adbhutäbhiù samantataù || api ca— cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña- lakñävåteñu surabhér abhipälayantam | lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || ity ädi | båhad-vämane— ratna-dhätu-mayaù çrémän yatra govardhano giriù | ratna-baddhobhaya-taöä kälindé saritäà varä || ity ädi cänyatra | [21] tad etad-anusäreëa prathamaà tävat kävyasya nidhänaà vastu-mätraà sa-pramäëaà prakäçyate, citrasya phalakam iva | [22] tathä hi--yasya khalu lokasya golokatayä go-gopa-väsa-rüpasya, çvetadvépatayä cänanya-spåñöa-parama-çuddhatä-samudbuddha-svarüpasya tädåça-jïäna-maya-katipaya-mätra-prameya-gätratayä tat-tat-paramatä matä, parama-golokaù parama-çvetadvépa iti | [23] tad eva yuktam uktaà bhavati | [24] yatra hi svacchandatänanda-prada-bahu-vacanärthä gopé-padärthäù çriyaù çrayante | nänya-vaikuëöhavat tad-eka-vacanärthatäkuëöhäù | täsäà tat-padärthatä ca tan-mahä-väg-artha-säräkarña-yantre mahä-mantre ballavé-vallabhatayä tasya japam upadiçantéti sidhyati | [25] atra na kevalaà tasya dvi-varëa-padasya våttäv eva rüòhim avalambämahe, api tu dhyäne’pi | kintu, näyaà çriyo’ìga iti çukänuvädaù sämänya-lakñmé-vijayaà vyanakti | lakñmé-sahasra iti viriïci-väëé lakñmé-viçeñatvam urékaroti, yasmäd atra kuru-päëdava-çabdavad yathävasaraà khaëdäkhaëda-väcakatä matä | tad evaà sati, taträpi rädhä parameti pädma-skändädiväräha-vimiçra-mätsye | govinda-våndävana-näma-tantre’py abhäñi yat, tat katham anyathä syät? lakñmér abhitaù stritamä gopyo lakñmétamäù prathitäù | rädhä gopitamä ced asyäù kä vä samä rämä? ||15|| [upagéti] [26] tad evaàvidhänäà täsäm api sarväsäm eka eva ramanas, tata eva gokuladhämä govindanämä pratyekam ekäm ekäà ramäà ramayatäà ramä-ramaëanämnäà

purupuruñäëäà paramaù | [27] yat tu madhye mäyayä pratyäyitam aupapatyaà, tat khalv avästavatvät parastäd avadhvastam iti çréparamapuruñaçabdäbhyäà pramitam | kathäyäà tu pramäëa-viçeñagrathanayä prathamiñyämaù | [28] evaà çiñöaù çrérämo’py atidiñöaù | [29] kià ca, açeñä evataravaù kalpataravaù saìkalpadänabalät kevalän, na tu mänyatä-dhanya-sämänya-viçeñät | teñu ca jätyä kalpa-taravas tu vilakñaëa-tayä kåta-lakñaëä eva | [30] kià ca, ädarçanibhasvacchavibhavanänädarçasparçädimayabhümikä bhümiç ca känter uta känter våñöisåñöikäriëé cintämaëéyate | [31] ästäà tävad uttaram anu täratamya-ramyatä-gamya-mahimä gåhädiñu mahä-cintämaëi-mayé, yasmäd udbhinnäs tad-udbhidaç ca tadéya-çobhäm ätmany udbhävayanti | yatra ca, dåñöi-çravaëam ayätäs tad-gocaritäç ca jäti-rüpäbhyäm | naga-måga-pakñi-viçeñäs tatratyänäà ca citram ädadhati ||16|| [géti] [32] kià ca, toyam apy amåtäyate, kim utämåtam? kià ca, kathäpi yathä gänaà tathä karëayoù pänakäyate, kim uta svayam eva gänam? kià ca, gamanam api nåtya-cäturé-dhuréëatäm urékaroti, nåtyaà punar atévädåtyam | kià ca, vaàçé yathä kaàsäräter äçu sukha-viläsaà çaàsanté, sahäyatayä ca lasanté ca priya-sakhéyate, na tadvad anyo dhanyo’pi janaù sambhavati | [34] kià ca, cidänanda eva kevalaà svarüpänatirikta-çakti-vyakti-vaçäd vyakti-viçeñatayä vyaktébhavan, gokula-çabda-bala-labdha-lokaval-lélä-kaivalya-kalanäya puñpavad-ädi-lakñaëa-prakäçakatayä tat tat prakäçya puñpädi-lakñaëäsvädyatayä ca läpaà kalayanténäm älénäà nija-nija-yütha-varüthapäyäù paramäpürva-pürva-pürvänurägädi-kathänikäyaà gäyanténäà madhu-madhura-käkalé-kuläni tatrakéyaà sarvaà tarv-antam ärdrékurvanti, kim uta bahu-kañöa-såñöatayä mithuné-bhütaà tat tan mithunam | [35] tathä ca, häyaçérña-païcarätre païca-tattva-nirüpaëe vaikuëöha-stha-dravya-tattvaà nirüpitam – gandha-rüpaà sväda-rüpaà dravyaà puñpädikaà ca yat | rasavad bhautikaà dravyam atra syäd rasa-rüpakam || heyäàçänäm abhäväc ca rasa-rüpaà bhavec ca tat | tvag-béjaà caiva heyäàçaà kaöhinäàçaà ca yad bhavet | tat sarvaà bhautikaà viddhi na hi bhütamayaà hi tat || ity ädi | tathäpi, prapaïcaà niñprapaïco’pi vidambhayasi bhütale | prapanna-janatänanda-sandohaà prathituà prabho || [BhP 10.14.37] iti brahmavacanänusäreëa kåta-prapaïcänukäre lélä-säre tasya tat-prapanna-janasya ca yathäveçaù syät, na tathä ïityäkäre’péti labhyate | heyäàçänäm abhäväc ca rasarüpaà bhavec ca tat | tvag béjaà caiva heyäàçaà kaöhinäàçaà ca yad bhavet | tat

sarvaà bhautikaà viddhi na hi bhütamayaà hi tat || [36] tataù pürvatra tasya tasya cäveçaù paratra ca praveçaù syät | [37] tataç ca, tad-icchä-vaçäl lélä-çaktiù paratra ca präyaù sarvaà vyaktékarotéti vivektavyam | [38] kià ca, murajin-muralé-kalé-khuralé ca sva-mädhuré-pradugdha-mugdha-surabhi-dugdhänäà surabhénäm üdho-giritaù saritaù prasärayanté paritaù parikhäyamäëaà kñéra-väridhià visphärayati | tatra kämadhenutayä nikämam eva snuvaténäà kñéra-vähitäpi präcuryeëaiva paryavasäyyate | [39] tato nänä-rasä api tä nadyaù pratipadyante vidyä-vadbhiù | [40] kià ca, yatra ca tat-kaiçoränurüpärdha-värdhaka-yauvana-nava-yauvanädi-vayasa eva tat-pitå-bhrätå-sakhi-prabhåtayas te nikhila-vargä nänyäm avasthäm äçritä bhavanti | [41] anyac ca, yasya ca golokasya madhyam adhyäsya sphuöataräneka-sahasra-patré-paricitam ajasram eva khalv amalaà mahä-maëi-kamalaà gokula-nämatayä nija-rüpaà nirüpayati, "go-gopäväsa-vraja-rüpa-vraja eväham asmi" iti | [42] nyäya-vinyastam eva ca khalv idam, rüòhir yogam apaharati iti | yathä jalaja-çabdenäpsavya-mätraà nocyate, kintu kamalam eva | rüòhitäm eva khalv äkhyä-grahaëam äviñkaroti | [43] çré-çuka-devenäpy etad-apekñayoktaà, bhagavän gokuleçvaraù iti | varaö-pratyayaù khalv atra çélärthatä-paraù | tad eva cämnätaà gokulaà vana-vaikuëöham iti | [44] atha çrémad-vraja-räja-tanüjatä-çéla-lélasya mahä-bhagavatas tadéya-karëikäà-madhyam adhikåtya nänä-varëa-dhämatayä nirvarëita-maëi-maya-mahä-dhäma nikämam udbhräjate, yad eva svayam anantäàça-sambhütam iti sphuöam anantadhä prakäçate | yasmin kesara-visarän präcéräìgän samantataù samayä | sadayä däyädäyäù sopäsénä vasanti gopäläù ||17|| [géti] [45] gokulatäbalatas tad api saàvalate | tathä hi, aàçä bhägä däyäs tad-dhita-yogena däyavantaç ca | tat kila jäter bhägä bakajiti te santi däyavantaç ca ||18|| [géti] tasminn aàço yeñäm iti vä gamyo bahu-vréhiù | vréhi-nibhas tat-premä teñäà våttau tad-äçrayo yuktaù ||19|| [udgéti] [46] tad evam eñäà tajjätitvam evoktaà çré-çukena— evaà kakudminaà hatvä stüyamänaù svajätibhiù | viveça goñöhaà sabalo gopénäà nayanotsavaù || iti | (BhP 10.36.15) paträëi tatra kamale kamalälayänäm aàçena keli-vipinäni bhavanti yeñu | cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña-

lakñävåteñu nibhåtaà ramate mukundaù ||20|| [vasantatilakä] taträdhiräjyaà kila rädhikäm anu prattaà priyeëeti puräëa-viçrutam | ahaà tu manye punar-uktam eva tad guëena tasyäù sa ca yad vaçaà-gataù ||21|| [upajäti 12] [47] iha ca pürvaà yad eva çré-parama-puruña-çabdäbhyäm adhyavasitaà, tad evädhyavaséyate | täsu kevaläsu vraja-räja-suta-vadhü-bhävasya labdha-prasiddhitäà vinä vraja-kamala-sakala-paträvaly-ädhipatyaà na prasidhyatéti | [48] atha kiïcit-kuïcita-kamala-patravad-unnata-pärçva-dvayävayavatayä bahir durlaìgha-çåìga-maëi-mayälaväla-çobhä-maträëäà paträëäm antaräleñu keçaräd avatérëäni vistérëäni påthak påthag upaniñkaräëi viräjante | teñäm agrima-sandhiñu sphuöam adhimadhya-madhyam adhyasta-samasteça-goñöhäni goñöhäni vibhräjante | ataeva tatparyantasya tasya gokulatävakalitä | taträpi doha-samayaà samayä samena go-vånda-päla-valayena niviçya paçyan | cintämaëi-pracita-sadmasu kalpa-çäkhi- padmävåteñu surabhér abhipäti kåñëaù ||22|| [vasantatilakä] [49] yasya ca samépagänäm älaya-rüpasya kamalasya sarvataç caturasraà bhavati, tad idaà sarvaà våndävanam iti vadanti | tad-bahir-antaraà samasta-dépäyamänaù sa mahä-dvépäyamänaù parama-suveçaù sarvaç ca deçaù çvetadvépa ity äcakñate goloka iti ca | yas tu bahir-bhägaù sägaravad aparicchedyas tatra vigata-çokä dhäritra-nibha-vicitra-lokäù salokä vidyante | patra-sthitäni tu vanäni keli-våndävanänéti bhaëanti | yathoktaà päïcarätre – mahävåndävanaà tatra kelivåndävanäni ca iti | [50] atha caturasram anu kamalät patayälutayä paritaù sravantér madhu-dhäräù pibanta iva punar uparata-tat-pänäya vamanta iva ca dakñiëa-paçcimayoù sarvataù parvataù parvata-ñaö-padä dåçyante | yatra ca taträpi mahä-maëi-maya-küöa-ghanaù çré-govardhanaù kuöé-bhüta-mahä-nidhivad akharvam änanda-garvaà sarvädhipater apy ävirbhävayati | [51] çré-govardhana-nämä cäyaà ramaëéya-maëi-çiläbhiù samäsanam äsanam, khagävali-kalita-käkalébhiù svägataà svägatam, çyämäka-dürväbja-viñëukräntäparyag-äkränta-tiryag-nirjharibhir niñpädyaà pädyam, caïcan-måga-caraëa-nyaïcad-akñata-darbhänantäìkuraiù samarghyam arghyam, téra-sanéòa-jäté-lavaìga-kakkola-saìgata-pallalair alam äcamanéyam äcamanéyam, nava-nava-nava-prasüta-gavé-navéna-snuta-kñéra-pariëata-dadhi-tat-prasåta-ghåta-çabalanais

tarüpahåta-madhuparkaà madhuparkam, çikhara-çekhara-çiläsara-prakhara-dhärä-pätair anukåta-snapana-paricaryä-préti-majjanaà

majjanam, dukülavad-anuküla-saàçleña-svarëa-varëa-våkña-viçeña-valkalaiù kalita-sukha-vasanaà

vasanam,

svabhävänubandha-gandha-sugandha-çilä-çata-pariëata-hari-candana-gaura-gairikaiç carcätiçayaà carcätiçayam,

praphulla-mäla-mälaté-latädibhir nandita-sumanasaù sumanasaù, gavyäkhuravyähati-jätäguru-däru-dhümair vyähata-sarva-dhüpaà dhüpam, diväpi vidyoti-maëi-nikara-jyotibhiù sarva-sampad-uddépaà dépam, maïjula-guïjäpiïchä-divi ncholéväïchita-nirmäëaiù kåta-suñamä-bharaëam äbharaëam, abhiläñänuküla-phala-müla-valayaiù sarva-sukha-samähäraà samähäram, puñpa-väsita-çétala-jala-valayita-punar-äcamanam anu vimala-parimalätula-tulasikä-

pallavädibhir mukha-väsanaà mukha-väsanam, marud-uccala-sphuöa-puñpa-sampac-campaka-dépävalyä sphuöam ärätrikam ärätrikam, ghana-kisalaya-valaya-saìkula-bakula-mukha-çäkhä-nikaraiù çobhäntaratamätapatram

ätapatram, malaya-marul-lava-calat-pallava-viçäla-çälair nandita-bhavya-janaà vyäjanam, nija-svara-vivekinäà kekinäm anekäìga-kekäbhiù kaliläsyaà läsyam, hari-veëu-dhvani-bhram-kécaka-kala-krama-ktäkarsa-vanitänvita-çayyäyamäna-puspa-päta-

paryäyaiù kta-sarvätiçayanaà çayanam, käkalé-kalila-kala-kokila-kulair labdha-saìgänaà saìgänam api harià parikalayan pürva-

pürva-siddha-nija-hari-däsa-varyatäà paryäpayann äste | [52] kåta-haridäsa-varya-saìgä mänasa-gaìgä ca sarva-sukha-sthemani kåñëa-premaëi mänasa-drava-mayéti kila tan-nämatayä täà varëayanty upaçlokayanti ca— svalpenäghajid-aàça-vämana-pada-sparçena gaìgä sadä sarvägha-praçamany abhüd api çivasyärüòha-mürdhäjani | svenaiväghajitä sadä viharatä brahmeça-lakñmé-jayi- präçastyena saha vrajena militä gaìgäparä kià punaù ||23|| [çärdülä] [53] atha yaträpy uttara-pürvayoù kasyänanda-vraja-rüpasya vrajasyälindäd adürabhaveti kila kälindéti-nämné yamunä vilasati | yä khalu— kadäcid dhäräbhir vahati hari-ratna-drava-nibhä kadäcit stabdhäìgé sphurati hari-ratna-kñitir iva | kramäd veëau tasmin na nadati nadaty arka-tanayä jalasthalyoù çarma prasavati hareù sevana-vidhau ||24|| [çikhariëé] paçyanté jalajekñaëä ghana-rasävarta-çrutiù çåëvaté jighranté jhaña-näsikä tarala-dor äliìganaà kurvaté | jalpantéva ca haàsa-cakra-vadanä nérätmanä kåñëa-bhäg yä kåñëä bata sätha kédåg asakåd devyätmanä ceñöate ||25|| [çärdülä] [54] yatra ca sarvatra saräàsi caivam utprekñyante— vraja-vipina-vibhäge niçcalo yasya väsaù svayam ayam apareñäà poñako jaïjanéti | kalaya vara-saräàsi srotasäm atra våndair

vidadhati yamunädi-dvépinéù shéta-toyäù ||26|| [mäliné] yatra ca— käçcit paìka-kairavävali-lasat-srotasvaté-präntagä nänä-puñpa-vané-viräjad avané-madhya-sthitäù käçcana | kekä-jhaìkåti-mat-kuhü-madhuritäù käntäìga-carcäcitä näsädåk-çravasaù sadäpi sukhadä räsäìkitä bhümayaù ||27|| [çärdülä] kià ca— bhäëòéras taraëi-padaà samunnater na präyätaù param iha kintu viståteç ca | tac-chäkhäù pariviharann avära-päre kälindyä muhur abhiyäti gopa-saìghaù ||28|| [praharñiëé] tathä— kvacit sadmäbhäsa-prakaöa-balavat-koöara-ghaöaù kvacit palyaìkäbha-prathita-påthu-çäkhä-sukhatamaù | kvacid dolätulya-grathita-latikä-päli-valitaù sadäsau bhäëòéraù kam iva hari-kelià na tanute ||29|| [çikhariëé] tad-udécém anudeçaù prathayati saukhyäni räma-ghaööäkhyaù | yatra ca rämaà kurvan sukhayati rämaù sarämatäm aïcan ||30|| [gétiù] [55] atha tasya lokasya loaka-pälair varaëéyäni vimäna-cäriëäà varäëyävaraëäni sura-vartmani varévåtati | yatra ca väsudevädi-saàjïaà svayam eva caturvyüha-våndaà loka-päläyamänaà senä-vyühatäm urarécarékaréti | tatra ca puruñärthädayaù ke varäkäù ? [56] tad evaà sati goloka-nämäyaà lokaù parama-mänyaù sämänyatayäpi kena varëyatäm ? yaù khalv amåta-sindhur ity amåtändhasaù, yaçasaù savayä iti kavayaù, vicitré-dharmäkåtir iti viçvakarmäëaù, änandänäà brahma-säkñäd iti brahmänubhavinaù, premä svayaà vyakta iti bhagavad-bhaktä manyanta ity aneka-mata-parämåñöatayä dåñöaù | kià ca— kià tejaù kià nu citraà kim uta naöa-kalä kintaräà ko’pi lokaù kià vä premä sa säkñäd iha kalita-vapur yaù çukena pragétiù | itthaà tal-lokapäla-pramukha-diviñadäà saàhatis tarkayanté tasmin govinda-dhämni pratidinam ayate sambhramaà ca bhramaà ca ||31|| [sragdharä] [57] tad evaà buddha-paddhatim apy atétavän asau lokaù prasabhaà buddhi-madhyam adhyärohati | yataù— ye ye prétià dadati viñayä ye ca tat-tad-vidüräs teñütkaëöhä mama nahi kadäpy atra satyaà karomi |

kåñëe snehaà bata vitanute yaç ca yaträpi kåñëaù çaçval-lokaà sa tu sarabhasaà mäà didåkñuà karoti ||32|| [mandäkräntä] yasyäkarëanam apy apürvam amita-brahmäëòa-koöi-vraje vaikuëöheñv api väïchitaà kim aparaà yal-lälasä çrér api | goloke sa tu bändhavägrimatayä vibhräjate sarvadä yeñäà tan-madhurimëi hanta mama hån majjan muhuù sajjati ||33|| [çärdülä] [58] hanta kià karaväëi ? sahasaivärabdhavän etad varëanam | nirvähaà tu na paçyämi | [59] yataù prathamataç caturasra-pari-hari-carita-cärutä-praëidhäna evedåçatä dåçyate, yathä— gaväà kñepaç cäraà prati sakhibhir äkréòa-paratä muhus täsäà düre gamanam anusambhälana-vidhiù | tad-ähvänaà täsu kramam anuvisåñöiù savayasäà punaù kréòäveçaù småti-padatayä kñobhayati ||34|| [çikhariëé] taträpi— kva cäpi kåñëa-rämau tau kara-baddha-karau mithaù | hasantau häsayantau ca kurväte cittam äkulam ||35|| [anuñöubh] kià ca— våkñän aìkurayantu vidruta-daçäm adrén nayantu drutaà stambhaà cämbhasi lambhayantu saritäà kià vä pratécénatäm | veëu-dhväna-ghaöä yato’tinikaöäù kasmäd akasmäd balät karëäbhyarëa-gatä iva sphuöam amün dhunvanti tad-dhyäyinaù ||36|| [çärdülä] [60] yatas tad-anubhavinäà sukhaà tu manasi sphurad api na vaktum éçyate | yasmin harir yäti vihära-hetos tasmin mudä phullati cet kuöo’pi | na tatra påcchä na ca vaktåtä tan na påcchyam etan na ca väcyam asti ||37|| [upajäti] [61] idaà ca sujana-matim atéväkarñati | gäyanti tatra dhavaläù paripälayantaù pärävatéà madhura-rägavatém udasräù | janmädi-kåñëa-caritäni ciraà gatäni småtvä yataù sapadi muhyati sarva eva ||38|| [vasanta] [62] aho kutaù kuto vä manaù saàyamanéyam, yato goñöhäni ca täni drañöuà manaù prasabham utkaëöhayanti | yathä— viräjat-kastüré-dyuti-parimalair gomaya-maya- sphurac-cürëaiù sadma-pratikåti-vapubhis taru-varaiù |

divä nütnair vatsair niçi surabhijidbhiù surabhibhiù samanäd goñöhänii pratimati diçanti småti-çatam ||39||2 [çikhariëé] sandhyayos tu— vatsän mocayatäà dhanäni duhatäà dugdhäni saïcinvatäà gäù sambhälayatäà gåhän pracalatäà kåñëaà puraù kurvatäm | tal-léläù parigäyatäà pulakitäm açräëi cätanvatäà gopänäà bata cittam uccita-madaà mac-cittam äkrämati ||40|| [çärdülä] [63] sadä caitäni räja-vartmäni tat-kértana-catvaräëéva prasabhaà mac-cittam äkarñanti | tathä hi— rämaù kåñëaù kåñëa-rämau ca kåñëaù kåñëaù kåñëaù kåñëa ity eña jalpaù | yätäyätaà kurvatäà sarvadäpi svairäläpe çrüyate tatra tatra ||41|| [çäliné] [64] çré-kåñëa-pramadänäà pramadänäà pramada-vana-päträëi paträëi tu varëyamänäni kavénäm apatrapäm eva bibhrati, yatas tatratyaà sarvam eva citram iti duñpratyäyatäà präpnoti | yeñu hi— kvacit kuïjäù sadma-bhramakara-rucais tair avayavaiù kvacic citraiù sadmäny api tulita-kuïjäni çataçaù | jaläni kväpy udyat-kamala-valitäni pratipadaà sthaläny apy evaà kväpy atha kim iva kià nirëaya-padam ||42|| [çikhariëé] sakhénäà säraëya-tridaça-sudåçäà gäna-valanäà muhuù prodyan-mürcchäà madhu-madhura-räga-praëayiném | hari-premärta-stré-prathama-racitäà çåëvati jane sukhaà vä duùkhaà vety avakalayituà kaù prabhavati ||43|| [çikhariëé] kvacid gänaà sükñmaà kvacid api ca tauryatrika-kalä kvacit premëä goñöhé kvacid api mahä-keli-kalahaù | iti sphäraà täbhiù praëaya-maya-säraà viharaëaà harer dhyäyan nänä bhavati kavi-cittaà muhur api ||44|| [çikhariëé] premä kämati tat-kriyä kalahati stambhädi-bhävävalé sakhyäà saïcarati çrutaà ca caritaà sarva-çrutaà laìghati | itthaà keli-kalä-kaläpa-kalitaà våndävanäntar-vane dampatyor nikhilaà vicära-padavém uddhüya vibhräjate ||45|| [çärdüla] akuëöhäm utkaëöhäà vahati harir äsu pratipadaà haräv apy etä yad vyatimilana-saukhyaà vijayate |

2 The two latter lines are also found at the end of GC (uttara-campü 37v55).

aho yasmäd asmin nirupadhi sakhé-våndam ubhaya- prakåñöotkaëöhitvaà viçati tad idaà hanta kim iva ||46|| [çikhariëé] api sundaratäà prati täù, sundaratäà kila vahanti gopälyaù | yan nirdüñaëa-bhüñaëa-, bhüñaëa-kåñëe vibhüñaëäyante ||47|| [udgétiù] na bhajati lakñmés tulanäm, iti kià stutaye ghaöeta rädhäyäù | yä lakñmém api jetréù, sva-rucä gopéù påthak kurute ||48|| [äryä] [65] tasmäd asämpratäya tu sämpratäya mad-vidhäya svaà varëayituà kim uta nirvarëayitum— ravy-ädi-dyuti-jiñëu-divya-dharaëi-kñauëé-ruhäntargata- präsäda-sthita-siàha-péöha-mahasi cchannänya-dåñöi-tviñi | spañöätméya-dåçi prakérëaka-vikérëälé-hitälé-våtä rädhä-mädhava-mädhuré-vara-sudhä tåñëäà mudhä yacchati ||49|| [çärdüla] [66] tad evam änanda-satra-paträdi-sthitänäm upari sändra-çäkhäbhir alakñya-talänäm analpa-kalpa-våkña-lakñäëäm adhimadhyaà räja-samäja-viräjamänäà varëita-maïju-kiïjalka-karëikäm adhivasantaù sadä lasataù sa-parivära-vära-surabhé-päla-bhüpäla-kumärasya tasya sarva-cintätéta-cintämaëi-mayam akñämaà sapta-kakñyärämaà dhäma nikämaà dhäma vistärayan neträëi vistärayati | tatra ca bhäsamänaà tad äväsam abhitaù satatam upaparärdhe gaëanéyänäà sajätéyänäm advitéyä vasatiù | seyam abhisnihya vandibhiù sandihyate | abjaà tad äliìgitum abja-bandhor bandhur yayau kià pariveña eñaù | gopälayänäà valayävalir vä gopeça-veçmäbhita evam asti ||50|| iti | [indravajrä] [67] tad-väsinas tv evaà stüyante— arthäù sarva-janärthanäm atigatäù kämä nikämägrimä dharmäù karmaöha-deva-dharma-mahitä mokñäç ca mokñätigäù | teñäà tatra vasanti sevakatayä kåñëäya tåñëä-juñäà yad-dhämärtha-suhåt-priyätma-tanaya-präëäçayäs tat-kåte ||51|| [çärdülä] netraà çrotraà cittam apy anyad anyat tucchaà yasmin bhäti kåñëaà vinä tu | ghoñe tasmiàç cakñuñaç cakñur evaà çrauté värtä paçya dåçyä vibhäti ||52|| [çäliné] vibhräjante sütra-saïcära-vidyä päïcälyaù kià viçva-vismäyanäya | kià vä gopäù sväntare kåñëa-bhävair

baddhäù santas tatra tatra bhramanti ||53|| [çäliné] kià ca— pitäyaà mäteyaà pitå-sahaja-vargaù svayam asau tathaivänye cänya-prathita-hita-sambandha-mahitäù | vraje khyätir yaiñä bakaripu-gaëe bhäti khalu täà kvacit tulyaù premä pathikam anu çaçvad bhramayati ||54|| [çikhariëé] [68] athänyad api kim api vibhävya sambhävyate | tad yadi satäm anubhavam apy anubhavitä, tadä bhavyam eva khaly bhavyam, na cen navya-kävyatä tu na vyabhicaritä | athavä, tathäpi yat kiïcid api teñäà väïchitaà syäd eveti sarva aïcitam eva manyämahe | [69] tat tu sambhävanaà, yathä—atha gopäväsäbhyantare tädåçäm eva sabhyänäà labhyä sabhävalir upalabhyate, yatra bhüri-vaicitré-dhuräëi mahä-gopuräëi puräëéva viräjante, yeñäà panthänaù kila kiïjalka-valaja-paryantäù samastäd vibhräjante, yatra ca parasparam abhimukhäù sumukhä mahäntas te gåhä mithaù påthula-çobhä loka-

spåhä iva vimåçya dåçyante, yatra ca siàha-saàhananänäà puruña-siàhänäà niçcaläìghréëi mahä-siàhäsanäni

vicitratayä neträëäà paribåàhaëatäm aàhante, yatra ca parävara-kakñyä-väsi-loka-lakñäëi samam eva samakñäëi santi, mithaù sukha-çatäni

varñanti, yatra caikaträsénänäm anyaträpi rüpaka-kävya iva pratirüpäëi rüpäëi pratéyante—na ca täni

kevaläni, api tu pratidhvanayaç ca dhvani-kävya iva dhvanitayä vibhävyante, yataù svacchäntaù-karaëä mahäntaù khalu para-guëäntaräëy api äyacchantéti prathitiù prathéyasé; yadä ca tathä prathéyante vibhävyante ca, tadä hy ägantukä nänä-janäs tat-tad-rüpäëäà jänänäù paritaù parihäsyante;

yatra ca kuträpi yadä sadä paramänanda-syanda-sandoha-dohana-känti-kandalé-lambhita-sukha-tandraù çréman-nanda-kula-candraù svayam äloka-sudhayä loka-cakñuç-cakora-värapäräëäm äpürayati, tadä tütsavänäm api mahän utsavaù sphurati |

[70] atha sabhä-valayam antarä ca kakñyä-païcakatayä labdha-bodhaù sarva-cittävarodhaù sa tu vraja-nåpävarodhaù samudbhräjate | tatra tam eva hi saha-mätara-pitarädi-våndaù çré-govindaù svayam ävasati | yatra sabhä-valayäntar-antaù paritaù parétaç catasro’py antaù påthag-avarodha-lakñäù kakñyä lakñyante | anyä ca païcamé dhanyä sarva-madhya-labdha-nyäsatayä yatra citréyate, yasyäà tu mahä-präìgaëa-saìginyäà pratécém anu sväntara-aìgam aìgaëam aìgaëaà parito nikäyänäà nikäyaù sarvato’pi çreyasyä çrémad-vraja-nara-deva-preyasyä samäçriyate | udécém anu sukha-mayükha-rohiëyä rohiëyä | präcém anu samasta-kåta-sevena çrémad-vraja-naradevena | aväcém anu svajana-sabhäjana-bhojanäpavarjana-prayojana-sämagryä | [71] atha tad-bahir bahir antaù-pura-prayuta-vibhäga-pracuräëäà parama-santuñöa-jana-puñöänäà catuñöayénäà ca kakñyäëäà paçcän niçcita-paçcimädi-kakubhaà çubhäà rétim avalambya sakala-çarma-dåçvaré çrémad-vrajeçvaré räma-ghaööäbhirämaù çrémad-balarämaù

sarva-loka-gatiù çrémad-vrajädhipatiù sa ca govardhanänandanaù çrémad-vrajädhipati-nandanaù patir atéva räjate | [72] tatra cäharahar aviraha-rahaù-keli-kalita-tåñëayo räma-kåñëayor vikhyäta-tat-tan-nämasu madhyama-kakñyä-dvaya-dhämasu parama-ramä-gaëa-çreyasénäà preyasénäm äväsa-präsädävalir udbhäsate; [73] yatra cäveçanam anu säveçaà nänä-kalä-kaläpaà kalayanténäm älénäà nija-nija-yütha-varüthapäyäù paramäpürva-pürva-pürvänurägädi-kathänikäyäà gäyanténäà madhu-madhura-käkalé-kuläni tatrakéyaà sarvaà tarv-antam ärdrékurvanti, kim uta bahu-kañöa-såñöatayä mithuné-bhütaà tat tan mithunam | [74] tayor dvayor ävaraëatayä lakñye ye cänyatare pratyantara-kakñyam eka-bhüma-dvi-bhümatädi-prakäreëädhika-bhümikä-racanäbhir uccatara-rétikäyäù samäna-mäna-gåha-sva-sva-véthikäyä dhäriëé goloka-dharaëé-loka-häriëé bhavati | tatra sarväs tu gåha-lekhä-maëi-bhitti-sambadhya-madhya-rekhä-labdha-dvaividhyä samantäd ubhayataù-sthita-dväratayä paraspara-sammukhatä-çobhänandita-dig-antäù kaimutyam äsädayanti | [76] yatra ca sarva-madhyamävarodhasyädhimadhyaà båhat-präìgaëam adhikåtyäkhaëòa-puöa-bhedana-mukuöa-bhaìgé-laìginaà niçreëi-çreëi-miçräntaù-çvabhra-çubhra-laghu-laghu-dvära-sukhäroha-saïcära-merv-äkära-cärv-aìga-kuööimäd upari paritaù stambha-vära-saìgatam agäram ekaà sarvataç calat-patäkam avalokyate | [77] yadä ca tasya sarva-kakudam udaïcitasya dhiñëyasya purüpari cälaìkariñëutayä çré-kåñëaù svayaà vartiñëur bhavati, tadä sarva-jiñëu-tad-uparicariñëu-jiñëu-néla-maëir iva kaà vä tal-loka-bhaviñëu-lokaà känti-kandalébhir na puñëäti? [78] yä ceyaà karëikäyäm upari puré, tad-adhastäd anyäpi samantäd asti, kintu sä prati-kåñëa-käntä-dhämany eva nijäìgana-nibha-patra-paìkti-sémany eva cäyantrita-dvära-gaëeti pareñäm ajïätä, dyumaëivan-maëi-gaëa-samujjvalälaya-kaläpä, vätänéta-sujäta-parimala-sampätä, nirjanatä-janita-svairatänärata-rati-pradä, çayyäsana-cchatra-cämarädi-sämagréti-bahula-çaté-prétidä-nänä-kréòä-bhäëòa-maëòala-maëòitäkhaëòa-maëòapä, tat-tac-ceñöädhiñöhäna-nara-måga-pakñi-pratikåti-lakña-vilakñitä preyaséñu vibhakta-pradeça-viçeñä çeñälayäyate | yatratyena pathä yathävat preyasé-nämänandanaù çrémän nanda-nandanas tatra patra-samudyad-udyäna-våndam amübhir anuvindann atéva nandati | tasmäd udyänäd antar-dväreëa caturasraà pratyudyänam api vindati | [79] evaà çré-balarämasya räma-ghaööäkhya-nija-kréòä-vana-gamanaà ca tala-vartmanaiva vartate, kintu saàkñiptatayä nihitena paträvali-paryantäla-väla-pihitena mantavyam | [80] täm etäm uparigatäà çrémad-vrajeçvara-puréà pari tu çlokäù parigéyante— yastäà patäkä mådu-väta-kampitä nänämukhébhävam itäù punaù punaù | saurabhyam äyäti yadä yatas tadä vivåtya paçyanti diçäm amüm iva ||55|| [upajäti 12] nityaà sudhä-dhämaja-dhäma-saìgataù

pürëäìgatäm aìgala-saìgatià gatäù | yaträpi kumbhä vidhu-känta-sambhaväù küöäntaratva-mukuöä iva sthitäù ||56|| [indravaàçä] yatränvitä kumbhä vidhukänta-sambhaväù küöäntaratna-mukuöä iva sthitäù | yatränvitä svacchatayä vibhätayä hérädi-ratna-cchadir älir ékñyate ||57|| [indravaàçä] mayüra-pärävata-kokilädyä vasatni yasyäà tu vinäpi yatnam | çabdäyamänä vipinasya tair ye viväda-saàvädavad äcaranti ||58|| [upajäti 11] vicitra-ratnävali-citra-carcitä sauvarëa-bhittiù paritaç cakäsaté | gopäla-bälyädii-viläsa-mädhuréù säkñäd ivälakñayate çiçün api ||59|| [upajäti 12] vistäritotsaìga-nibhair alindaiù çliñyanti kåñëaà bhavanäni nityam | yeñäà sadäntar nivasanti te tad- bhaktä amé tädåçatäà vrajanti ||60|| [indravajrä] präìgaëäni maëi-darpaëa-cchavény ullasanti sadanävalém anu | yeñu nütana-vadhür bakäntakaà vréòa-namra-vadanäpi vékñate ||61|| [svägatä] candrakänta-maëi-baddha-bhütale palvaläni ca lasanti sarvataù | rädhikädi-mukha-känti kandalé yäni pürayanti hanta sarvadä ||62|| [svägatä] lokaù çrénätha-loka-pratiruci-vijayé känanaà çré-spåhäjid- väsaù çré-räjadhäné-nikhila-çubha-rucäà väsinas te ta eva | bhoktä kåñëaù sa bhogyaù praëaya-madhurimä çaçvad ity evam asmin pratyekaà sarvam antaùkaraëam atigataà kas tad-antaà labheta ||63|| [sragdharä] [81] tat-prema-çarmaëäà sarvätiçayi-dharmatäyäm aham api marma-vettä, yataù— harir gopa-kñauëé-pati-mithunam anye ca vibudhä na naù krüraà cittaà mådulayitum éçä lavam api | aho teñäà premä vilasati harau yas tu balavän harer vä yas teñu drutayati sa eva pratipadam ||64|| [çikhariëé]

[82] ataù sarvataù kñemäëäà sa eva premä sarvatra sphurati | tathä hi— hariù premä säkñäd iva bhavati kià vä vraja-janas tayor ekasmiàç ca sphurati sa hi çaçvat sphurati naù | idaà väraà väraà vidhi-çiva-surarñi-prabhåtayaù sphuöaà kartuà çaktià dadhati nataräà yat kiyad api ||65|| [çikhariëé] [83] sa tu paramäçcarya-caryaù, yataù— tadéyänäà premä yad api kåti-caryätiga-sukhaas tathäpy uccair hetur bhavati hari-sähäyaka-vidhau | jagat-kärye yadvac chruti-mata-para-brahma nitaräm acintyo yo bhävaù sa hi na hi vitarkaà viñahate ||66|| [çikhariëé] [84] yasmäd evaà sa eva cittam äkarñati, tasmät— jïätvä karma svayam uta parät kåñëa-tåñëänukülaà tasminn antar bahir api sadä gopa-räjävarodhe | yätäyätaà muhur atitaräà kurvatäm ädåtänäm apy utkaëöhäcalita-manasäà mänasaà bhävam éhe ||67|| [mandäkräntä] [85] tatratyänäà samühävalokanaà tu parama-paramädbhutam, tathä hi— udghürëante priya-parijanäù snigdha-bhävä yathä-svaà gopa-kñauëé-patim anugatäs tasya cätma-dvitéyäm | yau premäkhya-prabala-raçanä-yantranät kåñëa-känti- jyotiç-cakre ravi-çaçi-tanü ye ca nakñatra-saìghäù ||68|| [mandäkräntä] [86] gänaà tu pratigaëaà sädhäraëam api kaïcid viçeñaà vahati, yathä— janmädy-arbhakatä hareù pravayasäà madhye-sabhaà präyaçaù paugaëòädiñu nirjaräri-vijiteù präyaù suhån-maëòale | käliyäidiñu durjaneñv api kåpä-bhakta-vraje’nalpaçaù präyenätmani räga-rétir abhitaù käntä-gaëe géyate ||69|| [çärdülä] tatra ca— saìgäne ced bhajati murajid-bhakta-mätraà vimohaà çarmäçarmäpy anumiti-miyän tarhi na prekñakäëäm | çäntir däsyaà sahacara-daçä vatsalatvaà tathänyad gacched eñäà hådi katham iha kñéra-vär-vad vivekam ||70|| [mandäkräntä] [87] hanta! padya-dvayam idam älole manasi udbhüya tad evändolayati | yathä—

mätar mätar janani mama tad dehi dehéti çabdair vatsäyuñman suta vadasi kià präëa-lälyeti cärdraiù | nänäläpa-praëaya-valitä mäà balät sneha-mudrä tasmin goñöhe smarayatitaräà tau savitré-kumärau ||71|| [mandäkräntä] geheçi tvaà carita-sukåtä hanta vatsas tvad-agre vakti psäti prathayati rucià yäcate jähaséti | ardhäd evaà sthagita-vacanaà sneha-püräd vrajeçaà dhyäyed våttià bata na labhate man-mano bambhraméti ||72|| [mandäkräntä]

iti çré-çré-gopäla-campüm anu çré-goloka-rüpa-nirüpaëaà näma

prathamaà püraëam

||1||

(2)

atha dvitéyaà püraëam

çré-rädhä-kåñëäbhyäà namaù ||| [1] atha kathä-prathanäya grathanam idam ärabhyate | [2] svabhajana-lasan-mänasa-san-mänada-janmädi-lélä-bhavyäya bhuvy ävirbhävitasya tasya nija-vraja-loka-cakrasya dantavakraà hatavatä çré-bhagavatä tatra vigata-sarva-çoke goloke punar api saàçleñaù sädhita iti campü-dvayasya pratisampürti-vakñyamäëa-sapramäëa-kathä-lakñyatayä viviktam eva vyaktékariñyate | siddhe tatra tu saàçleñe kuträpi rätriviçeñe çeñe golokädvandva-mahendra-dväri häri dundubhi-dvandvam unnanäda | näda-viçeña-miñeëänandam evedam ujjagäreti matvä, loko’py ujjajägära | na ca sa eva kevalaù, kintu kåñëävaloka-tåñëayä saha, yathä kamala-samühaù parimala-dhärayä | atha nija-nija-våndinaù süta-mägadha-vandinaù çréman-nanda-räja-pura-viräjamäna-båàhita-siàha-dväri sarvordhvaà vindamänäà candra-çälikäm adhiruhya, nütanäni pütanädi-dantavakränta-durbuddhi-çakräri-cakra-vadha-sambaddhäni virudädi-cchandäàsi svacchandatayä naöanta iväparyantaà paöhantaù samantäd eva jana-sandoham änanda-dohaà lambhayämäsuù | sänuräga-rägävali-vibhäga-laìgima-saìgéta-saìgi-tal-lélä-kathäkulam apy äkalayämäsuù | [3] tadä muhur api harer avadäna-gänato labdha-toña-poñä ghoñädhipati-dampati-mukhäù parama-sukhäd atiçasta-vasträlaìkära-bhäraà tebhyaù svayam éhayä vihäpayämäsuù | kintu çravaëe’pi tåptir na kÿptim aväpa, kathaà vä taträvaçyam eva vaçanéyä sätiù sätim äsédatu? tad anu ca samudbhüta-prema-rasa-räçir vraja-väri-räçiù svayam eva nija-nija-hådayaìgama-vraja-maìgala-çyämaläìga-saìgäna-taraìga-saìgha-saìgitayä viçva-vismaya-käritäà saìgatavän | tatra ca, géyamänatayä sannidhéyamänasya tadéya-yaçasaç candramasaù samatäm anumimémahe | [4] yadä tu çréla-gopäla-lélä-gäna-grahilä mahilä gätum ärabdhäs tadä sarva eva satåñëäs tüñëém äsan, kåñëa-muralé-käkalém anu kokilä iva | yad eva gänaà vaidagdhé-digdha-kaìkanädi-jhaìkärälaìkåta-manthäna-nirghoñaù svara-tälädi-dänam iva kurväëaù sva-poñaà pupoña | [5] tad evaà sati, sarvataù-säreëa sapramäëa-varëayitavyänusäreëäpagatäpara-pati-bhramäù sarvä eva vraja-ramä märaväëa-dalita-marmäëas tad-eka-sevä- dharmyeñu nija-nija-harmyeñu samam eva labdhägamanaà tam ekam eva ramaëaà ramaëatäà gamayamänä na virämam icchantéti sakhébhir eva präbhätikarägamaya-gäna-narmaëä tasmäd uparamayämäsire | [6] tac ca na sahasä, kintu kramaçaù | tathä hi, bähü viçlathitau çlathékåtam uro vaktraà daracyävitaà, talpäd utthitam ekadä vinimayenälambya yatnän muhuù |

yäbhyäà sparçasukhägraho’pi damitas täbhyäà haripreyasé vyaktibhyäà bata soòham atra sahasäkrañöuà na dåñöià mithaù ||1|| [çärdülavikréòitä] [7] hanta, täsu ca sarvädhikä yä tu rädhikä, sä khalu tad-ärambha-sambhaväd eva präyaù sarvadä mürcchäm åcchati | yatra ca, “pürvänuräga-galitäà mama lambhane’pi lokäpaväda-dalitäm atha mad-viyuktau | dävänala-jvalita-jäti-vané-sadåkñäm etäà kathaà katham ahaà bata säntvayämi?” ||2|| [vasantatilakä] iti sadä bhävayantaà, samprati cätivyagrébhavantaà vraja-yuvaräjaà prati samäçväsanayä viçväsanayä ca täà vyavahitäà kurväëäù, präëa-tulyäù paramälyas tadéya-tämbülodgärädi-saàvalanayä cetanäm älambayanti; samantäd api säntvitäm atha påcchanti ca, “hanta, keyaà tava rétiù?” iti | [8] sä punaù säsram äçrävayati, “na mürkha-dhér asmi na vä durägrahä çaréra-bhogeñu na vätilälasä | kintu vrajädhéça-sutasya te guëä baläd apasmära-daçäà nayanti mäm ||3|| [vaàçasthavilä] [9] “kià kurmahe? yayä marma-péòayä kvacana ca çarma na labhämahe vayam” iti | [10] atha punar vyäkulé-bhavanté sä çubhra-danté rasäntareëa täbhiù säntvité-kriyate | tad-dine tu tad idam äcacakñe: “açeña-maìgala-saìgatäcaraëänäà çré-vrajeça-gåhiëé-caraëänäm ädeça-praveça äsét, ‘hanta, sarvä evärväcéna-vayasaù samägatäù, mat-präëädhikä rädhikä katham adhunäpi nägatä?’ iti |” tad evam avadhäritavaté çré-rädhäpi sävadhäné-bhavanté, çéghram eva prätar aucitéà vidhäya, sarväbhir evopaçäya-viçäya-valitäbhiù kalyam äkalya militäbhir lalitä-viçäkhädi-sakhibhiù särdhaà çré-vrajädhéçvaryä dhäma jagäma | gatvä ca, parama-känta-sva-känti-kandalébhir antima-gatäbhéra-käntäù samantäd apy antar-bahir api devayämäsa | [11] yatra täsäà nirnimeñatä ca jätä | sambhävanävaté bhävanä ceyaà, “adhi-vidhu nélämbuja-yugam api tila-puñpaà sabandhükam | yasyäà kanaka-latäyäà seyaà kåñëäìganä citram ||”4|| [upagéti] [12] atha bhakti-tåñëaì-manäù kåñëa-jananém anu mänanéyatayä nijam änanam avaném avanéya nanäma | sä ca täà saha-sabhyänandam abhyanandat | tatra ca, asau caraëayor natä çirasi hastam ädhatta säpy asau bhuvi tathä sthitä kacam ajighrad utthäpya sä | asau kucita-vigrahä bhuja-tale nidhäyätha sä sa-bäñpakam udaikñata dvayam aho dvayoh kià bruve? ||5|| [påthvé]

[13] tad evam api rohiëé-prabhåténäm ädaräya bhåta-nibhåta-saìkocäm älocayanté räjïé täm anujajïe, “putri, vandasva vandana-yogyäù” iti | sä ca ramya-guëä puru-nipuëä bhakti-pürataù sarvä eva gurür avanamya düra-deça eva niveçaà vinata-vaktram äsasäda | [14] atha lalitädis tad-äli-pälir api täsu guru-vanitäsu tadvad eva kåta-varivasyä tasyä eva sadeçam upaviveça | [15] tataç ca çré-räma-prasüù spañöam äcañöa, “vrajeçvari, sarva-sukha-rohiëé rohiëé-tärädya vidyate | tad ädiçyatäm: iyaà sad-bhäva-dhüta-sarva-diçya-vadhü-naipuëyä, päkädi-sädguëyäya pürvam eva somäbhänulomatayä yä rasavatéà pratétäù samam anyä dhanyä maìgalädyä maìgaläräma-rämänuja-rämäs, tathä yäù paräpara-nämänaù kalyäëäräma-räma-rämäù samantäd apy amür amüm evänuvartantäm | lalitädyäù punar asyäù käya-nikäya-rüpä eveti, na sähäyakäyäsmäbhir niyojanéyäù |” [16] atha tayäpi tathädiñöä çiñöäìganä-gaëa-gaëeya-guëä çiro namayitvä sakhéñu tirobhüya tat-kälam eva cacäla | [17] atha prasaìgam anyam api saìgataà prathayämaù | [18] atha dhåta-praëaya-naya-särä vayasä mahasä sahasä ca kåta-savayasaù sabhänukäräù, svakula-paramparä-gata-paricäraka-çüdräbhéra-kumäräù svävasara-visara-präptävasaratayä prätar eva mohanägära-dvära-säram ävrajantaù samaà viräjante sma | [19] tataç ca snänéyädi-ramya-karais taiù kiìkarair anugamyatayä sa tu vara-kiçora-vayä nikhila-trätä räma-bhrätä prätar-äcärä-caraëäya sadeçam upaveça-pradeçaà pürvam eva viveça | [20] tatra ca narma-maya-çarmada-praëayä vaiçyäbhéra-tanayäù sakhäyaù subalädayaù samam eva samagaàsata | taiù saìgataiù saha tu vilamba-kathantä-kathävalambena mithaù parihäsa-viläsa-kautuké varäsanam adhyäsämäsa | te sarve premëä paricaryäyäà param äçcarya-caryäù, yataù— ädeyädhärädi-bhävena bhedät präëä bhinnäù präëinaù santi bhinnäù | ye kåñëädyäù snigdhatä-çarma-bhäjaù präëä jïeyäs te mithaù präëinaç ca ||6|| [çäliné] [21] prabhäte ca prabhäte, tädåçänäm madhye tädåçasya tasya tu, çrémad-vaktra-karäìghri-dhävana-kalä tailädibhir mardanaà snänaà gätra-måjäàçuka-dvaya-dhåtiù säcäma-puëòra-kriyä | prätar dharmaga-karma divya-vasanaà ratnävalé-maëòanaà vaàçé-çåìga-çikhaëòa-daëòa-kalanä mac-cittam äkarñati ||7|| [çärdüla] [22] teñu ca keñucid aìga-sevakeñu viçeñaù çeña-vacasäm api çeñasya viñayäyate | yataù, saurabhyaà çirasaù padämbujayugaà bähuprasärädikaà labdhvä-çleñaviçeñatäà dadhati ye kåñëasya tåñëänvitäù |

vätsalye pariñevaëe sakhipade känta-sthitäv apy amé saukhyaà yat tad açeñam eva dadhate premëä tadabhyaìginaù ||8|| [çärdüla] [23] atha tasmät taiù parivétaù péta-vasanaù sväìgana-praveçam aìgékurvan sadeça-samavayaskäbhiù samaà, jananyä jéva-nyäsa iva pratimayä labhyate sma | tatra ca, “ägacchaj jayatäd aho madhuratä nirmaïchanadravyatäà gaccheyaà, mama dågdvayasya bhavatäd aträtipakñmästhitiù |” itthaà kaïjavilocanasya kalayann äkasmikém ägatià citraà citrajanaù sadä bhajati ced äsäà tu kià tad bruve? ||9|| [çärdüla] [24] atha guravaç ca tä rajanijanitatadvirahajväläkalitasnehapüravaçatayä muhur agurutäm äsädyänavadyämodam äviñkurvatyaù pürvadiìmukhamahä-mandirälindäd avateruù | tatra pürvaà mätä vatsam iva mätä vatsaà militavaté, yatra rohiëy api rohiëévad ühäïcakre lokacakreëa | [25] çré-govindaç ca dvayor api tayoù padäravindaà kramäd vanditvä nanditvä, mänyänäm anyäsäm api yathänyäyaà mänam unnamayämäsa | [26] tadaiva ca çrénélämbaram anu samägatikaräù sahacaräù çrédäma-sudämädayaù çréharisahavihärivitatayas, tathä sarvavidyäpaöavaù purohita-baöavas, tathä käçcid anyäs tatprasüsamänamänanéya-tanmänanéyädi-varäìganäsu gaëyäs, tathä sarvasukhadohäù svasåsvasréyädisnigdha-sambandhinésandohäs tatpradeçaà viçanti sma | [27] väraà väraà pratyekam utthänädyabhävärthaà tathaiva hi sarvair maryädä paryäpitästi | [28] atha khalu siddhänäà pariñadi yogamäyeti prasiddhä bhakti-siddhänta-sad-bhäva-rate çrémad-bhägavate ca yoga-mäyäm upäçritaù ity ädinä bhagaval-lélädhikäritayä siddhä svarüpa-çaktiù sväbhivyaktim antareëa rüpäntareëa täpaséti vyavaséyate, yasyäù paurëamäséti näma-vyähära-vyavahära äsét | tasyäm ägatäyäm agarveëa sarve’pi sa-sambhramam abhramaà namaù samam akurvata | tayä cänandäd äçérbhiù sphuöam abhyanandiñata | [29] atha yaç ca sarva-vidyä-niñëätas tasyäù snätakaù çré-kåñëasya rahasya-narmäëi baddha-tåñëatayä tad-vayasyatäà vaçyatäm äninye, yaç cävidüñaëa-bhäva-rüñita eva devarñi-prakåtitayä tasya kautuka-kåte vidüñakatäm api vibhüñayati sma, sa khalu madhumaìgala-nämä narmaëä marma-sparçi-kutuka-racanair äçér-vacanaiù sarvän amandam änandayämäsa, nidhim iva hari-sannidhià cänaïca | [30] tataç ca parasparaà kara-baddha-karau sitäsita-kumära-varau mätåbhyäm ubhayataù påñöhataù pradatta-hastau smita-vaçaàvada-vadana-çastau mandaà mandaà tad evämandam alindam avindatäm | [31] suvarëa-svarëa-kirmérita-prayatna-nirmita-påthu-ratna-péöham abhi påthak påthaì niviñöavantau sudhä-våñöim iva ca sarveñüpaviñöeñu dåñöià såñöavantau | [32] atha pratimäsyä seyam äsyä janma-tärä-gamana-mayéti çré-yaçodä-yaço-dätus tasya tadä tad-äcäryäëäm arbhakä darbhakägréya-néräbhiñekaà vivekätirekavantaù çantama-mantra-pravacana-sacanayä racayämäsuù | tataç ca,

manträ gétäni vädyäny api ca jaya-raväù kåñëa-çobhäs tadéya- preyo-vargäti-citra-praëaya-vilasitänéti parvaëy amuñmin | pratyekaà tat tad ekébhavanam api tadä präpa rucyatvam uccaiù çåìgärädyo raso vä kavi-kåtir athavä ñäòavo väpi yadvat ||10|| [srägdharä] tasmin néräja-nirmaïchana-bhavika-padärthäli-saàsparçanänäm äjyädarçädi-darça-dvija-nija-janatärcädikänäà çubhänäm | kåñëo goträdir äsét pravara-vara-daçäà täni jagmuù samantäd yebhyo’nye ca prathante çubha-çata-nivahasyänvayäù sarva-loke ||11|| [srägdharä] brähmaëyas tv adhikacam acyutasya dürvä pürväëi nyadhiñata tatra maìgaläni | yady äçérvacanam ihärurodha bäñpaù kalyäëaà bata bhavatän manorathasya ||12|| [praharñiëé] dågambhaù-stambha-ruddhäpi kurvaté tilakaà prasüù | kuryät kià yadi sähäyyaà näkariñyata rohiëé? ||13|| [anuñöubh] mätuù pitus tasya ca tatra mätå- bhävänvitä-bhrätå-vadhü-svasèëäm | upäyanaà puëòram itéyaté gér äsét tadéyärtha-caye mitir na ||14|| [upajäti] [33] atha präcé-gata-dvitéya-prakoñöhäd ägamya ramya-kumäraù kaçcid äcañöa, yaù khalv etad-artham eva pürvaà visåñöaù | “çréman vraja-räja-kumära, çrémad-vraja-räja-sabhäyäà sarva eva parvaëéha saàvalitä vartante, kintu bhavad-yäträ-dvära-mäträvalokinaù | yäni ca sarvärädhana-dhanäni çrémad-vraja-räja-caraëa-räjéva-parisaräya sajjitäni bhavad-visarjitäni tämbüla-dukülädéni, täni cädhunäpi mürdhänaà dhunänä nopayuïjate sma |” [34] atha so’pi tad avadhärayann eva, tad evävadhärayan mätaram anu kätara iva niñkramaëa-klama-samanujïä-yäcanam anusandhäya, praëämädinä paurëamäsém uöaja-gåhäya vihäya, çré-rämam agre vidhäya, çrédämädén parito nidhäya, paçcimägrima-prema-doläyamäna-sväntas tato niñkräntaù; sahasä mahasä våtaù sabhyälibhir abhyälokayäïcakre | [35] atha sodita-meghäç cätakä iva, labdha-candräç cakorä iva, saìgata-jalä jala-janmäna iva, samunmélita-präëä dehä iva, sarve’py änanda-garveëa vandi-våndädi-kalita-kolähalena ca samam eva samuttasthuù | [36] kintütkalikä-kalita-manaso’pi sva-sva-maryädayäparyäpitä iva labdha-stambhärambhäs tatra tatra kevalaà sthitavantaù | yuktam eva ca tat proktaà, yatas tasmin khalv asmäkaà çré-nanda-vraja-räja-gräme tat-tat-prema-viçeña-réti-nétir eva grämaëér iva vartate | [37] tathä hi, kadäcit kasyacit kaïcit prati vacanam, “tau çubhra-dyuti-nérada-dyuti-haräv indräçma-hema-prabhä håd-vastrau sita-kaïja-néla-kamala-çré-cori-cärv-änanau | caïcat-khaïjana-gaïjanäkñi-yugalau danténdrajid-vikramau tän astambhayatäà janän yad akhiläàs tan mitra citraà na hi ||”15|| [çärdüla]

[38] yadä ca dakñiëe sarvänarväcéna-mähätmya-guravo guravo babhüvuù; te ca sarve pürva-pürvataù pürvajä eva tasthuù | yatra purohitäù svayam anargham arghyaà dadhänäù sarvataù pürve bhavantaù sva-näma-niruktim iva vyaktékurvanti sma, “puro dhéyante” iti | tad etad api yuktaà, çleñeëa ca prathamato hitäs ta eva hi bhaëyante | [39] atha tädåça-nija-kula-candra-premänandämåta-tundilitatayä kila çrémad-upanandäbhinanda-nanda-sananda-nandanädi-nämänaù prabala-nandana-sneha-madhura-dhämänas, tän anu ca premëä samyag-bandhutä-bandhinaù sambandhinaù paräpara-nämänas tan-milanam anusandhäya sthitäù | [40] atha väme’pi tathaivälaghu-premëä laghübhavanto laghavaù samavatasthire | [41] sarve caite yathä-pürvaà yathä-yathaà sarva-cittärämeëa rämeëa saha häriëä hariëä militäù samunmélita-bhävä babhüvuù, candramasaà vindamänäù kumuda-sandohä iva | [42] tataç ca kñaëa-katipayäd akñéëänanda-våndärpita-satvara-visåtvara-mohäd unmagneñu teñu tadéya-çréman-mukha-nirékñaëa-lagneñu çrémän vraja-räjas taà vyäjahära, “täta, tavädya vidyate sarva-sampan-mayé janma-tärä | tasmäd vraja-dhäma svayam ä madhyähnam adhyäsitavyam | go-sambhälana-pälanäya punaù prätar eva mayä samayästhitä yuktä niyuktäù santi | svayam atha prathama upaviçya dåçyatäà svajana-vrajaù” iti | [43] atha so’py aväcénatä-samécéna-çiraskatayä räjïäà täm äjïäà mäläm iva çirasi nidhäya, çré-räma-mukha-tämarasam avadhäya, svajana-vraja-sahitatayä sahitam adhiruhya catuñka-deça-gataà puñkalam upaveça-veçma valita-smitaà tärä-patir iva pürva-parvatam adhyäsitavän | viprädi-sampradänatayä yathä-yathaà gavädikam api sätavän | tataç ca tasminn upaviçya, punas tämbulädi-saàvibhäga-sukha-saàvalanayä sambandhibhir mitho narma-saàväda-sambandhi-sandhi-kutühalaà kalayämäsa | [44] muhürtäd atha kaçcid antaù-pura-säraù kumäraù samägamya sämyenopaviñöayor jyäyaù-kaniñöhayoù sambandhi-nivahärädhanäya dhåta-tåñëayoù çré-räma-kåñëayoù karëäbhyarëaà lagitavän, täbhyäm anumataù punas tad-rüpa-taç citrébhavituù çrémad-vraja-dharitréçituù | tena ca “adya çrévatsa-vatsa-prasäda-labdhasya vatsasya çubha-sampan-maya-janma-rkñam” iti vinaya-sandhena kevalenäïjali-bandhena vyaïjanayä bhojanäya yäcitäù santo’ti-santoñäd vyativékñya yugapad utthitavantas te prasthitavantaç cäntaù-puram | [45] athägrataù-sareëa tena sukumäreëa kumäreëa präìgaëataù pratiruddha-saìgamanäsu çuddhänta-saìgatäìganäsu praviñöäs te kaàsajid-iñöä gåhädi-çobhekñaëa-spåhätaù kñaëam äviñöäù, kramaço bhojanälayäya kalayäm-babhüvuù | [46] räma-kåñëau tu gavälokana-satåñëau tad-aìgaëa-saìgata-merv-äkära-mahägäram äruhya, mahé-mahita-mäheyé-sthäneñu péyüña-våñöér iva dåñöér vidhäya, vidheyair vidüra-deçän nideçayämäsatuù, “bho bho gopa-gaëäù, vartmanaù savyäpasavyayor eva pätavyä gavyäù” iti | athävatérëäbhyäm äbhyäm abhyägatair api,

aguruja-guru-dhüpaù çubhratä ratna-péöhä- vali-mad-açana-päträsaìgi-bhåìgära-saìghaù | niyata-saciva-lokaù sädara-prema cäséd iti diçi diçi dharmyaà bhoga-harmyaà vyaloki ||16|| [mäliné] “aìghri-kñälana-märjane iha bhavän jéyäd” iti prärthanä, samyag véjanam antarä pramadasühäsa-prasü-süktayaù | rucyänäà pariveñaëaà muraripor dåñöi-prasädämåtaà yatraivaà suhådäà sabhojana-vidhiù süte na kià vä sukham? ||17|| [çärdüla] [47] tatränupayukta-yukta-bhoktèëäà vipräëäà paìktir ekatra, sagdhi-digdhänäm asandigdha-snigdhänäà vaiçya-vaàçyänäm anyatra | tatra tatra ca våddha-madhyama-nava-yauvanänäà påthak påthag iti viyutäv api, mitho yathäsvaà parihäsa-viläsena saàyutir iva vékñyate sma | na ca kevalena tena, tad-avalocana-samunmélita-locana-rocana-viläsäläpa-lélä-rasa-väridher vrajendra-kula-sudhä-nidher asakåd anubhava-yaugapadyena ca | [48] yatra ca sa eva sarva-rasa-satram amatram ekam äsét | tatra ca, parasparasya sphuöa-häsa-värtäà saïcärayantaù parito harau ca | ñaëëäà rasänäà pariveñakä ye te saptamasyäpi babhüvur atra ||18|| [upajäti 11] [49] yatra parihäsa-béjaà ca påthag-dig-deça-loka-prasiddhänäm atraiva cänyathä-siddhänäà temanädénäà näma nämnätuà çakyate, nämäntareëa vämnäyate, sad-ämnäya-janmabhir api bandhu-sambandhibhir ity ädi lakñaëaà lakñyate | [50] kià ca, tatra madhumaìgalaù kautukena kenacit prahitena nija-hitena çrémad-vrajeçaà sandideça, “räja-vara, tad etad asmäkaà brähmaëä nivedayanti: ‘çaukla-näma-dheyaà prathamam eva janma tävad asmädåçäà bhåça-çarmaëe cakÿpe | yad dvitéye säviträkhye janmani labdha-sva-kulaiçya-vaiçya-dvijatayä räjanyavad brähmaëa-bhojya-pakvännair api bhavadbhir vidüra-vibhakta-paìktäv eva niveçitä vayaà na pratémaù, tatra kià kià pariveñitam atra vä kim iti | tasmäd goñöhädhipatinä sva-dåñöi-niñöaìkité-kåtäny asmat-kåte punaù prathamataù sarväëy eva temanäni pariveñyantäm | yäny eva värñabhänavy-ädi-sva-hasta-prayastatayä paktäni parama-çastäny uttara-täpany-anusäreëa pürvaà durväsasäpi krodha-durväsanäà nirväsayatä prasädam api bhäsayatä rasanayäbhyastänéti nikhila-miñöatäviçiñöatayä kila vartmany eva pariveçakaiç coraà coram urvaritäni, paräëy api dåçaiva bhukta-pürväëi santi, täni ca bhuktvä vaiñëava-yajïäya çruti-småti-vihita-hita-pratékära-mayaà daikñasam äkhyaà tåtéyam api janma drutam urékariñyate' iti |” [51] tad etad äkalayya kalitaà häsa-kolähalaà, gokula-kuleçvaré gåhäd avakalayanté svayam anala-pakva-tulitäni sürya-pakväni bahüny anupa-bhukta-caräëi vihäpayämäsa, yena bahulam eva sahäsa-kutühalaà nikhilaù kalayäm-babhüva |

[52] tad evam udara-püraëa-mätreëa tåptä, na tu tat-tad-bahula-rasa-püra-kutühalena, nataräà tat-tad-änanda-mülena sad-änuküla-péta-dukülena prati-ruci-nava-naväyamänatä hi taträyatä, tathäpi baläd iva parimala-ramaëéyam äcamanéyaà dattam | gaty-antareëäsamäpanéya-spåhaëéyatä hi tatra båhaté | tataç ca, divya-tämbüla-cärcikya vastra-mälya-vibhüñaëaiù | arcitä bandhavaù sarve dakñiëäbhiç ca bhüsuräù ||19 [anuñöubh] [53] lakñitäyäà ca dakñiëäyäà, madhumaìgalaù sa tu narma-çarmämåtam adugdha | “bho vraja-mahanéyäù, näsyäm akñéëäyäm api dakñiëäyäm érñayä vayaà vékñaëéyäù | bhavatäà bhuïjänänäm ekaika-vyaïjana-mülya-tulyatayäsmäkaà samastäpi sä na prastävayati |” [54] tad evaà bahala-häsa-kolähala-kutühale nivåtte pitaram upetya sarva-sukha-pälaù çréla-gopälaù çanaiù sanià praëayan sa-vinayam älaläpa, “arväg eva sarvän ädäya sabhälaya-valayaà svayaà tatra-bhavantaù samayantu | vayaà tu çré-räma-däma-sudämädayaù samägata-präyäù |” tad evaà mätå-gåham upetya täm apy uväca, “mätar, mätèëäà sambhälanärtham anuyätèë asmän anumanyasva |” [55] mätä ca kñarat-kñéra-kula-kuca-mukulam älaläpa, “äyuñman, yuñmad-eka-präëä vayaà, tasmän na vilambanéyam” iti | [56] tataç ca tasyäù savayasaù pravayasaç ca sarväù saìghaçaù säsram ücuù, “vatsa, nämnaiva tä mätaraù, eñä tu tava mätaiva, tasmäd asyäà kathaà na vilakñaëaà pakñapätam äpätayasi?” sa ca nata-vadanaù säsra-smita-väcam uväca, “mätaraù, kià kurmaù? täs tu paçu-jätayo na vivekam ekam api labhante, yato mäà vinä tåëam api na tåëvanti |” [57] mätoväca, “samyag äha vatsaù, yato dharma eväsmäkaà marmabhedé babhüva, yeñäà dhanäni tanayäç ca sadä vanäni nilayän kurvanti |” [58] kåñëaù sahäsam- äha sma, “mätar, atra vane na ko’pi träsaù | sa tu samülakäsaà kañitänäà keçiprabhåténäà saìgata eva gataù |” [59] mätoväca, “tarhi kim äkarëyate, yad adyäpi kiïcit teñäm auddhatyaà vidyate, pretänäm api tattadäkäratayä sadyaù pretatäà präptänäm iva |” [60] kåñëaù sahäsam- äha sma, “mätar, na te pretajätitäm aväptäù | kintu, bhavaccaraëareëugaëaguëitabhümim anu maraëapratäpavargäd apavargam eva gatäù | vayaà tu mäyämayatatpratikåtiprapaïcasaïcayam aïcantaù sukhasantänäya madhye madhye léläm adhyasyämaù; yathä niläyanaiù setubandhair markaöotplavanädibhiù kauçalyeyaléläm |” [61] tataç ca sarväsu gata-sandehäsu snehätiçayät kåñëa-mätä savyena päëinä påñöham, apasavyena cibukaà spåñövä kåñëajyeñöhaà prati sabäñpam äcañöa, “vatsa nélämbara, taveyam ambä mama samakñaà bälyäd eva tvayi nätéva vätsalyam ulläsayati, kintu svayam udäsénavad

äsénä bhavati | tat khalu mama täralyaà katham iva vairalyäya kalyatäm? tasmäd aham eva tväm upadiçämi: pétämbareëa samam avilambam evälambanéyaà vrajavartma” iti | [62] atha rämänujaà hitavaté rohiëy abhihitavaté, “täta, yaçodämäta, bälyäd eva lälya-bhävän mätur upadeçaà jätu na ca manyase | mama tu taà na matäntaram ätanoñi | tataù sakåd api mama nideçam asakåd iva manyasva | mätur manas-täpa-vistärän nistäräya nija-vadanäàçu-sudhäà vistäraya tvaritam” iti | [63] atha täsäà caraëa-pätäcaraëäya kåta-rocane nirmala-kamala-locane sarväbhir anarväcénäbhiù saha gåhaà hitvä tat-päëià gåhétvä präìgana-saìgitäà gatäyäà gopa-pati-pati-vratäyäà, sarvataù çreyasyas tat-preyasyaù sagaväkña-bhitti-bhittékåta-nija-vilokanä vilokayämäsuù | tathä hi, autsukyaà priya-mädhuré-madhu-madaà premätipäta-bhramaà viçleñägama-bhétim apy anugatä lajjätiparyäkuläù | gocäräya vanäya gacchati harau tasyäìganänäà gaëäç citräëéva nirékñya tasthur abhito dvitra-kñaëaà bhittiñu ||20|| [çärdüla] tatra sati, acyutasya nayana-dvayam äsäà tåñëag apy atihriyä nimiméla | asya mänasam amür atigüòhaà paçyatéti milituà tad ivecchu ||21|| [rathoddhatä] yadä ca täsäà sphuraëaà jagäma tan- manas tad äçaìkata täsu rädhayä | “aho gurüëäà purato vikäritäà labheya cet kià kara-vaitaräm” iti ||22|| [vaàçasthavilä] tatra mätå-gaëataù krama-pürvaà präpya yan baka-çamanaù samanujïäm | ambakäny aharata pratibimba- vyäjataù svatanugäny akhilänäm ||23|| [rathoddhatä] [64] athämara-durlabha-cchatra-cämara-paöa-puöa-tämbüla-sampuöädi-ghaöita-karäù savayasaù karma-karäù çré-räma-dämädibhiù saha gacchantaà tam anvagacchan | atha tatabhäyäà parama-sabhäyäà pitå-mukha-lokän sphurad-avalokän |

sukhayitu-kämaù saha-sakhi-rämaù samadhura-veçaù sapadi viveça ||24|| [kusumaviciträ] tat-tad-våndaiù kåta-pariveñaù kñoëé-påñöha-sthita-vidhur eñaù | kramato dåñöi-bhramaëäbhreña- sthiti-kåtam akhilän api viçiçeña ||25|| [mäträsamaka] rahita-nimeña-prathitonmeña- svaka-dåk-preña-pracitänveñaù | abhavad açeña-cchavi-saviçeña- sva-tanu-çleñaù çré-harir eñaù ||26|| [mäträsamaka] [65] tad evaà labdha-paramänanda-majjaneñu sarva-sajjaneñu kula-paramparä-varäväryaù kaçcana sütäcäryaù katicid ätméyän parivärya peçala-veçau käka-pakña-keçau kaucid bälakau purataù sandhärya tatra präöa, päöhayämäsa ca täv äçérväda-virudam | tau ca cätakänäm antas-taòitvantam iva sägaräëäà väri-nidhim iva, dhana-cintäcitänäà cintämaëim iva, jyotir-maëòalänäà vyoma-maëòalam iva, teñäm äçrayaà tam ekaà çré-vraja-räja-kumäram älokayäm äsatuù | tataç ca tau sa-pariväram eva taà pärävära-rahita-çobhävära-väräà-nidhià nidhyäya kñaëa-katipayam anudhyäya ca svajana-stambhita-patanärambhau mürcchä-präyam åcchataù sma | tad-upariñöäd eva kathaïcid viçiñöatäm äviñöau sagadgadaà jagadatuù, “jayäçeña-cintä-ratna-néla-ratnäkara vraja-dharaëé-dhara! jaya dharaëé-bhärävatära-vitérëa-dharaëé-dhara-çeña-paryantäçeña-sukha-samäja vraja-yuvaräja! jaya nija-vaàçägra-vraja-kérti-dhvaja-samäna-çubhra-dhäma çré-balaräma! jaya jaya!” iti | [66] punaç ca kamala-locanaà vilocantäv ücatuù, “rohiëy-udyad-vidhuù pakña iva kåñëaù sva-janmanaù | so’yaà yaçodänandaù san yaçodänanda-nandanaù ||”27 [anuñöubh] [67] punaç ca säçcaryam, “yaçaù praçaàsanti budhä mudhägiraù sarvatra çaçvad viçadaà bhaved iti | aho, yaçodä yad asüta sä yaças tat kåñëa-rüpaà purato vilokyatäm” ||28|| [upajäti 12] [68] tataù çrémän vraja-räjaù supraläpaà laläpa, “sarva-süta-cüòä-ratna, ratnacüòa, käv etau sukumärau kumärau?” [69] ratnacüòa uväca, “sarva-sampad-viräjamäna, çrémad-vraja-räja, mama bhägineyau |” [70] vrajaräja uväca, “katamäyä bhaginyä bhäga-dheya-rüpäv etau?” [71] ratnacüòa uväca, “asapatna-ratna-garbhä-pate! ratnavatyäù | sä caiñä bhavad-apürva-pürva-puruña-puëya-darçanäya kåta-parämarçä samägatästi | namaskaroti ceyam |”

[72] vrajaräja uväca, “bhagini, bhägadheyena vardhasva |” [73] ratnacüòa uväca, “deva, mama bhaginé-patir apy ayaà sumati-nämä |” [74] vrajaräjaù sasmitam uväca, “bälye dåñöo’yaà nätéva niñöaìkituà çakyate |” [75] taà ca satkåtyoväca, “mänya, svayam agrataù samagram ehi” iti påñöaväàç ca, “samprati bhavatäà kutra bhavanam?” [76] sa uväca, “räjavéra, néradhitéra eva |” [77] upananda uväca, “tarhi düräd abhyägato’yam abhyägataù |” [78] atha vadana-sudhä-karäàçu-sudhä-snapita-dågantaù smita-madhurädharävåta-kunda-koraka-dantaù çré-kåñëaù sa-tåñëam iva påñöavän, “kià-nämänäv etau?” [79] ratnacüòa uväca, “präëi-koöi-nirmaïchanéya-nakha-koöe, madhukaëöha-snigdhakaëöha-nämänau |” [80] kåñëa uväca, “samäna-nämänau dåçyete |” [81] ratnacüòa uväca, “sahajäv etau sahajäv eva |” [82] upananda uväca, “ratnacüòa, kià khalu bhavad-vidyäm anavadyäd adhétavantäv etau?” [83] ratnacüòa uväca, “atha kim, äkasmikatayä vismäyakau guëa-viçeñäv apy anayoù staù |” [84] upananda uväca, “kau tau?” [85] ratnacüòa uväca, “sarvajïatä tad-avitä kavitä ca |” iti | [86] tataç ca sarve säçcaryaà paçyanti sma | [87] vrajaräja uväca, “mänya sumate, kuta etat-prabhäva-bhävitav etau?” [88] sumatir uväca, “viçva-pävana, svaccha-kérte, påcchyetäm etäv eva |” [89] vrajaräja uväca, “äyuñmantau, yuñmad-våttenäsmäkaà cittaà vismayam eväviveça, tasmäd apanéyatäm ayam |” tau ca säïjali-vacasä vyänaïjatuù, “çré-goloka-loka-deva, çré-guru-prasäda eva sarvatra durväraà käraëam iti tatrabhavanta evänubhavanti |” [90] vrajaräja uväca, “ke khalv édåça-mahä-mahimänas te?”

[91] atha tau punar ghaöita-kara-puöäv ücatuù, “sugåhéta-näma-dheyä mad-vidha-bhäga-dheya-rüpäù sarva-sukha-varñi-çré-devarñi-caraëäù |” [92] atha sarve’py ücuù, “tarhi näçcaryam idam |” [93] punaù täv ücatuù, “samprati ca yad-upadeçäd våndävana-deçam ägatä vayam | nünaà yat-prasädäd eva deva-varga-durgama-samadhigamasya bhaväbhibhava-bhävana-bhävanasya tad etad bhavadéya-vaibhava-pradeçasya praveçe sadeça-rüpatäà yätäù sma |” [94] punaç ca sarve säçcaryam idaà paçyanti sma | [95] tataç ca çré-kåñëaç cintitavän, “äà äà, cirän mamäpy anayor ägamanaà sphuraëa-mayam äsét” iti | [96] atha çré-kåñëänumatänugatatayä çré-rämas tu samépam ägamya vraja-räjam uväca, “båhat-täta, tayor anayoù kautukaà drañöum utkaëöhitäù smaù |” [97] tad anumodya punar vrajaräja uväca, “ratnacüòa, adya dinam ärüòham | präghuëäç ca ta ete ghuëäkñara-nyäyenopalabdhäù, tad eñäm ätitheya-vastubhir avitatham ätithyam evädya vidhéyatäm |” pärçva-vartinaç cädiñöavän, “déyatäm ebhyo varñaà yävad bhogyä varéyasé samagrä sämagré, sä ca yathaiväsmäkaà tathaiva | prätar ärabhya tu sabhyäù samähüyantäà kautukävalokäya |” [98] atha puraskåtopanandeñu vrajajana-våndeñu tatra jïäpita-nijänandeñu tathä teñu süteñu ca kåta-sarva-kleça-varjaneñu bhojya-bhogya-yogya-vastubhiù prastuta-visarjaneñu madhyähnaù so’yam ahnäya vyatéta iti räjïe vijïäpya vijïäta-sakala-tattvaù çrémän mahä-sattvaù çrépatir api çré-rämädi-sahita-gatis tat-tan-namanädi-kramän niñkramya prasthitavän | tatra ca, buddhir eva suhådäm anumene taà gavänugataye na manas tu | sä hi mantra-sacivaà suvicäraà päti tat tu rahitärgala-kämam ||29|| [svägatä] atho vanaà prati calitaù sahägrajaù samitrakaù påthu muralém anädayat | yataù çrutäd bata puratas tu tasthuñäà supürëatäbhavad atiçünyatänyataù ||30|| [rucirä] tadä guru-vyavahitim ägatä mudä parasparaà paçupa-sutäù karair yutäù | sabhägataà jahasur adhétya kasyacid vacas tadä skhalitam anüdya cäpare ||31|| [rucirä]

[99] häse coparatäbhäse räma uväca, “bhaìgura, madhumaìgala, mätåbhir asmäsu vinéyamäneñu bhavän kim avispañöam äcañöa, ‘vrajeçvari, kathayiñyämy ahaà rahaù’ iti | kintu täbhir äveçavaçän nävakalitam |” [100] madhumaìgala uccair vihasya nimélya ca maunam älalambe | kñaëäd uväca ca, “hanta, çantamam api tad vismåtam iva |” [101] räma uväca, “priyasakha, çapathaà prathayäni, tathyaà kathyatäà: kià tat?” [102] madhumaìgala uväca, “yajïopavétäya çape, nänyathä prathayäni | yataù, “däntena damitaù so’haà çamitaù çänta-cetasä | jïaptena jïapitaù pürëenäcäryeëäsmi püritaù ||32|| [anuñöubh] tena channena cäbhüvaà chäditänåta-väk punaù | kathaà vä späçitän kuryäà guëäàs tän spañöam iñöadän” ||33|| [anuñöubh] [103] “kintu yuvayor vadhünäà cäjïäm äjïäya paraà vijïäpanéyaà täsu, tan na cen na |” [104] kåñëa uväca, “unmatta, prathamam ävayor ävedaya |” [105] madhumaìgala uväca, “yadi na khidyäthe |” [106] ubhäv ücatuù, “nahi nahi |” [107] madhumaìgala uväca, “evam uccaiùkäram api vivakñämi, tayor anayor yathäsvaà preyasébhiù saha sä sä çreyasé vidyä nädyäpi vicchidyamänä vidyate, yan muhur ärabhyata eva vanäbhyantare keli-kalaha-praläpa-kaläpaù” iti | [108] tataç ca kåñëaù savyena päëinä tad-apasavyaà bähuà gåhétvä dakñiëäìguñöha-madhyamäbhyäà tad-adhara-puöaà mådu niñpéòya smayamäna uväca, “suñöhu ghuñöa-paööa-òorakeëa tad idaà sévyate cen, munitäm äpadyate viprakérëa-buddhir ayaà yan mitra-vipraù |” madhumaìgalas tu tadvan mudrita-mukha evämbü-kåta-nirasta-grasta-vacanatayä vyaktavän, “tathä ced antar-lobhanam anyatra tu durlabhaà nija-gåhän matsyaëòé-khaëòa-cayam ädäyäkhaëòa-kälam eva man-mukhaà pürayathaù | tataù kathaà vä kim-arthaà vä väëé-vyayaà karaväëi? tad etad api sevanam eva bhaëyate |” [109] rämaù sasmitam uväca, “utkocaç cämiñam eva bhaëyate, tad api brähmaëäù kämayeran?” [110] tad evaà sakhi-sabhäsatsu hasatsu svayaà sa tu narma-paöur baöuù sa-tåñëaà kåñëaà kñaëam äliìgya preìkholayan prakaöaà jahäséti sma | [111] atha sarva-guëa-çälé vanamälé bahala-kutühala-kalita-cittatayä calitaù, sakhibhir valitaù, phalita-çäkhi-çäkhä-çikhä-lalitenädhvanä dhenür labdhvä veëu-dhvanim udbhävayämäsa |

[112] tataç ca dhenüpalakñaëatayä sarväëi yadäkåkñanta, tadä säçcaryaà nabhasthaù kaçcid äha sma, “sarvaù pravähaù sarvatra svänukülyena karñakaù | veëu-dhvani-pravähas tu prätikülyena karñati |” ||34|| [anuñöubh] iti | anantaraà ca-- gävaù svän åñabhän bhujaìgama-bhujaù ñaòjän pikäù païcamän anye ca pratipadya tän nija-nijän suñöhu svarän veëutaù | äçcaryeëa vikarñaëaà muhur aho mohaà tathä bhejire sarve ced asakåt kva säntvana-vidhià kurvantu ke vä tadä? ||35|| [çärdüla] svayam api mohaà bheje yadi nija-veëu-dhvanau kåñëaù | syäd urvaritaù ko vä, jévaù sa hi sarva-jévasya ||36|| [upagéti] iti | [113] kintu hanta, veëu-rava-çravaëa-sukha-vistära eva tatra nistäräya babhüva | yataù, mohe’pi svapna-kalitaà niçamya muralé-kalam | parasparaà jägratas te paçyanti sma sa-vismayam ||37|| [anuñöubh] [114] tataç ca svasthé-bhüteñu teñu samutthiteñu gäù prati prasthiteñu ca madhur madhura-smitam uväca, “brähmaëän prati duranudhyänasya phalaà sadya eva jätaà nidhyätam | yad aho mama mükatvam anudhyätaà sarva-madhyam adhyäsénenaikena, sarvasyaiva tu mükatvaà jätam |” [115] evam eva tena saha hasantas te mäthura-deça-deça-rüpa-go-nideça- vacanatayä, sambodhane hihéty ücuù kñepe jihijihéti tu | dhéréha iti viñkambhe gäà netuà yamunäm amé ||38|| [anuñöubh] cokäraà päthasaù päne jhiri-käraà viyojane | tasmät payasa utthäne cakrus tiritiréti te ||39|| [anuñöubh] stambhayitvämbhasas tére go-saìkhyä go-gaëän atha | sambhälya sambhåtänandäù kåta-snänädikä jaguù ||40|| [anuñöubh] prahäpitaà pratiçiçu mätåbhis tadä subhojanaà surabhita-yojanaà mudä | hariù sakhén pari pariveñayan hasan parékñitaà sakåd akåta svajihvayä ||41|| [rucirä] [116] tataç cäcaritäcämaù çrédäma-däma-sudäma-vasudämädibhiù saha karpüra-pürita-khapuränuküla-svarëa-varëa-parëa-çubhratävakérëa-cürëa-maya- tämbüla-pürëa-kapola-lola-

kuëòala-maëòanänana-lakñmékaç cakñur-vijita-nälékaù svajanävaloka-näbhékaù çréla-gopälaù svälayäya cacäla | yathä, çanaiù çanaiù sarabhasam anya-vanyayä sa tarëayan surabhi-tåëäni saurabham | vraja-sthitän prati virahäkulébhavan bakäntakaù praticalati sma taiù saha ||42|| [rucirä] vidhäya gä gokula-sammukhénä, mahä-taru-cchäyam upäsya kåñëaù | devopadeva-stuti-géta-vädyaà çåëvan muhuù präpa taöaà vrajasya ||43|| [upajäti] gér-väëair divya-yänaiù pathi pathi munibhir mantra-yogädi-siddhair gavyäbhir ghräëa-dågbhis tad-anugata-narair dåñöi-deçe saradbhiù | goñöha-sthair unnata-sthaiù praëihita-vadana-çrémayükhaù samantän neträbja-pränta-lakñmé-kalita-sukha-kulaù pürëa-veëur viveça ||44|| [srägdharä] hambä-rävaù paçünäà pramada-kala-kalaù päçupälya-vrajänäà stoträsäraù suräëäà nigama-samudayävåtti-ghoñas tv åñéëäm | itthaà säàräviëänta-vadhira-sama-daçäm ägate sarva-loke veëoù sükñmo’pi nädaù sa jayati nitaräà yaù samastaà bhinatti ||45|| [srägdharä] [117] atha vana-kula-gokuläbhyäà mithaù sukham abhimukham ägatayor mahatäà samühayor mahodadhi-tulyayoù saìgamaù saàvåttaù; yathä nityam eva tathänubhavinäm api divaukasäà camatkåtir ajäyata; yatra çré-govinda eva svayam indavati sma, svayam eva ca veëu-çikñayä dheëüù påthak påthag avätastambhat | [118] tatra goñöhäd bahir lambhita-muhur-upañöambhänäà dohanädi-karmaëä gaväà tarëakädénäm api çarma nirmäya, dugdhäya janän puro vidhäya, savayobhiù savayobhir ävåtau sarveñäà madhya-våttau suvåttau gopuram ävrajantau gåhäya vrajantau, svakula-yaçodädi-purandhré-räji-néräjitau räjitau läjädibhir abhivåñöau samam eva samasta-nayana-dåñöau, goñöhäbhyantaraà praviñöau samam eva nija-nija-preyasé-samäkåñöi-paöu-dåñöi-viçiñöau nihata-danujau räma-rämänujau caraëa-märjana-véjanädibhir viçaçramatuù | [119] tatra kñaëa-katipayaà janané-janita-lälana-nirmäëa-çarmänubhüya, snäna-dhämani sambhüya nija-sevä-kåj-jana-kärita-majjanädibhiù, suveçatayä vibhüya, punar janané-sanéòam eväjagmatuù | [120] tataç ca sandhyäà gamayitvä janakädibhiù saha bhojana-léläà janayitvä bahiù-sabhä-bhägam ägamya nänä-bandhu-janatayä samägamya tad-viçiñöau süpaviñöau babhüvatuù, [121] yatra nänä-guëi-çateñu samägateñu täbhyäà sukumäratä-prabhütäbhyäà kumära-sütäbhyäà saha sumati-ratnacüòäv ävavrajatuù |

[122] tataù çrématä goloka-sämräjyavatä bhojanädikaà påñöayos tayoù parama-håñöayoù, çréyuta-rämänujas tu nijänuja-vad eva tau süta-tanüjäv ähüya bhüyasä snehena sadeçam upaveçayämäsa | nija-vraja-väsi-sütädénäà prabhütänäà bhavyäni kävyäni tair eva çrävayämäsa ca | tataç ca tau parama-håñöau santau sva-guëa-kaläpaà saphalayituà balavad utkaëöhitavantau | [123] atha prahara-mäträyäà räträv äcarita-yäträyäà nandita-sarva-samäjena çré-vraja-räjena samajyä-pradhäneñu prätar navya-kävya-çravaëa-nimantraëam apavarjya visåjyamäneñu, taà nija-janakam anujïäpya kanaka-vasanas tau sukumärau süta-kumärau kare gåhétvä spåhäntaraà hitvä mätå-gåhäntaù saìgatavän | mätaraà prati tayoù prasaìgaà saìgamitaväàç ca | [124] tatas tu täà sarva-stutäà tau kumära-santau sukha-säraà sambhavantau vividham evaà vicäritavantau, “kim iyam asya gokula-kula-candrasya kñéra-néradhi-gambhéra-velä? kià vä pürëa-tad-udayäkara-räkä-säkäratayä labdha-mad-vidha-dåñöi-melä? kià vä präcé dig evam änandanayä racita-tanayä? vastutas tu tanaya-viñaya-dayä kila sphurad evam udayatayä çétalé-kåta-loka-samudayä” iti | [125] atha sä ca parama-ramaëéya-caritä madhureëa vyavahärädinäbhy-avahärädinä vasträlaìkärädinä ca pracurataram eva snehaà tayor äcaritavaté | [126] tataç ca tayor maìgaläya mätaram äçiñaç citvä, väsasam äsädanäya cänujïä-vitaraà yäcitvä svayam api snehäveça-maya-tan-nideça-vaçatayä viçramäya saàveça-veçma praviçan sarva-sukha-säraù çré-gopädhipati-kumäras tau süta-sutau svena yutau vidhäya çré-rädhikä-sadeçam äsäditau cakära | [127] äsannau ca tau vidyud-ävaliñu tad-adhidevatäm iva, kamalinéñu kamalälayäm iva, sarva-sampattiñu sad-anukampäm iva, guëa-çreëiñu sa-vinaya-nétim iva, hari-rati-jätiñu mahä-bhäva-sampadam iva, nikhila-sakhéñu çré-rädhäm ékñämäsatuù | [128] atha täà paçyantäv eva prema-vaçyaà täv ätmänam ajänantäv ätmanä kåñëa eva säntvayämäsa, säntvitau ca tau taà ca täà ca nicäyya cintayämäsatuù, “indranéla-ruci-jévanaà mahaù svarëa-varëa-nikaräkara-prabhä | yac ca yä ca cayanaà tayor idaà dvandvam ädi-rasa-sära-käraëam ||”46|| [rathoddhatä] iti | [129] atha kaàsa-ripuëä paricäyitayoç ca tayor eñä sa-kautukaà bäladeva-rayor iva kumära-varayoù saçarma sanarma ca puraskäraà cakära | [130] tataù saìginaù pradäpya mätula-gåham eva tau prasthäpya çré-govindaù sva-mohana-mandiraà praviveça saàviveça ca | tatra, äyäte ramaëe sasambhramam upägamyäsanädi-kriyäm

äcarya vyajanädibhiù svayam asau sevävadhänaà dadhe | çayyäyäà tvaritaà gate punar iyaà lénä sakhéyäcitäpy äsét kväpi kadäpi tatparicitä näsmétivad vyaïjaté ||47|| [çärdülavikréòita] [131] tatra sakhénäà vacanam, “adåñöe darçanotkaëöhäà dåñöe tu tvam apahnutim | sarvadä kurvaté kåñëe kédåçéti na lakñyase ||”48|| [anuñöubh] tataù sakhébhyäà sugåhéta-bähur nétäpi madhye-gåham äyatäkñé | stambhena bähyena tathäntareëa, kåtävalambä cakåñe priyeëa ||49|| [upajäti 11] balena kåñöä hariëäpy analpaà talpaà gatäsén milituà ca lolä | tathäpi näyäd åjutäà tu kintu karäkaripräyatayä sasaïja ||50|| [upajäti 11] amilana-haöha-kåd yadämilad vä harim atha bhedayiteyam äçu kena | dvayam api caritaà na citram asyä yad alam asau rasa-rüpatäm ayäsét ||51|| [puñpitägrä]

çré-kåñëa kåñëa-caitanya sa-sanätana-rüpaka | gopäla raghunäthäpta- vraja-vallabha pähi mäm ||52||

iti çré-gopäla-campüm anu

goloka-viläsa-vikäsanaà dvitéyaà püraëam | ||2||

pürëaù çré-goloka-viläsaù |

--o)0(o--

(3)

atha tåtéyaà püraëam

kåta-püraëa-varti-tåñëa- çré-kåñëa-janma-sampan-mayam

çré-kåñëa kåñëa-caitanya sa-sanätana-rüpaka |

gopäla raghunäthäpta-vraja vallabha pähi mäm ||1|| [1] tad evaà praçasta-çästrävalokataù çrémän golokaù prastutaù | yatra lokäbhivyakta-tad-abhivyakta-vaibhava-bhedäd dvidhäpi våndävana-vaibhavaà vibhävitam | yatra ca lokänabhivyakta-vaibhave cintämaëi-maya-kamaläkära-gokula-prakäraç cävikalam avakalitaù | yatra ca sapta-prakoñöhä goñöhädhipati-puré varëanäbhir urékåtä | yatra ca prätar aucité-cita-kåti-prabhåti çré-hari-caritaà pracäritam | yatra ca gopa-räja-räjita-sakala-bhäjita-sabhäyäà bhavya-kävya-vijïa-sarvajïatätimanojïa-prajïa-süta-vaàça-prasüta-kumära-dvayägamanam anavadyaà varëitam | yatra ca vraja-räjädibhis tat-kathä-çuçrüñä prathayäïcakre ity api nigaditam | tad-anantaram atra tu tat-kathä vitäyate | [2] anthänyedyur brähma-muhürtam ärabhya pürvavad eva pürvaja-rämaù sarvaà parvati sma | bhojanaà punar aikäntikam eva nityam iva tad-dine jätam | yathä jïäpayanti sma çrémat-pitå-caraëäù – “täta! prätar eva gobhiù çobhiñyamäëatäà sambhavatä bhavatä täbhyaù samagränuttama-gräsän prädeçya mad-ädeçyatayä yat kiïcid upayujya svayam aïcitavyam |” iti | bhojanaà, yathä— agrye sadmani ratna-péöha-mahitau rämäjitau tad-vadhü- hastebhyaù parigåhya mätå-yugalenännädi paryäpitam | bhuïjänau sakhibhiù sunarma-valitaà prasmäyayantau ca tad- yugmaà tena ca parvaëä parijanaà sarvaà sukh�