çré-kåñëa-sandarbha [There are several different editions of the Kåñëa-sandarbha. The Bengali edition appears to be earlier than the Vrindavan edition published by Haridas Shastri in 1983. The additions found in the Vå edition are probably authentic, as there is clear evidence Jiva Goswami made extensive corrections and emendations in some of his books after they were sent to Bengal with Srinivas Thakur in the 1570’s.]

tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau | däkñiëätyena bhaööena punar etad vivicyate ||o||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||o||

[1] atha pürva-sandarbha-trayeëa yasya sarva-paratvaà sädhitaà tasya çré-bhagavato nirdhäraëäya sandarbho’yam ärabhyate | tatra prathamasya dvitéye vadanti [BhP 1.2.11] ity ädinä [Vå. adds: nänävirbhävatvät täni vacanäni tattva-nirdhäraëärtham uddhriyante | end Vå.] tad ekam eva tattvaà brahmäditayä çabdyata ity uktam | tad eva brahmädi-trayaà tåtéyaà vivicyate | brahma tv iha – yatreme sad-asad-rüpe pratiñiddhe sva-saàvidä | avidyayätmani kåte iti tad brahma-darçanam || [BhP 1.3.33] ity ädinä tatra viviktam api | ekäkärävirbhävatayä saàçayäbhävän nopayuktam iti tad-vacanaà nodäharaëéyam | çré-bhagavat-paramätmanos tu udähriyate | tatra éçvaro näma niräkäro nästéti pürvaà nirëétaà, paramätma-çabdena ca sarväntaryämi-puruñaù pratipäditaù teñv eva sandarbheñu | tathä ca sati tasmiàs tåtéyädhyäyärabhya evam äbhäsyam | nanu pürvaà brahmäditayä tridhaiva tattvam ekam uktam | tatra brahmaëaù kià lakñaëaà bhagavat-paramätmanor vä tatra viçeñaù kaçcid vä kim astéti çrémad-éçvaräkärädiñu bahuñu ca satsu çré-bhagavan-näma katamäkäraù paramätmä vä tayoç ca kià svarüpädikam iti çré-çaunakädi-praçnam äçaìkya prathamaà çré-bhagavat-paramätmanau nirdhärayan çré-süta uväca -- jagåhe pauruñaà rüpaà bhagavän mahad-ädibhiù | sambhütaà ñoòaça-kalam ädau loka-sisåkñayä || [BhP 1.3.1] [page 2] ädau jévävirbhäva-mahad-ädi-såñöitaù pürvaà pauruñaà rüpaà jagåhe prakaöitavän | kena hetunä ? loka-sisåkñayä | lokänäà samañöi-vyañöi-jévänäà tad-adhiñöhänänäà ca prädurbhävärtham ity arthaù | tasmin hi täni lénäny äsann iti | atas tat-prädurbhävas tåtéye tad-dväraiva uktaù | bhagavän eka äsedam [BhP 3.5.23] ity-ädi-prakaraëe --

käla-våttyä tu mäyäyäà guëa-mayyäm adhokñajaù | puruñeëätma-bhütena véryam ädhatta véryavän || [BhP 3.5.26] iti | tatra teñäà sad-bhävaà vivåëoti mahad-ädibhiù sambhütaà militam | antarbhüta-mahad-ädi-tattvam ity arthaù | so’ntaù-çarére’rpita-bhüta-sükñmä [BhP 3.8.11] iti tåtéyäd eva | sam-pürvo bhavatiù saìgamärthe prasiddha eva, sambhüyämbhodhim abhyeti mahän adyä nagäpägeti [ÇiçV 2.100] ity ädau | tad evaà viñëos tu tréëi rüpäëi ity ädau mahat-srañöåtvena prathamaà puruñäkhyaà rüpaà yac chrüyate yac ca brahma-saàhitädau käraëärëava-çäyi-saìkarñaëatvena çrüyate | tad eva jagåhe iti pratipäditam tasya jagat-såñöy-ädi-kartåtvena | tato’pi paratraiçvarya-sambhävanärtham äha ñoòaça-kalaà sampürëa-sarva-çakti-yuktam ity arthaù | pürëatvaà cäträpekñikaà svarüpa-çakti-nidhir api svasännidhyena mäyä-våttibhir jagat-såñöy-ädi-kartä bhagavad-aàçé svarüpa-çakty-eka-viläsavän ity abhihitam |

[2] tad evaà sämänyato bhagavat-paramätmänau nirüpya paramätmänaà tävad anekaiù sthäna-karma-svarüpäkära-viçeñair nirdhärayati tribhiù – yasyämbhasi çayänasya yoga-nidräà vitanvataù | näbhi-hradämbujäd äséd brahmä viçva-såjäà patiù || [BhP 1.3.2] yasya pauruña-rüpasyämbhasi pralaya-käléna-garbhodake çayänasya sataù | [The Vå. edition differs between ädau and çayänasya sataù: yaù çré-bhagavän pürëa-ñaò-aiçvaryatvena pürvaà nirdiñöaù | sa eva pauruñaà rüpaà puruñatvenämnyäyate | yad rüpaà tad evädau sargärambhe jagåhe | präkåta-pralayeñv asmin lénaà sat prakaöatayä svékåtavän | kim artham ? taträha – loka-sisåkñayä | tasminn eva lénänäà lokänäà samañöi-vyañöi-jévänäà sisåkñayä prädurbhävanärtham ity arthaù | kédåçaà sat ? tad-rüpaà lénam äsét taträha – mahad-ädibhiù sambhütaà militam antarbhüta-mahad-ädi-tattvam ity arthaù | sambhüyämbhodhim abhyeti mahän adyä nagäpägeti [ÇiçV 2.100] iti sambhavatir milanärthaù | tatra hi mahad-ädéni lénäny äsann iti | tad evaà viñëos tu tréëi rüpäëi ity ädau mahat-srañöåtvena prathamaà puruñäkhyaà rüpaà yac chrüyate yac ca brahma-saàhitädau käraëärëava-çäyi-saìkarñaëatvena çrüyate | tad eva jagåhe iti pratipäditam | punaù kédåçaà tad rüpam ? taträha ñoòaça-kalaà tat-såñöy-upayogi-pürëa-çaktéty arthaù | tad evaà yas tad-rüpaà jagåhe sa bhagavän | yat tu tena gåhétaà tat tu sva-såjyänäm äçrayatvät paramätmeti paryavasitam | tasya puruña-rüpasya visarga-nidänatvam api pratipädayitum äha särdhena -- yasyämbhasi çayänasya yoga-nidräà vitanvataù | näbhi-hradämbujäd äséd brahmä viçva-såjäà patiù | yasyävayava-saàsthänaiù kalpito loka-vistaraù || [BhP 1.3.3]

yasya pauruña-rüpasya dvitéyena vyühena brahmäëòaà praviçya ambhasi garbhodake çayänasyety ädi yojyam | yasya ca tädåçatvena tatra çayänasya avayava-saàsthänaiù säkñäc-chré-caraëädi-sanniveçe lokasya vistäro viräò-äkäraù prapaïcaù kalpitaù | yathä tad-avayava-sanniveçäs tathaiva pätälam etasya hi päda-mülam [BhP 2.1.26] ity ädinä navénopäsakän prati manaù-sthairyäya prakhyäpitaù | na tu vastutas tad eva yasya rüpam ity arthaù | yad vä candramä manaso jätaù ity ärabhya padbhyäà bhümir diçaù çroträt tathä lokän akalpayat iti çrutes [Åk 10.90.13-14] tair hetu-bhütair loka-vistäro racita ity arthaù | [end Vå. reading.] tathä ca bhärate mokña-dharma-näräyaëéye – asman mürtiç caturthé yä säsåjac cheñam avyayam | sa hi saàkarñaëaù proktaù pradyumnaà so 'py ajéjanat || pradyumnäd aniruddho 'haà sargo mama punaù punaù | aniruddhät tathä brahmä taträdi kamalodbhavaù || brahmaëaù sarvabhütäni caräëi sthävaräëi ca || [Mbh 12.326.68-70] tatraiva vyäsaù -- paramätmeti yaà prähuù säàkhyayogavido janäù | mahäpuruña saàjïäà sa labhate svena karmaëä || tasmät prasütam avyaktaà pradhänaà tad vidur budhäù | avyaktäd vyaktam utpannaà lokasåñöy artham éçvarät || aniruddho hi lokeñu mahän ätmeti kathyate | yo 'sau vyaktatvam äpanno nirmame ca pitämaham || [Mbh 12.327.24-26] iti | [Vå. adds here:] tad evaà saìkarñaëasya vaibhavam uktväniruddhasyäpy äha aniruddho héti | lokeñu pratyekaà brahmäëòeñu mahän ätmä paramätmä | vyaktatvaà präkaöyaà pradyumnäd iti çeñaù | sutena tv abheda-vivakñayä pradyumnaù påthaì noktaù viñëos tu tréëi rüpäëi itivat | seyaà prakriyä dvitéyasya sañöhe dåçyate yathä sa eña ädyaù puruñaù [BhP 2.9.39] ity ädi-padye öékä – sa eña ädyo bhagavän yaù puruñävatäraù san såñöy-ädikaà karoti ity eñä | evam ädyo’vatäraù puruñaù parasya [BhP 2.6.42] ity atra öékä parasya bhümnaù puruñaù prakåti-pravartako yasya sahasra-çérñä [Åk 10.90.1] ity ädy-ukto lélä-vigrahaù sa ädyo’vatäraù ity eñä | tathä tåtéyasya viàçe devena [BhP 3.20.12] ity ädikaà so’nu ity antaà sa-öékam eva prakaraëam atränusandheyam | tasmäd viräötvena tad-rüpaà na vyäkhyätam | tasmäc ca väsudeva-sthänéyo bhagavän puruñäd anya evety äyätam | atha yasya rüpa-dvayasya sämänyata aikavidhyena svarüpam äha tad vai bhagavato rüpaà viçuddhaà sattvam ürjitam [BhP 1.3.3] iti | tat çré-bhagavataù pauruñaà rüpaà vai prasiddhau viçuddho’rjita-sattväbhivyaktatväc chakti-svarüpayor abhedäc ca tad-rüpam evety arthaù | uktaà ca dvitéyaà puruña-vyüham adhikåtya svarüpatvaà tad-rüpasya – nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpam [BhP 3.9.3] ity atra | viçuddhaà jäòyäàçenäpi rahitam, svarüpa-çakti-våttitvät | ürjitaà sarvato balavat paramänanda-rüpatvät – ko hy evänyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät [TaittU 2.7.1] iti çruteù | tasmäc chäkñäd bhagavad-rüpe tu kaimutyam eväyätam | tad evaà puruñasya dvidhä sthäna-karmaëé uktvä svarüpavad äkäraà tv eka-prakäram äha paçyanty ado [See para. 4] [End of Vå. addition.] tato’träväntara-bhede’py abheda-svékäreëa dvi-vyühoktir ity eva viçeña iti väsudeva-sthänéyo bhagaväàs tasmäd anya evety äyätam | evam ekädaçe ca -- [page 4] bhütair yadä païcabhir ätma-såñöaiù puraà viräjaà viracayya tasmin |

sväàçena viñöaù puruñäbhidhänam aväpa näräyaëa ädi-devaù || [BhP 11.4.3] ity atra tair eva vyäkhyätam | ädau puruñävatäram äha – bhütair iti | yadä sva-såñöaiù bhütaiù viräjaà brahmäëòaà puraà nirmäya tasmin lélayä praviñöaù, na tu bhoktåtvena | prabhüta-puëyasya jévasya tatra bhoktåtväd ity evam asyottaratra çloka-dvaye’py evam evärtho dåçyate | tathä dvitéyasya ñañöhe sa eña ädyaù puruñaù [BhP 2.6.39] ity ädi-padye ca öékä – sa eña ädyo bhagavän yaù puruñävatäraù san såñöy-ädikaà karoti ity eñä | evam ädyo’vatäraù puruñaù parasya [BhP 2.6.42] ity asya öékä ca darçitaiva | tathä tåtéyasya viàçe daivena [BhP 3.20.12] ity ädikaà so’nu [BhP 3.20.17] ity antam sa-öékam eva prakaraëam atränusandheyam | tasmäd viräötvena tad-rüpaà na vyäkhyätam | atra mahat-srañöå-brahmäëòa-praviñöa-puruñayor abhedenaivoktiù |

[3] atha taöastha-svarüpa-lakñaëäbhyäà tad eva viçinañöi – yasyävayava-saàsthänaiù kalpito loka-vistaraù | tad vai bhagavato rüpaà viçuddhaà sattvam ürjitam || [BhP 1.3.3] avayava-saàsthänaiù säkñäc-chré-caraëädi-sanniveçair loka-vistaro viräò-äkäraù prapaïcaù kalpitaù | yathä tad-avayava-sanniveçäs tathaiva pätälam etasya hi päda-mülam [BhP 2.1.26] ity ädinä navénopäsakän prati manaù-sthairyäya prakhyäpitaù | na tu vastutas tad eva tasyäìgam ity arthaù | tac chré-bhagavataù pauruñaà rüpaà | vai prasiddhau | viçuddhorjjita-sattväbhivyaktatväc chakti-svarüpayor abhedäc ca tad-rüpam evety arthaù | uktaà ca svarüpatvaà tad-rüpasya nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpam [BhP 3.9.3] ity atra | viçuddhaà jäòyäàçenäpi rahitaà svarüpa-çakti-våttitvät | ürjitaà sarvato balavat paramänanda-rüpatvät | ko hy evänyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syäd [TaittU 2.7.1] iti çruteù |

[4] tad evaà sthäna-karma-svarüpäëy abhidhäya äkäram apy äha -- paçyanty ado rüpam adabhra-cakñuñä sahasra-pädoru-bhujänanädbhutam | sahasra-mürdha-çravaëäkñi-näsikaà sahasra-mauly-ambara-kuëòalollasat || [BhP 1.3.4] (page 5) adaù pauruña-rüpam adabhra-cakñuñä bhakty-äkhyena | puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä [Gétä 8.22] ity ukteù | asya sahasra-pädäditvaà ca vyaïjitaà tåtéyasyäñöame çré-maitreyeëa – veëu-bhujäìghripäìgheù [BhP 3.8.24] iti, dor-daëòa-sahasra-çäkham [BhP 3.8.29] iti, kiréöa-sähasra-hiraëya-çåìgam [BhP 3.8.30] iti ca | tathä navamasya caturdaçe çré-çukena –

sahasra-çirasaù puàso näbhi-hrada-saroruhät | jätasyäsét suto dhätur atriù pitå-samo guëaiù || [BhP 9.14.2] iti |

[5] tasya pürëatvam eva vivåëoti – [B. reads here: tatra çré-bhagavantaà suñöhu spañöékartuà garbhodaka-sthasya dvitéyasya puruñasya vyühasya nänävatäritvaà vivåëoti -- [end Vå. reading.] etan nänävatäräëäà nidhänaà béjam avyayam | yasyäàçäàçena såjyante deva-tiryaì-narädayaù || [BhP 1.3.5] etad iti brahmäëòastham | nidhänaà sarovaräëäà samudra iva sva-räçmén sürya iva sadaiväçrayaù | ataevävyayam anapakñayam | béjam udgama-sthänam | na kevalam avatäräëäà béjaà jagato’péty äha yasyeti |

[6] atha präcuryeëa tad-avatärän kathayaàs tad-aikya-vivakñayä tad-aàçäàçinor apy avirbhäva-mätraà gaëayati viàçatyä – sa eva prathamaà devaù kaumäraà sargam äçritaù | cacära duçcaraà brahmä brahmacaryam akhaëòitam || [BhP 1.3.6] yo’mbhasi çayäno yaç ca sahasra-pädädi-rüpaù sa eva puruñäkhyo devaù | ete cäàça-kaläù puàsaù [BhP 1.3.28] ity upasaàhärasyäpi saàvädät | kaumäraà catuùsana-rüpam | brahmä brahmaëo bhütvä |

[7] dvitéyaà tu bhaväyäsya rasätala-gatäà mahém | uddhariñyann upädatta yajïeçaù saukaraà vapuù || [BhP 1.3.7] asya viçvasya udbhaväya |

[8] tåtéyam åñi-sargaà vai devarñitvam upetya saù | tantraà sätvatam äcañöa naiñkarmyaà karmaëäà yataù || [BhP 1.3.8] åñi-sargam upetya taträpi devarñitvaà näradatvam upetya | sätvataà vaiñëavam | tantraà païcaräträgamam | karmaëä karmäkäreëäpi satäà çré-bhagavad-dharmäëäà yatas tanträn naiñkarmyaà karma-bandha-mocakatvena karmabhyo nirgatatvaà tebhyo bhinnatvaà pratéyate iti çeñaù |

[9]

turye dharma-kalä-sarge nara-näräyaëäv åñé | bhütvätmopaçamopetam akarod duçcaraà tapaù || [BhP 1.3.9] spañöam |

[10] païcamaù kapilo näma siddheçaù käla-viplutam | proväcäsuraye säìkhyaà tattva-gräma-vinirëayam || [BhP 1.3.10] äsuri-nämne vipräya |

[11]

ñañöham atrer apatyatvaà våtaù präpto 'nasüyayä | änvékñikém alarkäya prahlädädibhya ücivän || [BhP 1.3.11] atriëä tat-sadåça-putrotpatti-mätraà prakaöaà yäcitam iti caturthädy-abhipräyaù | etad-väkyenänasüyayä tu kadäcit säkñäd eva çrémad-éçvarasyaiva putra-bhävo våto’stéti labhyate | uktaà ca brahmäëòa-puräëe pativratopäkhyäne – anasüyäbravén natvä devän brahmeça-keçavän | (page 6) yüyaà yadi prasannä me varärhä yadi väpy aham | prasädäbhimukho bhütvä mama putratvam eñyatha || iti | änvékñikém ätma-vidyäm | çré-viñëor evävatäro’yam |

[12] tataù saptama äkütyäà rucer yajïo 'bhyajäyata | sa yämädyaiù sura-gaëair apät sväyambhuväntaram || [BhP 1.3.12] sa yajïas tadä svayam indro’bhüd ity arthaù |

[13] añöame merudevyäà tu näbher jäta urukramaù | darçayan vartma dhéräëäà sarväçrama-namaskåtam || [BhP 1.3.13] urukrama åñabho jätaù |

[14]

åñibhir yäcito bheje navamaà pärthivaà vapuù | dugdhemäm oñadhér vipräs tenäyaà sa uçattamaù || [BhP 1.3.14] pärthivaà räja-dehaà påthu-rüpam | uçattamaù kamanéyatamaù ||

[15] rüpaà sa jagåhe mätsyaà cäkñuñodadhi-samplave | nävy äropya mahé-mayyäm apäd vaivasvataà manum || [BhP 1.3.15] cäkñuña-manvantare ya udadhi-samplavas tasmin | vaivasvatam iti bhäviné saàjïä satyavratasya | pratimanvantarävasäne’pi pralayaù çrüyate | çré-viñëu-dharmottare prathama-käëòe – manvantare parikñéëe kédåçé dvija jäyate [1.75.1] iti çré-vajra-praçnasya manvantare parikñéëe ity ädi märkaëòeya-dattottare – ürmi-mälé mahä-vegaù sarvam ävåtya tiñöhati | bhürlokam äçritaà sarvaà tadä naçyati yädava || na vinaçyanti räjendra viçrutäù kula-parvatäù | naur bhütvä tu mahä-devé ity ädi ca | [1.75.5-6, 9] evam eva manvantareñu saàhära ity ädi prakaraëaà çré-hari-vaàçe tadéya-öékäsu ca spañöam eva | ataç cäkñuñe vaivasvatam ity upalakñaëam |

[16] suräsuräëäm udadhià mathnatäà mandaräcalam | dadhre kamaöha-rüpeëa påñöha ekädaçe vibhuù || [BhP 1.3.16] spañöam |

[17] dhänvantaraà dvädaçamaà trayodaçamam eva ca | apäyayat surän anyän mohinyä mohayan striyä || [BhP 1.3.17] bibhrad ity uttareëänvayaù | dvädaçamaà dhänvantaraà rüpaà bibhrat | trayodaçaà mohiné-rüpaà bibhrat | surän apäyayat sudhäm iti çeñaù | kena rüpeëa ? mohinyä striyä tad-rüpeëety arthaù | kià kurvan ? anyän surän mohayan, dhanvantari-rüpeëa sudhäà copaharann iti çeñaù | ajitasyävatärä ete trayaù |

[18] caturdaçaà närasiàhaà bibhrad daityendram ürjitam | dadära karajair üräv erakäà kaöa-kåd yathä || [BhP 1.3.18]

närasiàhaà rüpaà bibhrat |

[19] païcadaçaà vämanakaà kåtvägäd adhvaraà baleù | pada-trayaà yäcamänaù pratyäditsus tri-piñöapam || [BhP 1.3.19] kåtvä prakaöayya |

[20] avatäre ñoòaçame paçyan brahma-druho nåpän | triù-sapta-kåtvaù kupito niù-kñaträm akaron mahém || [BhP 1.3.20] avatäre çré-paraçurämäbhidhe | spañöam |

[21]

tataù saptadaçe jätaù satyavatyäà paräçarät | cakre veda-taroù çäkhä dåñövä puàso 'lpa-medhasaù || [BhP 1.3.21]

[22] nara-devatvam äpannaù sura-kärya-cikérñayä | samudra-nigrahädéni cakre véryäëy ataù param || [BhP 1.3.22] naradevatvaà çré-räghava-rüpeëa | ataù param añöädaçe | ayaà säkñät puruña eva | skände çré-räma-gétäyäà viçva-rüpaà darçayatas tasya brahma-viñëu-rudra-kåta-stuteù çravaëät | (page 7)

[23] ekonaviàçe viàçatime våñëiñu präpya janmané | räma-kåñëäv iti bhuvo bhagavän aharad bharam || [BhP 1.3.23] bhagavän iti säkñäd bhagavata evävirbhävo’yaà na tu puruña-saàjïasyäniruddhasyeti viçeña-pratipatty-artham | tatra tasya säkñäd-rüpatvät çré-kåñëa-rüpeëa nijäàça-rüpatväd räma-rüpeëäpi bhärahäritvaà bhagavata evety ubhayaträpi bhagavän aharad bharam iti çliñöam eva | ato rämasyäpy aniruddhävatäratvaà svayaà pratyäkhyätam | çré-kåñëasya väsudevatväc chré-rämasya ca saìkarñaëatväd yuktam eva ca tad iti |

[24] tataù kalau sampravåtte sammohäya sura-dviñäm |

buddho nämnäïjana-sutaù kékaöeñu bhaviñyati || [BhP 1.3.24] kékaöeñu gayä-pradeçeñu |

[25] athäsau yuga-sandhyäyäà dasyu-präyeñu räjasu | janitä viñëu-yaçaso nämnä kalkir jagat-patiù || [BhP 1.3.25] yuga-sandhyäyäà kaler ante |

[26] atha çré-hayagréva-hari-haàsa-påçnigarbha-vibhu-satyasena-vaikuëöhäjita-särvabhauma-viçvaksena-dharmasetu-sudhäma-yogeçvara-båhadbhänv-ädénäà çuklädénäà cänuktänäà saìgrahärtham äha – avatärä hy asaìkhyeyä hareù sattva-nidher dvijäù | yathävidäsinaù kulyäù sarasaù syuù sahasraçaù || [BhP 1.3.26] asaìkhyeyatve hetuù sattva-nidheù sattvasya tat-prädurbhäva-çakteù sevadhi-rüpasya | tatraiva dåñöäntaù yatheti | avidäsina upakñaya-çünyät sarasaù sakäçät | [Vå. adds: kulyäs tat-svabhäva-kåtä nirjharä avidäsinyaù sahasraçaù sambhavantéti | Vå. addition ends.] atra ye’àçävatäräs teñu caiña viçeño jïeyaù | çré-kumära-näradädiñv ädhikärikeñu jïäna-bhakti-çaktyäàçäveçaù | çré-påthv-ädiñu kriyä-çakty-aàçäveçaù | kvacit svayam äveças teñäà bhagavän eväham iti vacanät | atha çré-matsya-devädiñu säkñäd-aàçatvam eva | tatra cäàçatvaà näma säkñäd-bhagavattve’py avyabhicäri-tädåça-tad-icchä-vaçät sarvadaika-deçatayaiväbhivyakta-çakty-ädikatvam iti jïeyam | tahtaivodähariñyate rämädi-mürtiñu kalä-niyamena tiñöhan [BrahmaS 5.50] iti |

[27] atha vibhütér äha – åñayo manavo devä manu-puträ mahaujasaù | kaläù sarve harer eva saprajäpatayaù småtäù || [BhP 1.3.27] kalä vibhütayaù | alpa-çakteù prakäçäd vibhütitvaà mahä-çaktes tv äveçatvam iti bhedaù |

[28] tad evaà paramätmänaà säìgam eva nirdhäryaà proktänuväda-pürvakaà çré-bhagavantam apy äkäreëa nirdhärayati –

ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam | iti [BhP 1.3.28] (page 8) ete pürvoktäù | ca-çabdäd anuktäç ca prathamam uddiñöasya puàsaù puruñasyäàça-kaläù | kecid aàçäù svayam eväàçäù säkñäd-aàçatvenäàçäàçatvena ca dvividhäù | kecid aàçäviñöatväd aàçäù, kecit tu kalä-vibhütayaù | iha yo viàçatitamävatäratvena kathitaù sa kåñëas tu bhagavän | puruñasyäpy avatäré yo bhagavän sa eña evety arthaù | atra anuvädam anuktvaiva na vidheyam udérayed iti vacanät kåñëasyaiva bhagavattva-lakñaëa-dharmitve siddhe mülävatäritvam eva sidhyati na tu tataù prädurbhütatvam | etad eva vyanakti svayam iti | tatra ca svayam eva bhagavän, na tu bhagavataù prädurbhütatayä na tu vä bhagavattvädhyäsenety arthaù | na cävatära-prakaraëe’pi paöhita iti saàçayaù | paurväparye pürva-daurbalyaà prakåtivad iti nyäyät | yathägniñöome yady udgätä vicchidyäd adakñiëena yajeta yadi pratihartä sarvasva-dakñiëeneti çruteù | tayoç ca kadäcid dvayor api vicchede präpte viruddhayoù präyaçcittayoù samuccayäsambhave ca param eva präyaçcittaà siddhäntitaà tadvad ihäpi iti | athavä kåñëas tv iti çrutyä prakaraëasya bädhät | yathä çaìkara-çärérike bhäñye çruty-ädi-baléyastväc ca na bädhaù [Vs 3.3.50] iti sütre, te haite vidyäcita eva iti çrutir manaç cid-ädénäm agnénäà prakaraëa-präptaà kriyänupraveça-prakaraëe’py anyatra kvacid api bhagavac-chabdam akåtvä tatraiva bhagavän aharad bharam [BhP 1.3.23] ity anena kåtavän | tataç cäsyävatäreñu gaëanät tu svayaà bhagavän apy asau svarüpa-stha eva nija-parijana-våndänäm änanda-viçeña-camatkäräya kim api mädhuryaà nija-janmädi-lélayä puñëan kadäcit sakala-loka-dåçyo bhavatéty apekñayaivety äyätam | yathoktaà brahma-saàhitäyäm – rämädi-mürtiñu kalä-niyamena tiñöhan nänävatäram akarod bhuvaneñu kintu | kåñëaù svayaà samabhavat paramaù pumän yo govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [BS 5.39] avatäräç ca präkåta-vaibhave’vataraëam iti | çré-kåñëa-sähacaryeëa çré-rämasyäpi puruñäàçatvätyayo jïeyaù | atra tu-çabdo’àça-kaläbhyaù puàsaç ca sakäçäd bhagavato vailakñaëyaà bodhayati | yad vänena tu-çabdena sävadhäraëä çrutir iyaà pratéyate | tataù sävadhäraëä çrutir balavatéti nyäyena çrutyaiva çrutam apy anyeñäà mahä-näräyaëädénäà svayaà bhagavattvaà guëébhütam äpadyate | evaà puàsa iti bhagavän iti ca prathamam upakramoddiñöasya çabda-dvayasya tat-sahodareëa tenaiva çabdena ca pratinirdeçät täv eva khalv etäv iti smärayati | uddeça-pratinirdeçayoù pratéti-(page 9)-sthagitatä-nirasanäya vidvadbhir eka eva çabdaù prayujyate tat-sama-varëo vä | yathä jyotiñöomädhikaraëe vasante vasante ca jyotiñä yajeta ity atra jyotiù-çabdo jyotiñöhoma-viñayo bhavatéti |

atra tattva-väda-guravas tu ca-çabda-sthäne sva-çabdaà paöhitvaivam äcakñate – ete proktä avatäräù | müla-rüpé svayam eva | kià-svarüpä ? sväàça-kalä na tu jévavad bhinnäàçäù | yathä värähe – sväàçaç cätha vibhinnäàça iti dvedhäàça iñyate | aàçino yat tu sämarthyaà yat svarüpaà yathä sthitiù || tad eva näëumätro’pi bhedaù sväàçäàçinoù kvacit | vibhinnäàço’lpa-çaktiù syät kiïcit sämarthya-mätra-yuk || iti | atrocyate – aàçänäm aàçi-sämarthyädikaà tad-aikyenaiva mantavyam | tatra yathävidäsina ity ädau tasyäkñayatvena täsäm akñayatvaà yathä tadvat aàçäàçitvänupapatter eva | tathä ca çré-väsudeväniruddhayoù sarvathä sämye prasakte kadäcid aniruddhenäpi çré-väsudevasyävirbhävanä prasajyate | tac ca çruti-viparétam ity asad eva | tasmäd asty evävatäry-avatärayos täratamyam | ataeva tåtéyäñöame – äsénam urvyäà bhagavantam ädyaà saìkarñaëaà devam akuëöha-sattvam | vivitsavas tattvam ataù parasya kumära-mukhyä munayo 'nvapåcchan || svam eva dhiñëyaà bahu mänayantaà | yad väsudeväbhidham ämananti | [BhP 3.8.3-4] ity ädau väsudevasya saìkarñaëäd api paratvaà çrüyate | yat tu teñäà tathä vyäkhyänam atra kåñëas tv ity anarthakaà syät | bhagavän svayam ity anenaiväbhipreta-siddheù | kià ca taiù svayam eva prakäçädivan naiva paraù [Vs 2.3.45] iti sütre sphuöam aàçäàçi-bhedo darçitaù | aàçatve’pi na matsyädi-rüpé para evaàvidho jéva-sadåçaù | yathä tejo’àçasyaiva süryasya khadyotasya ca naika-prakäratety ädinä | tasmät sthite bhede sädhv eva vyäkhyätaà kåñëas tu bhagavän svayam iti | indräréti padyärdhaà tatra nänveti | tu-çabdena väkyasya bhedanät | tac ca tävataiväkäìkñä-paripürteù | eka-väkyatve tu ca-çabda eväkariñyat | tataç cendräréty aträrthät ta eva pürvoktä eva måòayantéty äyäti |

|| 1.3 || çré-sütaù || 2-28 ||

[29] tad evaà çré-kåñëo bhagavän puruñas tu sarväntaryämitvät paramätmeti nirdhäritam | taträçaìkyate – nanv idam ekam aàçitva-pratipädakaà väkyam aàçatva-pratipädaka-bahu-väkya-virodhe guëa-vädaù syät | atrocyate täni kià çré-bhägavatéyäni parakéyäëi vä | ädye janma-guhyädhyäyo hy ayaà sarva-bhagavad-avatära-väkyänäà sütraà sücakatvät präthamika-päöhät tair uttaratra tasyaiva vivaraëäc ca | tatra caite cäàça-kaläù puàsa iti paribhäñeti | avatära-väkyeñu anyän puruñäàçatvena jänéyät | kåñëas tu

svayaà bhagavattveneti pratijïäkäreëa granthärtha-nirëäyakatvät | tad uktaà – aniyame niyama-käriëé paribhäñä iti | atha paribhäñä ca sakåd eva paöhyate çästre na tv abhyäsena | [Vå. adds: yathä pratiñedhe paraà käryam iti |] tataç ca väkyänäà koöir apy ekenaivämunä çäsanéyä bhaved iti näsya guëavädatvaà pratyutaitad viruddhäyamänänäm etad anuguëärtham eva vaiduñé | na ca paribhäñikatvät tac-chästra eva sa vyavahäro jïeyaù | na sarvatreti gauëatvam äçaìkyam | paramärtha-vastu-paratväc chré-bhägavatasya (page 10) taträpy ärthikatväc ca tasyäù paribhäñäyäù | kià ca – pratijïä-väkya-mätrasya ca dåçyate paraträpi nänä-väkyäntaropamardakatvam | yathäkäçasyänutpatti-çrutiù präëänäà ca tac-chrutiù sva-virodhiné nänyä çrutiç ca ätmani vijïäte sarvam idaà vijïätaà bhavati [BAU 4.5.6] idaà sarvaà yad ayam ätmä [BAU 2.4.6] ity ädinopamardyate | ataeva svämi-prabhåtibhir apy etad eva väkyaà tat-tad-virodha-niräsäya bhüyo bhüya eva darçitam | tad evaà çré-bhägavata-mate siddhe ca tasya väkyasya balavattamatve çré-bhägavatasya sarva-çästropamardakatvena prathame sandarbhe pratipannatvät asminn eva pratipatsyamänatväc ca parakéyäëäm apy etad änuguëyam eva vidvaj-jana-dåñöam | yathä räjïaù çäsanaà tathaiva hi tad-anucaräëäm apéti | tatra çré-bhägavatéyäni väkyäni tad-anugatärthatayä darçyante | taträàçenävatérëasya [BhP 10.1.2] ity aàçena baladevena saha ity arthaù | kaläbhyäà nitaräà hareù [BhP 10.20.48] iti hareù kalä påthvé, äbhyäà räma-kåñëäbhyäm iti | diñöyämba te kukñi-gataù paraù pumän aàçena säkñäd bhagavän bhaväya naù || [BhP 10.2.41] ity atra yo matsyädi-rüpeëäàçenaiva pürvaà no’smäkaà bhaväyäbhüt he amba sa tu säkñät svayam eva tava kukñi-gato’stéti | tato jagan-maìgalam acyutäàçam [BhP 10.2.18] iti tu saptamy-anya-padärtho bahuvréhiù | tasminn aàçiny avatarati teñäm aàçänäm apy atra praveçasya vyäkhyäsyamänatvät | pürëatvenaiva tatra sarvätmakam ätma-bhütam ity uktam | tathä ca nätividvaj-jana-väkye – etau bhagavataù säkñäd dharer näräyaëasya hi | avatérëäv ihäàçena vasudevasya veçmani || [BhP 10.43.23] ity aträpi sarasvaté-preritatayä aàçena sarväàçena sahaivety arthaù | evam eva -- täv imau vai bhagavato harer aàçäv ihägatau | bhära-vyayäya ca bhuvaù kåñëau yadu-kurüdvahau || [BhP 4.1.59] ity atra ägatäv iti kartari niñöhä | kåñëäv iti karmaëi dvitéyä | tataç ca bhagavato nänävatära-béjasya hareù puruñasya täv imau nara-näräyaëäkhyau aàçau kartå-bhütau kåñëau kåñëärjunau karma-bhütäv ägatavantau tayoù praviñöavantäv ity arthaù | kédåçau kåñëau ? bhuvo bhära-vyayäya | ca-käräd bhakta-sukhada-nänä-léläntaräya ca |

yadu-kurüdvahau yadu-kuru-vaàçayor avatérëäv ity arthaù | arjune tu naräveçaù kåñëo näräyaëaù svayam ity ägama-väkyaà çrémad-arjune nara-praveçäpekñayä | yas tu svayam ananya-siddho näräyaëo näräyaëas tvaà na hi sarva-dehinäm [BhP 10.14.14] ity ädinä darçitaù | sa punaù kåñëa ity arthäntaräpekñayä mantavyam | yayor eva samaà véparyam [BhP 10.60.15] ity ädi nyäyät | tathä viñëu-dharme -- yas tväà vetti sa mäà vetti yas tväm anu sa mäm anu | abhedenätmano vedmi tväm ahaà päëòu-nandana || iti | taà prati çré-bhagavad-väkyäc cärjunasyäpi çré-kåñëa-sakhatvena näräyaëa-sakhän narät pürëatvät tatra praveçaù samucita eva | kutracic cäàçädi-çabda-prayogaù – nähaà prakäçaù sarvasya yoga-mäyä-samävåtaù [Gétä 7.15] iti çré-gétopaniñad-diçä pürëasyäpi sädhäraëa-jane khaëòäàça-prakäçät (Page 11) tat-pratétäv eväàça iväàça iti jïeyam | näräyaëa-samo guëaiù [BhP 10.8.19] ity aträpi näräyaëaù paravyomädhipa eva guëaiù samo yasyety eva gargäbhipräyaù | tad evaà mahä-käla-puräkhyäne’pi pratijïä-väkyam idam adhikuryät | kià ca çästraà hi çäsanätmakam | çäsanaà copadeçaù | sa ca dvidhä säkñäd arthäntara-dvärä ca | säkñäd-upadeças tu çrutir iti paribhäñyate | säkñättvaà cätra nirapekñatvam ucyate | tad uktaà nirapekña-ravä çrutir iti | tathä ca sati çruti-liìga-väkya-prakaraëa-sthäna-samäkhyänäà samaväye päradaurbalyam artha-viprakarñät [Jaiminé-sütra 3.3.14] ity uktänusäreëa caramasya pürväpekñayä düra-pratéty-arthatve kåñëas tu bhagavän svayam iti çré-çaunakaà prati çré-sütasya säkñäd-upadeçena itihäsa-dväropadeço bädhyate | na ca me kalävatérëau [BhP 10.89.58] iti ca mahäkäla-purädhipa eva çré-kåñëaà säkñäd evopadiñöavän iti väcyam | çré-kåñëasya särvajïyävyabhicäreëa vaktå-çrotå-bhäva-pürvaka-saìgamäprastävena dvijätmajä me yuvayor didåkñuëä [BhP 10.89.58] iti käryäntara-tätparya-darçanena ca | tasyaitan mahä-puräëasya ca tattvopadeñöå-sütädivat tad-upadeçe tätparyäbhäväd vakñyamäëärthäntara eva naikaöyena pada-sambandhäc ca | kià ca bhavatu vä tuñyatu nyäyena çré-kåñëasya tam apekñyäpürëatvam, tathäpi sarveñäm apy avatäräëäà nityam eva svasthatvena darçayiñyamäëatvät keñäàcin mate tu svayaà puruñatve’pi svatantra-sthititvät | yuväà nara-näräyaëäv åñé [BhP 10.89.59] iti, tvarayetäm anti me [BhP 10.89.59] iti ca tat-tad-arthatve virudhyeta | astu tävad asmäkam anyä värtä, na ca kuträpi mahäkälo’yam aàçena tat-tad-rüpeëävatérëa ity upakhyäyate vä | tataç cäprasiddha-kalpanä prasajjate | tatraiva ca tvarayetam anti me iti yuväà nara-näräyaëäv åñé dharmam äcaratäm ity ädeça-dvayasya pärasparika-virodhaù sphuöa eva | kià ca, yadi tasya täv aàçäv abhaviñyatäà tarhi kara-tala-maëivat sadä sarvam eva paçyann asau täv api dürato’pi paçyann eväbhaviñyat | tac ca yuvayor didåkñuëeti tad-väkyena vyabhicäritam | yadi svayam eva çré-kåñëas tat-tad-rüpäv ätmänau darçayati tadaiva tena tau dåçyeyätäm ity änétaà ca | tathä ca sati, tayor dåçyatväbhäväd aàçatvaà nopapadyate | tasmäd apy adhika-çaktitvena pratyuta pürëatvam evopapadyate |

evam api yat tv arjunasya taj-jyotiù-pratäòitäkñatvaà tad-darçana-jäta-sädhvasatvaà ca jätaà tatra svayam eva bhagavatä tat-tal-lélä-rasaupayika-mätra-çakteù prakäçanäd anyasyäù sthitäyä api kuëöhanän na viruddham | dåçyate ca svasyäpi kvacid yuddhe präkåtäd api paräbhavädikam | yathätraiva tävat svayam eva vaikuëöhäd ägatänäm apy açvänäà präkåta-tamasä bhrañöa-gatitvam | tad evam eva çré-kåñëasya tasmin bhakti-bhara-darçanenäpy anyathä na mantavyam | çré-rudrädau çré-näradädau ca tathä darçanät | evam atra paratra vä tadéya-léläyäà tu pürva-pakño nästi tasya svaräcaraëatvät | atas tadéya-tätparya-(page 12)-çabdotthäv arthäv evam eva dåçyete | tat-tätparyottho yathäsau çré-kåñëaù svayaà bhagavän api yathä govardhana-makha-léläyäà çré-gopa-gaëa-vismäpana-kautukäya käïcin nijäà divya-mürtià pradarçayan taiù samam ätmanaivätmänaà namaçcakre | tathaivärjuna-vismäpana-kautukäya mahäkäla-rüpeëaivätmanä dvija-bälakän härayitvä pathi ca taà taà camatkäram anubhävya mahäkäla-pure ca täà käm api nijäà mahäkäläkhyaà divya-mürtià darçayitvä tena samaà tad-rüpam ätmänaà namaçcakre | tad-rüpeëaiva särjunam ätmänaà tathä babhäñe ca | tad uktaà – tasmai namo vraja-janaiù saha-cakre’tmanätmanai [BhP 10.24.36] itivat | aträpi babandha ätmänam anantam acyutaù [BhP 10.89.31] iti | ataeva harivaàçe tat-samépa-jyotir uddiçya cärjunaà prati çré-kåñëenoktaà mat-tejas tat sanätanam [HV 2.114.9] iti | atha çabdottho’py artho yathä tatra çré-mahäkälam uddiçya puruñottamottamam [BhP 10.89.54] iti viçeñaëasyärthaù | puruño jévas tasmäd uttamas tad-antaryämé tasmäd uttamaà bhagavat-prabhäva-rüpa-mahäkäla-çakti-mayaà tam iti | atha çré-mahäkäla-väkyasya – dvijätmajä me yuvayor didåkñuëä mayopanétä bhuvi dharma-guptaye | kalävatérëäv avaner bharäsurän hatveha bhüyas tvarayetam anti me || [BhP 10.89.59] ity asya yuvayor yuväà didåkñuëä mayä dvija-puträ me mama bhuvi dhämni upanétä änétä ity ekaà väkyam | väkyäntaram äha he dharma-guptaye kalävatérëau kalä aàçäs tad-yuktäv avatérëau madhyama-pada-lopé samäsaù | kaläyäm aàça-lakñaëe mäyika-prapaïce’vatérëau vä pädo’sya viçvä bhütäni [Rv 10.90.3] iti çruteù | bhüyaù punar api avaiçiñöän avaner bharäsurän hatvä me mama anti samépäya samépam ägamayituà yuväà tvarayetaà tvaratam | atra prasthäpya tän mocayatam ity arthaù | tad-dhatänäà mukti-prasiddheù | mahäkäla-jyotir eva muktäù praviçantéti brahma-tejomayaà divyaà mahad yad dåñöavän asi [HV 2.114.9] iti çré-harivaàçokteç ca | tvarayetam iti prärthanäyäà hetu-ëij-antasya liìi rüpaà antéty-avyayäc caturthyäà luk, caturthé ca edhobhyo vrajatétivat kriyärthopapasya ca karmaëi sthäninaù [Päë 2.3.14] iti smaraëät | kaöaà kåtvä prasthäpayatétivad ubhayor ekenaiva karmaëänvayaù | tasmäd eka evärthaù spañöam akañöo bhavati | arthäntare tu sambhavaty eka-padatve pada-cchedaù kañöäya kalpyate |

tathä -- pürëa-kämäv api yuväà nara-näräyaëäv åñé | dharmam äcaratäà sthityai åñabhau loka-saìgraham || [BhP 10.89.60] ity asya na kevalam etad-rüpeëaiva yuväà loka-hitäya pravåttau | api vaibhaväntareëäpéti stauti pürëeti | svayaà bhagavattvena tat-sakhatvena ca åñabhau sarvävatärävatäri-çreñöhäv api (page 13) pürëa-kämäv api sthityai loka-rakñaëäya loka-saìgrahaà lokeñu tat-tad-dharma-pracära-hetukaà dharmam äcaratäà kurvatäà madhye yuväà nara-näräyaëäv åñé ity anayor alpäàçatvena vibhütivan nirdeçaù | uktaà caikädaçe çré-bhagavatä vibhüti-kathana eva näräyaëo munénäà ca [BhP 11.16.25] iti | dhärmika-maulitväd dvija-puträrtham avaçyam eñyatha ity ata eva mayä tathä vyavasitam iti bhävaù | tathä ca harivaàçe çré-kåñëa-väkyam -- mad-darçanärthaà te bälä håtäs tena mahätmanä | viprärtham eñyate kåñëo nägacched anyathä tv iha || [HV 2.114.8] aträcaratam ity arthe äcaratäm iti prasiddham ity ataç ca tathä na vyäkhyätam | tasmän mahäkälato’pi çré-kåñëasyaivädhikyaà siddham | tad etan mahimänurüpam evoktaà – niçämya vaiñëavaà dhäma pärthaù parama-vismitaù | yat kiïcit pauruñaà puàsäà mene kåñëänukampitam || [BhP 10.89.63] atra mahäkälänubhävitam iti tu noktam | evam eva sa cetikñaëo bhagavän çré-kåñëa eveti darçayitum äkhyänäntaram äha ekadä [BhP 10.89.21] iti | çré-svämi-likhitaitat-prakaraëa-cürëikäpi susaìgatä bhavati | atha parakéyäëy api viruddhäyamänäni väkyäni tad-anugatärthatayä dåçyante | tatra çré-viñëu-puräëe ujjahärätmanaù keçau sita-kåñëau mahä-mune [ViP 5.1.59] iti | mahäbhärate [1.189.31-32] – sa cäpi keçau harir udbabarha çuklam ekam aparaà cäpi kåñëam | tau cäpi keçau viçatäà yadünäà kule striyo rohiëéà devakéà ca | tayor eko balabhadro babhüva yo’sau çvetas tasya devasya keçaù | kåñëo dvitéyaù keçavaù sambabhüva keço yo’sau varëataù kåñëa uktaù || iti ||1

ition does not have the second and fourth lines of the second stanza. 1 bhagavän väsudevaç ca kértyate 'tra sanätanaù

atra tätparyaà svämibhir itthaà vivåtaà -- bhümeù suretara-varütha [BhP 2.7.26] ity ädi-padye | sita-kåñëa-keça ity atra sita-kåñëa-keçatvaà çobhaiva na tu vayaù-pariëäma-kåtam avikäritvät | yac ca ujjahärätmanaù keçäv ity ädi tat tu na keça-mäträvatäräbhipräyaà kintu bhü-bhärävatäraëa-rüpaà käryaà kiyad etad ätma-keçau eva tat kartuà çaktäv iti dyotanärthaà räma-kåñëayor varëa-sücanärthaà ca keçoddharaëam iti gamyate | kåñëas tu bhagavän svayam ity etad virodhanäc ceti | idam apy atra tätparyaà sambhavati | nanu deväù kimarthaà mäm evätärayituà bhavadbhir ägåhyate aniruddhäkhya-puruña-prakäça-viçeñasya kñéroda-çvetadvépa-dhämno mama yau keçäv iva sva-sva-çirodhärya-bhütau täv eva çré-väsudeva-saìkarñaëau svayam evävatariñyataù | tataç ca bhü-bhära-haraëaà täbhyäm éñatkaram eveti | atha ujjahärätmanaù keçäv ity asyaiva çabdo’rtho’pi muktäphala-öékäyäà keçau sukha-sväminau sito rämaù ätmanaù sakäçäd ujjahära uddhåtavän | harivaàçe hi kasyäàcid giri-guhäyäà bhagavän sva-mürtià nikñipya garuòaà ca taträvasthäpya svayam aträgata ity uktam | tad uktam sa devän abhyanujïäya [HV 1.55.50] ity ädi | yais tu yathä-çrutam evedaà vyäkhyätaà te na samyak parämåñöavantaù yataù suramätrasyäpi nijraratva-prasiddhiù | akäla-kalite bhagavati jaränudayena keça-çauklyänupapattiù | na cäsya keçasya naisargika-sita-kåñëateti pramäëam asti | ataeva nåsiàha-puräëe kåñëävatära-prasaìge çakti-çabda eva prayujyate na tu keça-çabdaù | tathä hi – vasudeväc ca devakyäm avatérya yadoù kule | sita-kåñëe ca mac-chakté kaàsädyän ghätayiñyataù || (NåsiàhaP 53.30-31) ity ädinä | astu tarhi aàçopalakñakaù keça-çabdaù | (page 14) na, avipluta-sarva-çaktitvena säkñäd-ädi-puruñatvena niçcettuà çakyatvät | kåñëa-viñëv-ädi-çabdänäm aviçeñataù paryäya-pratéteç ca | naivam avatäräntarasya kasya vänyasya janma-dinaà jayantyäkhyayätiprasiddham | ataevoktaà bhärate (1.1.193?)2 – bhagavän väsudevaç ca kértyate’tra sanätanaù | çäçvataà brahma paramaà yogi-dhyeyaà niraïjanam || iti | tasyäkäla-kalitatvaà yo’yaà kälas tasya te’vyakta-bandho ceñöäm ähuù [BhP 10.3.26] ity ädau çré-devaké-devé-väkye, natäù sma te nätha sadäìghri-paìkajaà viriïci-vairiïcya-surendra-vanditam | paräyaëaà kñemam ihecchatäà paraà na yatra kälaù prabhavet paraù prabhuù || [BhP 1.11.6] ity ädau çré-dvärakä-väsi-väkye ca prasiddham |

ato yat prabhäsa-khaëòe keçasya bälatvam eva tat sitimnaù käla-kåta-palita-lakñaëatvam eva ca darçitam, tasya çarériëäà çukla-vairägya-pratipädana-prakaraëa-patitatvena sura-mätra-nirjaratä-prasiddhatvena cämukhyärthatvän na svärtha-prämäëyam | brahmä yena ity ärabhya, viñëur yena daçävatära-grahaëe kñipto mahä-saìkaöe | rudro yena kapäla-päëir abhito bhikñäöanaà käritam || [GarP 1.113.15] ity ädau tasmai namaù karmaëe iti garuòa-vacanät | kintu tat-pratipädanäya çabda-sämyena chaloktir eveyam | yathä – aho kanaka-daurätmyaà nirvaktuà kena yujyate | näma-sämyäd asau yasya dhüstaro’pi mada-pradaù || iti | çiva-çästréyatväc ca nätra vaiñëava-siddhänta-viruddhasya tasyopayogaù | yata uktaà skända eva ñaëmukhaà prati çré-çivena – çiva-çästre’pi tad grähyaà bhagavac-chästra-yogi yat iti | anya-tätparyakatvena svatas taträprämäëyäd yuktaà caitat yathä paìkena paìkämbha [BhP 1.8.52] ity ädivat | pädmottara-khaëòe ca çiva-pratipädakänäà puräëänäm api tämasatvam eva darçitam | mätsye’pi tämasa-kalpa-kathämayatvam iti yuktaà ca tasya våddha-sütasya çré-bhägavatam apaöhitavataù çré-baladevävajïätuù çré-bhagavat-tattväsamyak-jïäna-jaà vacanaà evaà vadanti räjarñe åñayaù kecanänvitäù [BhP 10.77.30] itivat | etädåça çré-bhägavata-väkyena sva-viruddha-puräëäntara-vacana-bädhanaà ca | yatheha karmajito lokaù kñéyata [ChäU 8.1.6] ity ädi väkyena upäma somam amåtä abhüma [Rk 8.48.3] ity ädi-vacana-bädhanavaj jïeyam | aträpi yat sva-vaco viruddheta nünaà te na smaranty amum [BhP 10.77.30] iti yukti-sad-bhävao dåçyate | tatraivätmanaù sandighdatvam eva tena sütena vyaïjitam | acintyä khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayed ity ädinä | kià ca tatraivottara-granthe kalaìkäpatti-käraëa-kathane çré-kåñëävatära-prasaìge svayaà viñëur evety uktatvät svenaiva virodhaç ca | tasmän na keçävatäratve’pi tätparyaà keça-çabdasya bälatva-väcanaà ca | chalato bhagavat-tattväjïänato veti | ato vaiñëavädi-padyänäà çabdottam artham evaà paçyämaù – aàçavo ye prakäçante mama te keça-saàjïitäù | sarvajïäù keçavaà tasmän mäm ähur muni-sattama || [MBh 12.328.43] iti sahasra-näma-bhäñyotthäpita-bhärata-vacanät keça-çabdenäàçur ucyate | tatra ca sarvatra keçetara-çabdäprayogät nänävarëäàçünäà çré-närada-(page 15)-dåñöatayä mokña-dharma-prasiddheç ca | tathä cäàçutve labdhe tau cäàçü väsudeva-saìkarñaëävatära-sücakatayä nirdiñöäv iti tayor eva syätäm iti gamyate | tadéyayor api tayor aniruddhe’bhivyaktiç ca yujyata eva | avatäritojo’ntarbhütatväd avatärasya | evam eva sattvaà rajas tama [BhP 1.2.23] ity ädi-prathama-skandha-padya-präptam aniruddhäkhya-puruñävatäratvaà bhaväné-näthair [BhP 5.17.16] ity-ädi-païcama-

skandha-gadya-präptaà saìkarñaëävatäratvaà ca bhavasya saàgacchate | tataç cojjahärety asyäyam arthaù – ätmanaù sakäçät çré-väsudeva-saìkarñaëäàça-bhütau keçäv aàçü ujjahära uddhåtavän prakaöékåtya darçitavän ity arthaù | aträyaà sumerur ity ekadeça-darçanenaiväkhaëòa-meru-nirdeçavat tad-darçanenäpi pürëasyaivävirbhäva-nirdeço jïeyaù | atha ca säpi keçäv ity ädika-vyäkhyä | udvadarhe yogabalenätmanaù sakäçäd vicchidya darçayämäsa | sa cäpéti ca-çabdaù pürvam uktaà deva-kartåkaà nivedana-rüpam arthaà samuccinoti | api-çabdas tad-udbarhaëe çré-bhagavat-saìkarñaëau svayam hetu-kartåtvaà sücayati | tau cäpéti ca-çabdo’nukta-samuccayärthatvena bhagavat-saìkarñaëau svayam äviviçatuù | paçcät tau ca tat-tädätmyenäviviçatur iti bodhayati | api-çabdo yatränusyütäv amü so’pi tad-aàçä apéti gamayati | tayor eko balabhadro babhüvety-ädikaà tu naro näräyaëo bhavet | harir eva bhaven nara ity ädivat tad-aikyäväpty-apekñayä | keçavaù çré-mathuräyäà keçava-sthänäkhya-mahäyoga-péöhädhipatvena prasiddhaù | sa eva kåñëa iti | ata evodähariñyate bhümeù suretara [BhP 2.7.26] ity ädi | çré-nåsiàha-puräëe sitäsite ca mac-chakté iti tac-chakti-dväraiva çré-kåñëena tädghätanäpekñayä | arjune tu naräveçaù kåñëo näräyaëaù svayam ity ägama-väkyaà tu çrémad-arjune nara-praveçäpekñayä | yas tu svayam anyathä siddho näräyaëaù näräyaëas tvaà na hi sarve-dehinäm ity ädau darçitaù | sa punaù kåñëa ity arthäntar-apekñayä ca mantavyam | ataeva puruña-näräyaëasya tathägamana-pratipädaka-çré-hari-vaàça-väkyam api tat-tejaù-samäkarñaëa-vivakñayaivoktam | sarveñäà praveçaç ca tasmin sa-yuktikam evodäraëéyaù | ataù pädmottara-khaëòe nåsiàha-räma-kåñëeñu ñäòguëyaà paripüraëam ity ävatäräntara-sädhäraëyam api na mantavyam | kintv avatäräëäà prasaìge teñu çreñöhe vividiñite sämänyatas tävat sarva-çreñöhäs traya uktäs teñv apy uttarottaraträdhikya-kramäbhipräyeëa çré-kåñëa-çraiñöhyaà vivakñitam | ataeva çré-viñëu-puräëe maitreyeëa hiraëyakaçiputvädiñu tayor amukti-mukti-käraëe påñöe çré-paräçaro’pi (page 16) çré-kåñëasyaivätyudbhaöaiçvaryam äha | kià ca çré-kåñëam apräpyäny atra tv asuräëäà muktir na sambhavati | eva-kära-dvayena svayam eva çré-gétäsu tathä sücanät – tän ahaà dviñataù krürän saàsäreñu narädhamän | kñipämy ajasram açubhän äsuréñv eva yoniñu || äsuréà yonim äpannä müòhä janmani janmani | mäm apräpyaiva kaunteya tato yänty adhamäà gatim || [Gétä 16.19-20] iti | kutracid bhagavad-dveñiëäà tat-smaraëädi-prabhävena çrüyatäà vä muktiù | sarveñäm api tad-dveñiëäà tu mukti-pradatvam anyaträvatäre’vatäriëi vä na kvacit çrüyate | tasmät teñäm api mukti-dätåtväya çré-kåñëa evaiçvaryädhikyaà yuktam eva varëäyämäsa çré-paräçaraù | ataeva pürvam aiçvarya-säkñätkärasya mukti-hetutvam uktvä punaù pütanädi-mokñaà vicintya kälanemy-ädénäà ca tad-abhävam äçaìkya

tad apy asahamänas tasya tu çré-kåñëäkhyasya bhagavataù paramädbhuta-svabhäva eväyam ity uväca sarväntima-gadyena -- ayaà hi bhagavän kértitaù saàsmåtaç ca dveñänubandhenäpy akhila-suräsurädi-durlabhaà phalaà prayacchati kim uta samyak bhaktimatäm [ViP 4.15.17] ity anena | ataù çré-bhägavata-mate tayor janma-traya-niyamaç ca çré-kåñëäd eva mokñaù sambhaved ity apekñayaiveti jïeyam | ataeva çré-näradenäpi tam uddiçyaivoktam vaireëa yaà nåpatayaù [BhP 11.5.48] ity ädi | sarveñäà muktidatvaà ca tasya kåñëasya nija-prabhävätiçayena yathä kathaïcit smartå-cittäkarñaëätiçaya-svabhävät | anyatra tu tathä svabhävo nästéti nästi muktidatvam | ataeva veëasyäpi viñëu-dveñiëas tadvad äveçäbhävät mukty-abhäva iti | ataevoktaà – tasmät kenäpy upäyena manaù kåñëe niveçayet [BhP 7.1.31] iti | tasmäd asty eva sarvato’py äçcaryatamä çaktiù çré-kåñëasya iti siddham | tad evaà virodha-parihäreëa viruddhärthänäm apy arthänukülyena çré-kåñëasya svayaà bhagavattvam eva dåòhékåtam | tatra ca vedänta-süträdäv apy ekasya mahä-väkyasya nänä-väkya-virodha-parihäreëaiva sthäpanéyä darçanän näpy atraivedåçam ity açraddheyam | väkyänäà durbala-balitvam eva vicäraëéyam, na tu bahv-alpatä | dåçyate ca loke ekenäpi yuddhe sahasra-paräjaya iti | evaà ca bahuv-virodha-parihäreëaiva svasmin çré-kåñëäkhye para-brahmaëi sarva-vedäbhidheyatvam äha -- kià vidhatte kim äcañöe kim anüdya vikalpayet | ity asyä hådayaà loke nänyo mad veda kaçcana || mäà vidhatte 'bhidhatte mäà vikalpyäpohyate tv aham | etävän sarva-vedärthaù çabda ästhäya mäà bhidäm || [BhP 11.21.42-43] iti | vikalpya vividhaà kalpayitvä apohyate, tat-tan-niñedhena siddhäntyate yat tad ahaà çré-kåñëa-lakñaëaà vastv iti ||

|| 11.12 || çré-bhagavän || 29 ||

[30] tad evaà kåñëas tu bhagavän svayam ity etat pratijïä-väkyäya mahävéra-räjäyevätmanaiva nirjityätma-sätkåta-virodhi-çatärthäyäpi çobhä-viçeñeëa prekñävatäm änandanärthaà caturaìginéà senäm ivänyäm api vacana-çreëém upaharämi | tatra tasya lélävatära-kartåtvam äha – matsyäçva-kacchapa-nåsiàha-varäha-haàsa- räjanya-vipra-vibudheñu kåtävatäraù tvaà päsi ity-ädi [10.2.40] | spañöam ||

|| 10.2 || deväù çré-bhagavantam || 30 || (page 17)

[31] tathä, sureñv åñiñv éça tathaiva [BhP 10.14.2] ityädi | spañöam ||

|| 10.14 || brahmä tam || 31 ||

[32] tathä, bahüni santi nämäni rüpäëi ca sutasya te [BhP 10.8.15] ity ädi | spañöam ||

|| 10.8 || gargaù çré-vrajeçvaram || 32 ||

[33]

evaà, yasyävatärä jïäyante çaréreñv açarériëaù [BhP 10.10.34] ity ädi | çaréreñv açarériëa ity api jïäne hetu-garbha-viçeñaëam | çarériñu madhye’py avatérëasya yataù sataù svayam açarériëaù | nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpam [BhP 3.9.3] ity ädi dvitéya-sandarbhodäharaëa-praghaööaka-dåñöyä jévavad deha-dehi-pärthakyäbhävena mukhyamatvärthäbhävät |

|| 10.10 || yamalärjunau çré-bhagavantam || 33 ||

[34] aparaà ca – yat-päda-paìkaja-rajaù çirasä bibharti çrér abja-jaù sa-giriçaù saha loka-pälaiù lélä-tanuù sva-kåta-setu-parépsayä yaù käle 'dadhat sa bhagavän mama kena tuñyet || [BhP 10.58.37]

|| spañöam || 10.58 || nagnajic chré-bhagavantam || 34 ||

[35]

paraà ca – namas tasmai bhagavate kåñëäyäkuëöha-medhase | yo dhatte sarva-bhütänäm abhaväyoçatéù kaläù || [BhP 10.87.46] öékä ca – nama iti çré-kåñëävatäratayä näräyaëaà stauti | ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam ity ukter ity eñä | ataeva tac-chravaëänantaraà tasmä eva namaskärät çruti-stutäv api çré-kåñëa eva stutya ity äyätam | tathaiva çrutibhir api

nibhåta-marun-mano’kña [BhP 10.87.23] ity-ädi-padye nijäri-mokña-pradatvädy-asädhäraëa-liìgena sa eva vyaïjitaù | spañöam |

|| 10.87 || çré-näradaù || 35 ||

[36] tathä guëävatära-kartåtvam äha – ity uddhavenäty-anurakta-cetasä påñöo jagat-kréòanakaù sva-çaktibhiù | gåhéta-mürti-traya éçvareçvaro jagäda sa-prema-manohara-smitaù || [BhP 11.29.7] spañöam | atra ajänatäà tvat-padavém [BhP 10.14.29] ity udähåtaà vacanam apy anusandheyam ||

|| 11.29 || çré-çukaù || 36 ||

[37] atha puruñävatära-kartåtvam äha – iti matir upakalpitä vitåñëä bhagavati sätvata-puìgave vibhümni | sva-sukham upagate kvacid vihartuà prakåtim upeyuñi yad-bhava-pravähaù || [BhP 1.9.32] öékä ca – parama-phala-rüpäà çré-kåñëa-ratià prärthayituà prathamaà sva-kåtam arpayati itéti | vigato bhümä yasmät tasmin | yam apekñyänyasya mahattvaà nästéty arthaù | tad eva päramaiçvaryam äha sva-sukhaà svarüpa-bhütaà paramänandam upagate präptavaty eva | kvacit kadäcid vihartuà kréòituà prakåtim upeyuñi svékåtavati, na tu svarüpa-tirodhänena jévavat päratantryam ity arthaù | vihartum ity uktaà prapaïcayati yad yato bhava-pravähaù såñöi-paramparä bhavati ity eñä || [B reads here: evam eva taà pratyuktaà devair apy ekädaçe -- tattvaù pumän samadhigamya yayäsya véryaà dhatte mahäntam iva garbham amogha-véryaù [BhP 11.6.16] iti | öékä ca – tattvaù puruño véryaà çaktià samadhigamya präpya yayä mäyayä saha mahäntaà dhatte | kam iva ? asya viçvasya garbham iva ity eñä ||[B ends.]

|| 1.9 || bhéñmaù çré-bhagavantam || 37 ||

[38] (page 18)

ataeva bhava-bhayam apahartuà [BhP 11.29.49] ity ädau tasyädi-puruñatvaà çreñöhatvam apy äha – puruñam åñabham ädyaà kåñëa-saàjïaà nato’smi iti | kåñëeti saàjïäà yasyeti mürty-antaraà niñidhyate | tan-mürter namaskriyamäëatvena ca nitya-siddhatvaà darçyate | atraiva öékäkådbhir api – taà vande paramänandaà nanda-nandana-rüpiëam ity uktam ||

|| 11.29 || çré-çukaù || 38 ||

[39] tad evaà jagåhe ity ädi-prakaraëe yat svayam utpekñitaà tac-chré-svämi-sammatyä dåòhékåtam | punar api tat-sammatir abhyasyate yathä – çrutväjitaà jaräsandhaà nåpater dhyäyato hariù | ähopäyaà tam evädya uddhavo yam uväca ha || [BhP 10.72.15] öékä ca – ädyo hariù çré-kåñëa ity eñä ||

|| 10.72 || çré-çukaù || 39 ||

[40] kià ca – athäham aàça-bhägena devakyäù putratäà çubhe | präpsyämi [BhP 10.2.9] ity ädi | aàça-bhägenety atra pürëocitam evärthaà bahudhä yojayadbhir madhye aàçena uruña-rüpeëa mäyayä bhägo bhajanam ékñaëaà yasya teneti ca vyäcakñäëair ante sarvathä paripürëa-rüpeëeti vivakñitam | kåñëas tu bhagavän svayam ity uktatvät | ity evaà hi tair vyäkhyätam |

|| 10.2 || çré-bhagavän yogamäyäm || 40||

[41] evam -- yasyäàçäàçäàça-bhägena viçvotpatti-layodayäù | bhavanti kila viçvätmaàs taà tvädyähaà gatià gatä || [BhP 10.85.31] öékä ca – yasyäàçaù puruñas tasyäàço mäyä tasyä aàçä guëäs teñäà bhägena paramäëu-mätra-leçena viçvotpatty-ädayo bhavanti | taà tvä tväà gatià çaraëaà gatäsmi ity eñä ||

|| 10.85 || çré-devaké bhagavantam || 41 ||

[42]

yathä ca -- näräyaëas tvaà na hi sarva-dehinäm ity ädau näräyaëo’ìgaà nara-bhü-jaläyanät iti | [BhP 10.14.14] öékä ca – naräd udbhütä ye’rthäù tathä naräj jätaà yaj jalaà tad-ayanäd yo näräyaëaù prasiddhaù so’pi taväìgaà mürtir ity eñä | atra sa taväìgaà tvaà punar aìgéty asau tu viçado’rthaù | na tu stuti-mätram idam | dåñöväghäsura-mokñaëaà prabhavataù präptaù paraà vismayam [BhP 10.13.15] ity ukta-rétyä kvacid apy avatäry-avatäräntareñu tädåçasyäpi mokñam adåñöa-gocaraà dåñövä vismayaà präptavän brahmä | drañöuà maïjum ahitvam anya api tad-vatsän ito vatsapän nétvänyatra kurudvahäntar adhäd ity ukta-rétyä tasyäparam api mähätmyaà didåkñus tathä mähätmyaà dadarçeti prakaraëa-särasyenäpi labdham | na cäpara-mähätmya-darçanaà sambhävanä-mätram | tävat sarve vatsa-päläù paçyato ïjasya tat-kñaëät | vyadåçyanta ghana-çyämäù péta-kauçeya-väsasaù || [BhP 10.13.46] ity ädinä çaktibhir ajädyäbhir aiçvaryair aëimädyaiç caturviàçati-saìkhya-tattvair mahad-ädibhiù tat-saha-käribhiù käla-svabhävädyais tat-sambhütair brahmäëòaiù tad-antarbhüta-srañöåbhir brahmädibhir jévaiç ca stamba-paryantaù påthak påthag upäsitäs tädåça-brahmäëòeçvara-koöayaù çré-kåñëenaiva tat-tad-aàçäàçenävirbhävya brahmäëaà prati säkñäd eva darçitä iti hy uktaà tadédåçam eva kåñëas tu bhagavän svayam ity aträviñkåta-sarva-çaktitväd ity etat-(page 19)-svämi-vyäkhyänasyäsädhäraëaà béjaà bhavet | viçva-rüpa-darçanädénäà tat-tad-brahmäëòäntaryämi-puruñäëäm ekatareëäpi çakyatvät | tasmäd viräö-puruñayor iva puruña-bhagavator api jagåhe pauruñaà rüpam ity ädäv upäsanärtham eva tair abheda-vyäkhyä kåteti gamyate | vastutas tu paramäçrayatvena çré-kåñëa eva tair aìgékåto’sti | yathä -- viçva-sarga-visargädi-nava-lakñaëa-lakñitam | çré-kåñëäkhyaà paraà dhäma jagad-dhäma namämi tat || daçame daçamaà lakñyam äçritäçraya-vigraham | kréòad yadu-kulämbhodhau paränandam udéryate || iti [Bhävärtha-dépikä, 10.2.1]| yady anyeñäm api paramäçrayatvaà tan mataà tadä daçama ity anarthakaà syät | tasmän näräyaëo’ìgam iti yuktam uktam ||

|| 10.14 || brahmä çré-kåñëam || 42 ||

[43] avatära-prasaìge’pi tathaiva spañöam –

giraà samädhau gagane saméritäà niçamya vedhäs tridaçän uväca ha | gäà pauruñéà me çåëutämaräù punar vidhéyatäm äçu tathaiva mä ciram || puraiva puàsävadhåto dharä-jvaro bhavadbhir aàçair yaduñüpajanyatäm | sa yävad urvyä bharam éçvareçvaraù sva-käla-çaktyä kñapayaàç cared bhuvi || vasudeva-gåhe säkñäd bhagavän puruñaù paraù | janiñyate tat-priyärthaà sambhavantu sura-striyaù || [BhP 10.1.21-23] pauruñéà puruñeëa såjämi tan-niyukto’ham [BhP 2.6.30] ity-ädy-anusärät puruñäbhinnena viñëu-rüpeëa kñérodaçäyinä svayam evoktäà gäà väcam | puruñasyaiva väcam anuvadati puraiveti | puàsä ädi-puruñeëa kåñëaù svayaà samabhavat paramaù pumän yaù [BrahmaS 5.49] ity anusärät | svayaà bhagavattä çré-kåñëasyety arthaù | aàçaiù çré-kåñëasyäàça-bhütais tat-pärñadaiù çrémad-uddhavädibhiù saha | ittham eva präcuryeëoktam -- nandädyä ye vraje gopä yäç cäméñäà ca yoñitaù | våñëayo vasudevädyä devaky-ädyä yadu-striyaù || sarve vai devatä-präyä ubhayor api bhärata | jïätayo bandhu-suhådo ye ca kaàsam anuvratäù || [BhP 10.1.62-63] iti | tasmäd ädi-puruñatvam eva vyanakti sa iti sarväntaryämitvät | puruñas tävad éçvaraù | tasyäpy aàçitvät sa ädi-puruñaù çré-kåñëaù punar éçvareçvaraù try-adhéça-çabdavat | tathä ca daçamasya païcäçétitame çrémad-änakadundubhinoktam – yuväà na naù sutau säkñät pradhäna-puruñeçvarau [BhP 10.85.18] iti | sva-käla-çaktyä sva-çaktyä käla-çaktyä ca | éçvareçvaratve hetuù säkñät svayam eva bhagavän iti | tad alaà mayi tat-prärthanayeti bhävaù | tat-priyärthaà tat-prétyai | amara-striyaù çrémad-upendra-preyasy-ädi-rüpäù käçcit sambhavantu militä bhavantu | säkñäd avatarataù çré-bhagavato nityänapäyi-mahä-çakti-rüpäsu tat-preyaséñv avatarantéñu çré-bhagavati tad-aàçäntaravat tä api praviçantv ity arthaù | tat-priyäëäà täsäm eva däsy-ädi-prayojanäya jäyantäm iti vä | anena tair apärthitasyäpy asyärthasyädeçena parama-bhaktäbhis täbhir lélä-viçeña eva bhagavataù svayam avatitérñäyäà käraëam | bhärävataraëaà cänuñaìgikam (page 20) eva bhavatéti vyaïjitam | tad evaà çruténäà ca daëòakäraëya-väsinäà munénäà cägni-puträëäà ca çré-gopikäditva-präptir yat çrüyate tad api pürvavad eva mantavyam | atra prasiddhärthe näyaà çriyo’ìga u nitänta-rateù prasädaù svar-yoñitäà nalina-gandha-rucäà kuto’nyäù [BhP 10.47.60] iti virudhyeta | na ca sura-stréëäà sambhava-väkyaà çré-mahiñé-vånda-paraà, täsäm api tan-nija-çakti-rüpatvena darçayiñyamäëatvät |

|| 10.1 || çré-çukaù || 43 ||

[44]

tad evam avatära-prasaìge’pi çré-kåñëasya svayaà bhagavattvam eväyätam | yasmäd evaà tasmäd eva çré-bhägavate mahä-çrotå-vaktèëäm api çré-kåñëa eva tätparyaà lakñyate | tatra çré-vidurasya -- yac cänyad api kåñëasya bhavän bhagavataù prabhoù | çravaù suçravasaù puëyaà pürva-deha-kathäçrayam || bhaktäya me 'nuraktäya tava cädhokñajasya ca | vaktum arhasi yo 'duhyad vainya-rüpeëa gäm imäm || [BhP 4.17.6-7] pürva-dehaù påthv-avatäraù | loka-dåñöäv abhivyakti-rétyä pürvatvam | tat-kathaiväçrayo yasya tat ||

||4.17|| viduraù ||44||

[45] atha çré-maitreyasya tad-anantaram eva -- codito vidureëaivaà väsudeva-kathäà prati | praçasya taà préta-manä maitreyaù pratyabhäñata || [BhP 4.17.8] tat-praçaàsayä préta-manastvena cäsyäpi tathaiva tätparyaà labhyate | ataevätra vasudeva-nandanatvenaiva väsudeva-çabdaù prayuktaù |

||4.17|| çré-sutaù ||45||

[46] atha çré-parékñitaù -- atho vihäyemam amuà ca lokaà vimarçitau heyatayä purastät | kåñëäìghri-seväm adhimanyamäna upäviçat präyam amartya-nadyäm || [BhP 1.19.5] öékä ca –çré-kåñëäìghri-seväm adhimanyamänaù sarva-puruñärthädhikäà jänan ity eñä |

|| 1.19 || çré-sutaù ||46||

[47]

na vä idaà räjarñi-varya citraà bhavatsu kåñëaà samanuvrateñu | ye 'dhyäsanaà räja-kiréöa-juñöaà sadyo jahur bhagavat-pärçva-kämäù || [BhP 1.19.20] bhavatsu päëòor vaçyeñu ye jahur iti çré-yudhiñöhirädy-abhipräyeëa | ataeva tatra sthitänäà sarva-çrotèëäm api çré-kåñëa eva tätparyam äyäti |

|| 1.19 || çré-maharñayaù parékñitam ||47||

[48] api me bhagavän prétaù kåñëaù päëòu-suta-priyaù | paitå-ñvaseya-préty-arthaà tad-gotrasyätta-bändhavaù || anyathä te 'vyakta-gater darçanaà naù kathaà nåëäm | nitaräà mriyamäëänäà saàsiddhasya vanéyasaù || [BhP 1.19.35-36] teñäà paitå-ñvaseyäëäà päëòu-sutänäà gotrasya me ättaà svékåtaà bändhavaà bandhu-kåtyaà yena te tava çré-kåñëasyaika-rasikasya vanéyasaù atyudäratayä mäà yäcethä iti pravartakasyety arthaù |

|| 1.19 || räjä çré-çukam || 48 ||

[49] sa vai bhägavato räjä päëòaveyo mahä-rathaù | bäla-kréòanakaiù kréòan kåñëa-kréòäà ya ädade || [BhP 2.3.15] yä yä çré-kåñëasya våndävanädau bäla-kréòä çrutästi tat-premäveçena tat-sakhyädi-bhävavän täà täm eva kréòäà yaù kåtavän ity arthaù ||

|| 2.3 || çré-çaunakaù || 49 ||

[50] evaà jätéyäni bahüny eva vacanäni viräjante – tathä kathito vaàça-vistäraù [BhP 10.1.1] ity ärabhya, naiñäti-duùsahä kñun mäm [BhP 10.1.13] ity antaà daçama-skandha-prakaraëam (page 21) apy anusandheyam | kià ca itthaà dvijä yädava-devadattaù [BhP 10.12.40] ity ädi | yena çravaëena nitaräà gåhétaà vaçékåtaà ceto yasya saù |

|| 10.12 || çré-sutaù || 50 ||

[51]

tathä, yena yenävatäreëa ity ädi yat çåëvato’paity aratiù [BhP 10.7.1-2] ity ädi ca | öékä ca – kåñëärbhaka-sudhä-sindhu-samplavänanda-nirbharaù | bhüyas tad eva samprañöuà räjänyad abhinandati || yena yena matsyädyavatäreëäpi yäni karmäëi karoti täni naù karëa-sukhävahäni manaù préti-karäëi ca bhavanty eva | tathäpi yac chåëvataù puàsaù puà-mätrasyäratir mano-glänis tan-müla-bhütä vividhä tåñëä cäpagacchati, tathä sattva-çuddhi-hari-bhakti-hari-däsya-sakhyäni ca bhavanty acireëaiva tad evaà häraà hareç caritaà manoharaà vä vada anugrahaà yadi karoñi ity eñä |

|| 10.7 || räjä || 51 ||

[52]

atha çré-çukadevasya api me bhagavän prétaù kåñëaù päëòu-suta-priyaù [BhP 1.19.35] ity ädinä çré-kåñëa eva sva-ratià vyajya mriyamäëänäà çrotavyädi-praçnenaivänta-käle çré-kåñëa eva mayy upadiçyatäm iti räjäbhipräyänantaraà – varéyän eña te praçnaù kåto loka-hitaà nåpa | ätmavit sammataù puàsäà çrotavyädiñu yaù paraù || [BhP 2.1.1] te tvayä puàsäà çrotavyädiñu madhye yaù paraù çré-kåñëa-çravaëäbhipräyeëa paramaù praçnaù kåta eña varéyän sarvävatärävatäri-praçnebhyaù parama-mahän | loka-hitaà yathä syät tathaiva kåtaù | tvaà tu tathäbhüta-çré-kåñëaika-nibaddha-prematvät kåtärtah eveti bhävaù | tad uktam – vaiyäsaker iti vacas-tattva-niçcayam ätmanaù | upadhärya matià kåñëe auttareyaù satéà vyadhät || [BhP 2.4.1] saté vidyamänä kåñëe yä matis täm eva viçeñeëa dhåtavän ity arthaù | etad eva vyaktékariñyate räjïä – harer adbhuta-véryasya kathä loka-sumaìgalä | kathayasva mahäbhäga yathäham akhilätmani | kåñëe niveçya niùsaìgaà manas tyakñye kalevaram || iti [BhP 2.8.2]

|| 2.1 || çré-çukaù || 52 ||

[53] evam eva kathito vaàça-vistäram [BhP 10.1.1] ity ädy-anantaraà samyag-vyavasitä buddhiù [BhP 10.1.15] ity ädi |

pürvaà mayä nänävatärädi-kathäbhir abhinanditasyäpi yat çré-vasudeva-nandanasyaiva kathäyäà naiñöhiké sthäyi-rüpä ratir jätä eñä buddhis tu samyag-vyavasitä parama-vidagdhety arthaù ||

|| 10.1 || çré-çukaù || 53 ||

[54] tathä, itthaà dvijä yädava-deva-dattaù çrutvä sva-rätuç caritaà vicitram [BhP 10.12.40] ity anantaraà – itthaà sma påñöaù sa tu bädaräyaëis tat-smäritänanta-håtäkhilendriyaù | kåcchrät punar lab dha-bahir-dåçiù çanaiù pratyäha taà bhägavatottamottama || [BhP 10.12.44] anantaù prakaöita-pürëaiçvaryaù çré-kåñëaù | sarvadä tena smaryamäëe’pi tasmin pratikñaëaà navyatvena tat-smäritety uktam ||

|| 10.12 || çré-sutaù || 54 ||

[55] ataeva sa vai bhägavato räjä [BhP 2.3.15] ityädy-anantaraà räjïä samäna-väsanätvenaiva tam äha – vaiyäsakiç ca bhagavän väsudeva-paräyaëaù | urugäya-guëodäräù satäà syur hi samägame || [BhP 2.3.16] (page 22) ca-çabdaù präg-varëitena samäna-väsanatvaà bodhayati | tasmät çré-vasudeva-nandanatvenaiväträpi väsudeva-çabdo vyäkhyeyaù | anyeñäm api satäà samägame tävad urugäyasya guëodäräù kathä bhavanti | tayos tu çré-kåñëa-carita-pradhänä eva tä bhaveyur iti bhävaù ||

|| 2.3 || çré-çukaù || 55 ||

[56] kià bahunä, çré-çukadevasya çré-kåñëa eva tät-parye tad-eka-caritamayau granthärdhäyamänau daçamaikädaça-skandhäv eva pramäëam | skandhäntareñv anyeñäm caritaà saàkñepeëaiva samäpya täbhyäà tac-caritasyaiva vistäritatvät | ata ärabhya eva tat-prasädaà prärthayate çriyaù patiù ity ädau -- patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà

prasédatäà me bhagavän satäà gatiù || [BhP 2.4.20] ||

spasöam || 2.4 || çré-çukaù || 56 ||

[57] atha çré-vyäsa-devasya – anarthopaçamaà säkñäd bhakti-yogam adhokñaje | lokasyäjänato vidväàç cakre sätvata-saàhitäm || yasyäà vai çrüyamäëäyäà kåñëe parama-püruñe | bhaktir utpadyate puàsaù çoka-moha-bhayäpahä || [BhP 1.7.6-7] adhokñaje çré-kåñëe | adho’nena çayänena çakaöäntara-cäriëä | räkñasé nihatä raudrä çakuné-veça-dhäriëé || pütanä näma ghorä sä mahä-käyä mahä-balä | viña-digdha-stanaà kñudrä prayacchanté janärdane || dadåçur nihatäà tatra räkñaséà vana-gocaräù | punar jäto’yam ity ähur uktas tasmäd adhokñajaù || [HV 2.101.30-32] iti harivaàçe çré-väsudeva-mähätmye tan-nämnaù çré-kåñëa-viñayatäyä prasiddheù | ataevottaratra-padye säkñät kåñëa ity evoktam | çré-bhagavan-näma-kaumudé-käräç ca kåñëa-çabdasya tamäla-çyämala-tviñi yaçodä-stanandhaye para-brahmaëi rüòhiù iti prayoga-präcuryät tatraiva prathamataù pratéter udaya iti coktavantaù | sämopaniñadi ca kåñëäya devaké-nandanäya iti | atra grantha-phalatvaà tasyaiva vyaktam iti caikenaivänena vacanena tat-paripürëatä sidhyati ||

|| 1.7 || çré-sütaù || 57 ||

[58] atha çré-näradasya – tatränvahaà kåñëa-kathäù pragäyatäm anugraheëäçåëavaà manoharäù | täù çraddhayä me 'nupadaà viçåëvataù priyaçravasy aìga mamäbhavad ruciù || [BhP 1.5.26] yena yenävatäreëa [BhP 10.7.1] ity etac-chré-parékñid-vacana-padya-dvayam apy atra çré-yaçodä-stanandhayatve sädhakaà çruti-sämänya-nyäyena ||

|| 1.5 || çré-näradaù çré-veda-vyäsam || 58 ||

[59] tac-chabdasyaiväbhyäso dåçyate – evaà kåñëa-mateù [BhP 1.6.28] ity ädau | anyatra ca -- yüyaà nå-loke bata bhüri-bhägä lokaà punänä munayo 'bhiyanti | yeñäà gåhän ävasatéti säkñäd güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam || sa vä ayaà brahma mahad-vimågya- kaivalya-nirväëa-sukhänubhütiù | priyaù suhåd vaù khalu mätuleya ätmärhaëéyo vidhi-kåd guruç ca || na yasya säkñäd bhava-padmajädibhé rüpaà dhiyä vastutayopavarëitam | maunena bhaktyopaçamena püjitaù prasédatäm eña sa sätvatäà patiù || [BhP 7.10.48-50] (page 23) öékä ca – aho prahlädasya bhägyaà yena devo dåñöaù | vayaà tu manda-bhägyä iti viñédantaà räjänaà praty äha yüyam iti tribhir ity eñä | manuñyasya dåçyamäna-manuñyasyeva liìgaà kara-caraëädi-sanniveço yasya taà rüpaà çré-vigrahaù | vastutayä nopavarëitaà tad-rüpasyaiva para-brahmatvena kim idaà vastv iti nirdeñöum açakyatvät | yathoktaà sahasra-näma-stotre anirdeçya-vapur iti | eñäm eva padyänäà saptamänte’pi paramämodakatvät punar ävåttir dåçyate ||

|| 7.10 || sa çré-yudhiñöhiram || 59 ||

[60] atra ca spañöam – deva-dattäm imäà véëäà svara-brahma-vibhüñitäm | mürcchayitvä hari-kathäà gäyamänaç carämy aham || pragäyataù sva-véryäëi tértha-pädaù priya-çraväù | ähüta iva me çéghraà darçanaà yäti cetasi || [BhP 1.6.33-34] devaù çré-kåñëa eva | liìga-puräëe upari-bhäge tenaiva svayaà tasya véëä-grahaëaà hi prasiddham | atra yad-rüpeëa véëä grähitä tad-rüpeëaiva cetasi darçanaà svärasya-labdham | deva-dattäm iti kåtopakäratäyäù smaryamäëatvena tam anusandhäyaiva tad-ukteù |

|| 1.6 || çré-näradaù çré-veda-vyäsam || 60 ||

[61]

ata etad evam eva vyäkhyeyam | tvam ätmanätmänam avehy amogha-dåk parasya puàsaù paramätmanaù kaläm | ajaà prajätaà jagataù çiväya tan mahänubhäväbhyudayo 'dhigaëyatäm || [BhP 1.5.21] he amogha-dåk tvam ätmanä svayam ätmänaà svaà parasya puàsaù kaläm aàça-bhütam avehi anusandhehi | punaç ca jagataù çiväyädhunaiva çré-kåñëa-rüpeëa yaç cäjo’pi prajätas tam avehi | tad etad dvayaà jïätvä mahänubhävasya sarvävatärävatäri-våndebhyo’pi darçita-prabhävasya tasya çré-kåñëasyaiväbhyudayo lélä adhi adhikaà gaëyatäà nirüpyatäm | svayam éçvaro’pi bhavän nijäjïäna-rüpäà mäyäà na prakaöayatv iti bhävaù ||

|| 1.5 || sa tam ||61 ||

[62] ataeva puräëa-prädurbhäväya çré-vyäsaà çré-näradena caturvyühätmaka-çré-kåñëa-mantra evopadiñöas tad-upäyakasya sarvottamatvaà ca | yathä – namo bhagavate tubhyam [BhP 1.5.37] ity ädi sa samyag-darçanaù pumän [BhP 1.5.38] ity antam | spañöam |

|| 1.5 || sa tam || 62 ||

atha çré-brahmaëaù – bhümeù suretara-varütha-vimarditäyäù kleça-vyayäya kalayä sita-kåñëa-keçaù | jätaù kariñyati janänupalakñya-märgaù karmäëi cätma-mahimopanibandhanäni || [BhP 2.7.26] asura-senä-nipéòitäyäù bhümeù kleçam apahartuà paramätmano’pi paratväj janair asmäbhir anupalakñya-märgo’pi prädurbhütaù san karmäëi ca kariñyati | ko’sau kalayä aàçena sita-kåñëa-keço yaù | yatra sita-kåñëa-keçau devair dåñöäv iti çästräntara-prasiddhiù | so’pi yasyäàçena sa eva bhagavän svayam ity arthaù | tad-avinäbhävitväc chré-baladevasyäpi grahaëaà dyotitam | nanu puruñäd api paro’sau bhagavän kathaà bhü-bhärävatäraëa-mäträrthaà (page 24) svayam avatäriñyatéty äçaìkyäha – ätmano mahimänaù parama-mädhuré-sampada upanibadhyante nija-bhaktair adhikaà varëyante yeñu täni karmäëi ca kariñyati | yadyapi nijäàçenaiva vä nijecchäbhäsenaiva vä bhü-bhära-haraëam éñat-karaà tathäpi

nija-caraëäravinda-jévätu-våndam änandayann eva lélä-kädambinér nija-mädhuré-varñaëäya vitariñamäëo’vatariñyatéty arthaù | etad eva vyaktékåtaà tokena jéva-haraëam [BhP 2.7.27] ity ädau | itarathä sva-mädhuré-sampat-prakäçanecchäm antareëa madhurataraà tokädi-bhävaà dadhatä tena pütanädénäà jévana-haraëädikaà karma na bhävyaà na sambhävanéyam | tathä ca tathäyaà cävatäras te [BhP 1.7.25] ity ädau tair eva vyäkhyätam | kià bhü-bhära-haraëaà mad-icchä-mätreëa na bhavati taträha svänäm itéti | jayati jananiväsa [BhP 10.90.48] ity atra ca icchä-mätreëa nirasana-samartho’pi kréòärthaà dorbhir adharmam asyann iti tad evam ädibhiù çré-kåñëasyaiva sarvädbhutatä-varëanäbhiniveça-prapaïco brahmaëi spañöa eva | astu tävat tad bhüri bhägyam iha janma kim apy aöavyäm [BhP 10.14.34] ity ädi ||

|| 2.7 || brahmä çré-näradam || 63 ||

[64] evaà catuù-çloké-vaktuù çré-bhagavato’pi [Vå. inserts] çré-kåñëatvam eva | tathä hi – dadarça taträkhila-sätvatäà patià çriyaù patià yajïa-patià jagat-patim | sunanda-nanda-prabalärhaëädibhiù sva-pärñadägraiù parisevitaà vibhum || [BhP 2.9.14] iti | vyäkhyä ca – akhila-sätvatäà sarveñäà sätvatänäà yädava-véräëäà patim | çriyaù patir yajïa-patiù prajä-patir dhiyäà patir loka-patir dharä-patiù | patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà prasédatäà me bhagavän satäà patiù || [BhP 2.4.20] ity etad-väkya-saàvädi-tattvät | purä mayä proktam ajäya näbhye padme niñaëëäya mamädi-sarge | jïänaà paraà man-mahimävabhäsaà yat sürayo bhägavataà vadanti || [BhP 3.4.13] iti tåtéye uddhavaà prati çré-kåñëa-väkyänusäreëa ca – yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo vidyästasmai gopäyati sma kåñëaù | taà ha daivamätmabuddhiprakäçaà mumukñurvai çaraëamanuvrajeta || [GTU 1.22] iti çré-gopäla-täpany-anusäreëa ca tasyaivopadeñöåtva-çruteù – tad u hoväca brähmaëo’säv anavarataà me dhyätaù stutaù parärdhänte so’budhyata | gopa-veço me puruñaù purastäd ävirbabhüva || [GTU 1.25] iti çré-gopäla-täpany-anusäreëa kvacit kalpe çré-gopäla-rüpeëa såñöy-ädäv ittham eva brahmaëe

darçita-nija-rüpatväd dhämnä mahä-vaikuëöhatvena sädhayiñyamäëatväc ca | tathä ca brahma-saàhitäyäm -- sisåkñäyäà matià cakre pürva-saàskära-saàskåtaù | dadarça kevalaà dhväntaà nänyat kim api sarvataù || uväca puratas tasmai tasya divya sarasvaté | kämaù kåñëäya govinda he gopé-jana ity api | vallabhäya priyä vahner mantram te däsyati priyam || tapas tvaà tapa etena tava siddhir bhaviñyati | atha tepe sa suciraà préëan govindam avyayam || [BrahmaS 5.22-25] ity ädi | sunanda prabalärhaëädhibhiù [BhP 2.9.14] ity atra tu dvärakäyäà präkaöyävasare çruta-sunanda-nandädi-sähacaryeëa prabalädayo’pi jïeyäù | yathoktaà prathame sunadananda-çérñaëyä ye cänye sätvatarñabhäù [BhP 1.14.32] iti | [end Vå. addition] [A reads instead of above] çré-kåñëatvenaiva darçitatvät tasya ca aham eväsam evägre [BhP 2.9.32] ity uktes tasminn eva tätparyaà spañöam [end A] | (page 25) kià bahunä, nänävatärävatäriñv api satsu mahä-puräëa-prärambha eva çré-çaunakädénäà çré-kåñëe tätparyam | atra pürve sämänyato’smäbhir ekänta-çreyastvena sarva-çästra-säratvena ätmasu prasäda-hetutvena ca yat påñöaà tad etad eväsmäkaà bhäti yat çré-kåñëasya lélä-varëanam ity abhipretyähuù | süta jänäsi bhadraà te bhagavän sätvatäà patiù | devakyäà vasudevasya jäto yasya cikérñayä || [BhP 1.1.12] bhadraà ta iti çré-kåñëa-lélä-praçna-sahodarautsukyenäçérvädaù | bhagavän svayam evävatäré | sätvatäà yädavänäm | [Vå. adds: sampürëaiçvarädi-yuktaù | sätvatäà sätvatänäà patiù | nuò-abhäve ärñaù | yädavänäm ity arthaù | jäto jagad-dåçyo babhüva | [end Vå.]

[65] tan naù çuñrüñamäëänäm arhasy aìgänuvarëitum | yasyävatäro bhütänäà kñemäya ca bhaväya ca || [BhP 1.1.13] aìge he süta sämänyatas tävad yasyävatära-mätraà kñemäya pälanäya bhaväya samåddhaye ca | tat-prabhävam anuvarëayantas tad-yaçaù-çravaëautsukyam äviñkurvanti |

[66] äpannaù saàsåtià ghoräà yan-näma vivaço gåëan | tataù sadyo vimucyeta yad bibheti svayaà bhayam || [BhP 1.1.14]

vivaço’pi yasya çré-kåñëasya näma tasyävatäritväd avatära-nämnäm api tatraiva paryavasänät | ataeva säkñät çré-kåñëäd api tat-tan-näma-pravåtti-prakäräntareëa çrüyate çré-viñëu-puräëe | tatra tv akhilänäm eva bhagavan-nämnäà käraëäny abhavann iti his tadéyaà gadyam | tataù saàsåteù | yad yato bhayam api svayaà bibheti |

[67] kià ca -- yat-päda-saàçrayäù süta munayaù praçamäyanäù sadyaù punanty upaspåñöäù svardhuny-äpo 'nusevayä || [BhP 1.1.15] yasya çré-kåñëasya pädau saàçrayau yeñäm | ataeva praçamäyanäù çamo bhagavan-niñöha-buddhitä | çamo man-niñöhatä buddher iti [BhP 11.19.36] svayaà çré-bhagavad-väkyät sa eva prakåñöaù çamaù praçamaù | säkñät-pürëa-bhagavat-çré-kåñëa-sambandhitvät | praçama eväyanaà vartma äçrayo vä yeñäà te çré-kåñëa-lélä-rasäkåñöa-cittä munayaù çré-çukadevädayaù | upaspåñöäù sannidhi-mätreëa sevitäù sadyaù punanti sa-väsana-päpebhyaù çodhayanti | svardhuné gaìgä tasyä äpas tu – yo’sau niraïjano devaç cit-svarüpä api säkñäc chré-vämana-deva-caraëän niùsåtä api, anusevayä säkñät seväbhyäsenaiva tathä çodhayanti na sannidhi-mätreëa sevayä | säkñät sevayäpi na sadya iti tasyä api çré-kåñëäçritänäm utkarñät tasyotkarñaù | evam eva tatas tad-yaçaso’py ädhikyaà varëyate | térthaà cakre nåponaà yad ajani yaduñu svaù-sarit-päda-çaucam iti [BhP 10.90.47] | (page 26) öékä ca – itaù pürvaà svaù-sarid eva sarvato’dhikaà tértham ity äséd idänéà yaduñu yad ajani jätaà térthaà çré-kåñëa-kérti-rüpaà etat svaù-sarid-rüpaà päda-çaucaà tértham ünam alpaà cakre ity eñä |

[68]

etasya daçama-skandha-padyasyaiva saàväditäà vyanakti | ko vä bhagavatas tasya puëya-çlokeòya-karmaëaù | çuddhi-kämo na çåëuyäd yaçaù kali-maläpaham || [BhP 1.1.16] spañöam ||

[69] yasmäd eva tasmät | tasya karmäëy udäräëi parigétäni süribhiù | brühi naù çraddadhänänäà lélayä dadhataù kaläù || [BhP 1.1.17]

udäräëi paramänanda-dätèëi janmädéni svayaà paripürëasya lélayä anyä api kaläù puruñädi-lakñaëä dadhatas tat-tad-aàçän apy ädäya tasyävatérëasya sata ity arthaù |

[70]

athäkhyähi harer dhémann avatära-kathäù çubhäù | élä vidadhataù svairam éçvarasyätma-mäyayä || [BhP 1.1.18] çré kåñëasya tävan-mukhyatvena kathaya atha tad-anantaram änuñaìgikatayaivety arthaù | hareù çré-kåñëasya prakaraëa-balät | avatäräù puruñasya guëävatärä lélävatäräç ca | teñäà kathä léläù såñöy-ädi-karma-rüpä bhü-bhära-haraëädi-rüpäç ca |

[71] autsukyena punar api tac-caritäny eva çrotum icchantas taträtmanas tåpty-abhävam ävedayanti | vayaà tu na vitåpyäma uttama-çloka-vikrame | yac-chåëvatäà rasa-jïänäà svädu svädu pade pade || [BhP 1.1.19]

yoga-yägädiñu tåptäù smaù | bhagavad-vikrama-mätre tu na tåpyäma eva taträpi térthaà cakre nåponam ity ädy-ukta-lakñaëasya sarvato’py uttamaçlokasya vikrame viçeñeëa na tåpyämaù | alam iti na manyämahe | tatra hetuù | yad vikramaà çåëvatäm | yad vä anye tåpyantu näma vayaà tu neti tu-çabdasyänvayaù |

[72]

kåtavän kila karmäëi saha rämeëa keçavaù | atimartyäni bhagavän güòhaù kapaöa-mänuñaù || [BhP 1.1.20] öékä ca – ataù çré-kåñëa-caritäni kathayety äçayenähuù kåtavän iti | atimartyäni martyän atikräntäni govardhanoddharaëädéni | manuñyeñv asambhävitänéty arthaù ity eñä | nanu kathaà mänuñaù sann atimartyäni kåtavän ? taträha kapaöa-mänuñaù | pärthiva-deha-viçeña eva mänuña-çabdaù pratétaù tasmät kapaöenaiväsau tathä bhätéty arthaù | vastutas tu naräkåter eva para-brahmatvenäsaty api prasiddha-mänuñatve naräkåti-nara-lélätvena labdham aprasiddha-mänuñatvam asty eva | (page 27) tat punar aiçvaryävyäghätakatvän na pratyäkhyäyata iti bhävaù | ataeva syamantakäharaëe puruñaà präkåtaà matvä [BhP 10.53.22] ity anena jämbavato’nyathä-jïäna-vyaïjakena tasya präkåtatvaà niñidhya puruñatvaà sthäpyate | evaà mäyä-manuñyasya vadasva vidvann [BhP 10.1.7] ity ädiñv api jïeyam | yasmät kapaöa-mänuñas tasmäd eva güòhaù svatas tu tad-rüpatayaiva bhagavän iti ||

|| 1.1 || çré-çaunakaù || 64-72 ||

[73] atha çré-sütasyäpi iti sampraçna-saàhåñöaù [BhP 1.2.1] ity ädy-anantaraà näräyaëaà namaskåtya [BhP 1.2.2] ity-ädy-ante puräëam upakramyaiväha -- munayaù sädhu påñöo 'haà bhavadbhir loka-maìgalam | yat kåtaù kåñëa-sampraçno yenätmä suprasédati || [BhP 1.2.5] öékä ca – teñäà vacaù pratipüjyeti yad uktaà tat pratipüjanaà karoti | he munayaù sädhu yathä bhavati tathähaà påñöaù | yato lokänäà maìgalam etat | yataù kåñëa-viñayaù saàpraçnaù kåtaù | sarva-çästrärtha-säroddhära-praçnasyäpi kåñëe paryavasänäd evam uktam | ity eñä | ity evottareñv api padyeñu adhokñaja-väsudeva-sätvatäà-pati-kåñëa-çabdäs tat-prädhänya-vivakñayaiva paöhitä | atra çreyaù-praçnasyäpy uttaraà loka-maìgalam ity anenaiva dattaà bhavati | tathätma-suprasäda-hetoç ca yenätmä suprasédati ity anena |

|| 1.2 || çré-sütaù || 73 ||

[74] tad evaà çrotå-vaktèëäm aikamatyena ca tätparyaà siddham | [Vå. adds here: atha çruti-liìgädibhiù ñaòbhir api pramäëaiù sa eva praméyate | tatra nirapekña-ravä çrutir darçitaiva kåñëas tu bhagavän svayam ity atra | atha çruti-sämarthya-rüpaà liìgaà ca | tävat sarve vatsa-päläù paçyato’jasya tat-kñaëät | vyadåçyanta ghana-çyämäù péta-kauçeya-väsasaù || [BhP 10.13.46] ity ädau jïeyam | kintv anyatra barhir deva-sadanaà dämi ity asya mantra-rüpasya liìgasya balät çrutiù kalpyate | atra tu kåñëas tu bhagavän svayam iti säkñäd eva tad-rüpo’stéti viçeño’py asti | athäkäìkñä-yogyatäsatti-mad-aneka-pada-viçiñöaikärthya-pratipädaka-çabda-rüpaà väkyaà ca yasyäà vai çrüyamänäyäà [BhP 1.7.7] iti açväbhidhäném ädatte iti brähmaëa-väkyäd açva-rasanä-däne viniyogaù pratéyate | tathäträpi bhakti-yogena manasi samyak praëihite’male | apaçyat puruñaà pürëaà [BhP 1.7.6] ity atra pürëa-puruñatvenoktasya kåñëatvam | yasyäà vai çrüyamänäyäà kåñëe parama-püruñe [BhP 1.7.7] iti väkyäd vyajyate iti | tathärabhyädhéta-rüpaà prakaraëaà cätra süta jänäsi bhadraà te [BhP 1.10.12] ity ädi-rüpam | yathä darça-pürëamäsäbhyäà yajeta ity atra tåtéyayä çrutyä darça-pürëamäsayoù prakaraëatvena präpte karaëasya ceti kartavyatäkäìkñäyäà agniñöomena svarga-kämo yajeta iti tad ärabhya prakaraëärthärabdhena svarga-käma ity anena yojanä | tathä süta jänäsi bhadra te ity atra çravaëärambha eva çré-kåñëasyävatäre hetuà vijïätum icchadbhiù çaunakädibhis tatra paramädbhutatäà vyajya çré-kåñëasyaiva sarvatra jïeyatvena yojanä gamyeti tasyaiva svayaà bhagavattvaà vyaktam | darçitaà tac ca sarva-çrotå-vaktèëäà tad aikamatya-prakaraëeneti | atha krama-vartinäà padärthänäà krama-vartibhiù padärthaiù yathä-krama-sambandha-rüpaà sthänaà cätra süta jänäsi bhadraà te ity ädäv eva jïeyam | yathä darça-paurëamäsa-prakaraëe känicit karmäëi upäàçu-yäga-prabhåténi darvir asi ity ädayaù kecana manträç ca samämnäyante | tatra yasya krameëa yo mantraù samäsnätas tenaiva tasya ca sambandhas tathä munayaù sädhu påñöo’haà bhavadbhir loka-maìgalam | yat-kåtaà kåñëa-sampraçnaù ity atra kåñëa-çabdasya prathama-praçnottara-gatatvena paöhitasya devaké-jäta-väcakatvam eva labhyate | atha nämädinä tulyatäkhyäna-

rüpä samäkhyä ca jagåhe pauruñaà rüpaà bhagavän ity asya ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam ity atra paryavasänam ity evaà jïeyam | yathädhvara-saàjïänäà manträëäm agnir yajïaà nayatu prajänan ity ädénäà ädhvarya-saàjïake karmaëi niyoga iti | [end Vå. addition.] kià ca etasyäm añöädaça-sähasryäà saàhitäyäà çré-kåñëasyaiväbhyäsa-bähulyaà dåçyate | tatra prathama-daçamaikädaçeñv ativistareëaiva | dvitéye çré-brahma-(page 28)-närada-saàväde | tåtéye çré-viduroddhava-saàväde | caturthe täv imau vai bhagavato harer aàçäv ihägatäv [BhP 4.1.57] ity ädau, yac cänyad api kåñëasya [BhP 4.17.6] ity ädau ca | païcame räjan patir gurur alam [BhP 5.6.18] ity ädau | ñañöhe mäà keçavo gadayä prätar avyäd govinda äsaìgavam ätta-veëuù [BhP 6.8.20] ity atra | saptame närada-yudhiñöhira-saàväde | añöame tan-mahima-viçeña-béjäropa-rüpe kälanemi-vadhe tädåça-çrémad-ajita-dväräpi tasya muktir näbhavat kintu punaù kaàsatve tad-dväraiveti tat-tan-mahima-viçeña-kathana-prathamäìgatvät | navame sarvänte | dvädaçe ca çré-kåñëa-kåñëa-sakha-våñëy-åñabhävani-dhrug-räjanya-vaàça-dahanänapavargya-vérya [BhP 12.11.25] ity ädau | çré-bhägavatänukramaëikäyäà ca uttarottaratra sarvato’pi bhüyastvena géyate | tathä ca yasyäbhyäsas tad eva çästre pradhänam ity änandamayo’bhyäsäd [Vs 4.1.12] ity aträparair api samarthitatväd ihäpi çré-kåñëa eva pradhänaà bhaved itéti tasyaiva müla-bhagavattvaà sidhyati | yat-pratipädakatvenäsya çästrasya bhägavatam ity äkhyä | api ca na kevalaà bahutra sücana-mätram aträbhyäsanam api tv ardhäd apy adhiko granthas tat-prastävako dåçyate | taträpi sarväçcaryatayä | tasmät sädhüktam ete cäàsa-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam [BhP 1.3.28] iti | tad evam asya vacana-räjasya senä-saìgraho nirüpitaù | tathä tasya pratinidhi-rüpäëi väkyäntaräëi api dåçyante | yathä – añöamas tu tayor äsét svayam eva hariù kila || iti [BhP 9.24.55] kila-çabdena kåñëas tv iti prasiddhiù sücyate | tato harir atra bhagavän eva | yathoktam – vasudeva-gåhe säkñäd bhagavän puruñaù paraù [BhP 10.1.23] iti ca |

|| 9.24 || çré-çukaù || 74 ||

[75] yathä vä – aho bhägyam aho bhägyam ity ädi || [BhP 10.14.32] brahmatvenaiva båhattamatve labdhe’pi pürëam ity adhikaà viçeñaëam atropajévyate ||

|| 10.14 || çré-brahmä bhagavantam || 75 ||

[76] ataeva –

svayaà tv asämyätiçayas tryadhéçaù sväräjya-lakñmy-äpta-samasta-kämaù | balià haradbhiç cira-loka-pälaiù kiréöa-koöéòita-päda-péöhaù || [BhP 3.2.21] na sämyätiçayau yasya yam apekñyänyasya sämyam atiçayaç ca nästéty arthaù | tatra hetavas try-adhéças triñu saìkarñaëa-pradyumnäniruddheñv apy adhéçaù | sarväàçitväd ataeva sväräjya-lakñmyä sarvädhika-paramänanda-svarüpa-sampattyaiva präpta-samasta-bhogaù | balià tad-icchänusaraëa-rüpam arhaëaà haradbhiù samarpayadbhiç cirair loka-pälair bhagavad-dåñöy-apekñayä brahmädayas tävad acira-loka-päläù anityatvät tataç ca cira-kälénair loka-pälair ananta-brahmäëòäntaryämi-puruñaiù kiréöa-koöi-dvärä éòitaà stutaà päda-péöhaà yasya saù | atyanta-tiraskåta-väcya-dhvaninä parama-çreñöha ity arthaù | samasta-päda-päöhe’pi (page 29) sa evärthaù | çré-kåñëa iti kåñëas tu bhagavän svayam itivat svayaà bhagavattäm eva vyanakti |

|| 3.2 || çrémad-uddhavo viduram || 76 ||

[77] tad etat pürëatvaà dåñöänta-dväräpi darçitam asti | devakyäà deva-rüpiëyäà viñëuù sarva-guhä-çayaù | äviräséd yathä präcyäà diçéndur iva puñkalaù || [BhP 10.3.8] yathä yathävat sva-svarüpeëaivety arthaù ||

|| 10.3 || çré-çukaù || 77 ||

[78] yathä ca – akhaëòa-maëòalo vyomni raräjoòu-gaëaiù çaçé | yathä yadu-patiù kåñëo våñëi-cakrävåto bhuvi || [BhP 10.20.44] spañöam || 10.20 || çré-çukaù || 78 ||

[79] tathä çré-kåñëa-pratinidhi-rüpatväd asya mahä-puräëasya çré-kåñëa eva mukhyo’bhidheya ity apy äha | kåñëe sva-dhämopagate dharma-jïänädibhiù saha | kalau nañöa-dåçäm eña puräëärko 'dhunoditaù || [BhP 1.3.43]

spañöam || 1.3 || çré-sütaù || 79 ||

[80]

tad evaà çré-kåñëasya svayaà bhagavattvaà darçitam | tat tu gati-sämänyenäpi labhyate | yathä mahäbhärate – sarve vedäù sarva-vidyäù sarva-çästräù sarve yajïäù sarva éòyaç ca kåñëaù | viduù kåñëaà brähmaëäs tattvato ye teñäà räjan sarväjïäù samäptäù || iti | atra sarva-samanvaya-siddheù pürëatvam eva labhyate | evaà çré-bhagavad-upaniñatsu ca – vedaiç ca sarvair aham eva vedyo vedänta-kåd veda-vid eva cäham [Bg 15.15] iti, brahmaëo hi pratiñöhäham [Bg 14.27] ity ädi ca | brahma-saàhitäyäm [5.29] -- cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña-lakñävåteñu surabhér abhipälayantam ity ädikam upakramya – yasyaika-niçvasita-kälam athävalambya jévanti loma-vilajä jagad-aëòa-näthäù | viñëur mahän sa iha yasya kalä-viçeño govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti [BrahmaS 5.30] | nanu pädmottara-khaëòädau sarvävatäré para-vyomädhipatir näräyaëa eveti çrüyate | païcaräträdau tu väsudevaù, na ca sa kåñëa eveti vaktavyam | tat tu sthäna-parikara-näma-rüpäëäà bhedät | tarhi kathaà çré-kåñëasyaiva sarvävatäritvaà svayaà-bhagavattvaà vä ? tatrocyate çré-bhägavatasya sarva-çästra-cakravartitvaà prathama-sandarbhe praghaööakenaiva darçitam | pürëa-jïäna-prädurbhävänantaram eva çré-veda-vyäsena tat prakäçitam iti ca tatraiva prasiddham | sphuöam eva dåçyate cäsminn apara-çästropamardakatvam | ity aìgopadiçanty eke vismåtya präg udähåtam | muni-väsa-niväse kià ghaöetäriñöa-darçanam || [BhP 10.57.31] ity ädau | evaà vadanti räjarñe [BhP 10.77.30] ity ädau ca | ataeva navame’py uktam hitvä sva-çiñyän pailädén bhagavän bädaräyaëaù | mahyaà puträya çäntäya paraà guhyam idaà jagau || [BhP 9.22.22] iti | tad evaà sarva-çästropacaritatvaà siddham | tatra çré-kåñëasyaiva svayaà bhagavattvaà nirüpitam | dåçyate ca praçaàsitur vaiçiñöyena praçaàsyasyäpi vaiçiñöyam | yathä grämädhyakñya-räja-sabhayoù sarvottamatvena praçasyamänau vastu-viçeñau täratamyam äpadyete | (page 30) tad evaà satsv apy anyeñu teñv anyatra praçasteñu çré-bhägavata-praçaàsyamänasya çré-kåñëasyaiva paramädhikyaà sidhyati |

ataeva kåñëas tu bhagavän svayam iti sävadhäräëä çrutir anya-çruti-bädhiketi yuktam eva vyäkhyätaà pürvam api | tataç ca te tu para-vyomädhipa-näräyaëa-väsudevädayaù çré-kåñëasyaiva mürti-viçeñä bhaveyuù | svayaà çré-kåñëas tu näräyaëas tvam ity ädy ukto mahä-näräyaëo dvärakädi-prasiddho mahä-väsudevaç ca bhavet | tataç ca näräyaëa-väsudevopaniñadoù sa eva vyaktaù | brahmaëyo devaké-putra iti [NäU 4], devaké-nandano nikhilam änandayäd iti ca | tad ittham eva taà väsudevam api vibhüti-nirviçeñatayä svayam eva spañöam äha – väsudevo bhagavatäm [BhP 11.19.29] iti spañöam |

[81] tathä – sätvatäà nava-mürténäm ädi-mürtir ahaà parä || iti [BhP 11.19.32] öékä ca – sätvatäà bhägavatänäà nava-vyühärcane väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddha-näräyaëa-hayagréva-varäha-nåsiàha-brahmäëa iti yä nava-mürtayas täsäà madhye väsudeväkhyä | ity eñä | ataeva dåçyate cädvaita-vädinäm api sannyäsinäà vyäsa-püjä-paddhatau çré-kåñëasya madhya-siàhäsanasthatvaà väsudevädénäà vyäsädénäà cävaraëa-devatätvam iti | ataeva krama-dépikäyäm añöäkñara-paöale väsudevädayas tad-ävaraëatvena çrüyante | yat tu våñëénäà väsudevo’smi [Gétä 10.37] iti bhagavad-upaniñadaù | tatra väsudeva-çabdena vasudeväpatyärthena çré-baladeva evocyate | vaktä hi tatra çré-kåñëa eva | tataç ca sva-vibhütià kathayati tasminn api vibhütitväropo na yujyate | vaktur anyatraiva çrotåbhis tat-pratéteù | tato mukhyärtha-bädhe tathaiva vyäkhyä samucitä | tasmät sädhu vyäkhyätam – väsudevo bhagavatäm ity ädi [BhP 11.19.29] |

|| 11.19 || çré-bhagavän || 80-81 ||

[82] yasmäd evaà sarvato’pi tasyotkarñas tasmäd evänyatas tadéya-nämädénäm api mahimädhikyam iti gati-sämänyäntaraà ca labhyate | tatra nämno yathä brahmäëòa-puräëe çré-kåñëäñöottara-çata-nämämåta-stotre – sahasra-nämnäà puëyänäà trir-ävåttyä tu yat phalam | ekävåttyä tu kåñëasya nämaikaà tat prayacchati || iti | vyaktékriyate cädhika-phalatvaà kåñëa-nämnaù pädme pätäla-khaëòe çré-mathurä-mähätmye çré-mahädevasyaiva väkye – tärakäj jäyate muktiù prema-bhaktis tu pärakäd iti | pürvam atra mocakatva-premadatväbhyäà täraka-päraka-saàjïe räma-kåñëa-nämnor hi vihite | tatra ca räma-nämni mocakatva-çaktir evädhikä çré-kåñëa-

nämni tu mokña-sukha-tiraskäri-premänanda-dätåtva-çaktiù samadhiketi bhävaù | ittham evoktaà viñëu-dharmottare – yac chaktir näma yat tasya tasminn eva ca vastuni | sädhakaà puruña-vyäghra saumya-krüreñu vastuñu || iti | kià ca çré-kåñëa-nämno mähätmyaà nigadenaiva çrüyate prabhäsa-puräëe çré-närada-kuçadhvaja-saàväde çré-bhagavad-uktau – nämnäà mukhyatamaà näma kåñëäkhyaà me parantapa iti | tad evaà gati-sämänyena näma-mahima-dvärä tan-mahimätiçayaù sädhitaù | tathä tadéya-guëa-rüpa-lélä-mathurädi-sthänänäm api tat-tac-chästra-pratipädyamänaiù sarvädhika-mahimabhir apy asäv anusandheyaù | vistara-bhiyä tu nodähriyate | (page 31) [Sarva-saàvädiné: etad anantaraà gati-sämänya-prakaraë çré-kåñëa-näma-mähätmye sahasra-nämnäm ity ädi-brahmäëòa-väkyänantaram eva vyäkhyeyam | yathä sarvärtha-çakti-yuktasya deva-devasya cakriëaù | yac cäbhirucitaà näma tat sarvärtheñu yojayet || iti viñëu-dharma-dåñöyä sarveñäm eva bhagavan-nämnäà niraìkuça-mahimatve sati samähåtänäm uccäraëam api nänärthakaà saàskära-pracaya-hetutväd ekasyaivoccärära-pracayavad iti näma-kaumudé-kärair aìgékåtam | tathä samähåta-sahasra-näma-trir-ävåtti-çakteù kåñëa-nämoccäraëa-vaçyaà mantavyam | atra devadevasya yad abhirucitaà priyaà näma tat sarvärtheñu yojayed ity api kecid vyäcakñate | yathä hareù priyeëa govinda-nämnä nihatäni sadyaù iti | nanu båhat-sahasra-näma-stotraà nityam eva paöhantéà devéà prati sahasra-näma-tat-tulyaà räma-näma varänane ity ädy-upapattyä räma-nämnaiva sahasra-näma-phalaà bhavatéti bodhayan çré-mahädevas tat-sahasra-nämäntargata-kåñëa-nämnäm api gauëatvaà bodhayati | tarhi kathaà brahmäëòa-vacanam aviruddhaà bhavati | ucyate prastutasya båhat-sahasra-näma-stotrasyaivaikayä våttyä yat phalaà tad bhavatéti räma-nämni prauòhiù | kåñëa-nämni tu dvigäva-sambhavät sahasra-nämnäm iti bahu-vacanät tädåçänäà bahünäà sahasra-näma-stoträëäà trir-ävåttyä tu yat phalaà tad bhavatéti tato’pi mahaté prauòhiù | ataeva tatra samasta-japa-yajïänäà phaladaà päpa-näçanam | çåëu devi pravakñyämi nämnäm añöottaraà çatam || ity uktvä anyeñäm api japänäà vedädy-uktänäà phalam antarbhävitam | tataç ca prauìhyädhikyäd uttarasya pürvasmäd balavattve sati pürvasya mahimäpi tad-aviruddha eva vyäkhyeyaù | tadä hi yadyapy evam eva çré-kåñëavat tan-nämno’pi sarvataù çakti-pürëatayä sarveñäm api nämnäm avayavitvam eva tathäpi avayava-sädhäraëyena phalaà bhavet | yathä säkñän-mukter api dätuù çré-viñëor ädhänasya yajïäìgatvena kriyamäëasya svarga-mätra-pradatvam | yathä vä veda-japatas tad-antargata-bhagavan-mantreëäpi na brahma-lokädhika-phala-präptiù | yathätraiva tävat kevalaà räma-nämaiva sakåd vadato’pi båhat-sahasra-näma-phalam antarbhüta-räma-nämaikona-sahasra-nämakaà sampürëam | båhat-sahasra-nämäpi paöhato båhat-sahasra-näma-phalaà na tv adhikam ekona-sahasra-näma-phalam iti | ataeva sädhäraëänäà keçavädi-nämnäpi tadéyatä-

vailakñaëyenägåhyamäëänäm avatäräntara-näma-sädhäraëa-phalam eva jïeyam | näma-kaumudyäà tu sarvänartha-kñaya eva jïänäjïäna-viçeño niñiddhaù na tu premädi-phala-täratamye | tad evaà kåñëa-nämnaù sädhäraëa-phala-dattve sati – sahasra-nämabhis tulyaà räma-näma varänana ity api yuktam uktam | vastutas tv evaà sarvävatärävatäriëäm abhyaù çré-kåñëa-nämno’bhyadhikaà phalaà svayaà bhagavattvät tasya | nanu yathä darça-paurëamäsyädy-aìga-bhütayä pürëähütyä sarvän kämän aväpnoti ity ädäv arthavädatvaà tathaivätrobhayaträpi bhaviñyatéti cet, na | båhat-sahasra-näma-stotraà paöhitvaiva bhojana-käriëéà devéà prati räma-nämaiva sakåt kértayitvä kåta-kåtyä saté mayä saha bhuìkñveti säkñäd-bhojane çré-mahädevena pravartanät | kåñë-nämni tu tathärtha-vädatvaà dürotsäritam eveti || [End Sarva-saàvädiné] ittham eva çré-kåñëasyaiväsamorddhva-mahimatvät svayam eva tenäpi sakala-bhakta-vånda-vandita-bhagavat-praëayaà çrémad-arjunaà prati sarva-çästrärtha-sära-bhüta-çré-gétopasaàhära-väkye nijäkhila-prädurbhäväntara-bhajanam atikramya sva-bhajanam eva sarva-guhyatamatvenopadiñöam | yathäha – kartuà necchasi yan mohät kariñyasy avaço’pi tad [Gétä 18.60] ity anantaram – éçvaraù sarva-bhütänäà håd-deçe 'rjuna tiñöhati | bhrämayan sarva-bhütäni yanträrüòhäni mäyayä || tam eva çaraëaà gaccha sarva-bhävena bhärata | tat-prasädät paräà çäntià sthänaà präpsyasi çäçvatam || iti te jïänam äkhyätaà guhyäd guhyataraà mayä | vimåçyaitad açeñeëa yathecchasi tathä kuru || sarva-guhyatamaà bhüyaù çåëu me paramaà vacaù | iñöo 'si me dåòham iti tato vakñyämi te hitam || man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru | mäm evaiñyasi satyaà te pratijäne priyo 'si me || sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja | ahaà tvä sarva-päpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù || [Gétä 18.61-66] eñäm arthaù – açocyän anvaçocas tvam ity ädi [Gétä 2.11] grantho na yuddhäbhidhäyakaù, yataù kartum ityädi tataù paramärthäbhidhäyaka eväyaà taträpi guhyataraà sarva-guhyatamaà ca çåëu ity äha | éçvara ity ädi | ya eka sarväntaryämé éçvaraù sa eva sarväëi saàsära-yanträruòhäni bhütäni mäyayä bhrämayan teñäm eva håd-deçe tiñöhati sarva-bhävena puruña evadaà sarvam [ÇvetU 3.15] iti bhävanäyäù sarvendriya-pravaëatayä vä paräà çäntià tadéyäà paramäà bhaktià çamo man-niñöhatä buddher [BhP 11.19.36] ity ukteù | sthänaà tadéyaà dhäma guhyäd brahma-jïänäd api guhyataraà dvayoù prakarñe tarap | athedam api nijaikänta-bhakta-varäya tasmai na paryäptam iti avadhyäya svayam eva mahä-kåpä-bhareëodghäöita-parama-rahasyaù çré-bhagavän anyäm api pradyumna-saìkarñaëa-väsudeva-parama-vyomädhipa-lakñaëa-bhajanéya-täratamya-gamyäà bhajana-krama-bhümikäm atikramyaiva sarvato’py upädeyam eva sahasopadiçati sarva-guhyatamaà bhüyaù [18.64] iti | yadyapi guhyatamatvokter eva guhya-guhyataräbhyäm api prakåñöam idam ity äyäti tathäpi sarva-çabda-prayogo

guhyatamam api parama-vyomädhipädi-bhajanärtha-çästräntara-väkyam atyeti, tasya yävad-artha-våttikatvät | bahünäà prakarñe tamap | ataeva paramam | sva-kåta-tädåça-hitopadeça-çravaëe hetum äha iñöo’si me dåòham itéti | paramäptasya mamaitädåçaà väkyaà tvayävaçyaà çrotavyam iti bhäva ity arthaù | svasya ca tädåça-rahasya-prakäçane hetum äha tata iti | tatas tädåçeñöatväd eva hetoù | tad evam autsukyam ucchalayya kià tad ity apekñäyäà sapraëayäçru-kåtäïjalim etaà praty äha man-manä iti | mayi tvan-mitratayä säkñäd asmin sthite çré-kåñëe mano yasya tathävidho bhava | evaà mad-bhakto mad-eka-tätparyako bhavety ädi | sarvatra mac-chabdävåttyä mad-bhajanasyaiva nänä-prakäratayä ävåttiù kartavyä | na tv éçvara-tattva-mätra-bhajanasyeti bodhyate | sädhanänurüpam eva phalam äha mäm evaiñyaséti | anenaiva-käreëäpy ätmanaù sarva-çreñöhatvaà sücitam | anyasya (page 32) kä värtä mäm eveti | etad eva phalaà çré-parékñitäpi vyaktékariñyate kalià prati | yas tvaà kåñëe gate düraà saha gäëòéva-dhanvanä | çocyo’sy açocyän rahasi praharan vadham arhasi || [BhP 1.17.6] iti | satyaà te ity anenäträrthe tubhyam eva çape’ham iti praëaya-viçeño darçitaù | punar apy atikåpayä sarva-guhyatamam ity ädi väkyärthänäà puñöy-artham äha pratijäne iti | nanu nänä-pratibandha-vikñiptasya mama kathaà tvan-manastvädikam eva sidhyet taträha sarveti | sarva-çabdena nitya-paryantä dharmäù vivakñitäù | pari-çabdena teñäà svarüpato’pi tyägaù samarthitaù | päpäni pratibandhäs tad-äjïayä parityäge päpänutpatteù | tad eva vyatirekena draòhayati mä çuca iti | tatra -- açocyän anvaçocas tvaà prajïä-vädäàç ca bhäñase | gatäsün agatäsüàç ca nänuçocanti paëòitäù || [Gétä 2.11] ity upakrama-väkye tasyäpaëòitatvaà vyajya çoka-parityägena mat-kåtopadeçam eva gåhäëeti vivakñitam | tataç ca täratamya-jïänärtham eva bahudhopadiçyäpi mahopasaàhära-väkya-sthasya tv asyopadeçasya paramatvaà nirdiçya çoka-parityägena tam etam evopadeçaà tvaà gåhäëeti dvayor väkyayor ekärtha-pravåttatvam api spañöam | Sarva-saàvädiné -- atha éçvaraù sarva-bhütänäm ity ädi-çré-gétä-padya-ñaöke vyäkhyänäntaram eva vyäkhyeyam | tathä hi – atra kaçcid vadati éçvaraù sarva-bhütänäm ity ädau sarva evedam éçvara iti bhävena yad-bhajanaà, tatra jïänäàça-sparçaù | iha tu manmanä bhavetyädi-çuddhaiva bhaktir upadiñöety ata eva sarvaguhyatmatvam | kià vä pürveëa väkyena parokñatayaiveçvaram uddiçyäpareëa tam eväparokñatayä nirdiñöavän ity ata eva na ca vaktavayam | pürvam api --

man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru | mäm evaiñyasi yuktvaivam ätmänaà matparäyaëaù || [9.34] ity ädibhiù çuddha-bhajanasyoktatvät | tathäpi adhiyajïo’ham evätra dehe deha-bhåtäà varaù [Gétä 8.4] ity ädau ca svasyäntaryämitvena coktatvät | sarva-guhyatamatva-guhyataratvayor anupapattir iti | yad yad eva pürvaà sämänyatayoktaà tasyaivänte vivicya nirdiñöatvät | ucyate – na tävad bhajana-täratamyam | atra bhajanéya-täratamyasyäpi sambhave gauëa-mukhya-nyäyena bhajanéya evärtha-sampratéteù | mukhyatvaà ca tasya phalam ata upapatter iti [Vs 3.2.29] nyäyena | viçeñatas tu tac-chabdena na svayam eva tad-rüpa iti mac-chabdena svayam evaitad-rüpa iti ca bhedasya vidyamänatvät upadeça-dvaye nijenaudäsényenäveçena ca liìgenäpürëatvopalambhanät | phala-bheda-vyapadeçenaiva-käreëa ca tad-arthasyaiva puñöatvät | säkñäd eva bhajanéya-täratamyam upalabhyate | vastutas tu sarva-bhävenety asya sarvendriya-pravaëatayety evärthaù | gauëa-mukhya-nyäyenaiva jïäna-miçrasya sarvätmatä-bhävanä-lakñaëa-bhajana-rüpärthasya bädhitatvät | sthänaà präpsyasi çäçvatam iti loka-viçeña-präpter eva nirdiñöatvät | tasmän na ca bhajanävåtti-täratamyävakäçaù | na ca bhajanéyasyaiva parokñäparokñatayä nirdeçayos täratamyam | tadaiva tayä präcénayärväcénayä cänayä gati-kriyayä saìkoca-våttir iyaà kalpanéyä | yady antaryämiëaù sakäçäd anyä parävasthä na çrüyate, çästre çrüyate tu tad-avasthätaù parä, tato’pi parä ca sarvatra | atraiva tävat sädhibhütädhidaivaà mäà cädhiyajïaà ca ye viduù [Gétä 7.30] ity ädau bheda-vyapadeçät | tatra saha-yukte’pradhäne [Päë 2.3.17] iti smaraëenädhiyajïasyäntar-yämiëaù sahärtha-tåtéyäntatayä labdha-samäsa-padasya svasmäd apradhänatvoktes tataù paratvaà çré-kåñëasya vyaktam eva | adhiyajïo’ham evätra [Gétä 8.4] ity ädau ca tad eva vyajyate | eña vai bhagavän droëaù prajä-rüpeëa vartate [BhP 1.7.45] itivat | tasmäd bhajanéya-täratamya-vivakñayaivopadeça-täratamyaà siddham | eña tu vätivadati yaù satyenätivadati [ChäU 7.16.1] itivat yaù satyena brahmaëaiva pratipädya-bhütena sarvaà vädinam atikramya vadati eña eva sarvam atikramya vadatéty arthaù | tad evam arthe sati yathä tatra vädasyätiçäyitä-liìgena nämädi-präëa-paryantäni tat-prakaraëa uttarottara-bhümatayopadiñöäny api sarväëi vastüny atikramya brahmaëa eva bhümatvaà sädhyate tadvad aträpy upadeçädhikyena pratipädyädhikyam iti | ataù çré-kåñëasyaivädhikyam ity ante’py uktam iti dik | [end Sarva-saàvädiné] ataù çré-kåñëasyaivädhikyaà siddham | ataeva asad-vyapadeçän neti cen na dharmäntareëa väkya-çeñäd [Vs. 2.1.17] iti nyäyäd upasaàhärasyaivopakramärthasya ca sarva-çästrärthatvät tatroktaà viçva-rüpam abhi tad-adhénäm eva | tac ca yuktam | tenaiva darçitatvät | tatra ca – ity arjunaà väsudevas tathoktvä svakaà rüpaà darçayäm äsa bhüyaù || [Gétä 11.50] ity naräkära-caturbhuja-rüpasyaiva svakatva-nirdeçät | tad viçva-rüpaà na tasya säkñät svarüpam iti spañöam | ataeva parama-bhaktasyärjunasyäpi na tad-abhéñöam, kintu tadéyaà svayaà rüpam eväbhéñöam | adåñöa-pürvaà håñito 'smi dåñövä bhayena ca pravyathitaà mano me [Gétä 11.45] | ity ädy ukteù | tad-darçanärtham arjunaà prati divya-dåñöi-däna-liìgena tasyaiva mähätmyam iti tu bäla-kolähalaù | naräkåti paraà brahma iti, tad amitaà brahmädvayaà çiñyate iti [BhP 10.14.18], yan-mitraà

paramänandam [BhP 10.14.32] iti, sa eva nityätma-sukhänubhüty-abhi-vyudasta-mäyaù [BhP 10.12.39] iti, sa tvaà vibho katham ihäkña-pathaù pratéta iti ca, tathä brahmaëo hi pratiñöhäham [Gétä 14.27] iti, nähaà prakäçaù sarvasya [Gétä 7.25] iti ca çravaëena prakåñöa-dåñöes taträpy akaraëatväd bhagavac-chakti-viçeña-saàvalita-dåñöer eva tatra karaëatvät | tatas tasyä dåñöer divyatvaà dänaà ca naräkära-para-brahma-darçana-hetu-lakñaëäyäs tat-sväbhävika-dåñöer anyäsau deva-vapur darçana-hetur ity apekñayäiva | tac ca naräkåti-para-brahma divya-dåñöibhir api durdarçam ity uktam – sudurdarçam idaà rüpaà dåñöavän asi yan mama | devä apy asya rüpasya nityaà darçanakäìkñiëaù || [Gétä 11.52] ity ädinä | kintu bhaktyaiva sudarçanam ity apy uktam | bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaàvidho 'rjuna | jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca paraàtapa || [Gétä 11.54] ity ädinä | na ca sudurdarçam (page 33) ity ädikaà viçva-rüpa-param | dåñövedaà mänuñaà rüpam [Gétä 11.51] ity äder evävyavahita-pürvoktatvät viçva-rüpa-prakaraëasya tad-vyavadhänäc ca | tathä caikädaçe sarveñäà devädénäm ägamane vyacakñatävitåptäkñäù kåñëam adbhuta-darçanam [BhP 11.6.5] iti | tatraivänyatra govinda-bhuja-guptäyäm [BhP 11.2.1] ity ädi | saptame yüyaà nåloke [7.10.48] ityädi ca | tåtéye ca vismäpanaà svasya ca [3.2.12] | ata upasaàhäränurodhena sva-väkya-tätparyeëa cäsyäpi prakaraëasya çré-kåñëa-paratvam eva | tasmät çré-kåñëa-gétäsu ca çré-kåñëasyaiva svayaà bhagavattvaà siddham | tad uktam -- ekaà çästraà devaké-putra-gétam eko devo devaké-putra eva | karmäpy ekaà devaké-putra-sevä mantro’py eko devaké-putra-näma || iti | tathä çré-gopäla-pürva-täpané-çrutäv api munayo ha vai brahmäëam ücuù, kaù paramo devaù [GTU 1.2] ity ädy-anantaraà tad u hoväca brähmaëaù | kåñëo vai paramaà daivatam [GTU 1.3] ity ädi | upasaàhäre ca – tasmät kåñëa eva paro devas taà dhyäyet taà raset taà yajed ity oà tat sad [GTU 1.49] iti | kià bahunä sarvävatärävatäri-vilakñaëä mahä-bhagavattä-mudräù säkñäd eva tatra vartanta iti çrüyate pädmädhyäya-trayeëa | yathä tadéyä kiyantaù çlokäù | brahmoväca – çåëu närada vakñyämi pädayoç cihna-lakñaëam | bhagavat-kåñëa-rüpasya hy änandaika-ghanasya ca || avatärä hy asaìkhyeyäù kathitä me tavänagha | paraà samyak pravakñyämi kåñëas tu bhagavän svayam ||

devänäà kärya-siddhy-artham åñéëäà ca tathaiva ca | ävirbhütas tu bhagavän svänäà priya-cikérñayä || yair eva jïäyate devo bhagavän bhakta-vatsalaù | täny ahaà veda nänyo’sti satyam etan mayoditam || ñoòaçaiva tu cihnäni mayä dåñöäni tat-pade | dakñiëenäñöa-cihnäni itare sapta eva ca || dhvajäù padmaà tathä vajram aìkuço yava eva ca | svastikaà cordhva-rekhä ca añöa-koëas tathaiva ca || saptänyäni pravakñyämi sämprataà vaiñëavottama | indra-cäpaà trikoëaà ca kalasaà cärdha-candrakam || ambaraà matsya-cihnaà ca goñpadaà saptamaà småtam | aìkäny etäni bho vidvan dåçyante tu yadä kadä || kåñëäkhyaà tu paraà brahma bhuvi jätaà na saàçayaù | dvayaà vätha trayaà vätha catväraù païca eva vä || dåçyante vaiñëava-çreñöha avatäre kathaïcana || ity ädi | ñoòaçaà tu tathä cihnaà çåëu devarñi-saptam | jambü-phala-samäkäraà dåçyate yatra kutracit || ity antam | Sarva-saàvädiné: atha çåëu närada pravakñyäméty-ädi-caraëa-cihna-pratipädaka-pädma-vacanäntaà ädi-çabdäd etäny api padyäni jïeyäni | madhye dhvajä tu vijïeyä padmaà tryäìgulam änataù | vajraà vai dakñiëe pärçve aìkuço vai tad-agrataù || yavo’py aìguñöha-müle syät svastikaà yatra kutracit | ädià caraëam ärabhya yävad vai madhyamä sthitä || tävad vai cordhva-rekhä ca kathitä pädma-saàjïake | añöa-koëaà tu bho vatsa mänaà cäñöäìgulaiç ca tat || nirdiñöaà dakñiëe päde ity ähur munayaù kila | evaà pädasya cihnäni täny eva vaiñëavottama || dakñiëetara-sthänäni saàvadäméha sämpratam | caturaìgula-mänena tv aìgulénäà samépataù || indra-cäpaà tato vidyäd anyatra na bhavet kvacit | trikoëaà madhya-nirdiñöaà kalaso yatra kutracit || añöäìgula-pramäëena tad bhaved ardha-candrakam | ardha-candra-samäkäraà nirdiñöaà tasya suvrata || bindur vai matsya-cihnaà ca ädyante vai nirüpitam | goñpadaà teñu vijïeyam ädyäìgula-pramäëataù || ity ädi | tad-agre ca – ñoòaçaà tu tathä cihnaà çåëu devarñi-sattama | jambü-phala-samäkäraà dåçyate yatra kutracit | tac cihnaà ñoòaçaà proktam ity ähur munayo’naghäù || iti | atra vaiñëavottamety-ädikaà çré-närada-sambodhanam | yadä kadeti yadä kadäcid evety arthaù | madhyamä-pärñëi-paryantayoù samadeço madhyas tatra dhvajä dhvajaù | try-aìgula-mänataù | pädägre try-aìgula-pramäëa-deçaà parityajyety arthaù | padyasyädho dhvajaà dhatte sarvänartha-jaya-dhvajam iti skända-saàvädät |

atra kutracit parita ity arthaù ädim aìguñöha tarjané-sandhim ärabhya madhyamä yävat tävad ürdhva-rekhä vyavasthitä pädma-saàjïake puräëe kathitety arthaù | añöäìgulair mänaà tad iti madhyamäìguly-agräd añöäìgula-mänaà parityajyety arthaù | tävad vistäratvena vyäkhyäyäà sthänäsamäveçaù | ataeva pürvam api tathä vyäkhyätam | evam uttaraträpi jïeyam | indra-cäpaà trikoëärdha-candrakäëi kramäd adho’adhobhäga-sthänäni | anyatreti | çré-kåñëäd anyatrety arthaù | bindur ambaraà | ädau caraëasyädideça tad-aìgula-samépe binduù | ante pärñëi-deçe matsya-cihnaà ñoòaça-cihnam ubhayor api jïeyam | dakñiëädy-aniyamenoktatvät | atra dakñiëäìguñöhädhaç cakraà vämäìguñöhädhas tan mukhaà daraà ca skändoktänusäreëa | te hi çré-kåñëe’py anyatra çrüyate | yathä ädi-värähe mathurä-maëòala-mähätmye – yatra kåñëena saàkérëaà kréòitaà ca yathä-sukham | cakräìkita-padä tena sthäne brahma-maye çubhe || iti | çré-gopäla-täpanyäà -- çaìkha-dhvajätapatrais tu cihnitaà ca pada-dvayam [GTU 2.62] iti | ätapatram idaà cakrädhastäj jïeyam | dakñiëasya prädhänyät tatraiva sthäna-samäveçäc ca | aìguli-parimäëa-mätra-dairghyäc caturdaçäàçena tad-vistärät | ñañöhäàçena jïeyam | anyatra dairghye caturdaçäìguli-parimäëatvena vistäre ñaò-aìguli-parimäëatvena prasiddher iti | [end Sarva-saàvädiné] tasmäd asty eva svayaà bhagavattvaà çré-kåñëasyaiva | [Vå. here reads -- tathä ca brahma-vaivarte bhagavad-avatära-prasaìge süta-väkyam-- avatärä hy asaìkhyeyä äsan sattva-svabhävinaù | viçatis teñu mukhyän yän çrutvä mucyen mahäàhasaù || ity ädinä präyaçaù çré-bhägavatavat çré-kåñëa-saàhitäàs tän gaëayitvä punar äha – nara-siàhädayo’nye’pi sarva-päpa-vinäçanäù | yad-vibhüti-viçeñeëälaìkåtaà bhuvi jäyate | tat sarvam avagantavyaà kåñëäàçäàça-samudbhavam || [end Vå. section] tad itthaà sarvam abhipretya mahopakramaà çlokam eva çré-viñëu-puräëéya-bhagavac-chabda-niruktivat säkñät çré-kåñëäbhidheyatvenäpi yojayati janmädyasya [BhP 1.1.1] iti | naräkåti (page 34) paraà brahma iti [Vå. reads here: puräëa-vargät, tasmät kåñëa eva paro devaù [GTU 1.49] iti gopäla-täpané-çruteç ca | [end Vå. addition] paraà çré-kåñëaà dhémahi | asya svarüpa-lakñaëam äha satyam iti | satya-vrataà satya-paraà tri-satyam [BhP 10.2.26] ity ädau tathä-çrutatvät | [Vå. reads here: “ satye pratiñöhitaù kåñëaù satyam atra pratiñöhitam | satyät satyaà ca govindas tasmät satyo hi nämataù || [Mbh 5.68.12] ity udyama-parvaëi saïjaya-kåta-çré-kåñëa-näma-niruktau ca tathä çrutatvät | [end Vå. addition]

etena tad-äkärasyävyabhicäritvaà darçitam | taöastha-lakñaëam äha dhämnä svena ity äha | svena sva-svarüpeëa dhämnä çré-mathuräkhyena sadä nirastaà kuhakaà mäyä-kärya-lakñaëaà yena tam | mathyate tu jagat sarvaà brahma-jïänena yena vä | tat-sära-bhütaà yad yasyäà mathurä sä nigadyate || [GTU 2.66] iti gopälottara-täpané-prasiddheù | léläm äha ädyasya nityam eva çrémad-änakadundubhi-vrajeçvara-nandanatayä çré-mathurä-dvärakä-gokuleñu viräjamänasyaiva tasya kasmaicid arthäya loke prädurbhäväpekñayä | yataù çrémad-änakadundubhi-gåhäj janma tasmäd ya itarataç ca itaratra çré-vrajeçvara-gåhe’pi anvayät putra-bhävatas tad-anugatatvenägacchat | uttareëaiva ya iti padenänvayaù | yata ity anena tasmäd iti svayam eva labhyate | katham anvayät ? taträha – artheñu kaàsa-vaïcanädiñu tädåça-bhävavadbhiù çré-gokula-väsibhir eva sarvänanda-kadamba-kädambiné-rüpä sä sä käpi lélä sidhyatéti tal-lakñaëeñu vä artheñu abhijïaù | tataç ca svaräö svair gokula-väsibhir eva räjate iti | tatra teñäà prema-vaçatäm äpannasyäpy avyäha | tad-aiçvaryam äha tena iti | ya ädi-kavaye brahmaëe brahmäëaà vismäpayituà hådä saìkalpa-mätreëaiva brahma-satya-jïänänantänanda-mätraika-rasa-mürti-mayaà vaibhavaà tene vistäritavän | yad yatas tathävidha-laukikälaukikatä-samucita-lélä-hetoù sürayas tad-bhaktä muhyanti premätiçayodayena vaivaçyam äpnuvanti | yad ity uttareëäpy anvayät | yad yata eva tadåça-lélätas tejo-väri-mådäm api yathä yathävad vinimayo bhavati | tatra tejasaç cändräder vinimayo nistejo-vastubhiù saha dharma-parivartaù | tat çré-mukhädi-rucä candräder nistejastvävidhänät nikaöa-stha-nistejo-vastunaù svabhäsä tejasvitäpädanäc ca | tathä väri dravaç ca kaöhinaà bhavati | veëu-vädyena måt-päñäëädiù dravatéti | yataù çré-kåñëe tri-sargaù çré-gokula-mathurä-dvärakä-vaibhava-prakäçaù amåñä satya eveti |

|| 1.1 || veda-vyäsaù || 82 ||

[83] evaà sarvopasaàhära-väkyam api tatraiva saàgacchate kasmai yena vibhäsita ity ädi [BhP 12.13.19] | yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo vidyäs tasmai gäpayati sma kåñëaù | taà hi devam ätma-buddhi-prakäçaà mumukñur vai çaraëam amuà vrajet || [GTU 1.26] iti gopäla-pürva-täpané-çruteù | vyäkåtaà ca dvitéya-sandarbhe tasyaiva catuù-çloké-vaktåtvam api ||

|| 12.13 || çré-sütaù || 83 ||

[84] tad evam abhyäsädény api tasmin vispañöäny eva pürvodähåta-väkyeñu | tad etat çrémad-gétä-gopäla-täpanyädi-çästra-gaëa-sahäyasya nikhiletara-çästra-çata-praëata-caraëasya çré-bhägavatasyäbhipräyeëa çré-kåñëasya svayaà bhagavattvaà karatala iva darçitam | çré-bhägavatasya ca sa (page 35) eva pratipädya iti puräëäntareëaiva ca svayaà vyäkhyätam | yathä brahmäëòa-puräëe çré-kåñëäñöottara-çata-nämämåta-stotre çré-kåñëasya näma-viçeña eva çuka-väg-amåtäbdhéndur iti | atha tasya mahä-väsudevatve siddhe çré-baladevädénäm api mahä-saàkarñaëäditvaà svata eva siddham | yad-rüpaù svayaà bhagavän tad-rüpä eva te bhavitur mahantéti | ataù çré-balarämasya yat kaçcid äveçävatäratvaà manyate tad asat | dåçyate ca çré-kåñëa-rämayor yugalatayä varëanena sama-prakäçatvam – täv aìghri-yugmam anukåñya sarésåpantau [BhP 10.8.22], yad viçveçvarayor yäcïäà [BhP 10.23.37], dadarça rämaà kåñëaà ca [BhP 10.38.27], tau rejatü raìga-gatau mahä-bhujau [BhP 10.43.19] ity ädau | loke'pi sürya-candramasäv eva yugalatayä varëyete | na tu sürya-çukrau | ataeva harivaàçe'pi väsudeva-mähätmye räma-kåñëayor dåñöäntaù süryäcandramasäv iti | tathä dhvaja-vajräìkuçämbhojaiç cihnitair aìghribhir vrajam | çobhayantau mahätmänau [BhP 10.38.30] ity evaà bhagaval-lakñaëäny api tatra çrüyante, na tv evaà påthv-ädiñu | tasmäd eña tan-mahimäpi varëyate -- naitac citraà bhagavati hy anante jagad-éçvare | otaà protam idaà yasmiàs tantuñv aìga yathä paöaù || [BhP 10.15.35]

spañöam || 10.15 || çré-çukaù || 84 ||

[85] kià ca -- saptamo vaiñëavaà dhäma yam anantaà pracakñate | garbho babhüva devakyäà harña-çoka-vivardhanaù || [BhP 10.2.5] garbho babhüva na tu garbhe babhüveti saptamy-antänuktyä säkñäd evävatäratvaà sücitam ||

|| 10.2 || sa eva ||85||

[86] ata idam apy evam eva vyäkhyeyam --

väsudeva-kalänantaù sahasra-vadanaù svaräö | agrato bhavitä devo hareù priya-cikérñayä || [BhP 10.1.24] çré-vasudeva-nandanasya väsudevasya kalä prathamo'àçaù çré-saàkarñaëaù | tasya çré-saàkarñaëatvaà svayam eva na tu saàkarñaëävatäratvenety äha -- svaräö svenaiva räjate iti | ataevänantaù käla-deça-pariccheda-rahitaù | ataeva mäyayä tasya garbha-samaya äkarñaëaà ca yuktam | pürëasya västaväkarñaëäsambhaväd iti kecit | etad-vidha-kärye ca tad-akuëöhecchätmaka-cic-chakty-äviñöaiva sä prabhavet | uktaà ca tadänéà tad-äviñöatvaà tasyäù -- ädiñöä prabhunäàçena käryärthe sambhaviñyati [10.1.25] iti | miliñyatéti tatra hy arthaù | ataeva ekänaàçeti | tasyä näma | eko'naàço yatreti niruktir iti kecit | ya eva çeñäkhyaù sahasra-vadano'pi bhavati | yato devo nänäkäratayä dévyatéti | tad-uktaà çré-yamunä-devyä -- räma räma mahä-bäho na jäne tava vikramam | yasyaikäàçena vidhåtä jagaté jagataù pateù || [BhP 10.65.28] iti | ekäàçena çeñäkhyena iti öékä ca | anyathä tad-ekävayavaikadeça-rüpärthatve yenaikäàçeneti yac-chabdasya karåtva-nirdeça eva yuktaù syät | tad-aàçävayavaika-deça-rüpärthatve yenaikäàçeneti yac-chabdasya kartåtva-nirdeça eva yuktaù syät | tad-aàçävatära-lakñaëärthäntara-pratéti-nirasanäya mahä-vidvad-väkyatvät | sambandha-nirdeçena tu öékä-vyäkhyaiva sphuöatarä | ekäàçe mukhyasyaiva (page 36) kartåtvasya nirväja-pratétir na tv aupacärikasyeti | evaà çré-lakñmaëasyäpy antima-daçänukaraëasyäpy antima-daçänukaraëa-léläyäà çrüyate skändéyäyodhyä-mähätmye -- tataù çeñätmatäà yätaà lakñmaëaà satya-saìgaram | uväca madhuraà çakraù sarvasya ca saù paçyataù || indra uväca -- lakñmaëottiñöha çéghraà tvam ärohasva padaà svakam | deva-käryaà kåtaà véra tvayä ripu-nisüdana || vaiñëavaà paramaà sthänaà präpnuhi svaà sanätanam | bhavan-mürtiù samäyätä çeño'pi bila-sat-phaëaù || ity ädi | tataç ca -- ity uktvä sura-räjendro lakñmaëaà sura-saìgataù | çeñaà prasthäpya pätäle bhü-bhära-dharaëa-kñamam || lakñmaëaà yänam äropya pratasthe divam ädarät || iti | ato näräyaëa-varmaëy api -- yajïaç ca lokäd avatät kåtäntäd balo gaëät krodha-vaçäd ahéndraù || iti baladevasya çeñäd anyatvaà çakty-atiçayaç ca darçitaù | janäntäd iti päöhe'pi janänäà näçäd iti sa evärthaù | ataù çeñäkhyaà dhäma mämakam iti [BhP 10.2.8] ity aträpi çiñyate çeña-saàjïa itivat avyabhicäryäàça evocyate | señasyäkhyä

khyätir yasmäd iti vä | çrémad-änakadundubhinä ca çré-kåñëa-sämyenaiva nirdiñöam -- yuväà na naù sutau säkñät pradhäna-puruñeçvarau [BhP 10.85.18] iti | atra säkñäd eveti tv adhikam upajévyam | atha yadi präyo mäyäà tu me bhartur nänyä me'pi vimohiné [BhP 10.13.37] tad-väkyänusäreëäveçävatäratvaà mantavyaà tadä pürva-grantha-balät çré-baladeve sväàçatvam eveti, kintu çeñäkhya-tad-äviñöa-pärñada-viçeñasya tad-antaù-pätät tad-aàçenaiva tad-vyavahära ity api mantavyam || [Vå. reads here: tad evam eka-rüpatve’pi präyo mäyäà tu me bhartur nänyä me’pi vimohiné ity ädau yat tasmiàs tasya bhaktiù çrüyate tat tu lakñmyä iva drañöavyam | [end Vå. addition]

|| 10.2 || çré-brahmä devän || 86 ||

[87] atha çré-pradyumnasyäpi çiva-netra-dagdhaù smaro jäto'yam iti yac chrüyate tad apy eka-deça-prastäva-mätram | tasya çré-gopäla-täpané-çruty-ädau -- yaträsau saàsthitaù kåñëas tribhiù çaktyä samähitaù | rämäniruddha-pradyumnai rukmiëyä sahito vibhuù || [GTU 2.36] ity ädinä nitya-çré-kåñëa-catur-vyühäntaù-pätitatayä prasiddhes tathä sambhaväbhävät | tasya smarasyäpi sädhäraëa-devatä-viçeña-mätratvena prasiddhatve caturvyühäntaù-pätitäyäm ayogyatamatvät | tasmäd vakñyamäëäbhipräyeëaivaitad äha -- kämas tu väsudeväàço dagdhaù präg rudra-manyunä | dehopapattaye bhüyas tam eva pratyapadyata || [BhP 10.55.1] avedajïasyäpi brähmaëye saty eva brähmaëas tu vedajïa itivat tu çabdo'tra mukhyatäà sücayati | tataù kämas tu väsudeväàça ity asya väsudeväàço yaù kämaù sa eva mukhya ity arthaù | tu-çabdo'yaà bhinnopakrame vä | tato väsudeväàças tu käma ity anvaye'pi pürvavad evärthaù | tad evaà sati yaù präg rudrasya manyunä dagdho devatä-viçeñaù kämaù sa dehopapattaye tat-kopa-dagdhatayä nityam evänaìgatäà präptasya svato dehäpatty-abhäväd deha-präpty-arthaà tam eva väsudeväàçaà pradyumnäkhyaà kämam eva pratyapadyata praviñöavän | bhüyaù-çabdena pradyumnäd eva pürvam apy udbhüto'säv iti bodhyate | yad vä yas tu präg rudra-kopenädagdho na dagdhaù sa bhüyaù prakaöa-léläyäà dehopapattaye (page 37) sva-mürti-prakäçanärthaà, taà väsudevam eva praviñöavän | adagdhatve hetur väsudeväàça iti ||

[88] pürvoktam eva vyanakti – sa eva jäto vaidarbhyäà kåñëa-vérya-samudbhavaù |

pradyumna iti vikhyätaù sarvato'navamaù pituù || [BhP 10.55.2] yaù kåñëa-vérya-samudbhavo yaç ca pradyumna iti vikhyätaù, sa eva prakaöa-lélävasare'po vaidarbhyäà jäta ävirbhütaù | na tv anyaù präkåta-käma eva | tatra hetuù sarvato guëa-rüpädiñv açeñeñv eva dharmeñu pituù çré-kåñëäd anavamaù tulya eveti | anyathä tädåçänavamatvaà na kalpata iti bhävaù | tasmäd yathä mahäbhärate sarvatra çrémad-arjunasya naratva-prasiddhäv api païcendropäkhyäne indratva-prasiddhiù indrasyäpi tatra praveça-vivakñayä ghaöate tadvad aträpi | ataù çré-näradena ratyai tathopadeças tathä tat-präptiç ca na doñäya | pürva-padyasya uttarasminn arthe çré-näradopadeça-balenaiva dagdha-kämasya praveças tatra gamyaù | tataù säkñät pradyumna-saìgame yogyatä cäsyäù sparça-maëivat tat-sämépya-guëäd eva mantavyä | çré-pradyumnasya nija-çaktis tu çrémad-aniruddha-mätaiveti jïeyam | ataù täpané-çruti-labdho'rthaù samaïjasaù ||

|| 10.55 || çré-çukaù || 87-88 ||

[89] evam aniruddhasyäpi säkñäc caturvyühatve liìgam äha – api svid äste bhagavän sukhaà vo yaù sätvatäà käma-dugho 'niruddhaù | yam ämananti sma hi çabda-yonià mano-mayaà sattva-turéya-tattvam || [BhP 3.1.34] çabda-yonià niçväsa-vyaïjita-veda-våndam | evaà vä are asya mahato bhütasya niçvasitam etad yad åg-vedaù [BAU 2.4.10] ity ädi-çruteù | manomayaà citte väsudevavan manasy upäsyam | sattvaà çuddha-sattvätmakaù çré-väsudevädi-rüpo bhagavän tatra turéyaà rüpam | ato bäëa-yuddhädau bandhanänukaraëädikam ätmecchämayé lélaiva çré-rämacandrädivat | asya pädma-båhat-sahasra-nämni mähätmya-nämäni caitäni – aniruddho båhad-brahma prädyumnir viçva-mohanaù | catur-ätmä catur-varëaç catur-yuga-vidhäyakaù || catur-bhedaika-viçvätmä sarvotkåñöäàça-koöi-süù | äçrayätmä... || iti | ataù çré-kåñëa-vyühatvena mahäniruddhatväd asyaivävirbhäva-viçeñaù pralayärëavädi-dhämä puruña iti jïeyam | ata eväbhedena jagåhe pauruñaà rüpaà bhagavän [BhP 1.3.1] ity-ädy-uktaà müla-saìkarñaëädy-aàçair eva hétara-saìkarñaëädy-avasthä-trayaà puruñaà prakäçayatéti | tathaiväbhedena viñëu-dharmottare’pédam uktaà tatra | çré-vajra-praçnaù – kas tv asau bäla-rüpeëa kalpänteñu punaù punaù |

dåñöo yo na tvayä jïätas tatra kautühalaà mama || çré-märkaëòeyottaraà ca – bhüyo bhüyas tv asau dåñöo mayä devo jagat-patiù | kalpa-kñayeëa vijïätaù sa mäyä-mohitena vai || kalpa-kñaye vyatéte tu taà devaà prapitämahät | aniruddhaà vijänämi pitaraà te jagat-patim || iti | [1.79.1-3] [Vå. adds here: bhéñma-parvaëi duryodhanaà prati bhéñma-çikñäyäà çré-kåñëasyävatärärambhe gandha-mädanam ägatasya brahmaëas tad-ävirbhävaà manasi paçyatas tu bälasya tad idaà vacanam -- såñövä saàkarñaëaà devaà svayam ätmänam ätmanä | kåñëa tvam ätmanäsräkñéù pradyumnaà cätma-saàbhavam || pradyumnäc cäniruddhaà tvaà yaà vidur viñëum avyayam | aniruddho 'såjan mäà vai brahmäëaà loka-dhäriëam || väsudeva-mayaù so 'haà tvayaiväsmi vinirmitaù || [MBh 6.61.65-67] [Vå addition ends] ataeva ca pürvam api ca jagåhe pauruñaà rüpam ity atra çré-kåñëasya aniruddhävatäräntaù-pätitvaà na vyäkhyätam ||

|| 3.1 || viduraù çrémad-uddhavam || 89 ||

[90] tad etat tasya caturvyühätmakasyaiva pürëatvaà vyäkhyätam | çré-gopälottara-täpanyäm api (page 38) tathaiväyaà praëavärthatvena darçitaù – rohiëé-tanayo rämo a-käräkñara-sambhavaù | taijasätmakaù pradyumno u-käräkñara-sambhavaù || präjïätmako’niruddho ma-käräkñara-sambhavaù | ardha-mäträtmakaù kåñëo yasmin viçvaà pratiñöhitam || iti [GTU 2.55-56] atha çré-kåñëe’vatarati tat-tad-aàçävatäräëäm api praveça iti yad uddiñöaà tad yathä atra kåñëas tu bhagavän svayam ity ädikaà siddham eva tathä tasya tad-rüpeëaiva çré-våndävanädau sarvadävasthäyitvaà pratipädayiñyämaù | atha ca çré-hari-vaàça-mate upendra evävatatäreti | jaya-vijaya-çäpa-prastäve ca – yäsyämi bhavanaà brahmann etad-ante evänagha [BhP 11.3.31] ity atra ca pähi vaikuëöha-kiìkarän [BhP 11.6.27] ity atra ca svämi-vyäkhyänusäreëa vikaëöhä-suta eveti kvacit kñérodaçäyya eveti kvacit puruña eveti, kvacin näräyaëa-rñir eveti båhat-sahasra-nämni lakñmaëasyaiva balarämatva-kathanena çré-räghava eveti kvacin näräyaëa-keça evety ädikaà nänä-vidhatvaà çrüyate | evaà caikaà sandhitsato’nyat pracyavato’tra satyaà ca sarvaà väkyam | [Vå. adds: yathä sva-maty-anubhavänurüpät nänä-väkyaika-väkyatä ca | yathä krama-mukti-märge’rcir-ädi-krama eväìgé, näòé-raçmy-ädi-märgäs tu tad-aìgatvenaiva arcir-ädinä tat-prathiteù [Vs. 4.3.1] iti

sütre svékriyante tadvat | yataù svayaà bhagavaty avatarati sarve’pi te praviñöä iti yadä yat kiïcid yenänubhütam, tadä tena tad eva nirdiñöam iti | [Vå. ends here.] tasmäd vidvadbhir evaà vicäryatäm – svayaà bhagavati tasmin praveçaà vinä kathaà tat sambhaved iti | dåçyate ca tasmät keñäàcid aàçänäà punar ävirbhävaù yathä pradyumnädénäm | ataeva vikuëöhä-sutasya praveçäbhipräyeëaiva çiçupäla-dantavakrayoù çré-kåñëa-säyujyam eva tadänéà jätam – punar avatära-léläm äptau çré-vikuëöhä-sute sva-dhäma-gate pärñadatva-präptiù | yathoktaà çré-näradena – vairänubandha-tévreëa dhyänenäcyuta-sätmatäm | nétau punar hareù pärçvaà jagmatur viñëu-pärñadau || [BhP 7.1.46] iti | tathä hari-vaàçe ca kñéroda-çäyino mukuöe daityäpahåte daitya-märaëäya garuòo yävat kåta-vilambas tävat çré-kåñëo’vatatära | tataç cäsau mukuöam ähåtya tatra cordhva-loke kuträpi bhagavantam adåñövä gomanta-çirasi çré-kåñëäyaiva samarpitavän iti prasiddhiù | [Vå. adds: evam eva bali-sad-gatayoù çré-kåñëa-rämayos tad-dvärastha-viñëu-darçanam | kintu tat-tad-väkyärtha-paryälocanayä keñäàcin mürty-äkarñaëaà hari-vaàça-gata-giri-guhäçayana-paryälocanayä tu tac-chakty-äkarñaëam iti labhyate | tac ca tadäném ätmani sarveñäm eva bhaktänäm ekatänatäkåti-lélä-kautukärtham eveti ca gamyate | [Vå. addition ends here.] ato yathä krama-mukti-märge’rcir-ädi-krama eväìgé näòé-raçmy-ädi-vidhi-kramas tu tad-aìgatvenaiva prastüyate tadvad ihäpéti | arcir-ädinä tat-prathiteù [Vs. 4.3.1] ity eña nyäyo’tra dåñöäntayitavyaù | tvaà brahma paramaà vyoma puruñaù prakåteù paraù | avatérëo 'si bhagavan svecchopätta-påthag-vapuù || [BhP 11.11.28] (page 39) säkñäd bhagavän eva tvam avatérëo’si | bhagavata eva vaibhavam äha – brahmatvaà parama-vyomäkhyo vaikuëöhas tvaà prakåteù paraù puruño’pi tvam iti | bhagavän api kathambhütaù sann avatérëaù | [Vå. adds: svecchämayasya ity anusäreëa sveñäà sarveñäm eva bhaktänäà yä icchä täà pürayitum upättäni tatas tataù svataù äkåñöäni påthag-vapüàñi nija-tat-tad-ävirbhävä yena tathäbhütaù sann iti | taà prati yathäha jämbavän – yasyeñad-utkalita-roña-kaöäkña-mokñair vartmädiçat kñubhita-nakra-timiìgilo 'bdhiù | setuù kåtaù sva-yaça ujjvalitä ca laìkä rakñaù-çiräàsi bhuvi petur iñu-kñatäni || [BhP 10.56.58] yathä ca deväù – ketus tri-vikrama-yutas tri-patat-patäko yas te bhayäbhaya-karo 'sura-deva-camvoù | svargäya sädhuñu khaleñv itaräya bhüman pädaù punätu bhagavan bhajatäm aghaà naù || [BhP 11.6.13]

yathä vä brahmä näräyaëas tvam ity ädau näräyaëo’ìga nara-bhü-jaläyanät [BhP 10.14.4] iti | ataeväkrüraù – adbhutänéha yävanti bhümau viyati vä jale | tvayi viçvätmake täni kià me 'dåñöaà vipaçyataù || [BhP 10.41.4] ataeva – govinda-bhuja-guptäyäà dväravatyäà kurüdvaha | avätsén närado 'bhékñëaà kåñëopäsana-lälasaù || [BhP 11.2.1] [Vå. addition ends here.] svecchayopättäni tatas tata äkåñöäni påthag-vapüàñi nija-tat-tad-ävirbhävä yena tathäbhütaù sann iti |

|| 11.11 || uddhavaù çré-bhagavantam || 90 ||

[91] tad evaà pramäëavattve prayojanavattve sthite tam eva praveçam äha – sva-çänta-rüpeñv itaraiù sva-rüpair abhyardyamäneñv anukampitätmä | parävareço mahad-aàça-yukto hy ajo 'pi jäto bhagavän yathägniù || [BhP 3.2.15] tac ca janma nija-tat-tad-aàçäny ädäyaivety äha mahad-aàça-yuktaù | mahataù svasyaiväàçair yuktaù | mahäntaà vibhum ätmänam [KaöhU 1.2.22] ity ädi çruteù, mahac ceti [Vs 1.4.8] nyäya-prasiddheç ca | mahänto ye puruñädayo’àçäs tair yukta iti vä | lokanäthaà mahad-bhütam itivad ätmatvävyabhicäraù | mahadbhir aàçibhir aàçaiç ca yukta iti vä ||

|| 3.2 || viduraà çrémad-uddhavaù || 91 ||

[92] tathaivam athäham aàça-bhägena [BhP 10.2.9] ity ädäv apy evaà vyäkhyeyam | aàçänäà bhägo bhajanaà praveço yatra tena paripürëa-rüpeëa | aàçänäà bhajanena lakñito vä präpsyäméti prakaöa-léläbhipräyeëa bhaviñyan-nirdeçaù | ataeva tad-avatära-samaye yugävatäräç ca sa evety abhipretyäha – äsan varëäs trayo hy asya gåhëato 'nuyugaà tanüù | çuklo raktas tathä péta idänéà kåñëatäà gataù || [BhP 10.8.13] asya tava putrasya prati-yugaà tanuù yugävatära-lélävatärän gåhëataù prakaöayato yadyapi çuklädayas trayo’py anye varëä äsan tathäpi idäném asya prädurbhävavati asmin dväpare tu sa çuklo yugävatäras tathä raktaù péto’pi | etad apy upalakñaëam

anya-dväpara-yugävatäraù (page 40) çuka-pakña-varëo’pi kåñëatäm eva gata etasminn antarbhüta ity arthaù | tasmät kåñëé-kartåtvät svayaà kåñëatvät sarväkarñakatväc ca kåñëa ity ekam asya nämeti präkaraëiko’py arthaù çreyän | tadänéà çré-kåñëasyaiva dväpara-yugävatäratvaà çré-karabhäjanena yugävatäropäsanäyäm uktam, na tu dväparäntaravac-chuka-pakña-varëasyänyasya – dväpare bhagaväï çyämaù péta-väsä nijäyudhaù | çrévatsädibhir aìkaiç ca lakñaëair upalakñitaù || taà tadä puruñaà martyä mahäräjopalakñaëam | yajanti veda-tanträbhyäà paraà jijïäsavo nåpa || namas te väsudeväya namaù saìkarñaëäya ca | pradyumnäyäniruddhäya tubhyaà bhagavate namaù || [BhP 11.5.27-29] iti | [Vå. adds here:] atra çré-kåñëatve liìgaà mahäräjopalakñaëam iti väsudeväyety ädi ca çré-hari-vaàçokta-räja-räjäbhiñekäd dvärakäyäà catur-vyühatva-prasiddheç ca | [end of Vå. addition.]

|| 10.8 || gargaù çré-nandam || 92 ||

[93] tad evaà çré-kåñëasya svayaà bhagavattve suñöhu nirdhärite nityam eva tad-rüpatvenävasthitir api svayam eva siddhä | tathäpi manda-dhiyäà bhränti-hänärtham idaà viviriyate | tatra tävad ärädhanä-väkyenaiva sä sidhyati | ärädhyasyäbhäve ärädhanänodanäyä vipralipsä-janyatväpatteù | tac ca paramäpte çästre na sambhavati | sambhave ca puruñärthäbhävät çästränarthakyam | Sarva-saàvädiné – atha dvi-navatitama-väkyänantaraà nityatva-prakaraëe “çästränarthakyam” ity asyänantaram idaà vivecanéyam | nanu bäläturädy-upacchandana-väkyavat taj-jïäna-mätreëäpi puruñärtha-siddhir dåçyate | tato närthäntara-sad-bhäve tat-smäraka-väkyaà käraëam | kintu prathamatas tad-abhirucite tadäném asaty api vastu-viçeñe tadéya-hita-vastv-antara-cittävatäräya bälädén iva mäträdi-väkyaà sa-guëa-viçeñe sädhakän pravartayati çästram | paçcäd yathä sva-hite krameëa svayam eva pravartante bälädayas tathä balavac chästräntaraà dåñövä nirguëe vä nitya-präkaöya-vaikuëöha-nätha-lakñaëa-guëe vä pravartasyanta iti | tan na | ananta-guëa-rüpädi-vaibhava-nityäspadatvät | tad-rüpeëävasthitir näsambhaviteti | yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca [BAU 3.8.3] iti çruteù | sambhävitäyäà tu tasyäm avatära-väkyaà cävatärasya prapaïca-gata-tadéya-prakäça-mätra-lakñaëatvät | näräyaëädénäà ca tatraivävatäre praveça-mätra-vivakñäto na virudhyate | kià cottara-mémäàsäyäà tat-tad-upäsanä-çästroktä yä yä mürtis tadvaté eva devatä iti siddhänta-grahaù | tataç ca taà péöhagaà ye tu yajanti dhéräs teñäà sukhaà çäçvataà netareñäm [GTU 1.20] ity ädikä gopäla-täpany-upaniñadi yenäyathärthä manyate tasya tu mahad eva sähasam | atra ca çäçvata-sukha-phala-präpti-çravaëät tat-péöhasya yajanaà vinä jïänam ayaà jïänät mokña iti çruteù | tatraiva ghorä iti viçeñaëät bäläturavad bhävas teñäà düra evotsäritaù | netareñäm iti nirdhäraëe tad-yajanasya paramparä-hetutvam api niñidhyate | ataeva näma brahmety upäséta [ChäU 7.1.5] itivad aträropo’pi na mantavyaù | tasmäd ärädhana-väkyena tasya nityatvaà sidhyaty eva svädhyäyädiñöa-devatä-samprayoga iti smaraëaà cätropañöambhakam iti | [end Sarva-saàvädiné]

äropaç ca paricchinna-guëa-rüpa eva vastuni kalpyate nänanta-guëa-rüpe | çré-svämi-caraëair apédam eva puñöam ekädaça-samäptau dhäraëä-dhyäna-maìgalam [BhP 11.31.6] ity atra dhäraëäyä dhyänasya ca maìgalaà çobhanaà viñayam itarathä tayor nirviñayatvam | dåçyate cädyäpy upäsakänäà säkñätkäras tat-phalas-präptiç ceti bhävaù | çrüyate caivaà païcame navasu varñeñu tat-tad-avatäropäsanädi | yathoktaà – navasv api varñeñu bhagavän näräyaëo mahä-puruñaù puruñäëäà tad-anugrahäyätma-tattva-vyühenätmanädyäpi sannidhéyate | [BhP 5.17.14] iti | sannidhänaà cedaà säkñäd-rüpeëa çré-pradyumnädau gati-viläsäder varëitatvät | tatra cätmanä svayam evety uktam | tathä nityatve eva çälagräma-çilädiñu narasiàhatvädi-bhedaç ca saàgacchate | tat-tad-avatära-sännidhyäd eva hi tat-tad-bhedaù | tathä çré-kåñëam adhikåtyäpi gétaà çré-kåñëa-sahasra-näma-prärambhe çré-viñëu-dharmottare -- tasya håñöäçayaù stutyä viñëur gopäìganävåtaù | täpiïcha-çyämalaà rüpaà piïchottaàsam adarçayat || iti | agre ca tad-väkyam – mäm avehi mahäbhäga kåñëaà kåtya-vidäà vara | puraskåto’smi tvad-bhaktyä pürëäù santu manorathäù || iti | tathä pädme nirmäëa-khaëòe – paçya tvaà darçayiñyämi svarüpaà veda-gopitam iti çré-bhagavad-väkyänantaraà brahma-väkyam – tato’paçyam ahaà bhüpa bälaà kälämbuda-prabham | gopa-kanyävåtaà gopaà hasantaà gopa-bälakaiù || kadamba-müla äsénaà péta-väsasam adbhutam | vanaà våndävanaà näma nava-pallava-maëòitam || ity ädi | trailokya-saàmohana-tantre çrémad-añöädaçäkñara-japa-prasaìge – ahar-niçaà japed yas tu mantré niyata-mänasaù | sa paçyati na sandeho gopa-veça-dharaà harim || iti | [Sarva-saàvädiné: trailokya-saàmohana-tantra-vacanänantaraà caivaà vyäkhyeyam | yadi vä çré-kåñëädénäà svayaà-bhagavattvädikam ananusandhäyaiva praläpibhir upäsanänusäreëänyadäpi kaçcin müla-bhüta-bhagavän tad-rüpeëopäsakebhyo darçanaà dadätéti mantavyam | tathäpi çruty-ädi-prasiddhänäà tat-tad-upäsanä-pravähäëäà svayaà samuttérya sudustaraà dyuman bhavärëavaà bhémam adabhra-sauhådäù | bhavat-padämbhoruha-nävam atra te nidhäya yätäù sad-anugraho bhavän || [BhP 10.2.31]

ity anusäreëävicchinna-sampradäyatvenädi-siddhatvät anantatvät keñäàcit tac-caraëäravindaika-sevä-mätra-puruñärthänäà ye yathä mäà prapadyante [Gétä 4.11] iti nyäyena nitya-tad-ekopalabdhatvät çré-bhagavataù sarvadaiva tat-tad-rüpeëävasthitir gamyate eva | ataeva bhagavat-padämbhoruha-nävamätra te nidhäyety uktam | tad etäm api paripäöéà paçcäd vidhäyäha | [end SS.] gautaméye ca sad-äcära-prasaìge – ahar-niçaà japen mantraà mantré niyata-mänasaù | sa paçyati (page 41) na sandeho gopa-veça-dharaà harim || iti | çré-gopäla-täpané-çrutiç caivam – tadu hoväca brahmaëo’säv anvarataà me dhyätaù stutaù parameçvaraù parärdhänte so’budhyata | gopaveço me puruñaù purastädävirbabhüva || [GTU 1.29] iti siddha-nirdeço’pi çrüyate yathä vande våndävanäsénam indiränanda-mandiram [NärP 1.1.1] iti båhan-näradéyärambhe maìgaläcaraëam | gåhaà santiñöhate yasya mähätmyaà daitya-näyaka | dvärakäyäù samudbhütaà sännidhyaà keçavasya ca | rukmiëé-sahitaù kåñëo nityaà nivasate gåhe || iti skände dvärakä-mähätmye balià prati çré-prahläda-väkyam | vratinaù kärttike mäsi snätasya vidhivan mama | gåhäëärghyaà mayä dattaà danujendra-niñüdana || [PadmaP 6.93.24] iti pädma-kärttika-mähätmye tat-prätaù-snänärghya-mantraù | evaà ca çrémad-añöädaçäkñarädayo manträs tat-tat-parikarädi-viçiñöatayivärädhyatvena siddha-nirdeçam eva kurvanti | tad-ävaraëädi-püjä-manträç ca | kià bahunä karma-vipäka-präyaçcitta-çästre’pi tayä çrüyate | yad äha bodhäyanaù – homas tu pürvavat käryo govinda-prétaye tataù ity ädy anantaraà ---- govinda gopéjana-vallabheça kaàsäsuraghna tridaçendra-vandya | godäna-tåptaù kuru me dayälo aàço-vinäçaà kñapitäri-varga || iti | anyatra ca yathä -- govinda gopéjana-vallabheça vidhvasta-kaàsa tridaçendra-vandya | govardhanädi-pravaraika-hasta saàrakñitäçeña-gava-pravéëa || go-netra-veëu-kñapaëa prabhütam ändhyaà tathograà timiraà kñipäàçu || iti |

spañöaà ca tathätvaà çré-gopäla-täpanyäà – govindaà sac-cid-änanda-vigrahaà våndävana-sura-bhüruha-taläsénaà satataà sa-marud-gaëo’haà toñayämi [GTU 1.37] iti | ataeva puraskåto’smi tvad-bhaktyä ity evoktam iti | alaà caiväà-vidha-pramäëa-saìgraha-prapaïcena | yataç cic-chakty-eka-vyaïjitänäà tat-paricchadädénäà api tathä nityävasthititvenävirbhäva-tirobhäväv eva dvitéya-sandarbhe sädhitau staù | sarvathotpatti-näçau tu niñiddhau | tatas tad-avatäräëäà kim uta svayaà bhagavato vä tasya kim utataräm iti | yathä ca vyäkhyätaà jagåhe pauruñaà rüpam ity atra tattva-väda-gurubhiù | vyakty-apekñayä jagåhe | tathä ca tantra-bhägavate – aheyam anupädeyaà yad rüpaà nityam avyayam | sa eväpekñya-rüpäëäà vyaktim eva janärdanaù || agåhëäd vyasåjac ceti räma-kåñëädikäà tanum | paöhyate bhagavän éço müòha-buddhi-vyapekñayä || tamasä hy upagüòhasya yat tamaù-pänam éçituù | etat puruña-rüpasya grahaëaà samudéryate || kåñëa-rämädi-rüpäëäà loke vyakti-vyapekñayä || iti | evam eva prathame dvädaçädhyäye vidhüya [BhP 1.12.11] ity-ädi-padye svämibhir api vyäkhyätam – yatra dåñöas tatraiväntarhitaù na tv anyatra gataù | yato vibhuù sarva-gata iti | tathä mädhva-bhäñya-pramäëitä çrutiç ca – väsudevaù saìkarñaëaù pradyumno’niruddho’haà matsyaù kürmo varäho narasiàho vämano rämo rämo rämaù kåñëo buddhaù kalkir ahaà çatadhähaà sahasradhäham ito’ham ananto’haà naivaite jäyante naite mriyante | naiñäm ajïäna-bandho na muktiù sarva eva hy ete pürëä ajarä amåtäù paramä paramänandä iti caturveda-çikhäyäm | tathä ca çré-nåsiàha-puräëe – yuge yuge viñëur anädi-mürtim ästhäya viçvaà paripäti duñöahä iti | tathä ca nåsiàha-täpanyäà tad-bhäñya-kådbhir vyäkhyätam – etan nåsiàha-vigrahaà nityam iti | çrutiç ca seyaà åtaà satyaà paraà brahma puruñaà nå-keçari-vigraham iti | evaà ca brähma-pädmottara-khaëòädäv api çré-matsya-devädénäà ca påthak påthag vaikuëöhädi-lokäù çrüyante | evam eva jaleñu mäà (page 42) rakñatu matsya-mürtir iti näräyaëa-varmädy-uktam api saìgacchate | tasmät svayaà bhagavati çré-kåñëe’py anyathäsambhävanam anädi-päpa-vikñepa eva hetuù | tad evam abhipretya tän durbuddhén api bodhayituà tasya svopäsyatvaà pratipädayann äha patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà prasédatäà me bhagavän satäà patiù || [BhP 2.4.20] iti | spañöam |

|| 2.4 || çré-çukaù || 93 ||

[94]

tathä – deve varñati yajïa-viplava-ruñä ity-ädau préyän na indro gaväm [BhP 10.26.25] iti | spañöam |

|| 10.26 || çré-çukaù || 94 ||

[95] tathä – çré-kåñëa kåñëa-sakha våñëy-åñabhävani-dhrug- räjanya-vaàça-dahanänapavarga-vérya | govinda gopa-vanitä-vraja-bhåtya-géta- tértha-çravaù çravaëa-maìgala pähi bhåtyän || [BhP 12.11.25]

spañöam || 12.11 || çré-sütaù || 95 ||

[96] api ca svayam eva sva-vigraham eva lakñyékåtyäha -- tadä väà parituñöo 'ham amunä vapuñänaghe | tapasä çraddhayä nityaà bhaktyä ca hådi bhävitaù || präduräsaà varada-räò yuvayoù käma-ditsayä | vriyatäà vara ity ukte mädåço väà våtaù sutaù || [BhP 10.3.37-38] ity upakramya – adåñövänyatamaà loke çélaudärya-guëaiù samam | ahaà suto väm abhavaà påçnigarbha iti çrutaù || tayor väà punar eväham adityäm äsa kaçyapät | upendra iti vikhyäto vämanatväc ca vämanaù || tåtéye 'smin bhave 'haà vai tenaiva vapuñätha väm | jäto bhüyas tayor eva satyaà me vyähåtaà sati || [BhP 10.3.41-43] amunä çré-kåñëasya mama prädurbhäva-samaye’tra prakäçamänenaitena çré-kåñëäkhyenaiva | tåtéya iti tenaiva pürvaà varärthaà prädurbhävitenaiva | ataeva påçnigarbhäditve tenaiva vapuñety uktatvän na tu tadäném adhuneva svayam eva babhüva kintv aàçenaiveti gamyate | påçnigarbhas tu te buddhim ätmänaà bhagavän paraù [BhP 10.6.12] ity aträpy etad eva gér-devyä sücitam asti | ataeva tåtéya eva bhave tat-sadåça-suta-präpti-lakñaëa-varasya parama-pürëatväpekñayä tatraiva satyaà me vyähåtam ity uktaà caturbhujatvaà cedaà rüpaà çré-kåñëa eva | kåñëävatärotsavaù [BhP 10.3.11] ity-ädibhis tasyätyanta-prasiddheù ||

|| 10.3 || çré-bhagavän devaké-devém || 96 ||

[97]

evaà ca devakyäà deva-rüpiëyäm [BhP 10.3.8] ity ädi | spañöam |

|| 10.3 || çré-çukaù || 97 ||

[98] nanu satyaà tasya caturbhujäkära-rüpasya tädåçatvaà kintu rüpaà cedaà pauruñaà dhyäna-dhiñëyaà mä pratyakñaà mäàsa-dåçäà bho kåñéñöhäù [BhP 10.3.28] iti mätå-vijïäpanänusäreëa | etad väà darçitaà rüpaà präg-janma-smaraëäya me | nänyathä mad-bhavaà jïänaà martya-liìgena jäyate || [BhP 10.3.44] iti pratyuttarayya – ity uktväséd dharis tüñëéà bhagavän ätma-mäyayä | pitroù sampaçyatoù sadyo babhüva präkåtaù çiçuù || [BhP 10.3.46] ity ukta-diçä yan-mänuñäkära-rüpaà svékåtavän tatra sandigdham iva bhäti | atra ca bhavatu vä harir api tatyäja äkåtià try-adhéça iti [BhP 3.4.28] tyakñan deham iti [BhP 3.4.29] ca tantra-bhägavatänusäreëäntardhäpanärthatväd asahäyam | yayäharad bhuvo bhäraà täà tanuà vijahäv ajaù | kaëöakaà kaëöakeneva dvayaà cäpéçituù samam || yathä matsyädi-rüpäëi dhatte jahyäd yathä naöaù | (page 43) bhü-bhäraù kñapito yena jahau tac ca kalevaram || [BhP 1.15.34-35] iti tu paripoñakam | etad eva çré-vasudeva-vacane’pi labhyate – süté-gåhe nanu jagäda bhavän ajo nau saïjajïa ity anu-yugaà nija-dharma-guptyai | nänä-tanür gagana-vad vidadhaj jahäsi ko veda bhümna uru-gäya vibhüti-mäyäm || [BhP 10.85.20] atrocyate tat-tad-vacanam anyärthatvena dåçyam iti | ekasminn eva tasmin çré-vigrahe kadäcit caturbhujatvasya kadäcid dvibhujatvasya ca prakäça-çravaëenäviçeñäpätäd bhü-bhära-kñapaëe dvayor api sämänyät | süté-gåhe ity ädi-väkyasya caturbhuja-viñayatväc ca | kià ca yair vidvad-anubhava-sevita-çabda-siddhair nityatvädibhir dharmaiù çré-vigrahasya parama-tattväkäratvaà sädhitam | te präyaço naräkäram adhikåtyaiva hy udähriyante sma dvitéya-sandarbhe | tathätraiva copäsakeñu säkñätkärädi-liìgena siddha-nirdeçena ca tad-äkärasyäpi nitya-siddhatvaà dåòhékåtam | udähariñyate ca siddha-nirdeçaù – mäà keçavo gadayä prätar avyäd govinda äsaìgava mätta-veëuù [BhP 8.9.20] iti | saàpraty anyad api tatrodähriyate | tatra nityatvaà yathä --

kaàso batädyäkåta me 'ty-anugrahaà drakñye 'ìghri-padmaà prahito 'munä hareù | kåtävatärasya duratyayaà tamaù pürve 'taran yan-nakha-maëòala-tviñä || yad arcitaà brahma-bhavädibhiù suraiù çriyä ca devyä munibhiù sa-sätvataiù | go-cäraëäyänucaraiç carad vane yad gopikänäà kuca-kuìkumäìkitam || [BhP 10.38.7-8] atra pürva ity ädi-dyotitaà go-cäraëäya ity-ädi-labdhasya sphuöaà çré-naräkärasyaiva nityävasthäyitvaà labhyate ||

|| 10.38 || çrémad-akrüraù || 98 ||

[99] tathä – yä vai çriyärcitam ajädibhir äpta-kämair yogeçvarair api yad ätmani räsa-goñöhyäm | kåñëasya tad bhagavataç caraëäravindaà nyastaà staneñu vijahuù parirabhya täpam || [BhP 10.47.62] sadä bhüta-vartamäna-bhaviñyat-käleñu çry-ädénäà sarvadävasthäyitvena prasiddheù | sadety asya tathaiva hy artha-pratétiù | saìkoca-våttau kañöatäpatteù | çré-bhagavati tädåçatväsambhaväc ca | tathä ca çrutau – govindaà sac-cid-änanda-vigrahaà våndävana-sura-bhü-ruha-taläsénaà satataà sa-marud-gaëo’haà toñayämi [GTU 1.37] iti brahma-väkyam | [Vå. reads here:| tad-uttara-täpané-çrutau çré-gopéù prati durväsaso väkyam – janma-jaräbhyäà bhinnaù sthänur ayam acchedyo’yaà yo’sau saurye tiñöhati | yo’sau goñu tiñöhati, yo’sau gäù pälayati, yo’sau gopeñu tiñöhati sa vo hi svämé bhavati || [GTU 2.23] iti | [end Vå. addition.]

|| 10.47 || çrémad-uddhavaù || 99 ||

[100] evaà ca -- yat-päda-päàsur bahu-janma-kåcchrato dhåtätmabhir yogibhir apy alabhyaù | sa eva yad-dåg-viñayaù svayaà sthitaù kià varëyate diñöam ato vrajaukasäm || [BhP 10.12.12]

atra svayam ity anena tu bäòham evänyathä-pratétir durdhiyäà nirastä || [Vå. reads here:| sthita iti vartamäne kta | yac ca kiïcij jagat sarvaà vyäpya näräyaëa sthitaù [Mahänäräyaëa Upaniñad 9.5] itivat | [end Vå. addition.]

|| 10.12 || iti çukaù || 100 || (page 44)

[101] ataeva svabhäva-siddhatvaà pürëaiçvaryädy-äçrayatvaà ca – gopyas tapaù kim acaran yad amuñya rüpaà lävaëya-säram asamordhvam ananya-siddham | dågbhiù pibanty anusaväbhinavaà duräpam ekänta-dhäma yaçasaù çriya aiçvarasya || [BhP 10.44.14] ananya-siddham anyena tat siddham iti na, kintu sväbhävikam evety arthaù | anyaträsiddham iti tu vyäkhyäpi piñöa-peñaëam | asamordhvam iti hi yuktam eva || [Vå. adds here: tad idaà ca täsäà väkyaà çré-çukadevädibhiù svayam anumoditam iti nänyathä mantavyam | [Vå. addition ends.]

|| 10.44 || mathurä-pura-striyaù parasparam || 101 ||

[102]

atha vibhutvaà – na cäntar na bahir yasya [BhP 10.9.13] ity ädau | präkåta-vastv-atiriktatvam tvak-çmaçru-roma-nakha-keça-pinaddham [BhP 10.60.45] ity ädau spañöam | sva-prakäça-lakñaëatvam asyäpi deva-vapuño mad-anugrahasya svecchä-mayasya na tu bhüta-mayasya ko’pi | neçe mahitva-vasituà manasäntareëa säkñät tavaiva kim utätma-sukhänubhüteù || [BhP 10.14.2] asya nauméòya te [BhP 10.14.1] ity ädinä varëita-lakñaëasya çréman-naräkarasya tava samprati bälaka-vatsädy-aàçair darçiteñu ekam api deva-rüpaà caturbhujäkäraà yad vapus tasyäpi | [Vå. adds: astu vä tävat samastänäm ity arthaù | end Vå. addition.] evaà ca sati säkñäd etad-rüpasyäàçinas tava, kim uta deva-vapuño viçeñaëaà mad-anugrahasyetyädi | mamänugraho yasmät tasya tad-darçanenaiva bhavan-mahima-jïänät | kathambhütasya tava ? ätma-sukhänubhüteù | ätmanä svenaiva na tv anyena sukhasyänubhütir anubhavo yasya tasyänanya-vedyänandasyety arthaù |

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 102 ||

[103]

kaimutyena svayaà-rüpatva-nirdeçaç ca – sakåd yad-aìga-pratimäntar-ähitä manomayé bhägavatéà dadau gatim | sa eva nityätma-sukhänubhüty-abhi- vyudasta-mäyo 'ntar-gato hi kià punaù || [BhP 10.12.39]

spañöam || || 10.12 || çré-çukaù || 103 ||

[104] ataeva säkñät para-brahmatvam eva darçitam – adyaiva tvad-åte’sya [BhP 10.14.18] ity ädau aho bhägyam aho bhägyam [BhP 10.14.32] ity ädau ca | ataevoktaà güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam [BhP 7.15.75] iti | vaiñëave ca – yador vaàçaà naraù çrutvä sarva-päpaiù pramucyate | yaträvatérëaà kåñëäkhyaà paraà brahma naräkåti || [ViP 4.11.2] iti | naräkåti paraà brahmeti båhat-sahasra-näma-stotre ca | etena çré-kåñëasya naräkåtitvam eveti | dvibhujatva eva çré-kåñëatvaà naräkåti-kaivalyän mukhyaà, caturbhujatve tu çré-kåñëatvaà naräkåti-bhüyiñöhatvät tad-anantaram eva | ataeva caturbhujatve’pi manuña-rüpatvaà varëitaà çrémad-arjunena tenaiva rüpeëa caturbhujena sahasra-bäho bhava viçva-mürte [Gétä 11.51] ity uktvä, dåñövedaà mänuñaà rüpaà tava saumya janärdana, idäném asmi saàvåttaù [Gétä 11.51] ity uktatvät | evaà-jätéyakäni bahüni, täni ca drañöavyäni | ataeva sä naräkärä mürtir eva parama-käraëaà vastu-tattvam ity äha – näräyaëe käraëa-märtya-mürtau [BhP 10.46.33] sarva-käraëaà yat tattvaà tad eva martyäkärä mürtir yasya | tad uktaà tattvaà paraà yoginäm [BhP 10.43.17] iti | tathä ca pädma-nirmäëa-khaëòe çré-veda-vyäsa-väkyam – dåñöätihåñöo hy abhavaà sarva-bhüñaëa-bhüñaëam | gopälam abalä-saìge muditaà veëu-vädinam || tato mäm äha bhagavän våndävana-caraù svayam | (page 45) yad idaà me tvayä dåñöaà rüpaà divyaà sanätanam || niñkalaà niñkriyaà çäntaà sac-cid-änanda-vigraham | pürëaà padya-paläçäkñaà nätaù-parataraà mama || idam eva vadanty ete vedäù käraëa-käraëam || ity ädi |

|| 10.46 || uddhavaù çré-vrajeçvaram || 104 ||

[105]

ataeva bahüàç caturbhujän dåñöavän api çré-naräkärasyaiva viçeñataù stutyatvaà pratijänéte | nauméòya te’bhra-vapuñe taòid-ambaräya [BhP 10.14.1] ity ädi | idam eva tava paramaà tattvam ity ajïätvä pürvam ahaà bhräntavän | adhunä tu adyaiva tvad-åte’sya kim [BhP 10.14.18] ity ädi-didarçitayä bhavataù kåpayä jïätavän ity atas tatra tad-äkäram eva tväà labdhuà stauméti tätparyam |

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 105 ||

[106] tad evaà sädhüktaà tat-tad-vacanam anyärthatvena dåçyam iti | tathä hi pürva-rétyä caturbhujatva-dvibhujatvayor dvayor api dhyäna-dhiñëyatve sati, yat pürvasya jananyä nigühana-prärthanaà tat tu tasya prasiddhatyaä sarva eva jïäsyatéti janma te mayy asau päpo mä vidyän madhusüdana [BhP 10.3.29] ity ädy-ukta-lakñaëayä kaàsa-bhiyä viçvaà yad etat sva-tanau niçänte [BhP 10.3.31] ity-ädy-ukta-lakñaëayä mäàsa-dåk-çabdokta-bhagavat-svarüpa-çakti-viläsa-taj-janmädi-lélä-tattvänabhijïa-präkåta-dågbhyo lajjayä ca | na punar aparasya güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam [BhP 7.15.35] ity ädau güòhatvena kathitasya dhyäna-dhiñëyatväbhäva-vivakñayä | çré-gopäla-täpané-çrutäv apy ubhayor api dhyäna-dhiñëyatvaà çrüyate -- mathuräyäà viçeñeëa mäà dhyäyan mokñam açnute | añöa-patraà vikasitaà håt-padmaà tatra saàsthitam || [GTU 2.58-59] ity ädiñu madhye catur-bhujaà çaìkha-cakra [GTU 2.60] ity ädikam uktvä sarvänte -- çåìga-veëu-dharaà tu vä [GTU 2.60] ity uktam | evam ägame’pi dvibhuja-dhyänaà çrüyate – tasmän nigüòhatva-vivakñayaiva samécénä | tathaiva tad-vivakñayä nänyathä mad-bhävaà martya-liìgena jäyate [BhP 10.3.44] iti çré-bhagavatoktam | tathä ca pädma-nirmäëa-khaëòe çré-bhagavad-väkyaà vyäsa-väkye – paçya tvaà darçayiñyämi svarüpaà veda-gopitam | tato’paçyam ahaà bhüpa bälaà kälämbuda-prabham | gopa-kanyävåtaà gopaà hasantaà gopa-bälakaiù || iti | evam ity uktväséd dharis tüñëém [BhP 10.3.46] ity ädau ca vyäkhyeyam | ätma-mäyayä svecchayä ätma-mäyä tad-icchä syäd iti mahä-saàhitokteù | prakåtyä svarüpeëaiva vyaktaù präkåtaù | na tv aupädhikatayä çaiñiko’ë | tatra hi bhagavad-vigrahe çiçutvädayo viciträ eva dharmäù sväbhävikäù santéti ko vetti bhüman [BhP 10.14.21] ity asya vyäkhyäne dvitéya-sandarbhe darçitam eva | atra çré-rämänujäcärya-sammatir api | çré-gétäsu prakåtià sväm avañöabhya sambhavämy ätma-mäyayä [Gétä 4.6] ity atra svam eva svbhävam ästhäya ätma-mäyayä sva-saìkalpa-rüpeëa jïänenety arthaù | mäyä vyünaà jïänam iti

nairghaëöukäù | mahäbhärate ca avatära-rüpasyäpy apräkåtatvam ucyate – na bhüta-saìgha-saàsthäno deho’sya paramätmanaù iti | atha båhad-vaiñëave’pi – yo vetti bhautikaà dehaà kåñëasya paramätmanaù | sa sarvasmäd bahiñkäryaù çrauta-smärta-vidhänataù | mukhaà tasyävalokyäpi sa-celaù snänam äcaret | paçyet süryaà spåçed gäà ca dhåtaà präçya viçuddhyati || iti | [page 46] atha yathäharad bhuvo bhäram [BhP 1.15.34] ity ädau caivaà mantavyam | tanu-rüpa-kalevara-çabdair atra çré-bhagavato bhü-bhära-jihérñä-lakñaëo devädi-pipälayiñä-lakñaëaç ca bhäva evocyate | yathä tåtéye viàçatitame tat-tac-chabdair brahmaëo bhäva evoktaù | yadi tatraiva tahtä vyäkhyeyaà tadä sutaräm eva çré-bhagavatéti | tataç ca tasya bhävasya bhagavati tad-äbhäsa-rüpatvät kaëöaka-dåñöäntaù susaìgata eva | tathä dvayam eveçituù sämyam api | tat tu tåtéye sandarbha eva vivåtaà matsyädi-rüpäëi [BhP 1.15.35] matsyädy-avatäreñu tat-tad-bhävän | atha naöa-dåñöänte’pi naöaù çrävya-rüpakäbhinetä | vyäkhyätaà ca öékä-kådbhiù prathamasyaikädaçe naöä nava-rasäbhinaya-caturä [Bhävärtha-dépikä 1.11.21] iti | tato yathä çravya-rüpakäbhinetä naöaù svarüpeëa sva-veçena ca sthita eva pürva-våttam abhinayena gäyan näyaka-näyikädi-bhävaà dhatte jahäti ca tatheti | ataeva tåtéye – pradarçyätapta-tapasäm avitåpta-dåçäà nåëäm | ädäyäntar adhäd yas tu sva-bimbaà loka-locanam || [BhP 3.2.11] ity aträpi loka-locana-rüpaà sva-bimbaà nija-mürtià pradarçya punar ädäyaiva ca antaradhät | na tu tyaktvety uktaà çré-sütena yathä matsyädi-rüpäëi [BhP 1.15.35] ity anantaram api tathoktaà – yadä mukundo bhagavän imäà mahéà jahau sva-tanvä [BhP 1.15.36] iti | tyägo’tra sva-tanu-karaëaka iti na tu sva-tanvä saheti vyäkhyeyam | adhyähäryäpekñägauravät upapada-vibhakteù käraka-vibhaktir baléyaséti nyäyäc ca | [Vå. reads here: athavä nähaà prakäçaù sarvasya yoga-mäyä-samävåtaù [Gétä 7.25] iti çré-géta-vacanena | yogibhir dåçyate bhaktyä näbhaktyä dåçyate kvacit | drañöuà na çakyo roñäc ca matsaräc ca janärdanaù || iti pädmottara-khaëòa-nirëayena | mallänäm açaniù [BhP 10.43.17] iti çré-bhägavata-darçanena | ätma-vinäçäya bhagavad-dhasta-cakräàçu-mälojjvalam akñaya-tejaù-svarüpaà parama-brahma-bhütam apagata-dveñädi-doño bhagavantam adräkñét [ViP 4.15.15] iti çiçupälam uddiçya viñëu-puräëa-gadyena cäsureñu yad-rüpaà sphurati | tat tasya svarüpaà na bhavati kintu mäyä-kalpitam eva | svarüpe dåñöe dveñaç cäpayätéti tataç cäsureñu sphuratyä yayä tanvä bhuvo bhära-rüpam asura-våndam aharat täà tanuà vijahau | punas tat-praty-äyanaà na cakärety arthaù | bhakti-dåçyä tanus tu tasya nitya-siddhavety äha aja [Gétä 4.6] iti, devakyäà deva-rüpiëyäm [BhP 10.3.8] ity ädeù, kåñëaà ca tatra chandobhiù stüyamänam [BhP 10.28.17] ity atra golokädhiñöhätåtva-nirdeçäc ca | tataç ca yathä matsyädi-rüpäëi ity asyäpy ayam evärthaù | yathä naöa aindrajälikaù kaçcit sva-bhakñakänäà bakädénäà nigrahäya mastyädy-äkään dhatte, svasmin pratyäyäti tan-nigrahe sati yathä

ca täni jahäti, tathä so’yam ajo’pi yena mäyitvena lakñyatäà präpitena rüpeëa bhü-bhära-rüpäsura-vargaù kñapita-tad-vargaà kñapitavän ity arthaù | tac ca kalevaram ajo jahau antardhäpitavän ity arthaù | kintu çré-gétä-padye yoga-mäyä-samävåtaù [Gétä 7.25] sarpa-kaïcukavan-mäyä-racita-vapur-äbhäsa-samävåta ity arthaù | viñëu-puräëa-gadye ätma-vinäçäya iti ätmanaù svasya çiçupälasyety arthaù | bhagavatä astaà kñiptaà yac cakraà tasyäàçu-mälayä ujjvalaà yathäsyät tathädräkñét | yataù upagata-dveñädi-doña iti | tayä tasya dåñöäv ujjvaläyäà satyäm apagata-dveñädi-doñaù san dürékåta-mäyika-nijävaraëaà bhagavantam adräkñéd ity arthaù | kià ca, tan-mate kalpäntara-gata-tat-kathäyäà çiçupälädi-dvaya-mukti-viñayaka-maitreya-paräçara-praçnottara-rétyä jaya-vijayayoù çäpa-saìgatir nästéty anyäv eva täv asurau jïeyau | yuktaà ca tat, pratikalpaà tayoù çäpa-kadarthanäyä ayuktatvät || [end. Vå. addition.] [page 47] atha süté-gåhe [BhP 10.85.20] ity asyärthaù | etat präktana-väkyeñu çré-bhagavan-mahima-jïäna-bhakti-pradhäno’sau viçuddha-sattva-prädurbhävasyäpy ätmano manuñya-léläm eva dainyätiçayataù präkåta-mänuñatvena sthäpayitvä çré-bhagavaty-apatya-buddhim äkñiptavän | tataç ca – nanu tarhi katham apatya-buddhià kuruñe iti çré-bhagavat-praçnam äçaìkya tatra tad-väkya-gauravam eva mama pramäëaà na tüpattir ity äha süté-gåha iti | nau ävayor anuyugam | ata eva bhavän saàjajïe avatérëavän iti süté-gåhe bhagavän anujagäda | nanu mayä tad api bhavad-ädi-tanu-praveça-nirgamäpekñayaiva jajïe ity uktam, na tu mama pravça-nirgama-liìgenaiva janma väcyam | jéva-sakhena vyañöeù samañöer väntaryämi-rüpeëa – taà durdaçaà güòham anupraviñöaà guhähitaà gahvareñöhaà puräëam [KaöhU 1.2.12] tat såñövä tad evänupräviçat [TaittU 2.6.2] ity ädau ca tat tad anupraveçädi-darçana-sämänyät | tatas tadvad idam upacaritam eveti manyatäm | taträha näneti | sva-kåta-vicitra-yoniñu viçann iva hetutayä [BhP 10.87.19] ityädi-çravaëät gaganavad asaìga eva tvaà yaj-jévänäà nänä-tanür vidadhat praviçan jahäsi | muhuù praviçasi jahäsi cety arthaù | tad-bhümnas tava vibhüti-viçeña-rüpäà mäyäà ko veda bahu manyate, no ko’péty arthaù | idaà tv äväbhyäà janma sarvair eva stüyate iti bhävaù | tato vidvad-ädaro’py aträstu pramäëaà mama tu tat sarvathä na buddhi-gocara iti vyaïjitam | atra vid-dhätoù praveçärtho nänupapannaù | yathoktaà sahasra-näma-bhäñye – çiñöän karoti pälayati iti | sämänya-vacano dhätur viçeña-vacane dåñöaù | kuru käñöhänéty äharaëe yathä tadvad iti | tad evaà çré-kåñëasya svayaà bahagavattvaà tasyaiva naräkåti-para-brahmaëo nityam eva tad-rüpeëävasthäyitvaà darçitam | tathä prathame påthivyäpi satyaà çaucaà dayä çauciù [BhP 1.16.27] ity ädinä tadéyänäà känti-saha-ojo-balänäà sväbhävikatvam avyabhicäritvaà ca darçitam | ataeva brahmäëòe cäñöottara-çata-näma-stotre naräkåtitvaà prakåtyaivoktam –

nanda-vraja-janänandé sac-cid-änanda-vigrahaù | nava-néta-viliptäìgé nava-néta-naöo’nagha || iti | çré-gopäla-pürva-täpanyäm api tathaiva – nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän | taà péöhagaà ye’nubhajanti dhéräs teñäà siddhiù çäçvaté netareñäm || [GTU 1.20] iti | tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigraham [GTU 1.33] ity ädi ca | tasmäc catur-bhujatve dvibhujatve ca çré-kåñëatvasyävyabhicäritvam eveti siddham | atha katamat tat-padaà yaträsau viharati | tatrocyate – yä yathä bhuvi vartante puryo bhagavataù priyäù | täs tathä santi vaikuëöhe tat-tal-lélärtham ädåtäù || iti skända-vacanänusäreëa vaikuëöhe yad yat sthänaà vartate tat tad eveti mantavyam | tac cäkhila-vaikuëöhopari-bhäga eva | yataù pädmottara-khaëòe daçävatära-gaëane çré-kåñëam eva navamatvena varëayitvä krameëa pürvädiñu tad-daçävatära-sthänänäà parama-vyomäbhidha-vaikuëöhasyävaraëatvena gaëanayä çré-kåñëa-lokasya brahma-diçi präpte sarvopari-sthäyitvam eva paryavasitam | ägamädau hi dik-kramas tathaiva dåçyate | taträsmäbhis tu tat-tac-chravaëät çré-kåñëa-lokasya svatantraiva sthitiù | kintu parama-vyoma-pakña-pätitvenaiva [page 48] pädmottara-khaëòe tad-ävaraëeñu praveçito’säv iti mantavyam | pädmottara-khaëòa-pratipädyasya gauëatvaà tu çré-bhägavata-pratipädyäpekñayä varëitam eva | sväyambhuvägame ca svatantratayaiva sarvopari tat-sthänam uktam | yathä éçvara-devé-saàväde caturdaçäkñara-dhyäna-prasaìge païcäçétitame paöale – dhyäyet tatra viçuddhätmä idaà sarvaà krameëa tu | nänä-kalpa-latäkérëaà vaikuëöhaà vyäpakaà smaret || adhaù-sämyaà guëänäà ca prakåtià sarva-käraëam | prakåteù käraëäny eva guëäàç ca kramaçaù påthak || tatas tu brahmaëo lokaà brahma-cihnaà smaret sudhéù | ürdhvaà tu sémni virajäà niùsémäà vara-varëini || vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitäà çubhäm | imäç ca devatä dhyeyä virajäyäà yathä-kramam || ity ädy-anantaram – tato nirväëa-padavéà munénäm ürdhva-retasäm | smaret tu parama-vyoma yatra deväù sanätanäù || tato’niruddha-lokaà ca pradyumnasya yathä-kramam | saìkarñaëasya ca tathä väsudevasya ca smaret || lokädhipän smaret... ity ädy-anantaraà ca –

péyüña-latikäkérëäà nänä-sattva-niñevitäm | sarvartu-sukhadäà svacchäà sarva-jantu-sukhävahäm || nélotpala-dala-çyämäà väyunä cälitäà mådu | våndävana-parägais tu väsitäà kåñëa-vallabhäm || sémni kuïja-taöäà yoñit-kréòä-maëòapa-madhyamäm | kälindéà saàsmared dhémän suvarëa-taöa-paìkajäm || nitya-nütana-puñpädi-raïjitaà sukha-saìkulam | svätmänanda-sukhotkarña-çabdädi-viñayätmakam || nänä-citra-vihaìgädi-dhvanibhiù parirambhitam | nänä-ratna-latä-çobhi-mattäli-dhvani-mandritam || cintämaëi-paricchinnaà jyotsnä-jäla-samäkulam | sarvartu-phala-puñpäòhyaà pravälaiù çobhitaà pari || kälindé-jala-saàsarga-väyunä kampitaà muhuù | våndävanaà kusumitaà nänä-våkña-vihaìgamaiù || saàsmaret sädhako dhémän viläsaika-niketanam | triloké-sukha-sarvasvaà suyantraà keli-vallabham || tatra siàhäsane ramye nänä-ratna-maye sukhe | sumano’dhika-mädhurya-komale sukha-saàstare || dharmärtha-käma-mokñäkhya-catuñpädair viräjate | brahma-viñëu-maheçänäà çiro-bhüñaëa-bhüñite || tatra prema-bharäkräntaà kiçoraà péta-väsasam | kaläya-kusuma-çyämaà lävaëyaika-niketanam || lélä-rasa-sukhämbhodhi-saàmagnaà sukha-sägaram | navéna-néradäbhäsaà candrikäìcita-kuntalam || ity ädi | (page 49) [Vå. here adds. – måtyu-saïjaya-tantre ca – brahmäëòasyordhvato devi brahmaëaù sadanaà mahat | tad-ürdhvaà devi viñëünäà tad-ürdhvaà rudra-rüpiëäm || tad-ürdhvaà ca mahä-viñëor mahä-devyäs tad-ürdhvagam | kälätikälayoç cätha paramänandayos tataù | päre puré mahä-devyäù kälaù sarva-bhayävahaù | tataù çré-ratna-péyüña-väridhir nitya-nütanaù || tasya päre mahä-kälaù sarva-grähaka-rüpa-dhåk | tasyottare samudbhäsé ratna-dvépaù çivähvayaù || udyac-candrodayaù kñubdha-ratna-péyüña-väridheù | madhye hema-mayéà bhümià smaren mäëikya-maëòitäm || ñoòaça-dvépa-saàyuktäà kalä-kauçala-maëòitäm | våndävana-samühaiç ca maëòitäà paritaù çubhaiù || tan-madhye nandanodyänaà madanonmädanaà mahat | analpa-koöi-kalpa-dru-väöébhiù pariveñöitam || ity ädi – tan-madhye vipuläà dhyäyed vedikäà çata-yojanäm | sahasräditya-saìkäçäm... ity ädi – tasyäntare mahä-péöhaà mahä-cakra-samanvitam | tan-madhye maëòapaà dhyäyed vyäpta-brahmäëòa-maëòalam || ity ädi | dhyäyet tatra mahä-devéà svayam eva tathä-vidhaù | rakta-padma-nibhäà devéà bälärka-kiraëopamäm || ity ädi |

péta-vastra-paridhänäà vaàça-yukta-karämbujäm | kaustubhoddépta-hådayäà vanamälä-vibhüñitäm || çrémat-kåñëäìka-paryaìka-nilayäà parameçvarém || ity ädi | iti dhyätvä tathä bhütvä tasyä eva prasädataù | tad-äjïayä paränandam etyänanda-kalävåtam || tad-äkarëaya deveçi kathayämi davänaghe | etad-antar maheçäni çvetadvépam anuttamam || kñérämbhonidhi-madhyasthaà nirantara-sura-drumam | udyad-ardhendu-kiraëa-dürékåta-tamo-bharam || käla-megha-samäloka-nåtyad-barhi-kadambaram | küjat-kokila-saìghena väcälita-jagat-trayam || nänä-kusuma-saugandhya-vähi-gandhavahänvitam | kalpa-vallé-nikuïjeñu guïjad-bhåìga-gaëänvitam || ramyäväsa-sahasreëa viräjita-nabhas-talam | ramya-näré-sahasraughair gäyadbhiù samalaìkåtam || govardhanena mahatä ramyäväsa-vinodinä | çobhitaà çubha-cihnena mäna-daëòena cäparam || aväcé-präcy-udécy-äçäù kramäyata-vivåddhayä | vyäptä yamunayä devyä néla-meghämbu-çobhayä || tan-madhye sphaöika-mayaà bhavanaà mahad adbhutam | ity ädi | tat-tad-antar-mahä-kalpa-mandärädi-drumair våtam | tat-tan-madhye samudbhäsi-våndävana-kuläkulam || ity ädi | kutracid ratna-bhavanaà kutracit sphaöikälayam || ityädi | go-gopair asaìkhyätaiù sarvataù samalaìkåtam | vipäpaà vilayaà ramyaà sadä ñaò-ürmi-vivarjitam || ity ädi | tasya madhye maëimayaà maëòapaà toraëänvitam | tan-madhye garuòodvähi-mahä-maëi-mayäsanam || ity ädi | kalpa-våkña-samudbhäsi-ratna-bhüdhara-mastake | dhyäyet tatra paramänandaà ramyopäsyaà paraà mahaù || smared våndävane ramye mohayantam anäratam | vallavé-vallabhaà kåñëaà gopa-kanyäù sahasraçaù || ity ädi | phullendévara-käntim indu-vadanam [Pv 46] ity ädi ca | etad anantaraà nityänitya-loka-viveke devyä påñöe çré-çiva äha – brahmädénäà ca sarveñäà bhavanänäà ca pärvati | vinäço’stéha sarveñäà vinä tad-bhavanaà tayoù || iti pürvoktayoù çré-bhagavan-mahädevyor ity arthaù || [Vå. addition ends here.] [page 49] tasmäd yä yathä bhuvi vartante iti nyäyäc ca svatantra eva dvärakä-mathurä-gokulätmakaù çré-kåñëa-lokaù svayaà bhagavato vihäräspadatvena bhavati sarvoparéti siddham | ataeva våndävanaà gokulam eva sarvopari-viräjamänaà golokatvena prasiddham | brahma-saàhitäyäà -- éçvaraù paramaù kåñëaù ity upakramya -- sahasra-patra-kamalaà gokuläkhyaà mahat padam |

tat-karëikäraà tad-dhäma tad-anantäàça-sambhavam || karëikäraà mahad yantraà ñaö-koëaà vajra-kélakam ñaò-aìga-ñaö-padé-sthänaà prakåtyä puruñeëa ca || premänanda-mahänanda-rasenävasthitaà hi yat jyoté-rüpeëa manunä käma-béjena saìgatam || tat-kiïjalkaà tad-aàçänäà tat-paträëi çriyäm api || catur-asraà tat-paritaù çvetadvépäkhyam adbhutam catur-asraà catur-mürteç catur-dhäma catuñ-kåtam || caturbhiù puruñärthaiç ca caturbhir hetubhir våtam çülair daçabhir änaddham ürdhvädho dig-vidikñv api || añöabhir nidhibhir juñöam añöabhiù siddhibhis tathä manu-rüpaiç ca daçabhir dik-pälaiù parito våtam || çyämair gauraiç ca raktaiç ca çuklaiç ca pärñadarñabhaiù çobhitaà çaktibhis täbhir adbhutäbhiù samantataù || iti | (page 50) tathägre brahma-stave -- cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña- lakñävåteñu surabhir abhipälayantam | lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti | vyäkhyäm äha – sahasräëi paträëi yatra tat kamalaà cintämaëi-mayaà padmaà tad-rüpam | tac ca mahat sarvotkåñöaà padaà mahato mahäbhagavato vä padaà çré-mahä-vaikuëöham ity arthaù | tat tu nänä-prakäram ity äçaìkya prakära-viçeñatveëa niçcinoti gokuläkhyam iti | gokulam ity äkhyä prasiddhir yasya tat go-gopäla-sarüpam ity arthaù | rüòhir yogam apaharati iti nyäyena tasyaiva pratéteù | tata etad anuguëatvenaivottara-grantho’pi vyäkhyeyaù | tasya çré-kåñëasya dhäma nanda-yaçodädibhiù saha väsa-yogyaà mahäntaùpuram | tasya svarüpam äha tad iti | anantasya çré-baladevasyäàçät | sambhavo nityävirbhävo yasya tat | tathä tantreëaitad api bodhyate | ananto’àço yasya tasya çré-baladevasyäpi sambhavo niväso yatra tad iti | sarva-mantra-gaëa-sevitasya çrémad-añöädaçäkñara-mahä-mantra-räjasya bahu-péöhasya mukhyaà péöham ity äha karëikäram iti dvayena | mahad yantram iti | yat pratikåtir eva sarvatra yantratvena püjärthaà likhyate ity arthaù | yantratvam eva darçayati | ñaökoëä abhyantare yasya tad vajra-kélakaà karëikäre (béja-rüpa-)héraka-kélaka-çobhitam | ñaö-koëatve prayojanam äha | ñaö aìgäni yasyäù sä yä ñaö-padé çrémad-añöädaçäkñaré tasyäù sthänaà prakåtir mantrasya svarüpaà svayam eva çré-kåñëaù käraëa-svarüpatvät | puruñaç ca sa eva tad-devatä-rüpaù | täbhyäm avasthitam adhiñöhitam | dvayor api viçeñaëaà premeti | prema-rüpä ye änanda-mahänanda-rasäs tat-paripäka-bhedäs tad-ätmakena, tathä jyoté-rüpeëa sva-prakäçena manunä mantra-rüpeëa ca käma-béjena avasthitam iti müla-manträntargatatve’pi påthag-uktiù kutracid vaiçiñöyäpekñayä |

tad evaà tad-dhämoktvä tad-ävaraëäny äha tad iti | tasya karëikärasya kiïjalkäs tal-lagnäbhyantara-valaya ity arthaù | tad-aàçänäà tasminn aàço däyo vidyate yeñäà teñäà sajätéyänäà dhämety arthaù | gokuläkhyam ity ukter eva | teñäà taj-jätéyatvaà çré-çukadevena ca uktam -- evaà kakudminaà hatvä stüyamänaù dvijätibhiù | viveça goñöhaà sa-balo gopénäà nayanotsavaù || [BhP 10.36.15] iti | tasya kamalasya paträëi çriyäà tat-preyasénäà çré-rädhädénäm upavana-rüpäëi dhämänéty-arthaù | atra paträëäm ucchrita-präntänäà müla-sandhiñu vartmäni agrima-sandhiñugoñöhäni jïeyäni | akhaëòa-kamalasya gokuläkhyatvät tathaiva samäveçäc ca | atha gokulävaraëäny äha caturasram iti | tad bahiç caturasraà tasya gokulasya bahiù sarvataç caturasraà catuñkoëätmakaà sthalaà çvetadvépäkhyam iti tad-aàçe gokulam iti näma-viçeñäbhävät | kintu caturasräbhyantara-maëòalaà våndävanäkhyaà bahir-maëòalaà kevalaà çvetadvépäkhyaà jïeyaà, goloka iti yat-paryäyaù | tad iha kroòékåta-gokulaà våndävanäkhyayätiprasiddham iti na nirdiñöam | kroòékåta-tat-sarvam asya tu bahir-maëòalaà goloka-çvetadvépäkhyaà jïeyam | [Vå. reads in the place of the last two sentences: tad etad upalakñaëaà gokokäkhyaà cety arthaù | yadyaî gokule’pi çvetadvépatvam asty eva, tad aväntara-bhümi-mayatvät tathäpi viçeña-nämnämnätatvät enaiva tat pratéyate iti tathoktam | kintu caturasre’py antar-maëòalaà çré-våndävanäkhyaà jïeyaà båhad-vämana-sväyambhuvägamayos tathä dåñöatvät | end Vå.] catur-mürteç caturvyühasya çré-väsudevädi-catuñöayasya catuñkåtaà caturdhä vibhaktaà catur dhäma | kintu deva-lélatvät tad-upari vyoma-yäna-sthä eva te jïeyä | hetubhiù puruñärtha-sädhanair manu-rüpaiù sva-sva-manträtmakair indrädibhiù | çyämair ity ädibhir iti caturbhir vedair ity arthaù | kåñëaà ca tatra chandobhiù stüyamänam suvismitäù [BhP 10.28.18] iti çré-daçamokteù | çaktibhir iti çré-vimalädibhir ity arthaù | iyaà ca båhad-vämana-puräëa-prasiddhiù | yathä çré-bhagavati çruti-prärthanä-pürvakäëi padyäni – änanda-rüpam iti yad vidanti hi purävidaù | tad-rüpaà darçyäsmäkaà yadi deyo varo hi naù || çrutvaitad darçayämäsa sva-lokaà prakåteù param | kevalänubhavänanda-mätram akñaram avyayam || yatra våndävanaà näma vanaà käma-dughair drumaiù | manorama-nikuïjäòhyaà sarvartu-sukha-saàyutam || yatra govardhano näma sunirjhara-daré-yutaù | ratna-dhätu-mayaù çrémän supakñi-gaëa-saìkulaù || yatra nirmala-pänéyä kälindé saritä varä | ratna-baddhobhaya-taöä haàsa-padmädi-saìkulä || çaçvad-räsa-rasonmattaà yatra gopé-kadambakam | tat-kadambaka-madhyasthaù kiçoräkåtir acyutaù || iti |

etad-anusäreëa çré-hari-vaàça-vacanam apy eva vyäkhyeyam | tad yad äha çakraù – svargäd ürdhvaà brahma-loko brahmarñi-gaëa-sevitaù | tatra soma-gatiç caiva jyotiñäà ca mahätmanäm || tasyopari gaväà lokaù sädhyäs taà pälayanti hi | sa hi sarva-gataù kåñëa mahäkäça-gato mahän || upary upari taträpi gatis tava tapomayé | yäà na vidmo vayaà sarve påcchanto’pi pitämaham | gatiù çama-damäòhyänäà svargaù sukåta-karmaëäm || brähmye tapasi yuktänäà brahma-lokaù parä gatiù | gaväm eva tu yo loko duräroho hi sä gatiù || sa tu lokas tvayä kåñëa sédamänaù kåtätmanä | dhåto dhåtimatä véra nighnatopadravän gaväm || [HV 2.19.29-35] iti | asyärthaù | svarga-çabdena – bhür-lokaù kalpitaù padbhyäà bhuvar-loko 'sya näbhitaù | svar-lokaù kalpito mürdhnä iti vä loka-kalpanä || [BhP 2.5.42] iti dvitéyoktänusäreëa svar-lokam ärabhya satya-loka-paryantaà loka-païcakam ucyate | tasmäd ürdhvam upari brahma-loko brahmätmako vaikuëöhäkhyaù sac-cid-änanda-rüpatvät | brahmaëo bhagavato loka iti vä dadåçur brahma-lokaà te yaträkrüro’dhyagät purä [BhP 10.28.17] iti daçamät | evaà dvitéye mürdhabhiù satya-lokas tu brahma-lokaù sanätanaù [BhP 2.5.38] iti | öékä ca –brahma-loko vaikuëöhäkhyaù | sanätano nityaù | na såjyäntarvartéty arthaù | ity eñä | brahmäëi mürtimanto vedäù | åñayaç ca çré-näradädayaù | gaëäç ca çré-garuòa-viñvaksenädayaù | tair niñevitaù | evaà nityäçritän uktvä tad-gamanädhikäriëa äha | tatra brahma-loke umayä saha vartata iti somaù çré-çivas tasya gatiù | [Vå. inserts: sva-dharma-niñöhaù çata-janmabhiù pumän viriïcatäm eti tataù paraà hi mäm | avyäkåtaà bhägavato 'tha vaiñëavaà padaà yathähaà vibudhäù kalätyaye || [BhP 4.24.29] iti caturthe çré-rudra-gétam | [end Vå. addition.] someti supäà sulug ity ädinä (page 52) ñañöhyä luk chändasaù | tata uttaraträpi gati-padänvayaù | jyotir brahma tad-aikätmya-bhävänäà muktänäm ity arthaù | na tu tädåçänäm api sarveñäm ity äha mahätmanäà mahäçayänäà mokña-nirädaratayä bhajatäà çré-sanakädi-tulyänäm ity arthaù -- muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahä-mune || [BhP 6.14.5] ity ädau, yoginäm api sarveñäà madgatenäntarätmanä |

çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù || [Gétä 6.47] ity ädäv api teñv eva mahattva-paryavasanät | tasya ca brahma-lokasyopari sarvordhva-pradeçe gaväà lokaù çré-goloka ity arthaù | taà ca çré-golokaà sädhyä asmäkaà präpaïcika-devänäà prasädanéyä müla-rüpä nitya-tadéya-deva-gaëäù pälayanti | tatra tatra dik-pälatvenävaraëa-rüpä vartante, te ha näkaà mahimänaù sacantaù yatra pürve sädhyäù santi deväù [Rk 10.90.16] iti çruteù | tatra pürve ye ca sädhyä viçve deväù sanätanäù | te ha näkaà mahimänaù sacante çubha-darçanäù || [PadmaP 6.227.76] iti pädmottara-khaëòäc ca | yad vä tad bhüri-bhägyam iha janma kim apy aöavyäà yad gokule’pi [BhP 10.14.34] ity ädy-uktyänusäreëa tad-vidha-parama-bhaktänäm api sädhyäs tädåça-siddhi-präptaye präsädanéyäù çré-gopa-gopé-prabhåtayaù | taà pälayanti adhikåtya bhuïjanti | hi prasiddhau | sa golokaù sarva-gataù çré-kåñëavat sarva-präpaïcikäpräpaïcika-vastu-vyäpakaù | ataeva mahän bhagavad-rüpa eva | mahäntaà vibhum ätmänam [KaöhU 2.22] iti çruteù | tatra hetuù | mahäkäçaù parama-vyomäkhyaù brahma-viçeñaëa-läbhäd äkäças tal-liìgäd [Vs 1.1.22] iti nyäya-prasiddheç ca | tad-gataù | brahmäkärodayäntaram eva vaikuëöha-präpteù | yathä çré-gopänäà vaikuëöha-darçane tair eva vyäkhyätam | yathä vä çrémad-ajämilasya vaikuëöha-gamanam | yad vä mahäkäçaù parama-vyomäkhyo mahä-vaikuëöhas tad-gatas tad-ürdhva-bhäga-sthitaù | evam upary upari sarvopary api viräjamäne tatra çré-goloke’pi tava gatiù | nänä-rüpeëa vaikuëöhädau kréòatas tava taträpi çré-govinda-rüpeëa kréòä vidyata ity arthaù | ataeva sä ca gatiù sädhäraëé na bhavati kintu tapomayé anavacchinnaiçvaryamayé paramaà yo mahat tapaù ity atra sahara-näma-bhäñye’pi tapaù-çabdena tathaiva vyäkhyätam | ataeva brahmädi-durvitarkyatvam apy äha yäm iti | adhunä tasya çré-golokety äkhyä béjam abhivyaïjayati gatir iti | brähme brahmaëo loka-präpake tapasi viñëu-viñayaka-manaù-praëidhäne yuktänäà rata-cittänäà prema-bhaktänäm ity arthaù | brahma-loko vaikuëöha-lokaù | parä prakåtyatétä | gaväà mocayan vraja-gaväà dina-täpam [BhP 10.35.25] ity-uktänusäreëa atraiva nighnatopadravän gaväm ity uktyä ca goloka-väsi-mäträëäà svatas tad-bhäva-bhävitänäà ca sädhana-vaçenety arthaù | ataeva tad-bhävasyäsulabhatväd durärohä | tad evaà golokaà varëayitvä tasya gokulena sahäbhedam äha sa tv iti | sa eva tu sa loko dhåto rakñitaù | çré-govardhanoddharaëeneti | yathä måtyu-saïjaya-tantre | ekadä säntarékñäc ca vaikuëöhaà svecchayä bhuvi | gokulatvena saàsthäpya (page 53) gopémaya-mahotsavä | bhakti-rüpäà satäà bhaktim utpäditavaté bhåçam || iti | atra çabda-sämya-bhrama-pratétärthäntare svargäd ürdhvaà, brahma-loka ity ayuktaà loka-trayam atikramyokteù | tathä somagatir ity ädikaà na sambhavati | yato dhruva-

lokäd adhastäd eva candra-süryädénäà gatir maharloke’pi na vartate | tathävara-sädhya-gaëänäà tucchatvät satya-lokasyäpi pälanaà na yujyate kutas tad-upari-lokasya çré-golokäkhyasya | tathä sarvagatatvaà cäsambhävyaà syät | ataeva taträpi eva gatir ity äpi çabdo vismaye prayuktaù | yäà na vidma ity ädikaà ca | anyathä yathoktir na sambhavati sveñäà brahmaëaç ca tad-ajïäna-jïäpanät | tasmät präkåta-golokäd anya eväsau sanätano goloko brahma-saàhitävat çré-harivaàçe’pi parokña-vädena nirüpitaù | evaà ca närada-païcarätre vijayäkhyäne – tat sarvopari goloke çré-govindaù sadä svayam | viharet paramänandé gopé-gokula-näyakaù || iti | evaà coktaà mokña-dharme näräyaëéye tathä skände ca – evaà bahu-vidhai rüpaiç caräméha vasundharäm | brahma-lokaà ca kaunteya golokaà ca sanätanam || [Mbh 12.330.68] iti | tad evaà sarvopari çré-kåñëa-loko’stéti siddham | sa ca lokas tat-tal-lélä-parikara-bhedenäàça-bhedät dvärakä-mathurä-gokuläkhya-sthäna-trayätmaka iti nirëétam | anyatra tu bhuvi prasiddhäny eva tat-tad-äkhyäni sthänäni tad-rüpatvena çrüyante teñäm api vaikuëöhäntaravat prapaïcätétatva-nityatvälaukika-rüpatva-bhagavan-nityäspadatva-kathanät | tatra dvärakäyäs tattaraà skända-prahläda-saàhitädäv anveñöavyam | iyaà ca çrutir udäharaëéyä – antaù-samudre manasä carantaà brähmänvavindan daçahotäram arëe | samudre’ntaù kavayo vicakñate marécénäà padam anvicchanti vedhasaù || ity ädyä | çré-mathuräyäù prapaïcätétatvaà yathä värähe anyaiva käcit sä såñöir vidhätur vyatirekiëé iti | nityatvam api yathä pädme pätäla-khaëòe – åñir mäthura-nämätra tapaù kurvati çäçvate iti | atra mathurä-maëòale çäçvate nitye kurvati karoti | alaukika-rüpatvaà yathä ädivärähe – bhür bhuvaù svas talenäpi na pätäla-tale’malam | nordhva-loke mayä dåñöaà tädåk kñetraà vasundhare || iti | çré-bhagavan-nityäspadatvaà yathä – aho’tidhanyä mathurä yatra sannihito hariù || iti | na ca vaktavyam upäsanä-sthänam evedam, yato ädivärähe – mathuräyäù paraà kñetraà trailokye na hi vidyate | tasyäà vasämy ahaà devi mathuräyäà tu sarvadä || iti |

tatra väsasyaiva kaëöhoktiù | atredåçaà çré-varäha-deva-väkyam aàçäàçinor aikya-vivakñayaiva na tu tasyaiväsau niväsaù çré-kåñëa-kñetratvenaiva prasiddheù | tathaiva pätäla-khaëòe aho madhu-puré dhanyä yatra tiñöhati kaàsahä iti | väyu-puräëe tu svayaà säkñäd evety uktam – catväriàçad yojanänäà tatas tu mathurä småtä | yatra devo hariù säkñät svayaà tiñöhati kaàsahä || iti | atra säkñäc-chabdena sükñma-rüpatä | svayaà-çabdena çrémat-pratimä-rüpatä ca niñiddhä | tata iti pürvoktät puñkaräkhya-térthät ity arthaù | mathuräyäù paraà kñetram ity anena varäha-vacanena püryäm eva tiñöhatéti nirastam | [page 54] atra çré-gopäla-täpané-çrutiç ca -- sa hoväca taà hi näräyaëo devaù sakämyä meroù çåìge yathä sapta-püryo bhavanti tathä niñkämyäù sakämyäç ca bhügola-cakre sapta-püryo bhavanti | täsäà madhye säkñäd brahma gopäla-puré héti || sakämyä niñkämyä devänäà sarveñäà bhütänäà bhavati yathä hi vai sarasi padmaà tiñöhati tathä bhümyäà tiñöhatéti cakreëa rakñitä hi mathurä tasmät gopäla-puré bhavati | båhad båhad-vanaà madhor madhu-vanam [GTU 2.26-28] ity ädikä | punaç ca etair ävåtä puré bhavati tatra teñv eva gahaneñv evam ity ädikä | tathä -- dve vane staù kåñëa-vanaà bhadra-vanaà tayor antar dvädaça-vanäni puëyäni puëyatamäni teñv eva deväs tiñöhanti siddhäù siddhià präptäù | tatra hi rämasya räma-mürtiù [GTU 2.31-32] ity ädikä | tad apy ete çlokä bhavanti | präpya mathuräà puréà ramyäà sadä brahmädi-sevitam | çaìkha-cakra-gadä-çärìga-rakñitäà muñalädibhiù || yaträsau saàsthitaù kåñëas tribhiù çaktyä samähitaù | rämäniruddha-pradyumnai rukmiëyä sahito vibhuù || [GTU 2.35-36] iti | kià tasya sthänam iti çré-gändharvyäù praçnasyottaram idam | evam eva çré-raghunäthasyäpy ayodhyäyäà çrüyate, yathä skändäyodhyä-mähätmye svarga-dväram uddiçya – caturdhä ca tanuà kåtvä devadevo hariù svayam | atraiva ramate nityaà bhrätåbhiù saha räghavaù || iti | ataeva, yatra yatra hareù sthänaà vaikuëöhaà tad vidur budhä ity anusäreëa mahä-bhagavataù sthänatvät mahä-vaikuëöha eväsau | yato vaikuëöhät tasya garéyastvaà çrüyate | yathä pätäla-khaëòe – evaà sapta-puréëäà tu sarvotkåñöaà ca mäthuram | çrüyatäà mahimä devi vaikuëöho bhuvanottamaù || iti |

ataeva tatraiva – aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé | iti | [B reads here] ädi-värähe – mathuräyäà ye vasanti viñëu-rüpä hi te khalu | ajïänäs tän na paçyanti paçyanti jïäna-cakñuñä || iti | [end Vå.] atha çré-våndävanasya prapaïcätétatvädikaà mathurä-maëòalasyaiva tattvena siddham | yathä ca çré-govinda-våndävanäkhya-båhad-gautaméye tantre närada-praçnasyottaraà çré-kåñëasyottaram | tatra praçnaù – kim idaà dvädaçäbhikhyaà våndäraëyaà viçämpate | çrotum icchämi bhagavan yadi yogo’smi me vada || athottaram -- idaà våndävanaà ramyaà mama dhämaiva kevalam | atra ye paçavaù pakñi-våkñä kéöä narämaräù | ye vasanti mamädhiñëye måtä yänti mamälayam || atra yä gopa-kanyäç ca nivasanti mamälaye | yoginyas tä mayä nityaà mama sevä-paräyaëäù || païca-yojanam evästi vanaà me deha-rüpakam | kälindéyaà suñumnäkhyä paramämåta-vähiné || atra deväç ca bhütäni vartante sükñma-rüpataù | sarva-deva-mayaç cähaà na tyajämi vanaà kvacit || ävirbhävas tirobhävo bhaven me 'tra yuge yuge | tejo-mayam idaà ramyam adåçyaà carma-cakñuñä || iti viçeñatas tädåg-alaukika-rüpatva-bhagavan-nitya-dhämatve tu divya-kadambäçokädi-våkñädayo’py adyäpi mahä-bhägavataiù säkñät kriyante iti prasiddhävagateù | yathä värähe käléya-hrada-mähätmye – aträpi mahad äçcaryaà paçyanti paëòitä naräù | käléya-hrada-pürveëa kadambo mahito drumaù | çata-çäkhaà viçäläkñi puëyaà surabhi-gandhi ca | sa ca dvädaça-mäsäni manojïaù çubha-çétalaù | puñpäyati viçäläkñi prabhäsanto diço daça || iti | çatänäà çäkhänäà samähäraù çata-çäkhaà tad yatra pravartat ity arthaù | prabhäsantaù prabhäsayann ity arthaù | tatraiva tadéya-brahma-kuëòa-mähätmye taträçcaryaà pravakñyämi tac chåëu tvaà vasundhare | labhante manujäù siddhià mama karma-paräyaëäù || tasya tatrottare pärçve’çoka-våkñaù sita-prabhaù | vaiçäkhasya tu mäsasya çukla-pakñasya dvädaçé ||

sa puñpati ca madhyäìge mama bhakta-sukhävahaù | na kaçcid api jänäti vinä bhägavataà çucim || ity ädi | dvädaçéti dvädaçyäm ity arthaù | supäà sulug ity ädinaiva pürva-savarëaù | çucitvam atra tad-ananya-våttitvam | anena påthivyäpi tasya tasya tädåça-rüpaà na jïäyate ity äyätam | ataeva tadéya-térthäntaram uddiçya yathä cädivärähe – kåñëa-kréòä-setu-bandhaà mahä-pätaka-näçanam | valabhéà tatra kréòärthaà kåtvä devo gadädharaù || gopakaiù sahitas tatra kñaëam ekaà dine dine | tatraive ramaëärthaà hi nitya-kälaà sa gacchati || iti | evaà skände – tato våndävanaà puëyaà våndä-devé-samäçritam | hariëädhiñöhitaà tac ca brahma-rudrädi-sevitam || iti | çrutiç ca darçitä – govindaà sac-cid-änanda-vigrahaà våndävana-sura-bhüruha-taläsénaà satataà sa-marud-gaëo’haà paritoñayämi | [GTU 1.37] iti | evaà pätäla-khaëòe yamunä-jala-kallole sadä kréòati mädhavaù | iti | yamunäyä jala-kallolä yatra evaàbhüte våndävane iti prakaraëäl labdham | taträjahal-lakñaëayä téra-hradäv eva gåhyete | téraà ca våndävana-lakñaëaà tatra prastutam | ataeväsya çré-våndävanasya vaikuëöhatvam eva kaëöhoktyä kåñëa-täpanyäà çrutau darçitaà gokulaà vana-vaikuëöham [Kåñëopaniñat 7] iti | tasmän nitya-dhämatva-çravaëät çré-mathurädénäà tat-svarüpa-vibhütitvam eva sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti sve mahimni [ChäU 1.24.1] iti çruteù | ataeva täpané-çrutiù – säkñäd brahma gopäla-puré hi [GTU 2.26] iti | båhad-gautaméya-tantre ca – tejomayam idaà ramyam adåçyaà carma-cakñuñä iti | tad-édåça-rüpatä käçém uddiçya brahma-vaivarte tv itthaà samädhéyate | yathä çré-viñëuà prati munénäà praçnaù -- chaträkäraà tu kià jyotir jaläd ürdhvaà prakäçate | nimagnäyäà dharäyäà tu na vai majjati tat katham || kim etac chäçvataà brahma vedänta-çata-rüpitam | täpa-trayärti-dagdhänäà jévanaà chatratäà gatam || darçanäd eva cäsyätha kåtärthäù smo jagad-guro | väraà väraà taväpy atra dåñöir lagnä janärdana || paramäçcarya-rüpo’pi säçcarya iva paçyasi || atha çré-viñëüttaram – chaträkäraà paraà jyotir dåçyate gaganecaram | tat-paraà paramaà jyotiù käçéti prathitaà kñitau || ratnaà suvarëe khacitaà yathä bhavet

tathä påthivyäà khacitä hi käçikä | na käçikä bhümi-mayé kadäcit tato na majjen mama sadgatir yataù || jaòeñu sarveñv api majjamäneñv iyaà cid-änanda-mayé na majjet || ity ädi | [page 56] tathägre ca – cetanä-jaòayor aikyaà yadvan naikasthayor api | tathä käçé brahma-rüpä jaòä påthvé ca saìgatä || nirmäëaà tu jaòasyätra kriyate na parätmanaù | uddhariñyämi ca mahéà värähaà rüpam ästhitaù || tadä punaù påthivyäà hi käçé sthäsyämi mat-priyä || iti | cetanä-çabdenäträntaryämé upalakñyate | jaòa-çabdena tu dehaù paramätmana ity uktatvät | tataç ca kecit svadehäntar-hådayävakäçe prädeça-mätraà puruñaà vasantam [BhP 2.2.8] ity ädinä caturbhujatvena varëito’ntaryämé dehe sthito’pi yathä deha-vedanädinä na spåçyate tadvad iti jïeyam | tad evaà tad-dhämnäm upary-adhaù prakäça-mätratvenobhaya-vidhatvaà prasaktam | vastutas tu çré-bhagavan-nityädhiñöhänatvena tac-chré-vigrahavad ubhayatra prakäçävirodhät samäna-guëa-näma-rüpatvenämnätatväl läghaväc caika-vidhatvam eva mantavyam | ekasyaiva çré-vigrahasya bahutra prakäçaç ca dvitéya-sandarbhe darçitaù | citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat || [BhP 10.69.1] ity ädinä | evaàvidhatvaà ca tasyäcintya-çakti-svékäreëa sambhävitam eva | svékåtaà cäcintya-çaktitvam çrutes tu çabda-mülatvät [Vs 2.1.27] ity ädau | tad evam ubhayäbhedäbhipräyeëaiva çré-hari-vaàçe’pi golokam uddiçya sa hi sarva-gato mahän [HV 2.19.30] ity uktam | bhede tu brahma-saàhitäyäm api goloka eva nivasaty akhilätma-bhütaù [BrahmaS 5.48] ity eva-käro’tra svakéya-nitya-vihära-pratipädaka-värähädi-vacanair virudhyeta | avirodhas tübhayeñäm aikyenaiva bhavatéti taà nyäya-siddham evärthaà brahma-saàhitä tu gåhëäti | ataeva çré-hari-vaàçe’pi çakreëa – sa tu lokas tvayä kåñëa sédamänaù kåtätmanä | dhåto dhåtimatä véra nighnatopadravän gaväm || [HV 2.19.35] iti | goloka-gokulayor abhedenaivoktam | tasmäd abhedena ca bhedena copakräntatväd eka-vidhäny eva çré-mathurädéni prakäça-bhedenaiva tübhaya-vidhatvenämnätänéti sthitam | darçayiñyate cägre | kñauëi-prakäçamäna eva çré-våndävane çré-goloka-darçanam | tato’syaiväparicchinnasya golokäkhya-våndävanéya-prakäça-viçeñasya vaikuëöhopary api sthitir mähätmyävalambanena bhajatäà sphuratéti jïeyam | ayam

eva mathurä-dvärakä-gokula-prakäça-viçeñätmakaù çré-kåñëa-lokas tad-virahiëä çrémad-uddhavenäpi samädhäv anubhüta ity äha -- çanakair bhagaval-lokän nå-lokaà punar ägataù | vimåjya netre viduraà prétyähoddhava utsmayan || [BhP 3.2.6]

spañöam || 3.2 || çré-çukaù || 106 ||

[107] imam eva lokaà dyu-çabdenäpy äha – viñëor bhagavato bhänuù kåñëäkhyo 'sau divaà gataù | tadäviçat kalir lokaà päpe yad ramate janaù || yävat sa päda-padmäbhyäà spåçan äste ramä-patiù | tävat kalir vai påthivéà paräkrantuà na cäçakat || [BhP 12.2.29-30] yadä guëävatärasya bhagavato viñëos tad-aàçatväd raçmi-sthänéyasya kåñëäkhyo bhänuù sürya-maëòala-sthänéyo divaà präpaïcika-lokägocaraà mathurädénäm eva prakäça-viçeña-rüpaà vaikuëöha-lokaà gatas tadä kalir lokam äviçat | eñäà sa ca prakäçaù påthivéstho’py antardhäna-çaktyä täm apåçann eva viräjate | atas tayä na spåçyate påthivy-ädi-bhütamayair asmäbhir värähokta-mahä-kadambädir iva | yas tu präpaïcika-loka-gocaro mathurädi-prakäçaù so’yaà kåpayä påthivéà spåçann evävatérëaù | atas tayä ca spåçyate tädåçair asmäbhir dåçyamäna-kadambädir iva | asmiàç ca (page 57) prakäçe yadävatérëo bhagaväàs tadä tat-sparçenäpi tat-sparçät täà spåçann eväste sma | samprati tad-aspåñöa-prakäçe virahamäëaù punar aspåçann eva bhavati | [Vå. adds. yadyapy evaà tathäpi kvacid dvayor bhedena kvacid abhedena ca vivakñä taträvagantavyä | end Vå.] tad etad abhipretyäha yävad iti | paräkrantum ity anena tat-pürvam api kaàcit kälaà präpya praviñöo’säv iti jïäpitam ||

|| 12.2 || çré-çukaù || 107 ||

[108] tene dhérä api yanti brahma-vida utkramya svarga-lokam ito vimuktäù [BAU 4.4.8] iti çruty-anusäreëa svarga-çabdenäpy äha – yätu-dhäny api sä svargam äpa janané-gatim [BhP 10.6.38] iti | atra janané-gatim iti viçeñaëena lokäntaraà nirastam | tat-prakaraëa eva tadädénäà bahuço gaty-antara-niñedhät | sad-veñäd iva pütanäpi sakulä tväm eva deväpitä [BhP 10.14.35] ity atra säkñät tat-präpti-nirdhäraëäc ca | tathä ca kenopaniñadi dåçyate – keneñitaà manaù patati präëasya präëam uta cakñuñaç cakñur atimucya dhéräù pretyäsmäl lokäd amåtä bhavanti [KenaU 1.1-2] ity upakramya, tad eva brahma tvaà viddhi [KenaU 1.4] iti madhye procya, amåtatvaà hi

vidante [KenaU 2.4], satyam äyatanaà [KenaU 4.8] yo vä etäm evam upaniñadaà vedäpahatya päpmänam anante svarge loke pratiñöhati [KenaU 4.9] iti upasaàhåtam | tataù ko väsudevaù kià tad vanaà ko vä svargaù kià tad brahma ity apekñäyäm puruño ha vai näräyaëaù ity upakramya, punaç cäbhyäsena nityo deva eko näräyaëaù ity uktvä näräyaëopäsakasya ca stutià kåtvä tad brahma näräyaëa eveti vyajya svargaà pratipädayituà vaikuëöhaà vana-lokaà gamiñyati tad idaà puram idaà puëòarékaà vijïäna-ghanaà tasmät tad ihävabhäsam iti vana-lokäkärasya vaikuëöhasyänandätmakatvaà pratipädya sa ca tad-adhiñöhätä näräyaëaù kåñëa evety upasaàharati brahmaëyo devaké-putraù iti |

|| 10.6 || çré-çukaù || 108 ||

[109] käñöhä-çabdenäpi tam evoddiçati – brühi yogeçvare kåñëe brahmaëye dharma-varmaëi | sväà käñöhäm adhunopete dharmaù kaà çaraëaà gataù || [BhP 1.1.23] sväà käñöhäà diçam | yatra svayaà nityaà tiñöhati tatraiva präpaïcika-loka-sambandhaà tyaktvä gate satétyarthaù |

|| 1.1 || çré-çaunakaù || 109 ||

[110] tad evam abhipretya dvärakäyäs tävan nitya-çré-kåñëa-dhämatvam äha – satyaà bhayäd iva guëebhya urukramäntaù çete samudra upalambhana-mätra ätmä | nityaà kad-indriya-gaëaiù kåta-vigrahas tvaà tvat-sevakair nåpa-padaà vidhutaà tamo 'ndham || [BhP 10.60.35] ayam arthaù | pürvaà çré-kåñëa-devena çré-rukmiëé-devyai -- räjabhyo bibhyataù su-bhru samudraà çaraëaà gatän | bala-vadbhiù kåta-dveñän präyas tyakta-nåpäsanän || [BhP 10.60.12] kasmän no vavåñe iti parihasitam | atrottaram äha satyam iti | aträtmä tvam ity etayoù padayor yugapac chetu iti kriyänvayäyogät viçeñaëa-viçeñya-bhävaù pratihanyeta | väkya-cchede tu kañöatäpatet | tataç copamänopameya-bhävenaiva te upatiñöhataù | iyaà ca luptopamä | tathä ca ätmä säkñé yathä guëebhyaù sattvädi-vikärebhyas tad-asparçäliìgäd bhayäd iva samudre tadvad agädhe viñayäkärair aparicchinne upalambhana-mätre jïäna-mätra-sva-çaktyäkäre’ntar-hådaye nityaà çete, akñubdhatayä prakäçate | he urukrama tathä tvam api tebhyaù samprati tad-

vikäramayebhyo räjabhyo bhayäd iva upalambhana-mätre vaikuëöhäntaravat cid-eka-viläse antaù-samudre dvärakäkhye dhämni nityam eva çeñe svarüpänanda-viläsair güòhaà viharasi | artha-vaçäd vibhakti-vipariëämaù prasiddha eva | udähariñyate ca nitya-sthäyitvaà dvärakäà hariëä tyaktäm [BhP 11.31.23] (page 58) ity ädau nityaà sannihitas tatra bhagavän madhusüdanaù [BhP 11.31.24] iti | ato vastutas tasya tadäçrayakasya jéva-caitanyasya yadi tebhyo bhayaà nästi tadä sutaräm eva tava nästi kintübhayaträpi sva-dhämaikya-viläsitvät tatraudäsényam eva bhayatvenotprekñata iti bhävaù | evaà tasya eva ca samaïjasatä | teñäà tu daurätmyam evety äha | tathäpy ätmä kutsitänäm indriyäëäà gaëais tadéya-nänä-våtti-rüpaiù kåto vigraho yatra tathävidhas tvam api kutsita indriya-gaëo yeñäà tathäbhütaiù räjabhiù kåta-vigrahaù | ubhayaträpyävaraëa-dhärñöyam | yady evambhütas tvaà tarhi kä tava nåpäsana-parityäge häniù | tat tu tvat-sevakaiù präthamikatvad-bhajanonmukhair eva vidhutaà tyaktam | tac coktaà tayaiva yad-väïchayä nåpa-çikhämaëayaù [BhP 10.60.41] ity ädinä | yato’ndhaà tama eva tat präkåta-sukha-mayatvät | ataù çré-dvärakäyä nityatvam api dhvanitam |

|| 10.60 || çré-rukmiëé çré-bhagavantam || 110 ||

[111] atha çré-mathuräyäù | mathurä bhagavän yatra nityaà sannihito hariù || [BhP 10.1.28] arthät tatratyänäm |

|| 10.1 || çré-çukaù || 111 ||

[112] tat täta gaccha bhadraà te yamunäyäs taöaà çuci | puëyaà madhu-vanaà yatra sännidhyaà nityadä hareù || [BhP 4.8.42]

spañöam || 4.8 || çré-närado dhruvam || 112 ||

[113] tasya hareù çré-kåñëatvam eva vyanakti – ity uktas taà parikramya praëamya ca nåpärbhakaù | yayau madhu-vanaà puëyaà hareç caraëa-carcitam || [BhP 4.8.62] [Vå. here reads: pädma-kalpärambha-kathane prathama-sväyambhuva-manvantare tasmin hareç caraëa-carcitavaà çré-mathuräyäs tan-nityatvät çré-kåñëävatärasya | tathä hari-çabdenäpy atra çré-kåñëa eva vivakñitaù çruty-ädau tad-avasthiti-prasiddheù | End addition.]

pratikalpam ävirbhävät tasyaiva caraëäbhyäà carcitam iti çré-kåñëasyaiva nitya-sännidhyatvaà gamyate | ataeva dvädaçäkñara-vidyä-daivatasya çré-dhruvärädhyasya tv anyata eva taträgamanam abhihitam iti madhor vanaà bhåtya-didåkñayä gataù [BhP 4.9.1] ity aneneti |

|| 4.8 || çré-maitreyaù || 113 ||

[114] atha çré-våndävanasya – puëyä bata vraja-bhuvo yad ayaà nå-liìga- güòhaù puräëa-puruño vana-citra-mälyaù | gäù pälayan saha-balaù kvaëayaàç ca veëuà vikréòayäïcati giritra-ramärcitäìghriù || [BhP 10.44.12] atra pürvodähåta-çruty-ädy-avañöambhena tiñöhanti parvatä itivad aïcati sadaiva viharatéti mathurä-stréëäà çré-bhagavat-prasädajä yathävad bhäraté-niùsåtir iyam iti vyäkhyeyam | (page 59)

|| 10.44 || pura-striyaù parasparam || 114 ||

[Vå. reads for this section: sa ca våndävana-guëair vasanta iva lakñitaù | yaträste bhagavän säkñäd rämeëa saha keçavaù || [BhP 10.18.3] atra yaträséd ity aprocya yaträste ity uktyä nitya-sthititvam eva vyaktékåtam ||

|| 10.18 || çré-çukaù || 114 || End alternative reading.]

[115] athavä triñv apy etad evodhäraëéyam – jayati jana-niväso devaké-janma-vädo yadu-vara-pariñat svair dorbhir asyann adharmam | sthira-cara-våjina-ghnaù su-smita- çré-mukhena vraja-pura-vanitänäà vardhayan käma-devam || [BhP 10.90.48] yadu-varäù pariñat sabhya-rüpä yasya saù | devaké-janma-vädas taj-janmatvena labdha-khyätiù | devakyäà janmeti vädas tattva-bubhutsu-kathä yasya sa iti vä | çré-kåñëo jayati parmotkarñeëa sadaiva viräjate | lohitoñëéñäù pracarantétivat yadu-vara-sabhya-viçiñöatayaiva jayäbhidhänam | atra yaduvara-çabdena çré-vrajeçvara-tad-bhrätaro’pi gåhyante teñäm api yadu-vaàçotpannatvena prasiddhatvät | tathä ca bhärata-tätparye çré-madhväcäryair evaà brahma-väkyatvena likhitam –

tasmai varaù sa mayä sannisåñöaù sa cäsa nändäkhya utäsya bhäryä | nämnä yaçodä sa ca çüra-täta- sutasya vaiçyä-prabhavasya gopaù || iti | çüra-täta-sutasya çüra-sapatné-mätåjasya vaiçyäyäà tåtéya-varëäyäà jätasya sakäçät äsa babhüva ity arthaù | ataeva çrémad-änakadundubhinä tasmin bhrätar iti muhuù sambodhanam akliñöärthaà bhavati bhrätaraà nandam ägatam [BhP 10.5.20] iti çréman-munéndra-vacanaà ca | tad etad apy upalakñaëaà tad-bhrätèëäm | [Vå. adds here : yathä skände mathurä-khaëòe – rakñitä yädaväù sarve indra-våñöi-niväraëät iti | yaträbhiñikto bhagavän maghonä yadu-vairiëä iti ca, yädavänäà hitärthäya dhåto giri-varo mayä iti cänyatra | Vå. addition ends.] yathä ca yädava-madhya-pätitatvenaiva teñu nirdhäraëa-mayaà çré-räma-vacanaà çré-harivaàçe yädaveñv api sarveñu bhavanto mama bändhaväù [HV 83.15] iti | saptamyä hy asya jätäv eva nirdhäraëam ucyate puruñeñu kñatriyaù çüra itivat | vijätéyatve tu çroghnebhyo mathurä hy äòhyatamä itivat yädavebhyo’pi sarvebhyo ity evocyateti jïeyam | atra jayatéty atra loò-arthatvaà na saìgacchate sadaivotkarñänantyam iti tasminn äsérvädänavakäçät | tad-avakäço vä äçérväda-viñayasya tadäném äçérvädaka-kåtänuväda-viçeña-viçiñöatayaiva sthiter avagamät pratipipädayiñitaà tädåçatvenaiva tätkälikatvam ägacchaty eva | yathä dhärmika-sabhyo’yaà räjä vardhatäm iti | tad evaà patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäm [BhP 2.4.20] ity aträpy anusandheyam | anena yadu-varäëäm api tathaiva jayo vivakñitaù | nanv evaà tathä viharaëa-çélaç cet punaù katham iva devaké-janma-vädo’bhüt | taträha svair dorbhir dorbhyäà caturbhiç caturbhujair adharmaà tad-bahulam asura-räja-våndam asyan nihantum | tad artham eva loke’pi tathä prakaöébhüta ity arthaù | kià vä kià kurvan jayati ? svaiù käla-traya-gatair api [page 60] bhaktair eva dorbhis tad-dvärä adharmaà jagad-gata-päpmänam asyan näçayann eva | tad uktam – mad-bhakti-yukto bhuvanaà punäti [BhP 10.14.24] iti | punaù kim arthaà devaké-janma-vädaù ? taträha -- sthira-cara-våjina-ghnaù nijäbhivyaktyä nikhila-jévänäà saàsära-hantä tad-artham evety arthaù | tad uktaà yata etad vimucyate [BhP 10.29.16] iti | kià vä kathambhüto jayati ? vraja-yadu-pura-väsinäà sthävara-jaìgamänäà nija-caraëa-viyoga-duùkha-hantä san | nitya-vihäre pramäëam äha jana-niväsaù | jana-çabdo’tra svajana-väcakaù | sälokyety [BhP 3.29.13] ädi-padye janä itivat | svajana-hådaye tat-tad-vihäratvena sarva-devävabhäsamäna ity arthaù | sarva-pramäëa-caya-cüòämaëi-bhüto vidvad-anubhava evätra pramäëam iti bhävaù | svayaà tu kià kurvan jayati ? vraja-vanitänäà mathurä-dvärakä-pura-vanitänäà ca käma-lakñaëo yo devaù svayam eva tad-rüpas taà vardhayan sadaivoddépayan | atra

tadéya-hådaya-stha-käma-tad-adhidevayor abheda-vivakñä tädåça-tad-bhävasya tadvad eva paramärthatä-bodhanäya çré-kåñëa-sphürti-mayasya tädåça-bhävasyäpräkåtatvät paramänanda-paräkäñöhä-rüpatväc ca | çré-kåñëasya käma-rüpopäsanä cägame vyaktästi | vanitä janitätyarthänurägäyäà ca yoñiti iti näma-liìgänuçäsanam | vrajeti çraiñöhyena pürva-nipätaù | ataeva pürvaà meru-devyäà sudevéti saàjïävat devaké-çabdena çré-yaçodä ca vyäkhyeyä – dve nämné nanda-bhäryäyä yaçodä devakéti ca | ataù sakhyam abhüt tasyä devakyä çauri-jäyayä || iti puräëäntara-vacanam | tad evaà triñv api nitya-vihäritvaà siddham |

|| 10.90 || çré-çukaù || 115 ||

[116] atha yad uktaà çré-våndävanasyaiva prakäça-viçeñe golokatvaà | tatra präpaïcika-loka-prakaöa-lélävakäçatvenävabhäsamäna-prakäço goloka iti samarthanéyam | prakaöa-léläyäà tasmiàs tac-chabda-prayogädarçanät bhedäàça-çravaëäc ca | prakaöäprakaöatayä lélä-bhedaç cägre darçayitavyaù | tad evaà våndävana eva tasya golokäkhya-prakäçasya darçanenäbhivyanakti – nandas tv aténdriyaà dåñövä loka-päla-mahodayam | kåñëe ca sannatià teñäà jïätibhyo vismito 'bravét || te cautsukya-dhiyo räjan matvä gopäs tam éçvaram | api naù svagatià sükñmäm upädhäsyad adhéçvaram || iti svänäà sa bhagavän vijïäyäkhila-dåk svayam | saìkalpa-siddhaye teñäà kåpayaitad acintayat || jano vai loka etasminn avidyä-käma-karmabhiù | uccävacäsu gatiñu na veda sväà gatià bhraman || iti saïcintya bhagavän mahä-käruëiko hariù | darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param || satyaà jïänam anantaà yad brahma-jyotiù sanätanam | yad dhi paçyanti munayo guëäpäye samähitäù || te tu brahma-hradaà nétä magnäù kåñëena coddhåtäù | dadåçur brahmaëo lokaà yaträkrüro 'dhyagät purä || nandädayas tu taà dåñövä paramänanda-nirvåtäù | kåñëaà ca tatra cchandobhiù stüyamänaà suvismitäù || [BhP 10.28.10-17] aténdriyam adåñöa-pürvam | loka-pälaù varuëaù | sva-gatià sva-dhäma | (page 61) sükñmäà durjïeyäm | upädhäsyan upadhäsyati no’smän prati präpayiñyatéti saìkalpitavanta ity arthaù | jana iti | [Vå. reads here:] jana-çabdena tadéya-svajana evocyate | sälokya-särñöi ity ädi padye janä itivat | atraite mat-sevanaà vinä präpyamäëä sälokyädi-parityägena tat-sevaika-väïchä-vratäù sädhakä eveti labhyate |

na veda sväà gatià ity atra tu çré-bhagavatä tasmin loke svéyatva-tadéyatvayor ekatvam anena sväbheda eva pratipädita iti parama eväsau tadéya-svajanaù | ataeva tasmän mac-charaëaà goñöhaà man-näthaà mat-parigraham | gopäye svätma-yogena so’yaà me vrata ähitaù || [BhP 10.25.18] iti svayam eva bhagavatä mat-parigraham ity anena svasmiàs tat-parikaratä-mac-charaëam ity ädi-krama-präpta-bahuvréhiëä darçitä | so’yaà me vrataù ity anena svasya tad-gopana-vratatä ca tad evaà vrajaväsi-jana eva labdhe taà praty eva karuëayä darçitavän | na tv anyän sväà gatim iti sämänädhikaraëye eva vyakte | na tu täbhyäà padäbhyäà vastu-dvayam ucyate | sva-gatià sükñmäm iti pürvoktam api tathä | tasmät tal-loka-darçanam evobhayatra vivakñitam | vivakñite ca tal-loke sa tu jana-mätrasya sva-gatir na bhavatéti ca jana-çabdena tad-viçeña eva vyäkhyätaù | tad evaà saty ayam arthaù | [Vå. addition ends.] [jano’sau vraja-väsé mama svajanaù |] etasmin präpaïcika-loke | avidyädibhiù kåtä yä uccävacä gatayo deva-tiryag-ädayaù | täsu sväà gatià bhraman täbhyo nirviçeñatayä jänan täm eva sväà gatià na vedety arthaù | [The Vå. edition adds here: tato mäm api sarvottamatayä prema-bhaktyä sarvottamatayä drañöur etasya yadyapi tat-tal-lélä-rasa-poñäya madéya-lélä-çaktyaiva bhramädikaà kalpitam | na punar avidyädibhiù | iti nandädayo gopäù kåñëa-räma-kathäà mudä | kurvanto ramamäëäç ca nävindan bhava-vedanäm || [BhP 10.11.58] iti | yad-dhämärtha-suhåt-priyätma-tanaya-präëäçayäs tvat-kåte [BhP 10.14.25] ity ädi | tathäpy etasyecchänusäreëa kñaëa-katipayam etadéyäm | [End Vå. ed.] tato’yaà bhramo yadyapi tat-tal-lélä-poñäyaiva madéya-lélä-çaktyä kalpitas tathäpi tad-icchänusäreëa kñaëa-katipayaà tadéyäà sarva-vilakñaëäà sväà gatià darçayan tam apaneñyäméti bhävaù | vailakñaëyaà cägre vyaïjanéyam | gopänäà svaà lokaà çré-golokaà | yaù khalu [Vå. edition only:] gopé-gopair asaìkhyätaiù sarvataù samalaìkåtam iti måtyu-saïjaya-tantre varëitaù | tathä – padmäkåti-purodväri lakña-maëòala-näyikäù | rämädayas tu gopäläç catur-dikñu maheçvaräù || iti närada-païcarätre vijayäkhyäne varëitaù | [end Vå. addition] cintämaëi-prakara-sadmasu ity ädibhir bahu-varëita-vyakta-vaibhavätikränta-prapaïca-loka-mahodayas tam | tamasaù prakåteù paraà prapaïcänabhivyaktatvena tadéyenäpy asaìkaram | ataeva saccidänanda-rüpa eväsau loka ity äha satyam iti | satyädi-rüpaà yad brahma yac ca guëätyaye paçyanti tad eva svarüpa-çakti-våtti-viçeña-präkaöyena satyädi-rüpävyabhicäriëaà golokaà santaà darçayämäseti pürvenänvayaù | yathänyaträpi vaikuëöhe bhagavat-sandarbhodähåtaà pädmädi-vacanaà brahmäbhinnatä-väcitvena darçitaà tadvat | atha çré-våndävane ca tädåça-darçanaà katama-deça-sthitänäà teñäà jätam ity apekñäyäm äha brahma-hradam akrüra-térthaà kåñëena nétäù punaç ca tad-äjïayaiva magnäù, punaç ca tasmät térthät çré-kåñëenaivoddhåtäù | uddhåtya våndävana-madhya-

deçam änétäs tasminn eva naräkåti-para-brahmaëaù çré-kåñëasya lokaà golokäkhyaà dadåçuù | [V edition adds:] ko’sau brahma-hradaù ? taträha yatreti | purety etat-prasaìgäd bhävi-käla ity arthaù | purä puräëe nikaöe prabandhätéta-bhäviñu iti koña-käräù | [end V. addition] yatra ca brahma-hrade’dhyagäd (page 62) astauta adhigatavän iti vä | sarvatraiva çré-våndävane yadyapi tat-prakäça-viçeño’sau golokaù darçayituà çakyaù syät tathäpi tat-tértha-mähätmya-jïäpanärtham eva vä vinodärtham eva vä tasmin majjanam iti jïeyam | [The Vå. edition here reads: nandädaya iti kartr-antarä-nirdeçäc chandobhir eva mürtaiù kartåbhiù | tad-abhijïäpanärthaà taj-janmädi-lélayä stüyamänam | antaraìgäù parikaräs tu pürva-darçita-rétyä go-gopädaya eva | ataeva kåñëaà yathä dadåçus tathä tat-parikaräntaräëäà darçanänuktes tatra ka eva tatra parikarä ity abhivyajyate | ta eva ca pürva-darçita-måtyu-saïjayädi-tantra-hari-vaàçädi-vacanänusäreëa prakaöäprakaöa-prakäça-gatatayä dvidhä-bhütäù sampraty aprakaöa-prakäça-praveçe saty eka-rüpä eva jätä iti påthag-dåñöäù | yadä tat-prakäça-bhedo bhavati, tadä tat-tal-lélä-rasa-poñäya teñu prakäçeñu tat-tal-lélä-çaktir eväbhimäna-bhedaà parasparam anusandhänaà ca präyaù sampädayatéti gamyate | udähariñyate cägre | ataevoktaà na veda sväà gatià bhraman iti | tathä ca satédänéà çré-vraja-väsinäà kathaïcij jätayä tädåçecchayä tebhyas teñäm eva tädåça-loka-prakäça-viçeñädikaà darçitam iti gamyate | na ca prakäçäntara-sambhävanéyam | parameçvaratvena tac ca çré-vigraha-parikara-dhäma-lélädénäà yugapad ekaträpy ananta-vidha-vaibhava-prakäça-çélatvät | End of Vå. addition.] atra sväà gatim iti tadéyatä-nirdeço gopänäà svaà lokam iti ñañöhé-sva-çabdayor nirdeçaù | kåñëam iti säkñät tan-nirdeçaç ca vaikuëöhäntaraà vyavacchidya çré-golokam eva pratipädayati | ataeva teñäà tad-darçanät paramänanda-nirvåtatvaà suvismitatvam api yuktam uktam | tasyaiva pürëatvät | tathäpi teñäà puträdi-rüpeëaivodayäc ca |3 tathä tatra kåñëaà yathä dadåçus tathä tat-parikaräëäm anyeñäà darçanänuktes ta eka eva tatra parikarä ity abhivyajyate | tataç ca lélä-dvaye kåñëavat teñäm eva prakäça-bhedaù | yadä ca prakäça-bhedo bhavati tadä tat-tal-lélä-rasa-poñäya teñu prakäçeñu tat-tal-lélä-çaktir eväbhimäna-bhedaà parasparam ananusandhänaà ca präyaù sampädayatéti gamyate | udähariñyate cägre | ataevoktaà na veda sväà gatià bhraman iti | tathä ca satédänéà çré-vraja-väsinäà kathaïcij jätayä tädåçecchayä tebhyas teñäm eva tädåçaà prakäça-viçeñädikaà darçitam iti gamyate | na ca prakäçäntaram asambhävanéyam | parameçvaratvena tat çré-vigraha-parikara-dhäma-lélädénäà yugapad ekaträpy ananta-vidha-vaibhava-prakäça-çélatvät | tad evam ukto’rthaù samaïjasa eva |

|| 10.28 || çré-çukaù || 116 ||

[117]

to the end of the paragraph is mostly omitted in Vå. 3 The second line is not found.

evaà dvärakädénäà tasya nitya-dhämatvaà siddham | atha tatra ke tävad asya parikaräù | ucyate – püryor yädavädayo vane çré-gopädayaç ceti | çré-kåñëasya dvärakädi-nitya-dhämatvena teñäà svataù-siddheù | tad-rüpatve parikaräntaräëäm ayuktatväd açravaëatväc ca | tat-parikaratvenaivärädhanädi-väkyäni darçitäni darçayitavyäni ca | ataevoktaà pädme kärtika-mähätmye çré-kåñëa-satyabhämä-saàväde – ete hi yädaväù sarve mad-gaëä eva bhämini | sarvadä mat-priyä deva mat-tulya-guëa-çälinaù || [PadmaP 6.89.224] eva-kärän na devädayaù | çré-hari-vaàçe’py aniruddhänveñaëe tädåçatvam evoktam akrüreëa – devänäà ca hitärthäya vayaà yätä manuñyatäm [HV 2.121.57]5 iti | çré-mathuräyäà tv avatärävasareëäbhivyaktä api nigüòhatayä kecit tasyäm eva vartamänäù çrüyante | yathä çré-gopälottara-täpanyäm – yaträsau saàsthitaù kåñëas tribhiù çaktyä samähitaù | rämäniruddha-pradyumnai rukmiëyä sahito vibhuù || [GTU 2.36] iti | çré-våndävane (page 63) taiù sadä vihäräç ca | yathä pädma-pätäla-khaëòe çré-yamunäm uddiçya – aho abhägyaà lokasya na pétaà yamunä-jalam | go-vånda-gopikä-saìge yatra kréòati kaàsa-hä || iti | skände ca – vatsair vatsatarébhiç ca sadä kréòati mädhavaù | våndävanäntara-gataù sa-rämo bälakair våtaù || iti | na tu prakaöa-lélä-gatebhya ete bhinnäù, ete hi yädaväù sarve ity anusärät | tathä hi pädma-nirmäëa-khaëòe ca çré-bhagavad-väkyam – nityäà me mathuräà viddhi vanaà våndävanaà tathä | yamunäà gopa-kanyäç ca tathä gopäla-bälakän || mamävatäro nityo’yam atra mä saàçayaà kåthäù || iti | atas tän evoddiçya çrutau ca tatra åkñu – täà väà västüny uçmasi gamadhyai yatra gävo bhüri-çåìgä ayäsaù | aträha tad urugäyasya våñëaù paramaà padam avabhäti bhüri || iti |

ritical edition. The line reads there: devatärthaà vayaà cäpi mänuñatvam upägatäù. 5 The V. edition has kürma-puräëe vyäsa-gétäyäà sad-äcära-prasaìge pativratä-mähätmye. Chatterjee quotes the following verse from Agni Purana – sétayä rädhito vahniç chäyä-sétäm ajéjanat | täà jagräha daça-grévaù sétä vahni-puraà gatä ||

vyäkhyätaà ca – täà täni väà yuvayoù kåñëa-rämayor västüni lélä-sthänäni gamadhyai gantuà präptuà uçmasi kämayämahe | täni kià-viçiñöäni ? yatra yeñu bhüri-çåìgä mahä-çåìgyo gävo vasanti | yathopaniñadi bhüma-väkye dharmi-pareëa bhüma-çabdena mahiñöham evocyate na tu bahutaram iti | yütha-dåñöyaiva vä bhüri-çåìgä bahu-çåìgyo bahu-çubha-lakñaëä iti vä | ayäsaù çubhäù | atra bhümau tal-loka-veda-prasiddhaà çré-golokäkhyaà urugäyasya svayaà bhagavato våñëaù sarva-käma-dugha-caraëäravindasya paramaà prapaïcätétaà padaà sthänaà bhüri bahudhä avabhätéty äha veda iti | yajuùsu -- mädhyandinéyäs tu yä te dhämany uçmasi ity ädau | [yäti dhämany uçmasi iti vä päöhaù] pädmottara-khaëòe tu yat tv iyaà çrutiù parama-vyoma-prastäva udähåtä tat parama-vyoma-golokayor ekatäpatty-apekñayeti mantavyam | go-çabdasya säsnädi-maty eva pracura-prayogeëa jhaöity artha-pratéteù | çré-golokasya brahma-saàhitä-harivaàça-mokñadharmädiñu prasiddhatväc ca | atharvaëi ca çré-gopäla-täpanyäà – janma-jaräbhyäà bhinnaù sthäëur ayam acchedyo’yaà yo’sau saurye tiñöhati yo’sau goñu tiñöhati yo’sau gäù pälayati | yo’sau gopeñu tiñöhati [GTU 2.22] ity ädi | tad evam ubhayeñäm api nitya-pärñadatve siddhe yat tu çasträghäta-kñata-viña-päna-mürcchä-tattva-bubhutsä-saàsära-sära-nistäropadeçäspadatvädikaà çrüyate, tad bhagavata iva nara-lélaupäyikatayä prapaïcitam iti mantavyam | yathä taveyaà viñamä buddhir [BhP 10.54.42] ity ädikaà säkñät çré-rukmiëéà prati çré-baladeva-väkye | yac ca çrémad-uddhavam uddiçya – sa kathaà sevayä tasya kälena jarasaà gataù [BhP 3.2.3] ity uktam | tad api cira-käla-sevä-tätparyakam eva | tatra pravayaso’py äsan yuväno’ tibalaujasaù [BhP 10.45.19] iti virodhät | kvacic ca prakaöa-léläyäù präpaïcika-loka-miçratvät yathärtham eva tad-ädikam | yathä çatadhanva-vadhädau | antaraìgänäà bhagavat-sädhäraëyaà tu yädavän uddiçyoktam – mat-tulya-guëa-çälinaù iti | gopän uddiçya ca gopaiù samäna-guëa-çéla-vayo-viläsa-veçyaiç ca iti | pädma-nirmäëa-khaëòe – gopälä munayaù sarve vaikuëöhänanda-mürtayaù iti | yato yo vaikuëöhaù çré-bhagavän sa ivänanda-mürtayas te tatas tat-parama-bhaktatväd eva munaya ity ucyate | na tu muny-avatäratväd iti jïeyam | naite sureçä åñayo na vaite ity ädikaà çré-baladeva-väkyaà ca bhagavad-ävirbhäva-lakñaëa-gopädénäà keyaà vä kuta äyätä daivé vä näry utäsuré [BhP 10.13.37] ity ädi-präptam anyatvam eva niñedhati, na tu pürveñäà ca tad vidadhäti kalpanä-gauraväd iti jïeyam | [B addition: itthaà satäà brahma-sukhänubhütyä ity ädeù tad bhüri-bhägyam ity ädeç ca | end Vå.] yuktaà caiñäà tat-sädåçyaà -- tasyätma-tantrasya harer adhéçituù (page 64) parasya mäyädhipater mahätmanaù | präyeëa dütä iha vai manoharäç caranti tad-rüpa-guëa-svabhäväù || [BhP 6.3.18] iti çré-yama-väkyänugatatvät |

dåñöaà ca prathame – präviçat puram [BhP 1.11.11] ity ärabhya madhu-bhoja-daçärhärha-kukurändhaka-våñëibhiù ätma-tulya-balair guptäm [BhP 1.11.12] ity ädi | ataeva – gopa-jäti-praticchannä devä gopäla-rüpiëam | éòire kåñëaà rämaà ca naöä iva naöaà nåpaù || [BhP 10.18.11] ity atra sämyam eva sücitam | arthaç ca deväù çré-kåñëävaraëe mad-bhakta-püjäbhyadhikä iti nyäyena tadvad evopäsyä api çrédämädayo gopa-jätyä praticchannä anya-gopa-sämänya-bhävena präyas tädåçäv api tau tad-rüpiëau tathä te’péty arthaù (?) | atra devä ity anena guëa-sämyaà cäbhipretam iti |

[118] tatra yädavädénäà tat-pärñadatvaà yojayati – ahaà yüyam asäv ärya ime ca dvärakaukasaù | sarve 'py evaà yadu-çreñöha vimågyäù sa-caräcaram || [BhP 10.85.23] yüyaà çrémad-änakadundubhy-ädayo vimågyäù paramärtha-rüpatväd anveñaëéyäù | tathänyad api dvärakauko jaìgama-sthävara-sahitaà yat kiïcit tad-anveñyam | ahaà çré-kåñëa iti dåñöäntatvenopanyastam | tataç ca naräkära-brahmaëi svasminn iva tan nitya-parikare sarvatraiva parama-puruñärthatvam iti bhävaù | tasmäd yathä pürvaà sattvaà rajas tamaù ity ädinä sattvädi-guëänäà tad-våtténäà ca brahmaëi traikälika-sparça-sambhavän mäyayaiva tad-adhyäso bhavatä varëitas tathä dåñöir atra tu nakäryeti tätparyam | laukikädhyätma-goñöhéty evam evety äha dvayena – ätmä hy ekaù svayaà-jyotir nityo 'nyo nirguëo guëaiù | ätma-såñöais tat-kåteñu bhüteñu bahudheyate || [BhP 10.85.24] atränugatärthäntaraà ca dåçyate | dvärakäyäm iti prakaraëena labhyate | hi yasmäd eka evätmä bhagavattvam ätma-såñöaiù svarüpäd evollasitair guëaiù svarüpa-çakti-våtti-viçeñaiù kartåbhis tat-kåteñu tasmin svarüpe eva prädurbhäviteñu bhüteñu paramärtha-satyeñu dvärakäntarvarti-vastuñu bahudhä tat-tad-rüpeëa éyate prakäçate | sahasra-näma-bhäñye lokanäthaà mahad-bhütam ity atra ca bhütaà paramärtha-satyam iti vyäkhyätam | tathä tathä ca prakäçaù svarüpa-guëäparityägenaivety äha svayaà jyotiù sva-prakäça eva san, nitya eva san, anyaù prapaïce’bhivyakto’pi tad-vilakñaëa eva san, nirguëaù präkåta-guëa-rahita eva ca sann iti |

[119] atra cärthäntaraà yathä tarhi kathaà bhavata ätyantikaà samam evätra sarvam ity äçaìkya tathäpi mayy asti vaiçiñöyam ity äha –

khaà väyur jyotir äpo bhüs tat-kåteñu yathäçayam | ävis-tiro-'lpa-bhüry eko nänätvaà yäty asäv api || [BhP 10.85.25] sat-kärya-vädäbhyupagamät tasya käraëänanyatväbhyupagamäc ca | yathä khädéni bhütäni tat-kåteñu tat-svarüpeëaiva vikäsiteñu väyv-ädi-ghaöänteñu yathäçayaà väyv-ädy-ävirbhävädy-anurüpam evävirbhävädikaà yänti na tu teñv adhikam | atra yävän väyur gåhyate tävän eva taträkäça-dharmaù çabdo’pi gåhyate | yävaj jyotis tävän eva väyu-dharmaù sparço’péty ädikaà jïeyam | tathä svarüpeëaiva vikäsiteñu dvärakä-vastuñu asau bhagavad-äkhya ätmäpi | tasmäd ahaà tu tat-sarva-mayaù sarvasmät påthak paripürëaç cety asti vaiçiñöyam iti bhävaù | anena dåñöäntena (page 65) matta evollasitä mad-dharmä eva te bhavitum arhanti na tv äkäçe dhüsaratvädivan mayi kevala-madhya-sthä iti ca jïäpitam | atra yathä tatheti vyäkhyänam api çabdena dyotyate |

|| 10.85 || çré-bhagavän çré-vasudevam || 119 ||

[120] ataeväha – tad-darçana-sparçanänupatha-prajalpa- çayyäsanäçana-sayauna-sapiëòa-bandhaù | yeñäà gåhe niraya-vartmani vartatäà vaù svargäpavarga-viramaù svayam äsa viñëuù || [BhP 10.82.20] yeñäà vo yuñmäkaà våñëénäà gåhe viñëuù çré-kåñëäkhyo bhagavän svayam ätmanä svabhävata eva äsa niväsaà cakre na tv anyena hetunety arthaù | kathambhüte’niraya-vartmani nirayaù saàsäras tad-vartma prapaïcaù tato’nyasmin, prapaïcätéta ity arthaù | kédåçänäà vas tasminn eva vartamänänäm | svayaà kathambhütaù svargäpavarga-viramaù svargasyäpavargasya ca viramo yena | yo nija-bhaktebhyas tad-bahirmukhatäkaraà svargaà na dadäti tad-bhakty-udäsénaà kevalaà mokñaà ca na dadäti kintu tän sva-caraëäravinda-tala eva rakñatéty arthaù | yeñäà yuñmäkaà tu gåhe sa evambhüta eväsety äha tad-darçaneti | tasya yuñmat-kartåkaà darçanaà ca anupatho’nugatiç ca prajalpo goñöhé ca, tathä yuñmat-saàvalitä çayyä çayanaà ca äsanaà ca açanaà bhojanaà ca tair viçiñöaiç cäsau sa-yauna-sa-piëòa-bandhaç ceti çäka-pärthivädivan madhya-pada-lopé karma-dhärayaù | tatra våñëibhiù saha yauna-bandho viväha-sambandhaù, sa-piëòa-bandho daihika-sambandhas täbhyäà saha vartamäno’säv iti bahuvréhi-garbhatä |

|| 10.82 || räjänaà çrémad-ugrasenam || 120 ||

[121] kià ca –

saìkhyänaà yädavänäà kaù kariñyati mahätmanäm | yaträyutänäm ayuta- lakñeëäste sadähukaù || [BhP 10.90.42] ähukaù ugrasenaù | yaträsta iti vartamäna-prayogeëa taträpi sadeti nityatä-väcakävyayena teñäà nitya-pärñadatvaà suvyaktam ||

|| 10.90 || çré-çukaù || 121 ||

[122] atas teñäà çré-bhagavat-pärñadatve yogyatäm avyabhicäritvam api dåñöäntena spañöayati -- tatropaviñöaù paramäsane vibhur babhau sva-bhäsä kakubho 'vabhäsayan våto nå-siàhair yadubhir yadüttamo yathoòu-räjo divi tärakä-gaëaiù || [BhP 10.70.18] spañöam | evam eva duryodhanaà prati svayaà viçva-rüpaà darçayatä çré-bhagavatä teñäà yädavädénäà nijävaraëa-rüpatvaà darçitam ity udyama-parvaëi prasiddhiù ||

|| 10.70 || çré-çukaù || 122 ||

[123] yaç caiñäm ekädaça-skandhänte tad-anyathä-bhävaù çrüyate, sa tu çrémad-arjuna-paräjaya-vimoha-paryanto mäyika eva | tathä-vacanaà ca brahma-çäpänivartyatä-khyäpanäyaiva go-brähmaëa-hitävatäriëä bhagavatä vihitam iti jïeyam | dåçyate ca båhad-agni-puräëädau rävaëa-håtäyäù (page 66) sétäyä mäyikatvaà yathä tadvat6 | tathä hi tadäném eväha -- tvaà tu mad-dharmam ästhäya jïäna-niñöha upekñakaù | man-mäyä-racitäm etäà vijïäyopaçamaà vraja || [BhP 11.30.49] tvaà tu däruko jïäna-niñöho madéya-lélä-tattvajïaù, mad-dharmaà mama svabhakta-pratipälayitåtva-rüpaà sva-tulya-parikara-saìgitva-rüpaà ca svabhävam ästhäya viçrabhya etäm adhunä prakäçitäà sarväm eva mauñalädi-léläà mama indra-jälavad racitäà vijïäya upekñako bahir dåñöyä jätaà çokam upekñamäëa upaçamaà citta-kñobhät nivåttià vraja präpnuhi | tu-çabdenänye tävan muhyantu tava tu tathä moho na yukta eveti dhvanitam | atra çré-därukasya svayaà vaikuëöhävatérëatvena siddhatväd etäm ity aträtisannihitärtha-läbhäc cänyathävyäkhyänam eva prathama-pratétya-viñaya iti vivektavyam |

|| 11.30 || çré-bhagavän därukam || 123 ||

[124] tathä ca padya-trayam – räjan parasya tanu-bhåj-jananäpyayehä mäyä-viòambanam avehi yathä naöasya | såñövätmanedam anuviçya vihåtya cänte saàhåtya cätma-mahinoparataù sa äste || [BhP 11.31.11] parasya çré-kåñëasya ye tanu-bhåtaù prayujyamäne mayi täà çuddhäà bhägavatéà tanum [BhP 1.6.29] iti çré-näradokty-anusäreëa tadéyäà tanum eva dhärayantas tat-pärñadä yädavädayas teñäà jananäpyaya-rüpä éhäç ceñöäù kevalaà parasyaiva mäyayä anukaraëam avehi yathä indrajäla-vettä naöaù kaçcij jévata eva märayitveva dagdhveva punaç ca tad-dehaà janayitveva darçayati tasyeva | viçva-sargädi-hetv-acintya-çaktes tasya tädåça-çaktitvaà na ca citram ity äha såñöveti | evaà sati çré-saìkarñaëädau mugdhänäm anyathäbhäna-hetüdäharaëäbhäsaù sutaräm eva mäyika-lélä-varëane praveçito bhavati | skände çré-lakñmaëasyäpy anyädåçatvaà na sampratipannam | näräyaëa-varmaëi ca çeñäd vilakñaëa-çaktitvena nityam evopäsaka-pälakatvena tathaivänumatam iti darçitam | ataeva jaräsandha-väkye tava räma yadi çraddhä [BhP 10.50.18] ity atra çré-svämibhir apétthaà västavärtho vyaïjitaù | acchedya-deho’säv iti svayam eva matvä aparitoñät pakñäntaram äha yad vä mäà jahéti | tad evaà cänena vyäkhyänena lokäbhirämäà sva-tanuà [BhP 11.31.6] ity ädi-padyeñu yogi-jana-çakti-vilakñaëa-bhagavac-chakti-vyaïjakaka-çré-svämi-caraëänäm adagdhvety ädi-pada-cchedädi-maya-vyäkhyä-sauñöhavaà kaimutyätiçayena suñöhv eva sthäpitam | yata eva dåçyate cädyäpy upäsakänäm ity ädikaà ca tad-uktaà susaìgataà bhavati | tat-tat-parikareëaiva särdhaà teñu tat-säkñätkära iti | apräkåta-dehänäà teñäà tan na sambhavatéy ästäm |

[125] çré-kåñëa-pälyatvenaiva na sambhavatéty äha -- martyena yo guru-sutaà yama-loka-nétaà tväà cänayac charaëa-daù paramästra-dagdham | jigye 'ntakäntakam apéçam asäv anéçaù kià svänane svar anayan mågayäà sa-deham || [BhP 11.31.12] yaù çré-kåñëaù yama-lokaà gatam api guru-sutaà guror jätena païcajana-bhakñitena tena martyena dehenaivänayat | na ca brahma-tejaso balavattvaà mantavyam | tväà ca brahmästra-dagdhaà yas tasmäd brahmästräd änayad rakñitavän ity arthaù | kim anyad vaktavyam ? yaç cäntakänäm antakam éçaà çré-rudram api bäëa-saìgräme jitavän | aho yaç ca taà jaräkhyaà mågayum api svaù svargaà vaikuëöha-viçeñaà sa-çaréram eva präpitavän | sa kathaà svänäà yadünäm (page 67) avane éço na bhavati ?

tasmät teñv anyathä-darçanaà na tättvika-lélänugatam | sa-çaréraà tu teñäà sva-loka-gamanam atéva yuktam ity arthaù |

[126] nanu gacchantu te sa-çarérä eva svaà dhäma taträpi svayaà bhagavän viräjata eveti na teñäà tad-viraha-duùkham api | çré-bhagaväàs tu tathä-samarthaç cet tarhi katham anyäàs tädåçän ävirbhävya taiù saha martya-lokänugrahärtham aparam api kiyantaà kälaà martya-loke’pi prakaöo näséd ity atra siddhäntayan teñäà çré-bhagavataç ca sauhärda-bhareëäpi parasparam avyabhicäritvam äha -- tathäpy açeña-sthiti-sambhaväpyayeñv ananya-hetur yad açeña-çakti-dhåk | naicchat praëetuà vapur atra çeñitaà martyena kià sva-stha-gatià pradarçayan || [BhP 11.31.13] yadyapy ukta-prakäreëa açeña-sthiti-sambhaväpyayeñu ananya-hetuù yat yasmät tad-ürdhvam apy ananta-tädåça-çakti-dhåk, tathäpi yädavän antardhäpya nijaà vapur atra çeñitaà praëetuà kiïcit kälaà sthäpayituà naicchat, kintu svam eva lokam anayat | tatra hetuù | tän vinä martyena lokena kià mama prayojanam iti sva-sthänäà tad-dhäma-gatänäà teñäà gatim eva svasyäbhimatatvena prakåñöäà darçayann iti |

|| 11.31 || çré-çukaù || 124-126 ||

[127] atas teñäà çré-bhagavadvad antardhänam eva na tv anyad astéti çré-bhagavad-abhipräya-kathanenäpy äha – mitho yadaiñäà bhavitä vivädo madhv-ämadätämra-vilocanänäm | naiñäà vadhopäya iyän ato 'nyo mayy udyate 'ntardadhate svayaà sma || [BhP 3.3.15] eñäà yadünäà yadä mitho vivädas tadäpy eñäà påthivé-parityäjane vadha-rüpa upäyo na vidyate kim utänyena viväde sa na syäd iti | tarhi teñäà mamäbhilañite påthivé-parityäjane katama upäyo bhavet | tatra punaù parämåçati | ato vadhäd anya eva iyän etävän eva upäyo vartate | ko’sau mayi udyate mamecchayä ete svayam antardadhata iti yaù | smeti niçcaye | yad vä vadhasyopäyo na vidyata ity evaà vyäkhyäya ato vadhopäyäd anya iyän vadhopäya-tulya upäyo vidyate iti vyäkhyeyam | anyat samänam |

|| 3.3 || çrémad uddhavo viduram || 127 ||

[128]

ataeväntarhite bhagavati çrémad-uddhavasya vidur iti vartamäna-pratyaya-nirdeça-väkyena tadäném antarhitasyäpi tad-vargasya iva çré-bhagavataiva saha saàväso vyajyate yathä – durbhago bata loko 'yaà yadavo nitaräm api | ye saàvasanto na vidur harià ménä ivoòupam || [BhP 3.2.8] ayaà mama hådaye sphuran dvärakä-väsé lokaù | ye saàvasantaù saha vasanto’pi na vidur na jänanti | ahaà tu saàväsa-bhägya-héno na jänäméti näçcaryam iti bhävaù | atra tadänéà yadi saàväso näbhaviñyat tadä nävediñur ity evävakñyad iti jïeyam |

[129] nanv adhunäpi na jänantéti kathaà jänäséty äçaìkya hetuà präcéna-nijänubhavam äha – iìgita-jïäù puru-prauòhä ekärämäç ca sätvatäù | sätvatäm åñabhaà sarve bhütäväsam amaàsata || [BhP 3.2.9] yaà sätvatäà sveñäm eva åñabhaà nitya-kula-patitvena vartamänaà svayaà bhagavantam api bhütäväsaà tad-aàça-rüpaà bhütäntaryäminam evämaàsateti | me eko deva (page 68) ity ädau sarva-bhütädhiväsa [ÇvetU 6.18] ity antaryämi-çruteù | uktaà ca våñëénäà para-daivatä [BhP 10.43.27] iti |

|| 3.2 || çrémad-uddhavo çré-viduram || 128-129 ||

[130] yam eva saàväsaà pürvam api prärthayämäsa – nähaà taväìghri-kamalaà kñaëärdham api keçava | tyaktuà samutsahe nätha sva-dhäma naya mäm api || [BhP 11.6.43] sva-dhäma-dvärakäyä eva präpaïcikä-prakaöa-prakäça-viçeñam apéti | yathä yädavän anyän nayasi tathä mäm api nayety arthaù | arthäntare tv api-çabda-vaiyarthyaà syät |

|| 11.6 || çrémän uddhavaù || 130 ||

[131]

pädmottara-khaëòe kärttika-mähätmye ca yädavänäà tadåçatvaà – yathä saumitri-bharatau yathä saìkarñaëädayaù | tathä tenaiva jäyante nija-lokäd yadåcchayä ||

punas tenaiva gacchanti tat-padaà çäçvataà param | na karma-bandhanaà janma vaiñëavänäà ca vidyate || [PadmaP 6.229.57-58] iti | atra nija-lokäd iti tat-padam iti ca räma-kåñëädi-vaikuëöhaà pädmottara-khaëòa-matam | çré-matsyädy-avatäräëäà påthak påthak vaikuëöhävasthites tatra säkñäd uktatvät | tädåçänäà bhagavata iva bhagavad-icchayaiva janmädi-käraëaà coktaà çré-vidureëa – ajasya janmotpatha-näçanäya karmäëy akartur grahaëäya puàsäm nanv anyathä ko 'rhati deha-yogaà paro guëänäm uta karma-tantram || [BhP 3.1.44] iti | ko vänyo’péti öékä ca | tad evaà teñäà çré-kåñëa-nitya-parikaratve siddhe sädhite çré-vasudevädénäà präg-janmani sädhakatvädi-kathanaà ca bhagavata iva bhagavad-icchayaiva loka-saìgrahädy-artham aàçenaivävatärät kvacij-jéväntaräveçät sambhavati | punaç ca svayam avataratsu teñu tad-aàça-praveça-kathä-rétyä tv ekatvena kathanam iti jïeyam | yathä pradyumnasya vyäkhyätam | evaà tåtéye vedäham ity ädi bhagavad-väkye uddhavaà prati vasv-aàçatväpekñayaiva vaso iti sambodhanaà tädåçäàça-paryavasänäspadäàçi-rüpatvena carama-janmatoktiç ca jïeyä | ataeväha -- tvam eva pürva-sarge 'bhüù påçniù sväyambhuve sati | tadäyaà sutapä näma prajäpatir akalmañaù || [BhP 10.3.32] tvaà çré-devaké-devy eva påçnir abhüù na tu påçnis tvam abhüd iti | evaà tadäyam apéti |

|| 10.3 || çré-bhagavän || 131 ||

[132] evam eväha -- vasudevaà hareù sthänaà vadanty änakadundubhim [BhP 9.24.30] iti | sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà yad éyate tatra pumän apävåtaù [BhP 4.3.23] ity ädau prasiddhaà vasudeväkhyaà hareù sthänam atränakadundubhià vadanti munaya iti ||

|| 9.24 || çré-çukaù || 132 ||

[133] tathäträpy evaà vyäkhyeyaà devakyäà deva-rüpiëyäm [BhP 10.3.8] vasudevas tad-rüpiëyäà çuddha-sattva-våtti-rüpäyäm eveti | ataeva viñëu-puräëe täà prati deva-stutau – tvaà parä prakåtiù sükñmä [BhP 5.2.7] ity-ädi bahutaram ||

|| 10.3 || çré-çukaù || 133 ||

[134]

ataeväham iva nityam eva mat-pitå-rüpeëäprakaöa-léläyäà vartamänau yuväm adhunä (page 69) prakaöa-léläm anugatau punar aprakaöa-lélä-praveçaà yadåcchayaiväpsyatha ity äha -- yuväà mäà putra-bhävena brahma-bhävena cäsakåt | cintayantau kåta-snehau yäsyethe mad-gatià paräm || [BhP 10.3.45] brahma-bhävena naräkåti-para-brahma-buddhyä | paräà prakaöa-léläto’nyäà mad-gatià léläm |

[135] yuvayoù präg aàçenävirbhütayor api mad-eka-niñöhäséd ity äha – ajuñöa-grämya-viñayäv anapatyau ca dam-paté | na vavräthe 'pavargaà me mohitau deva-mäyayä || [BhP 10.3.39] mama mäyayä mad-viñaya-sneha-mayyä çaktyety arthaù | vaiñëavéà vyatanon mäyäà putra-sneha-mayéà vibhur [BhP 10.8.47] iti vraja-räjïéà prati ca darçanät | tädåça-sneha-janikayä mama kåpayeti vä | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakäçät | tat-premëaiva hy apavargasya tiraskäraù sarvatra çrüyate, yadyapi mokña-varaëe hetur astéty äha ajuñöeti | viñayäveçäbhäväd vairägyotpatter iti bhävaù ||

|| 10.3 || çré-bhagavän pitarau || 134-135 ||

[136]

atha çré-gopädénäm api tan-nitya-parikaratvam | jayati jananiväsa ity ädäv eva vyaktam | ataeväha – tasmän mac-charaëaà goñöhaà man-näthaà mat-parigraham | gopäye svätma-yogena so 'yaà me vrata ähitaù || [BhP 10.25.18]

spañöam || 10.25 || çré-bhagavän || 136 ||

[137]

tathä – tata ärabhya nandasya vrajaù sarva-samåddhimän | harer niväsätma-guëai ramäkréòam abhün nåpa || [BhP 10.5.18]

harer niväsa-bhüto ya ätmä tasya ye guëäs tair eva sarva-samåddhimän, nitya-yoge matvarthéyena nityam eva sarva-samåddhi-yuktaù | çré-nandasya vrajaù tatas taà çré-kåñëa-prädurbhävaà ärabhya tu ramäkréòäà -- cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña- lakñävåteñu surabhir abhipälayantam | lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam ity atra prasiddhyä | ramäëäà mahä-lakñméëäà çré-vrajadevénäm api säkñäd vihäräspadaà babhüva | hari-niväsätmani tatra çré-kåñëo yävan nigüòhatayä viharati sma tävat tä api tathaiva viharanti sma | vyaktatayä tu tä api vyaktatayety arthaù |

|| 10.5 || çré-çukaù || 137 ||

[138] etad eva prapaïcayati ñaòbhiù -- aho bhägyam aho bhägyaà nanda-gopa-vrajaukasäm | yan-mitraà paramänandaà pürëaà brahma sanätanam || [BhP 10.14.32] bhägyam anirvacanéyä käpi çré-kåñëasya kåpä | tasya punar-ukty-ädareëa sarvathaiväparicchedyatvam uktam | pürëa-paramänanda-brahmatvenaiva sanätanatve siddhe yat punas tad-upädänaà tan-mitra-padasyaiva viçeñaëatvena labhyam | athavä vidheyasya viçeña-pratipatty-artham anüdyaà viçiñyate | yathä manoramaà suvarëam idaà kuëòalaà jätam iti kuëòalasyaiva manoramatvaà sädhyam | tasmäd aträpy anüdyasya çré-kåñëäkhyasya para-brahmaëaù paramänanda-pürëatva-lakñaëaà viçeñaëa-dvayaà vidheyäyä mitratäyä eva tat-tad-bhävaà sädhayatéti tad-ekärtha-pravåttaà sanätanatvaà tasyäs tad-bhävaà sädhayet | kià cätra mitram iti käla-viçeñayoga-nirdeçäbhävät käla-sämänyam eva bhajate | tataç ca tasya mitratä-lakñaëasya vidheyasya käla-trayävasthitatvam eva spañöam | käläntaräsaàjananaà tu kañöam | atra cottarayor arthayoù çré-kåñëasya sanätanatve çabda-labdhe sati tadéya-maitrématäà parikaräëäm api sanätanatvaà näsambhavam api çré-rukmiëé-prabhåténäm tathä darçanät | (page 70)

[139] aho astu tävad eñäà nityam eva çré-kåñëa-maitré-paramänandam anubhavatäà bhävyaà, samprati asmäkam api tat kim api jätam ity äha – eñäà tu bhägya-mahimäcyuta tävad ästäm ekädaçaiva hi vayaà bata bhüri-bhägäù | etad dhåñéka-cañakair asakåt pibämaù çarvädayo’ìghry-udaja-madhv-amåtäsavaà te || [BhP 10.14.33]

ekä akhaëòitä nityeti yävat | sä bhägya-mahimä bhägya-mähätmyam eñäà tävad ästäà samprati çarvädayo daça-dik-päla-devä eva vayaà bhüri-bhägäù | parama-bhaktatvät teñu mukhyatväc ca çarvädaya ity uktam | bhüri-bhägatvam eva darçayati håñéka-cañakaiç cakñur-ädi-lakñaëa-päna-pätraiù kåtvä vayam apy etat säkñäd eva yathä syät tathä te tava aìghry-udaja-madhv-amåtäsavam asakåt punaù punar ihägatya pibäma iti | caraëa-saundaryädikam evätimanoharatvät madhv-äditayä tridhäpi rüpitaà samähära-dvandvena | etad iti cäsyaiva vä viçeñaëasya | atra tuñyatu durjanaù iti nyäyena çré-vraja-väsinäà präkåta-dehitva-mate’pi teñäà karaëair devatä-kartåka-bhogo na yujyeta tasya ca nityatvät [Vs 2.4.17] ity atra çré-çaìkaräcäryeëa ca karaëa-pakñasyaiva hi devatä na bhoktå-pakñasya ity ätmanaù eva bhoktåtva-nirdhäraëät |

[140] ataù pürvam api tad astu me nätha sa bhüri-bhägaù [BhP 10.14.30] ity ädi yat prärthitaà tad etad evety äha -- tad bhüri-bhägyam iha janma kim apy aöavyäà yad gokule’pi katamäìghri-rajo’bhiñekam | yaj jévitaà tu nikhilaà bhagavän mukundas tv adyäpi yat-pada-rajaù çruti-mågyam eva || [BhP 10.14.34] anena çré-gokula-janma-läbhäd eva tava päda-niñevä-lakñaëo yäcito bhüri-bhägaù sadaiva setsyatéti sücitam | [Sarva-saàvädiné: taträvatérëaù çré-bhagavän tatra iha çré-mathurä-maëòale | taträpi aöavyäà çré-våndävane taträpi çré-gokule | kathambhütaà janma ? gokula-väsinäà madhye api katamasya yasya kasyäpi aìghr-rajasäbhiñeko yasmin tat | End SS.]

[141] tasmät teñäà bhäga-dheyaà kià varëanéyam | aho yeñäà bhaktyä bhavän api nitya-måëitäm äpanno yeñu ruddha eväste ity äha -- eñäà ghoña-niväsinäm uta bhavän kià deva räteti naç ceto viçva-phalät phalaà tvad-aparaà kuträpy ayan muhyati | sad-veñäd api pütanäpi sakulä tväm eva deväpitä yad dhämärtha-suhåt-priyätma-tanaya-präëäçayäs tvat-kåte || [BhP 10.14.35] satäà çuddha-cittänäà dhätry-ädi-janänäm iva veñät | [Vå. adds – lebhe gatià dhätry-ucitäm [BhP 3.2.23] iti tåtéyokteù [end Vr.] | tasmäd anädi-kalpa-paramparä-gatatväd avatärata evaivaà präptatvena tair ekair eva bhakti-ruddhatvät sanätanaà mitram ity evaà sädhüktam | tataç ca tad-bhüri-bhägyam ity ädikam api sädhv eva prärthitam iti bhävaù |

[Sarva-saàvädiné: ity atra rätä dätä tva tvattaù | ayat itas tato gacchat | End SS.]

[142] nanv eñäà manuñyäntaravat rägädikaà dåçyate | kathaà tarhi svayaà bhagavato nitya-parikaratvaà tatra kaimutyam äha -- tävad rägädayaù stenäù tävat kärägåhaà gåham | tävan moho’ìghri-nigaòo yävat kåñëa na te janäù || [BhP 10.14.36] stenäù puruña-sära-haräù | anyeñäà präkåta-janänäm api tävad eva rägädayaç caurädayo bhavanti yävat te janäs te tava na bhavanti sarvato-bhävena tvayy ätmänaà na samarpayanti | samarpite cätmani teñäà rägädayo’pi tvan-niñöhä eveti rägädénäà präkåtatväbhävän na cauräditvaà pratyuta paramänanda-rüpatvam (page 71) evety arthaù | tathaiva prärthitaà çré-prahlädena – yä prétir avivekänäà viñayeñv anapäyiné | tväm anusmarataù sä me hådayän näpasarpatu || [ViP 1.20.19] iti | ato yadi sädhakänäm evaà värtä tadä kià vaktavyaà, nityam eva tädåça-priyatvena satäà çré-gokula-väsinäm evam iti | ittham evoktam – iti nandädayo gopäù kåñëa-räma-kathäà mudä | kurvanto ramamäëäç ca nävindan bhava-vedanäm || [BhP 10.11.58] iti | bhavanty asminn iti bhavaù prapaïcaù | yadyapi prapaïca-janeñv abhivyaktäs te tathäpi tat-sambandhiné yä vedanä viñaya-duùkhädi-jïänaà täà nävindann ity arthaù | vedanä jïäna-péòayoù iti koñajïäù |

[143]

tarhi kathaà gokule prapaïcavad bhänaà lokänäà bhavati taträha – prapaïcaà niñprapaïco’pi viòambayasi bhütale | prapanna-janatänanda- sandohaà prathituà prabho || [BhP 10.14.37] prapaïcäd atéto’pi tvaà bhütale sthitaà prapaïcaà viòambayasi (janmädi-lélayä mamäyaà pitä mameyaà mätä ity ädi bhäva-liìgataù) svayam anena prastutena gokula-rüpeëänukaroñi | vastutas tu çré-gokula-rüpam idaà tava svarüpaà prapaïcavad eva bhäti na tu prapaïca-rüpam eveti tätparyam | tadvac ca bhänaà kim arthaà taträha prapanneti | etädåça-laukikäkära-lélayaiva hi prapanna-jana-våndasya paramänando bhavatéty etad artham | tasmät sädhüktam aho bhägyam ity ädi |

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam || 138-143 ||

[144]

ataeväha – täsäm avirataà kåñëe kurvaténäà sutekñaëam | na punaù kalpate räjan saàsäro’jïäna-sambhavaù || [BhP 10.6.40] täsäà çré-gopa-pura-stréëäà saàsäraù saàsäritvaà präpaïcikatvaà na punaù kalpyate na tu ghaöate, kintu apräpaïcikatvam eva ghaöata ity arthaù | yato’säv ajïäna-sambhavaù | täsäà tu kathambhütänäà ? ajïäna-tamaù-süryasya jïänasyopari-viräjamäno yaù premä tasyäpy upari vartamänaà yat sutekñaëaà putra-bhävo vätsalyäbhidhaù premä tad eva taträpy avirataà nityam anädita eva çré-kåñëe kurvaténäm iti || [Vr. here adds: iti sthite tan-näma-siddha-çré-kåñëa-näma-viçeñäìkita-viditänäà çré-kåñëena sahäntaraìgatayä tan-mahä-yoga-péöha-dhyeyänäà tadvad anyäsv api léläsu tädåçatayä darçayitavyänäà täsäà çré-kåñëa-preyasénäà tu kià vaktavyam | Vå. section ends.]

|| 10.6 || çré-çukaù || 144 ||

[145] yasmäd evaà çré-gopädénäà tadéya-nitya-parikaratvaà (page 72) tasmäd etat prakaraëatva-siddha-dehänäà sädhaka-caréëäà käsäàcid apekñayä | yad vä etad abhipräyaà tac ca antar-gåha-gatä [BhP 10.29.9] ity ädikaà, na caivaà vismayaù käryaù [BhP 10.29.16] ity ädy-antam | [Sarva-saàvädiné: -- antar-gåha-gatäù käçcid gopyo 'labdha-vinirgamäù | kåñëaà tad-bhävanäyuktä dadhyur mélita-locanäù || duùsaha-preñöha-viraha-tévratäpa-dhutäçubhäù | dhyänapräptäcyutäçleña-nirvåtyä kñéëamaìgaläù || tam eva paramätmänaà jära-buddhyäpi saìgatäù | jahur guëamayaà dehaà sadyaù prakñéëa-bandhanäù || räjoväca -- kåñëaà viduù paraà käntaà na tu brahmatayä mune | guëa-pravähoparamas täsäà guëa-dhiyäà katham || çré-çuka uväca -- uktaà purastäd etat te caidyaù siddhià yathä gataù | dviñann api håñékeçaà kim utädhokñaja-priyäù || nèëäà niùçreyasärthäya vyaktir bhagavato nåpa | avyayasyäprameyasya nirguëasya guëätmanaù || kämaà krodhaà bhayaà sneham aikyaà sauhådam eva ca | nityaà harau vidadhato yänti tan-mayatäà hi te ||

na caivaà vismayaù käryo bhavatä bhagavaty aje | yogeçvareçvare kåñëe yata etad vimucyate || [BhP 10.29.9-16] End SS addition.] [Vr. replaces above paragraph with the following: tad evam eva täsäà çré-kåñëavad änanda-vigrahäëäà tair eva vigrahaiù çré-kåñëa-saìgaù proktaù | uktaà ca täsäà vigraha-mähätmyaà taträtiçuçubhe täbhir bhagavän devaké-sutaù [BhP 10.33.6] ity ädibhiù | çrémad-uddhavena ca tän namasyatä prathamaà etäù paraà tanu-bhåtaù [BhP 10.47.58] ity anena täsäm eva parama-tanu-bhåtatvaà pradarçya madhye kvemäù striyaù [BhP 10.47.59] ity anena paramatam anüdya tat khaëòayatä näyaà çriyo’ìga [BhP 10.47.60] ity anena lakñméto’pi vilakñaëaà täsu tat-preyasé-rüpatvaà pradarçya parama-nityatvaà sthäpayitvä tatra ca yaù prasäda udagät ity anena tat-prasädasya sadäntarbhüya sthäyitvaà sücayitvä punaù äsäm aho caraëa [BhP 10.47.61] ity ädinä svéya-parama-puruñärtha-caraëa-reëutvaà darçitam | yatra bhejur mukunda-padavéà çrutibhir vimågyäm [BhP 10.47.61] ity anena yad eva puruñärthatayä sthäpitam | yatra våndävane ity ädinä våndävanasya ca tädåçatvaà sthäpitam | tad etad vyatirekeëa draòhayitum anyäsäm ägantukänäm asiddha-dehänäà vigraha-tyägenaiva tat-saìga-präptir ity äha antar-gåha-gatä [BhP 10.29.9] ity ädikena, na caivaà vismayaù käryaù [BhP 10.29.16] ity ädy-antena | antar-gåha-gatäù çuçrüñantyaù patén käçcit ity atroktä ity arthaù | viçeña-vyäkhyä ca krama-sandarbhe darçayiñyate | Vå. section ends.] atra antar iti sphuöam eva | açubhaà [BhP 10.29.10] çré-kåñëa-präptäv antaräya-rüpaà guru-bhayädikam | maìgalaà çré-kåñëa-präptau sädhanaà sakhyädi-sähäyya-cintanam | na karma-bandhanaà janma vaiñëavänäà ca vidyate [PadmaP 6.229.58] iti hy uktam eva | dåçyate cänyaträpi tad-asambhava-sthale tac-chabda-prayogaù vatsyaty urasi me bhütir bhavat-päda-hatäàhasaù [BhP 10.89.11] ity ädau | tatra yathä çré-bhagavad-väkya-yäthärthyäyärthäntaram anusandheyaà tadvad ihäpéti | paramätmänam [BhP 10.29.11] iti brahma-stambänta-nirdiñöa-siddhänta-rétyä çré-kåñëasya svabhävata eva parama-premäspadatvaà darçitam | jära iti yä buddhis tayäpi tan-mätreëäpi saìgatäù na tu säkñäd eva jära-rüpeëa präptir iti | tad-bhäva-puraskäreëa bhajanasya präbalyaà vyaïjitam | jära-çabdena nirdeçät loka-dharma-maryädätikramaà darçayitvä tathävidha-bhävasyätinirargalatvaà darçitam | bandhanaà çré-kåñëa-präpti-virodhi-guru-jana-madhya-väsädi-rüpam | atra guëa-mayaà dehaà jahur ity atra räjïaù sandehaù kåñëaà vidur [BhP 10.29.12] iti | he mune, täù çré-kåñëaà paraà kevalaà käntaà nigüòha-vallabhaà vidur na tu brahmeti | tarhi kathaà täsäà guëa-pravähasyoparamaù sambhavati ? yasya brahma-bhävanä syät tatra tasya nirguëasyaivodayäd bhavet präcéna-mäyika-guëa-pravähoparamaù | täsu tu käntatayaiva bhävayantéñu präkåta-guëätéta-guëasyaiva tasyodayät präkåta-guëäbhäve’pi tad-guëänubandha-guëatvät parama-puruñärthänugatänäà teñäà guëänäà katham uparama ity arthaù | yad vä täsäà guëa-pravähaù katham uparamaù päramarthiko na bhavati, yena tato muktià kathayaséti bhävaù | brahmatayä vedanä-vailakñaëyaà pratipädayati guëa-dhiyäà brahma-niñöhäyä api tyäjake tasya parama-saundaryädi-guëe dhéç ceto yäsäm | tatrottara-muktim iti | puraïjaneti-häsädivad durühatvät svayam uktasya vyäkhyänam idam | evaà hi dåñöänta-balena labhyate | yathä caidya-çabdenätra käruño’pi gåhétaù tau ca jaya-vijayau tayoç ca –

dehendriyäsu-hénänäà vaikuëöha-pura-väsinäm | deha-sambandha-sambaddham etad äkhyätum arhasi || [BhP 7.13.34] iti çré-yudhiñöhira-praçna-dåçä tv apräkåta-vigrahatvenänaçvara-vigrahayor eva satoù -- bhagavän anugäv äha yätaà mä bhaiñöam astu çam | brahma-tejaù samartho 'pi hantuà necche mataà tu me || [BhP 3.16.29] iti bhagavad-ukty-anusäreëa | itthaà jaya-vijayau sanakädi-çäpa-vyäjena kevalaà bhagavato lélärthaà saàsåtäv avatérya iti pädmottara-khaëòa-gadyänusäreëa ca sva-bhakta-cittäkarña-vinodäya yuddhädi-kréòä-nimittatayä tasya durghaöa-ghaöanä-käriëyecchayä eva vära-trayaà svéyasya aëimädi-siddhi-maya-parama-jyotir-dehasya guëamaya-pärthiva-dehäntara-praveçaù | ataeva saptame kåñëa-cakra-hatäàhasau [BhP 7.1.45] ity atra öékä ca – kåñëa-cakreëa (page 73) hatam aàho yayos tau | tayoù päpam eva hataà na tu tau ity eñä | tathä tad-artham eva çré-kåñëecchayaiväträpi täsäm apräkåta-vigrahäëäm eva tad-abhisära-pratirodha-samaye – näsüyan khalu kåñëäya mohitäs tasya mäyayä | manyamänäù svapärçvasthän svän svän därän vrajaukasaù || [BhP 10.33.37] itivat | tätkälika-kalpito yo guëamayo dehas tatra praveçaù | imam eväpekñya därñöäntike’py uktam jahur guëamayaà deham [BhP 10.29.11] iti, viçeñaëa-vaiyarthyän na tu svam ity arthaù | tatra ca yathä tayoù saha dveñäbhäsas tasyäpy anusmaraëasya (sad-veñasyäpy anusmaraëasya) prabhävena tädåçopädhi-parityägät tato’ntardhäya bhagavat-präptis tathä sutaräm eva saprétes tasya prabhävena tat-präptiù | atra ca bhakta-cittäkarñaëam evaà sambhavati – aho tädåço’sau çré-kåñëe madhurimä yena täù sva-säkñätkäräya präëän api tyäjyante smeti | nèëäm [BhP 10.29.14] iti sämänyato jévänäm eva niùçreyasäya vyaktau satyäà bhaktänäà tu sutaräm evety äyätam | anyathä tasya vyaktir eva na sambhaved ity äha | avyayasyeti | nirguëasya präkåta-guëa-rahitasya guëätmanaù | tatra ye caiçvaryädayo guëäs te ätmanaù svarüpäëy eva yasya tasya | tarhy etädåça-lélayä kathaà nèëäà niùçreyasaà bhavati | ucyate | etad-bodhanena bhavatéty äha kämam [BhP 10.29.15] iti | atra tan-mayatä-çabdena tat-pracuratocyate | tatra käma-snehädiñu tad-anuraktätmateti paryavasänaà strémayo jälma itivat | krodha-bhayaikyeñu te präyas tat-pralénateti dugdha-mayaà jalam itivat | ekasyaiva çabdasya viçeñaëa-vaçäd artha-bhedaç ca yujyate syäc caikasya brahma çabdavad [Vs. 2.3.4] iti nyäyena | krodha-bhayayor atra paöhanam anyeñu kaimutyäpädanäyaiva na tu tad-upadeça-vivakñayä | na ca çré-gopikädénäà ye kämädayo bhäväs tad-

anusaraëenänye kåtärthä bhavantéti citram ity äha | na ceti | kià vaktavyam ekeñäà vimuktir jagato’pi sambhavatéty äha yata iti | [Vå. adds: eke tu prakaöa-léläyäm ärädhana-päkäd ägantukasya evaitä na tu nitya-siddhavat sac-cid-änanda-dehaà präptäù | tato na doña iti varëayanti | [end Vå. addition.]

|| 10.29 || çré-çukaù || 145 ||

[146-150] atha pürvavad ihäpi çré-vrajeçvarädénäà präcéna-janmädikaà vyäkhyeyam | tathä hi – trayyä copaniñadbhiç ca säìkhya-yogaiç ca sätvataiù | upagéyamäna-mähätmyaà harià sämanyatätmajam || [BhP 10.8.45] ity etat, nemaà viriïco na bhavaù [BhP 10.9.20] iti vakñyamäëänusäri-mahä-mähätmyaà çrutvä vismita-manäù çré-räjoväca – nandaù kim akarod brahman çreya evaà mahodayam | yaçodä ca mahä-bhägä papau yasyäù stanaà hariù || pitarau nänvavindetäà kåñëodärärbhakehitam | gäyanty adyäpi kavayo yal loka-çamaläpaham || [BhP 10.8.46-7] yayoù prasanno’vatérëas tau pitaräv api | tad evaà praçnam avadhärya çré-çuka uväca – droëo vasünäà pravaro dharayä bhäryayä saha | kariñyamäëa ädeçän brahmaëas tam uväca ha || [BhP 10.8.48] ädeçän go-pälanädi-lakñaëän | kim uväca tad äha -- jätayor nau mahädeve bhuvi viçveçvare harau | bhaktiù syät paramä loke yayäïjo durgatià taret || [BhP 10.8.49] (page 74) spañöam | tataç ca -- astv ity uktaù sa eveha vraje droëo mahä-yaçäù | jajïe nanda iti khyäto yaçodä sä dharäbhavat || tato bhaktir bhagavati putré-bhüte janärdane | dampatyor nitaräm äséd gopa-gopéñu bhärata || [BhP 10.8.50-51] anyeñäà yaù putro näsét tasmiàs tu tayoù putratäà präpta iti cvi-pratyayärthaù | bhakti-viçeña-mätreëaivodaya-viçeña-niyamät | vätsalyäbhidha-prema-viçeñeëaiva çré-kåñëaù putratayodeti, na tu sva-dehädäv ävirbhävena, hiraëyakaçipu-sabhä-stambhe çré-nåsiàhasya brahmaëi çré-varähasya ca pitåtväprayogät | na ca garbha-praveçena parékñid-rakñaëärthaà tat-praviñöasyäpi tasyottarä-mätåtväçravaëät | tädåça-premä tu

çuddhaù samudriktaç ca çré-vrajeçvarayor eva | ataeva garbha-praveçädikaà vinäpi tayoù putratayä tasya prasiddhiù | yathä nandas tv ätmaja utpanna [BhP 10.5.1] ity ädau, tathopäsanä ca yathä – sakala-loka-maìgalo nanda-gopa-tanayaù ity ädau | na tv evaà stambhädeù | kià ca – çrémad änakadundubhi-prabhåtiñv ävirbhävo’pi na präkåtavat tadéya-carama-dhätv-ädau praveçaù | kià tarhi, sac-cid-änanda-vigrahasya tasya tan-manasy äveça eva | tad uktam -- tato jagan-maìgalam acyutäàçaà samähitaà çüra-sutena devé | dadhära sarvätmakam ätma-bhütaà käñöhä yathänanda-karaà manastaù || [BhP 10.2.18] iti | tataù çré-närada-prahläda-dhruvädiñu darçanät sarva-sammatatvät tädåça-prema-viñayatvena säkñät çré-bhagavad-ävirbhävävyavahita-pürva-pracura-kälaà vyäpya santatas tad-äveçaù çré-vrajeçvarayor apy avaçyam eva kalpyate | brahma-vara-prärthanayäpi tad eva labhyata iti samäna eva panthäù | vätsalyaà tv aträdhikaà, yena vinä tasya putra-bhävo na sambhavatéty atraiva putratäà manyämaha iti putrébhüta ity asya bhävaù | idaà prakaöäyäm eva léläyäà samähitam, aprakaöäyäà tu tayor nitya-siddhatve eva purato’vadhärayiñyamäëe lakñmé-viñëor anäditayä ädi-rasa-siddha-dämpatyavat çré-vrajeçvarayos tasya cänädito vatsala-rasa-siddha-pitå-putra-bhävo vidyata eva | ataù putra-bhüta iti ca kvacit päöhaù | [Vå. adds here: präg ayaà vasudevasya kvacij jätas tavätmajaù [BhP 10.8.14] ity atra satya-vacasaù çré-gargasyäpy ayam abhipräyaù | çré-devakyäà upasaàhara viçvätmann ado rüpam alaukikam [BhP 10.3.30] iti prärthitavatyäà çré-bhagavän çré-devaké-manasi sphurita-caraà samprati bahiç cävirbhütaà caturbhujatvam antarbhävya çré-vrajeçvaré-manasi sphuritaà dvibhujatvaà taträvirbhävitavän | tasyäs tvarayä manasi sphürti-bhedaç ca tathä tathävirbhäva-bhedäd gamyate | phalena phala-käraëam anuméyate iti | End Vå. addition.] ataeva – na hy asyästi priyaù kaçcid [BhP 10.46.37] ity ädi prakaraëe, -- yuvayor eva naiväyam ätmajo bhagavän hariù | sarveñäm ätmajo hy ätmä pitä mätä sa éçvaraù || [BhP 10.46.42] ity etat çré-vrajeçvarau prati çrémad-uddhava-väkyaà tad-audäsénya-prakaöanenäpäta-säntvana-mätra-tätparyaka-bähyärtham api västavam arthaà tv evaà vahati | pürvokta-prakäreëäyaà priyäpriyädi-mätäpiträdi-(page 75)-rahito’pi bhagavän hariù yaù so’yaà kåñëa-rüpatvena viçeñäkäraù san yuvayor evätmajo naiva sarveñäm | sa eveçvara-rüpatvena sämänyäkäras tu sarveñäm ätmajädi-sarva-rüpaù syät | kintu paratra mäyämayatvät näsmäkam ädaraù | pürvatra tu mumukñu-mukta-bhakta-çläghya-premamayatväd atyädara iti bhävaù | tathoktaà präg eva -- tayor itthaà bhagavati kåñëe nanda-yaçodayoù | vékñyänurägaà paramaà nandam ähoddhavo mudä ||

yuväà çläghyatamau nünaà dehinäm iha mäna-da | näräyaëe 'khila-gurau yat kåtä matir édåçé || [BhP 10.46.29-30] iti | tathä -- sa pitä sä ca janané yau puñëétäà sva-putra-vat | çiçün bandhubhir utsåñöän akalpaiù poña-rakñaëe || [BhP 10.45.22] iti çré-vrajeçvaraà prati çré-kåñëa-rämäbhyäà säntvanaà ca | çré-rämasyaiva para-putram apekñyeti jïeyam | yathoktaà tatraiva tena – yäta yüyaà vrajaà täta vayaà ca sneha-duùkhitän | jïätén vo drañöum eñyämo vidhäya suhådäà sukham || [BhP 10.45.23] iti | drañöum eñyämaù | mama taträgamanasya bhavad-darçanam eva puruñärtha ity anena yuñmän apaçyanta eva sthäsyäma ity arthaù | [Vå. addition: yad vä tathäpi bhüman mahimä-guëasya te viboddhum arhati [BhP 10.14.6] ity atra viboddhuà bodha-gocaré-bhavitum itivad drañöuà darçana-gocaré-bhavitum ity arthaù | tatra hetuù – jïätén iti | End Vå. addition.] tasmäd anayor eva mukhyaà putratvaà çré-kåñëe viräjate iti siddham | prakåtam anusarämaù | gopa-gopénäm api tasmin premäséd eva | dampatyos tayos tu täsv api nitaräm äséd iti | upasaàharati -- kåñëo brahmaëa ädeçaà satyaà kartuà vraje vibhuù | saha-rämo vasaàç cakre teñäà prétià sva-lélayä || [BhP 10.8.52] sveñu bhakta-jana-viçeñeñu yä lélä tad-bhakti-viçeña-vaça-lélä-viçeñas tayaiva teñäà sarveñäm api prétià cakre | dväv api tau prati tena vara-dänäd iti bhävaù | yadyapy evaà tathäpi brahmaëa ädeçaà satyaà kartå mahad-äçér anyathä na syäd iti darçayitum apéty arthaù | yad vä sva-lélayä teñäà prétià kartuà vraje vasan brahmaëa ädeçaà satyaà cakre | tad anuñaìgataù svayam ädåtya sarvaträvyabhicäriëaà cakäreti |

|| 10.8 || çré-çukaù || 146-150 ||

[151-152] tad etat käraëaà tad-äbhäsam eva manyamänas tayor brahmädibhyo’pi saubhägyätiçayasya khyäpanärtham anantaram eva ekadä gåha-däséñu [BhP 10.9.1] ity ädy-adhyäyam ärabdhavän | tatraiva ca säkñäc chré-bhagavad-bandhana-rüpa-mahä-vaçékaraëa-käraëa-vätsalyam api viditaà, tena brahmaëo’pi çiva-lakñmébhyäm api durlabhaà bhagavat-prasäda-bharam äha --

nemaà viriïco na bhavo na çrér apy aìga-saàçrayä | prasädaà lebhire gopé yat tat präpa vimuktidät || [BhP 10.9.20] sa ädidevo jagatäà puro gurur [BhP 2.9.5] ity ukteù viriïcis tävad bhaktädi-guruù | (page 76) sa ca bhavas tu vaiñëavänäà yathä çambhuù [BhP 12.13.16] ity ädi-darçanät tato’py utkarñavän | sä ca çrés tu tayor api bhagavad-bhakti-çikñä-nidarçana-prathama-rüpatvät paramotkarñavaté | tad evam uttarottara-vinyäsena yathottara-mahimänaà sücayitvä çrés tu na kevalaà bhakti-mätreëa tädåçy eva | kià tarhi parama-sakhyena tato’py anirvacanéya-mähätmyety äha | aìga-saàçrayeti | evaàbhütäpi sä ca prasädaà lebhire eva | kasmät ? vimuktidät – astv evam aìga bhajatäà bhagavän mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam | [BhP 5.6.18] ity ukta-rétyä präyo vimuktim eva dadäti na tu tathäbhütaà prasädaà, tasmät çré-bhagavata eva kintu gopé çré-gopeçvaré yat tad anirvacanéyaà prasäda-çabdenäpi vaktuà çaìkanéyaà, tasmät präpa, tad-rüpa-prasädaà viriïciç ca bhavaç ca çréç ca na lebhire na lebhire ne lebhire ity arthaù | lebhire ity asya pratyekaà naï-trayeëänvayaù | naïas trir-ävåttiç ca niñedhasyätiçayärthä | pürvottarädhyäya-dvaye çr-bädaräyaëer vivakñitam idam | droëa-dharayos tävat sädhäraëa-devatätvaà cet tarhi tayoù çré-çivädi-durlabha-caraëäravinda-sphürti-leçasya çré-kåñëasya tathä präptau svataù sambhävanä nästi | na ca tayos tädåça-gäòha-bhajanädikaà kutracid varëyate | anyathä tad eväham äkhyäsyam | na ca täbhyäà yad édåçaà phalaà labdhaà tad brahmaëi pürvaà prärthitaà, kintu durgati-taraëa-hetutvenottama-bhakti-mätram | na ca brahmäpi çré-kåñëasya mahä-bhaktair api durlabha-putratvädikaà viçiñya täbhyäà varaà dattavän | na ca nemaà viriïciù ity ädinocyamäna-tädåça-prasädäpti-rähityasya brahmaëo varas tädåça-phala-däne bhavati samarthaù | vakñyate ca tat-prasädäpti-rähityätiçayaù | tad bhüri-bhägyam iha janma kim apy aöavyäà yad gokule’pi katamäìghri-rajo’bhiñekam [BhP 10.14.34] ity ädinä | tasmät tayos tädåça-mahodaye käraëaà nästi kintu niñkäraëatvena tayor nityäm eva tädåçéà sthitià vijïäya mayä çré-bhagaval-lélayaiva [Vå. adds: sva-bhakti-viçeña-pracära-käraëaka-çré-bhagavad-icchayaiva end addition.] droëa-dharä-rüpeëäàçenaivävatérëayor aikya-vivakñayä yathä kathaïcit käraëäbhäsa evopanyasta iti | kià ca çrémad-bhägavate’smin çré-bhagavat-premaiva sarva-puruñärtha-çiromaëitvenodghuñyate | tasya ca paramäçraya-rüpaà çré-gokulam eva | taträpi çré-vrajeçvarau | tatas tat paramäçraya-nityatve siddha eva tädåça-grantha-prayatnaù sakalaù syät | yata eva çré-brahmädibhis tatra yat kiïcij janma prärthyate iti | tasmät sväbhäviky eva tayos tädåçé sthitir iti pratipädayaàs tat-sambandhenaiva bhajatäà sukhäpo nänyeñäm ity äha -- näyaà sukhäpo bhagavän dehinäà gopikä-sutaù | jïäninäà cätma-bhütänäà yathä bhaktimatäm iha || [BhP 10.9.21] sukhenäpyata iti sukhäpaù | ayaà çré-gopikä-sutaù bhagavän dehinäà dehäbhimäninäà tapa-ädinä na sukhäpaù na sulabhaù kintu tair aticireëaiva tena çuddhe’ntaùkaraëe kathaïcid (page 77) bhaktävalokana-leçena jäta-sad-buddhibhis

tad eva tapa-ädikaà tasminn arpayadbhiù kathaïcid eväsau labhyate | tathä ätma-bhütänäm ävirbhütädvaita-våtténäà nivåtta-dehäbhimänänäà jïäninäm api tädåçena jïänena na sukhäpaù kintu pürveëaiva karaëena jäta-tad-äsattibhis tena jïänena yad brahma sphurati tad eväyam iti cintayadbhis taiù kathaïcid eväsau labhyate | tataç ca dvayor api tayoù sädhanayor hénatvät tal-läbhaç ca na säkñät kintu kenacid aàçena vyaïjitam te präpnuvanti mäm eva sarva-bhüta-hite ratäù [Gétä 12.4], kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm [Gétä 12.5] iti çré-bhagavad-ukteù | çäbde pare brahmaëi dharmato vrataiù snätasya me nyünam alaà vicakñva [BhP 1.5.7] iti çré-vyäsa-praçnänantarät | bhavatänudita-präyaà yaço bhagavato 'malam | yenaiväsau na tuñyeta manye tad darçanaà khilam || [BhP 1.5.8] iti çré-närada-prativacanäc ca | sukhäpas tu keñäm ity apekñäyäà nidarçanam äha – iha gopikä-sute bhaktimatäà yathä [Vå edition here adds: tathä ca çré-brahmoktiù – jïäne prayäsam udapäsya [BhP 10.14.3] ity ädi, çré-näradoktiç ca yajate yajïa-puruñaà sa samyag-darçanaù pumän [BhP 1.5.38] iti | Vå addition ends.] sukhäpa iti çré-gopikäyäs tu sukhäpa iti kià vaktavyam | tasyäù suta eväyaà bhagavän ity ato gopikä-suta iti viçeñaëaà dattam | sukham äpayatéti vä sukhäpaù | yataç cäyaà na dehäbhimäninäà sukhäpaù yato gopikäsutas tat-sutatva-léläyäù sva-sädhäraëa-dåñöyänädarät | tathä jïäninäm api na sukhäpaù yato gopikäsutaù sarvätmaika-våtty-udayena bhagavat-svarüpänanda-vaicitré-säroparicara-tal-lélä-tattvänubhavät | yatheha çré-gopikä-sute bhaktimatäm iti nidarçanam | sukhenäpyate jïäyate iti vä sukhäpaù subodhaù | tataç cäyaà dehäbhimänibhis [Vå. addition] tarkädinä na subodhaù | tathä jïänibhir api jïänena na subodhaù | tatra pürvavad dhetur gopikä-suta iti | dehebhiù dehäbhimänibhir api | [end Vå. addition] tat-tad-alaukika-karma-liìgakät tarkät jïänibhir apy anävåta-brahmatvävagamät subodha eva | satyaà tathäpi yatheha çré-gopikä-sute bhaktimadbhiù subodhas tathä na | te hi çré-kåñëa-bhaktäù sva-sukha-nibhåta-cetäs tad-vyudastäny abhävo’py ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [BhP 12.12.69] ity ädi-darçanät tädåça-lélänubhavasyaiva parama-puruñärthatvam avagacchantéti bhävaù | aträrtha-trayo’péha-padena çré-paravyoma-näthädi-bhaktimanto’pi vyävåttäù | gopikä-suta iti viçeñaëena ca traikälika-tad-bhaktänäà tat-sambandhi-sukhäpatvaà prati tat-sutatväyoga-tad-anyatva-yogau vyavacchidyete | ity ato vidvad-anubhava-yäthärthyena nitya eva tat-sambandho vivakñitaù | (page 78) ataeväyaà gopikä-suta iti svayam api säkñäd aìgulyä nirdiçyate | tasmäd api sädhüktaà nitya eva çré-vrajeçvarayos tat-sambandha iti | atra ekadä gåha-däséñu [BhP 10.9.1] ity ädikam, nemaà viriïcaù [BhP 10.9.20] ity ädi padya-dvayäntam idam uttara-väkyaà, droëo vasünäà pravaraù [BhP 10.8.48] ity ädikasya pürva-väkyasya bädhakatvenaivoktaà, pürva-virodha-dharmäntara-pratipädanäd ayuktatväc ca pürvasya asad-vyapadeçän neti cen na dharmäntareëa väkya-çeñäd [Vs 2.1.17] itivat | tatra ca yathiväsac-chabdasya gaty-antaraà cintyate tathäträpi | tac ca pürvam eva darçitaà pürvottarädhyäya-dvaye bädaräyaëe vivakñitam idam ärabhya prakaraëena |

|| 10.8 || çré-çukaù || 151-152 ||

[153]

tad evaà çruti-puräëädi-nigamokty-anusäreëa çré-kåñëasya nityäbhivyaktitvaà dvärakädiñu nitya-vihäritvaà nitya-yädavädi-parikaratvaà ca darçitam | ittham eva ca kåñëas tu bhagavän svayam iti susiddham | athäçaìkate – yadi nityam eva tathävidhaù çré-kåñëäkhyaù svayaà bhagavän tatra tatra etair nija-parikaraiù särdhaà viharati tarhi brahmädi-prärthanayä çré-näräyaëa etävatatäreti çrüyate | tasya yadi çré-kåñëe praveçaù tarhi ca kathaà nityam eva dvärakädiñu viräjamänaà svayaà bhagavantaà parityajya te tasmai nivedayituà gatäù | kathaà vä janmädi-lélayä krameëa mathuräà gokulaà punar mathuräà dvärakäà ca tyaktvä vaikuëöham ärüòhavän iti | atredam ucyate -- yo dvärakädau nityaà viharati sa çré-kåñëäkhyaù svayaà bhagavän parätparo brahmädiñv aprakaöa eva präyaçaù | yas tu kñérodädi-lélä-dhämä näräyaëädi-nämä puruñaù sa eva viñëu-rüpaù säkñäd vä nijäàçena vä teñu prakaöaù san brahmäëòa-pälanädi-kartety uktam eva | tatra brahmäëòädhikäriëo brahmädayo’pi brahmäëòa-käryaà tasmä eva nivedayitum arhanti | tatas tadäpi tasmä eva påthivé-bhärävatäräya niveditavantaù | anantaraà so’pi puruñas tän prati keça-darçanena sa yävad urvyäà bharam éçvareçvaraù [BhP 10.1.22] ity ädi-väkyena ca svayaà bhagavata evävatära-samayo’yam iti sücayitvä svayam apy avatitérñäà cakära | sä cävatitérñä pürva-yuktyä prakaöébhavati svayaà bhagavati praveçäyaiva | tadedaà vaikuëöhädy-ärohaëam api tat-tad-aàçenaiva | svayaà tu tatra tatraiva punar nigüòhaà léläyate | atrodähåtaà tantra-bhägavatädi-väkyaà värähädi-väkyaà cänusandheyam | udähariñyate ca nityaà sannihitas tatra bhagavän madhusüdanaù [BhP 11.31.24] ity ädikam | eña cäbhisandhir na sarvair evävabudhyateti | yatha sva-sva-dåñöam eva munibhis tädåg varëyate | yathä samudra-téra-stha-dåñöyaiva adbhuto vä eña prätar udety apaù säyaà praviçati iti çrutiù | pravartate na tu vastuta iti präïcaù | yadi tatra sumeru-parikramädi-väkyenänyathä gatiù kriyate tadäträpi svayaà bhagavattä-nitya-vihäritädi-pratipädaka-väkyena kathaà näma na kriyatäm | tathä mathurädi-parityägädy-uktir avatäre präpaïcika-jana-prakaöa-léläpekñayaiva | tad-aprakaöä tu lélä nityam eva vidyate eva | tasmän nityatvena janmädimayatvena ca lélä-pratipädakänäà väkyänäà samanvaya-svärasyäd idaà labhyate | yathä ya eva çré-kåñëas tatra tatra nityam aprakaöo viharati sa eva svayaà janmädi-lélayä prakaöo bhavati | tatra näräyaëädayo’pi praviçantéti sarvaà çäntam | tad evaà tatra çré-kåñëa-lélä dvividhä aprakaöa-rüpä prakaöa-rüpä ca | präpaïcika-lokäprakaöatvät tat-prakaöatväc ca | taträprakaöä – (page 79) yaträsau saàsthitaù kåñëas tribhiù çaktyä samähitaù | rämäniruddha-pradyumnai rukmiëyä sahito vibhuù || [GTU 2.36] iti |

mathurä-tattva-pratipädaka-çré-gopäla-täpany-ädau – cintämaëi-prakara-sadmasu-kalpa-våkña [BhP 5.40] ity ädi våndävana-tattva-pratipädaka-brahma-saàhitädau ca prakaöa-lélätaù kiïcid vilakñaëatvena dåñöä, präpaïcika-lokais tad-vastubhiç cämiçrä, kälavad-ädi-madhyävasäna-pariccheda-rahita-sva-pravähä, yädavendratva-vraja-yuvaräjatvädy-ucitäharahar-mahä-sabhopaveça-gocäraëa-vinodädi-lakñaëä | prakaöa-rüpä tu çré-vigrahavat kälädibhir aparicchedyaiva saté bhagavad-icchätmaka-svarüpa-çaktyaiva labdhärambha-samäpanä präpaïcikäpräpaïcika-loka-vastu-saàvalitä tadéya-janmädi-lakñaëä | taträprakaöä dvividhä | mantropäsanämayé svärasiké ca | prathamä yathä tat-tad-ekatara-sthänädi-niyata-sthitikä tat-tan-mantra-dhyäna-mayé | yathä båhad-dhyäna-ratnäbhiñekädi-prastävaù krama-dépikäyäm | yathä vä -- atha dhyänaà pravakñyämi sarva-päpa-praëäçanam | pétämbara-dharaà kåñëaà puëòaréka-nibhekñaëam || ity ädi gautaméya-tantre | yathä vä – veëuà kvaëantam aravinda-daläyatäkñam- barhävataàsam asitämbuda-sundaräìgam | kandarpa-koöi-kamanéya-viçeña-çobhaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || älola-candraka-lasad-vanamälya-vaàçé- ratnäìgadaà praëaya-keli-kalä-viläsam | çyämaà tri-bhaìga-lalitaà niyata-prakäçaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || iti brahma-saàhitäyäm [5.39-40] | homas tu pürvavat käryo govinda-prétaye tataù ity-ädy-anantaraà – govindaà manasä dhyäyet gaväà madhye sthitaà çubham | barhäpéòaka-saàyuktaà veëu-vädana-tat-param || gopé-janaiù parivåtaà vanya-puñpävataàsakam || iti bodhäyana-karma-vipäka-präyaçcitta-småtau | tad u hoväca hairaëyo gopa-veçam abhräbhaà taruëaà kalpa-drumäçritam | tadiha çlokä bhavanti -- sat-puëòaréka-nayanaà meghäbhaà vaidyutämbaram | dvi-bhujaà mauna-mudräòhyaà vanamälinaméçvaram || gopa-gopé-gavävétaà sura-druma-taläçritam | divyälaìkaraëopetaà rakta-paìkaja-madhyagam || kälindé-jala-kallola-saìgi-märuta-sevitam | cintayaàç cetasä kåñëaà mukto bhavati saàsåteù ||

iti çré-gopäla-täpanyäm [1.11-15] – govindaà gokulänandaà sac-cid-änanda-vigraham [GTU 1.37] ity ädi ca | yä tu tat-tat-kämanätmaka-prayoga-mayé pütanä-vadhädi-rüpä yad-yad-dhiyä ta urugäya vibhävayanti tat-tad-vapuù praëayase sad-anugrahäya [BhP 3.9.11] ity uktänusäreëädyäpi sädhaka-hådi kadäcit sämpratéva sphurati sä khalu mantropäsanämayétve’pi svärasikyäm eva paryavasyati atétatvena sarvatra nirdiñöatvät | atha svärasiké ca yathodähåtam eva skände -- vatsair vatsatarébhiç ca sadä kréòati mädhavaù | våndävanäntaragataù sa-rämo bälakaiù saha || ity ädi | tatra ca-kärät çré-gopendrädayo gåhyante | räma- (page 80) -çabdena rohiëy api | tathä tenaiva kréòatéty ädinä vrajägamana-çayanädi-léläpi | kréòä-çabdasya vihärärthatväd vihärasya nänä-sthänänusäraëa-rüpatväd eka-sthäna-niñöhäyä mantropäsanämayyä bhidyate’sau | yathävasara-vividha-svecchämayé svärasiké | evaà brahma-saàhitäyäm -- cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña- lakñävåteñu surabhir abhipälayantam lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.28] iti | atra kathä gänaà nätyaà gamanam api vaàçé [BrahmaS 5.52] ity atränusandheyam | tatra nänä-lélä-praväha-rüpatayä svärasiké gaìgeva | ekaika-lélätmatayä mantropäsanämayé tu labdha-tat-sambhava-hrada-çreëir iva jïeyä | kià ca mantropäsanämayyäm api vraja-räjädi-sambandhaù çrüyate kim uta svärasikyäm iti na kuträpi tad-rahitatä kalpanéyä | tad etat sarvaà müla-pramäëe’pi dåçyate | tatra prakaöa-rüpä vispañöaiva | athäprakaöäyäà mantropäsanä-mayém äha -- mäà keçavo gadayä prätar avyäd govinda äsaìgavam ätta-veëuù | [BhP 6.8.2] iti | ätta-veëur iti viçeñeëa govindaù çré-våndävana-mathurä-prasiddha-mahä-yoga-péöhayos tan-nämnaiva sahitau prasiddhau | tau ca tatra tatra präpaïcika-loka-dåñöyäà çrémat-pratimäkäreëäbhätaù svajana-dåñöyäà säkñäd-rüpa-vånda-prakaraëa eva etau paöhitau | tataç ca näräyaëa-varmäkhya-mantropäsya-devatätvena (çré-gopäla-täpanyädi-prasiddha-svatantra-manträntaropäsya-devatätvena) ca mantropäsanä-mayyäm idam udähåtam ||

|| 6.8 || viçvarüpa indram || 153 ||

[154] vakñyamäëa-bhagavad-abhipräyänusäreëa spañöärthatvena ca vastutaù svärasikém äha – mä khidyataà mahä-bhägau drakñyathaù kåñëam antike | antar hådi sa bhütänäm äste jyotir ivaidhasi || [BhP 10.46.36] he mahä-bhägau çré-vrajeçvarau mä khidyataà yataù çré-kåñëaà drakñyathaù | kathaà yataù so’ntika eväste | tasyäntika-sthiter avyabhicäre dåñöäntaù | bhütänäm antar-hådi paramätma-lakñaëaà jyotir iva edhasi cägni-lakñaëaà jyotir iveti | tatra nirantaras tat-sphürtir eva bhavatäà pramäëam iti bhävaù | arthäntare tüttarärdhasya hetutväspañöatvät paramätma-rüpeëäntarhådi-sthitasyäpi darçanäniyamät |

|| 10.46 || uddhavaù çré-vrajeçvarém || 154 ||

[155] evaà çré-bhagavän uväca – bhavaténäà viyogo me na hi sarvätmanä kvacit || [BhP 10.47.29] ye mayä saha bhavaténäà yo’yaà viyogaù sa sarvätmanä sarveëäpi prakäçena na vidyate | kià tarhy ekena prakaöa-léläyäà viräjamänena prakäçena viyogaù | aprakaöa-léläyäà tv anyena (page 81) prakäçena saàyoga evety arthaù | atraitad uktaà bhavati na cäntar na bahir yasya ity ädi dämodara-lélä-praghaööaka-dåñöyä måd-bhakñaëa-lélädau çré-vrajeçvary-ädénäà tathänubhütyä ca çré-vigrahasya madhyamatva eva vibhutvaà dåçyate | tac ca paraspara-virodhi-dharma-dvayam ekaträcintya-vibhutva-çaktimati tasminn äsambhavaà çrutes tu çabda-mülatväd ity etan nyäyena ity evaà bhagavat-sandarbhe praghaööakena vivåtam asti | tad evaà vibhutve sati yugapad aneka-sthänädy-adhiñöhänärthaà rüpäntara-såñöiù piñöa-peñitä | kintu yugapan-madhyamatva-vibhutva-prakäçikayä tathaiväcintya-çaktyä tad-icchänusäreëaika eva çré-vigraho’nekadhä prakäçate | bimba iva svacchopädhibhiù | kintu atropädhi-mätra-jévanatvena säkñät sparçädy-abhävena vaiparétyodaya-niyamena bimbasya paricchinnatvena ca pratibimbatvam | atra tu sväbhävaika-çakti-sphuritatvena säkñät-sparçädi-bhävena yatheccham udayena çré-vigrahasya vibhutvena ca bimbatvam eveti viçeñaù | evam eva sarveñäm api prakäçänäà pürëatvam äha çrutiù – pürëam adaù pürëam idaà pürëät pürëam udacyate | pürëasya pürëam ädäya pürëam evävaçiñyate || [BAU 6.5.4] iti | tatra ca teñäà prakäçänäà tathaiväcintya-çaktyä påthak påthag eva kriyädéni bhavanti | ataeva yugapad ävirbhütänäà prakäça-bhedävalambinénäà nimeñonmeñaëädi-kriyäëäm avirodhaù | ataeva vibhor api paraspara-viruddha-kriyä-gaëäçrayasyäpi tat-

tat-kriyä-kartåtvaà yathärtham eva | tad-yathärthatve bahuçaù çré-bhägavatädi-varëitaà viduñäà tu tad-udbhavaà sukhaà nopapadyata iti tad-anyathänupapattiç cätra pramäëam | ittham eväbhipretya çré-näradena citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak [BhP 10.69.1] ity ädau vapuñä ekatve’pi påthak-prakäçatvaà teñu prakäçeñu påthak påthak kriyädhiñöhänäditvaà tädåça-çaktis tv anyatra muni-janädau na sambhavatéti svayaà citratvaà coktam | eña eva prakäçaù kvacid ätma-çabdenocyate kvacid rüpädi-çabdena ca | yathä tatraiva na hi sarvätmanä kvacid iti, anyatra kåtvä tävantam ätmänam [BhP 10.33.19] iti, tävad-rüpa-dharo’vyayaù [BhP 10.59.42] iti, kåñëenecchä-çarériëä [BhP 10.30.40] iti ca | tatra nänä-kriyädy-adhiñöhänatväd eva lélä-rasa-poñäya teñu prakäçeñv abhimäna-bhedaà parasparam ananusandhänaà ca präyaù svecchayorékarotéty api gamyate | evaà tac-chaktimayatvät tat-parikareñv api jïeyam | tatra teñv api prakäça-bhedaù, yathä kanyäñoòaça-sahasra-vivähe çré-devaky-ädiñu | uktaà hi öékä-kådbhiù – anena devakyädi-bandhu-jana-samägamo’pi prati-gåhaà yaugapadyena sücita iti | teñu çré-kåñëe ca prakäça-bhedäd abhimäna-kriyä-bhedo yathä çré-närada-dåñöa-yogamäyä-vaibhave tatra hy ekatra -- dévyantam akñais taträpi priyayä coddhavena ca | püjitaù parayä bhaktyä pratyutthänäsanädibhiù || [BhP 10.69.20] iti | mantrayantaà ca kasmiàçcin mantribhiç coddhavädibhiù | [BhP 10.69.27] tatränyatra iti bhäva-bhedäd abhimäna-bhedo lakñyate | ayam eva tad-avastho’ham aträsméti | evaà ñoòaça-sahasra-vivähe kutracit çré-kåñëa-samakñaà mäìgalikaà karma kurvatyä devakyäs tad-darçana-sukhaà bhavati | tat-parokñaà tu tad-darçanotkaëöheti | tathä yoga-mäyä-vaibhava-darçana eva kvacid (page 82) uddhavena saàyogaù kvacid viyoga iti vicitratä | tad evaà tatra prakäça-bhede sati tad-bhävenäbhimäna-kriyä-bhede ca sthite tadänéà våndävana-prakäça-viçeñe sthitena çré-kåñëasyäprakaöa-prakäçena täsäm aprakaöa-prakäçätmikänäà saàyogas tat-prakäça-viçeñe präk-sthitena samprati mathuräà gatena tat-prakaöa-prakäçenaiva svékåtena sthäna-traye’pi saparikara-çré-kåñëa-nityävasthäyitä-väkyam anupahataà syät | prakaöa-léläyäm anyatra sa-parikarasya tasya kadäcid gamane’pi prakäçäntareëävasthänäd iti | tasmät sädhüktaà bhavaténäà viyogo me [BhP 10.47.29] ity ädi | seyaà ca nitya-saàyogitä parama-rahasyeti brahma-jïäna-sädåçya-bhaìgyä samäcchädyaivopadiñöä | dåçyate cänyaträpi rahasyopadeçe’rthäntara-samäcchannoktiù | yathä mahäbhärate jatu-gåhe gacchataù päëòavän prati vidurasya | yathä vä ñañöhe haryäçvädén prati çré-näradasya |

[156] tad evaà punar api tathaivopadiçati --

yathä bhütäni bhüteñu khaà väyv-agnir jalaà mahé | tathähaà ca manaù-präëa- bhütendriya-guëäçrayaù || [BhP 10.47.29] yathä khädéni käraëa-rüpäëi bhütäni väyv-ädiñu sva-sva-kärya-rüpeñu bhüteñv avasthitäni, taträkäçasya sthitir väyau väyor agnäv ity ädi | tathä bhavatéñv ahaà bahir-anupalabhyamäno’pi nityaà tiñöhämy evety arthaù | kathambhüto’ham ? bhavaténäà mad-eka-jévätünäà mana-ädy-äçrayaù | anyathä nimeñam api mad-viyogena täny api na tiñöheyur iti bhävaù | yad vä, kià-rüpas tiñöhaséty äkäìkñäyäm äha, bhavaténäà mana-ädy-äçraya-bhüto yo dvibhuja-çyämasundara-veëu-vinodi-rüpas tad-rüpa eveti |

[157] nanv itthaà prakäça-vaicitré kathaà syät yayä viraha-saàyogayor yugapad eva sthitir ity äçaìkyäha – ätmany evätmanätmänaà såje hanmy anupälaye | ätma-mäyänubhävena bhütendriya-guëätmanä || [BhP 10.47.30] ätmani ananta-prakäça-maye çré-vigraha-lakñaëe svasmin ätmanä svayam ätmänaà prakäça-viçeñaà såje abhivyaïjayämi | kena ? nimitta-bhütena ätmä-mäyänubhävena acintyäyäù svarüpa-çakteù prabhävena | svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yuta iti madhva-bhäñya-dhåta-caturveda-çikhätaù | kédåçena ? bhütendriya-guëätmanä bhütäni paramärtha-satyäni yäni mamendriyäëi ye ca guëä rüpa-rasädayas teñäm ätmanä prakäçakenety arthaù | buddhéndriyeti päöhe ätmanety asya viçeñaëam | buddhayo’ntaù-karaëäni, indriyäëi bahiù-karaëäni, guëä rüpädayaù, täni sarväëy api ätmä svarüpaà yatra, teneti | tad evam ävirbhüya anu paçcät kadäpi hanmi, tato’nyatra gacchämi | han hiàsä-gatayoù | kadäpy anu paçcät punaù pälaye svayam ägatya pälayämi nija-viraha-dünän iti çeñaù | etat-käraëaà tu yat tv ahaà bhavaténäà vai [BhP 10.47.34] ity ädau vakñyate | hanter arthäntare trayäëäm eka-karma-kartåtve’pi tam ätmänaà prakäçaà kadäcit tirodhäpayämi | tasmät taà prakäçam äkåñya prakäça-vaividhyam ekékarométy arthaù | evam eva daçama-saptatimamädhyäye svämibhir api vyäkhyätam – evaà sarva-gåhebhyaù påthak påthaì nirgatyänantaram eka eva sudharmäà präviçat [10.70.17] iti | yathä ca mädhva-bhäñya-dhåta-(page 83) –svämi(?)-vacanam – sa devo bahudhä nirguëaù puruñottamaù | ekébhüyaù punaù çete nirdoño harir ädikåt || iti | çrutiç ca çaìkara-bhäñya-dhåtä – sa ekadhä bhavati, dvidhä bhavati ity ädyä | tad-anantaraà punar api tam ätmänaà pälaye punar abhivyajya nija-çreñöha-janaiù saha

kréòayä sambhütänandaà karométy arthaù | evaà hantir açlélo’pi sva-viyogi-jana-viñaya-käruëya-kåta-bhäväntareëa svayam eva prayukta iti na doña äçaìkyaù – chindyäà sva-bähum api vaù pratiküla-våttim [BhP 3.16.6] itivat |

[158] nanu prakaöam eva mathuräyäà vikréòasi tarhy aträpy adhunä virkéòaséty aträsmäkaà sambhävanä kathaà jäyatäm ity äçaìkya täsäm evänubhavaà pramäëayati – ätmä jïäna-mayaù çuddho vyatirikto 'guëänvayaù | suñupti-svapna-jägradbhir mäyä-våttibhir éyate || [BhP 10.47.31] yad vä ästäà tävad aprakaöa-léläyäà mad-viyogäbhäva-värtä | prakaöa-léläyäm api tayänusandhéyatäm ity äha ätmä jïäna-maya ity ädi | arthaç cäyam – ätma-çabdo’sminn asmac-chabda-paraù | tataç ca ätmähaà çré-kåñëa-lakñaëo bhavaténäà suñupty-ädi-lakñaëäbhir mano-våttibhir éyate anubhüyata eva | kédåçaù ? jïäna-mayo nänä-vidyä-vidagdhaù | çuddho doña-rahitaù | vigato’tirikto yasmäd iti vä viçeñeëätirikta iti vä vyatiriktaù sarvottamo guëänvayaù sarva-guëa-çälé | ataeva sa ca sphürti-rüpo’yam anubhavaù kadäcit säkñätkära-dväräpi kalpyate iti cira-käla-virahe’pi täsäà sandhukñaëa-käraëaà jïeyam | atra suñupte’pi tat-sphürti-nirdeçaù sarvadaiva sphuräméti-mätra-tätparyakaù | yad vä tatra täsäà svapna-jägrator ananya-våttitvaà siddham eva | våtty-antaräsambhavät tu çré-kåñëa-samädhi-lakñaëe suñupte’pi tasminn eva svapna-jägrad-gatänäà våtti-vaicitréëäà tad-anubhävitä-mäträvaçeñatayä praveço bhavati | tad uttara-käle präkåtaiù sukham aham asväpsam itivat täbhiù sa iti evänusandhéyate iti tathoktam | tathä hi gäruòe – jägrat-svapna-susuptiñu yogasthasya ca yoginaù | yä käcin manaso våttiù sa bhavaty acyutäçrayaù || iti |

[159] nanu tathäpy asmäkaà viraha eva sarvopamardakaù sphurati | kià kurma ity äçaìkya, hanta yadi mad-viyogitäbhimäni-mano-våttià katham api roddhuà çaknutha tadä svata eva nitya-saàyogitvam uddeñyatéty evam upadeçena vaktuà yoga-çästra-prakriyäm äha dväbhyäà – yenendriyärthän dhyäyeta måñä svapna-vad utthitaù | tan nirundhyäd indriyäëi vinidraù pratyapadyata || [BhP 10.47.32] utthitaù pumän yathä mithyäbhütam eva svapnaà dhyäyati evaà bädhitän api indriyärthän çabdädén yena manasä dhyäyeta cintayet, dhyäyaàç ca yenedriyäni pratyapadyata präpa, tan mano vinidro’nalasaù san nirundhyän niyacched iti | yadyapi svapnädivat tad-virahas täsu näjïänädhyastaù, prakaöa-léläyäà tasyäpräptes täsäm

evänubhava-siddhatvät tathäpy aprakaöa-léläyäà nitya-saàyogam anusandhäpayituà tasya tädåçatvenaivopadeço bhagavatä yogya iti tathoktam | ekäàçe’pi saàyoge viyogo nästy eveti vä |

[160] taà mano-nirodham eva stauti – etad-antaù samämnäyo yogaù säìkhyaà manéñiëäm | tyägas tapo damaù satyaà samudräntä iväpagäù || [BhP 10.47.33] (page 84) eña mano-nirodho’ntaù samäptiù phalaà yasya saù | samämnäyo vedaù | sa tatra paryavasyatéty arthaù | märga-bhede’py ekatra prayavasäne dåñöäntaù | samudräntä äpagatä nadya iva iti | yasmät sarvair eva vedädividbhiù praçasyate mano-nirodhas tasmäd yüyam api mad-viyogäbhimäni-mano-våttià niyacchatheti padya-dvayena dhvanitam | [161] nanu, aho yadi tad-viraheëa vayam atiduùkhitä ity ataù kåpälu-citta eva tvam asmabhyaà nija-präpti-sädhanam upadiçasi | tarhi svayaà kim u prakaöam eva näyäsi, tasmät kaitavam evedaà tava kåpälutvam ity äçaìkyäha – yat tv ahaà bhavaténäà vai düre varte priyo dåçäm | manasaù sannikarñärthaà mad-anudhyäna-kämyayä || [BhP 10.47.34] sämprataà bhavaténäà dåçäà priyo’py ahaà yad düre varte, tad-bhavaténäà mad-anudhyänecchayä yo manasaù sannikarñas tad-arthaà mama bhavan-nikaöa-shtitau mad-arthaà bhavaténäà dåçye väveçaù syäd, bhavad-düre tu manasy eveti tatra mama sannikarñaù syäd ity etad-arthaù |

[162] tad eva nidarçayati -- yathä düra-care preñöhe mana äviçya vartate | stréëäà ca na tathä cetaù sannikåñöe 'kñi-gocare || [BhP 10.47.35] ca-kärät stréñu preñöhasya ca |

[163] manaù-sannikarñe kià syät çréghram eva labdho bhavñyäméti jïäyatäm ity äha -- mayy äveçya manaù kåtsnaà vimuktäçeña-våtti yat |

anusmarantyo mäà nityam acirän mäm upaiñyatha || [BhP 10.47.36] vimuktä açeñä viraha-tat-käraëa-bhävanä-rüpä våttayo yena tan-mano mayi kåñëa-rüpe äveçya mäà kåñëa-rüpam evänusmarantyo mäà kåñëa-rüpam eväciräd eva samépa evaiñyatha, ananya-vedyatayä präpsyatha |

[164] tarhi kathaà prakaöaà nägacchasi taträha – tasya jhaöiti präpter våndävana eva léläntara-nityästitäyäç ca pratéty-arthaà nidarçanam apy äha -- yä mayä kréòatä rätryäà vane 'smin vraja ästhitäù | alabdha-räsäù kalyäëyo mäpur mad-vérya-cintayä || [BhP 10.47.37] tad bahir-vighna-vaïcanärtham ity arthaù | tä hi tad-rätri-prakaöa-räsa-mätram alabdhavatyo’py asmin våndävana eva sarva-vighnäspåñöäù prakaöa-vicitra-kréòä-nidhänaà mäm äpur eveti | tathä ca väsanä-bhäñya-dhåtaà märkaëòeya-vacanam – tadäném eva taà präptäù çrémantaà bhakta-vatsalam | dhyänataù paramänandaà kåñëaà gopäla-näyikäù || iti | taträpi he kalyäëyaù sarva-vighna-rahitäù | arthäntare sa-çarérä eva ca | [Vå. adds: sa-çarérä iti tat-tad-deha-tyägena bhavaténäà mat-präptir na syät, kintv anenaiva dehena mat-präptiù syäd iti bhävaù | [end. Vå. addition] täsäà çaréra-parityägädikaà tu mäyikam eveti bhävaù | tasmät täsäà vraje präkaöyenänupalambhät tathä mayi bhaktir hi bhütänäm [BhP 10.82.44] ity ädi vakñyamäëänusäreëa märkaëòeya-vacanänusäreëa ca tadéyäbhépsita-rüpa-viläsasyaiva mama präpteù siddhatväc ca vidyata eva prakaöäyä asyä léläyä påthak tasminn anyä lélä, tasyäà ca mameva yuñmäkam api sthitir adhyavaséyatäm | yäm eva léläà madéya-vrajägamanäsakåt-pratijïänusäreëa (page 85) çéghram eva yadu-puryäù sakäçäd-bhavat-prema-yantritatayä samägatyähaà (sarva-samaïjasatayä bhavaténäà tat-tad-vighna-niväraëa-pürvakaà) sarvebhya eva vraja-väsibhyaù santataà darçayiñyäméti bhävaù | asminn iti nirdeçät tadäném api svasya våndävana-sthatvaà sücayati | prakaraëe’sminn idam uktaà bhavati | na hy atra täsäm adhyätma-vidyä çreyaskaré bhavati | tasmän mad-bhakti-yuktasya yogino vai mad-ätmanaù | na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha || [BhP 11.20.31] iti çré-bhagavatä | jïäne prayäsam udapäsya namanta eva jévanti [BhP 10.14.3] iti brahmaëä ca sädhäraëa-bhaktänäm apy anupädeyatvenoktatvät | na ca tac-chravaëena täsäà viraha-jvälä çämyati | taà çyämaà manoharaà vinä sädhäraëa-bhaktänäm api svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù [BhP 6.17.18] ity ukta-diçä, nätyantikaà vigaëayanty api te prasädam [BhP 3.15.48] ity-ädy-ukta-diçä vä heya-

rüpatvenaivänubhavät | täsäà tu sva-rasasya parama-virodhy eva tat | pürvaà ca çrüyatäà priya-sandeço bhavaténäà sukhävahaù [BhP 10.47y.28] ity evoktam | ata uktaà täsäm eväbhipräya-kathane çré-svämibhir api – nanu kim anyäniväsmän ätma-vidyayä lobhayasi ? vayaà tu sarva-sundara-sarvälaìkaraëena tvayä virahaà naiva sahämahe [Bhävärtha-dépikä to 10.47.34] iti | tasmäd vidurasyeva küöoktir iyam ity ukta evärthé bhavaty antaraìgaù | sa ca yudhiñöhirasyeva täsäm eva gamya iti |

|| 10.47 || çré-bhagavän çré-vraja-devéù || 155-164 ||

[165] pürva-vyäkhyänusäreëaiväha – evaà priyatamädiñöam äkarëya vraja-yoñitaù | tä ücur uddhavaà prétäs tat-sandeçägata-småtéù || [BhP 10.47.38] tat-sandeçenägatä småtir nitya-saàyogänusandhäna-rüpä yäsäà tädåçyaù | ataeva prétäù | itaù paraà kadäcit prakaöa-lélänubhave sati täsäà santoñaù prakaöa-lélä-darçanatas tu viraha eveti bhäva-dvaitaà lakñyate |

[166] tac ca santoñam äha – tatas täù kåñëa-sandeçair vyapeta-viraha-jvaräù | uddhavaà püjayäà cakrur jïätvätmänam adhokñajam || [BhP 10.47.53] tathä tena sandiñöaà tathaivätmänam anubhüyädhokñajaà cänubhüyety arthaù |

|| 10.47 || çré-çukaù || 165-166 ||

[167] sva-virahaà vyaïjayanti -- apy eñyatéha däçärhas taptäù sva-kåtayä çucä | saïjévayan nu no gätrair yathendro vanam ambudaiù || [BhP 10.47.44] sva-nimittena çokena taptäù no’smän gätraiù kara-sparçädibhiù saïjévayan kià nu ihaiñyatéti ||

|| 10.47 || çré-vraja-devya uddhavam || 167 ||

[168]

evaà tathä çrémad-uddhava-dväropadiñöaà tathä kurukñetre säkñäd api svayam upadiñöam | (page 86) [Vå. adds:] kurukñetra-yäträyäm api -- api smaratha naù sakhyaù svänäm artha-cikérñayä | gatäàç ciräyitäï chatru- pakña-kñapaëa-cetasaù || [BhP 10.82.41] ity anena svägamana-vilambe käraëaà vijïäpya punaç ca | [Vå. ends.] mayi bhaktir hi bhütänäm amåtatväya kalpate | diñöyä yad äsén mat-sneho bhavaténäà mad-äpanaù || [BhP 10.82.44] ity atra tädåçénäà säkñäd eva tat-präptiù phalaà nänyeñäm ivämåtatva-mätram ity etat täsäm äçväsana-rüpa-bhagavad-vacanänantaram | nanu tvaà dvärakäyäm eva sadä kréòasi vayaà tu våndävana-väsinyaù kathaà präpsyäma ity äçaìkya yuñmäbhir nitya-saàyukta eväham asméti tathävidham ätmänam upadiçati dväbhyäà – [Vå. reads instead of the above paragraph: ity anena täsäà sva-präptim avaçyambhävinéà procya taträpi täsäà käla-vilambäkñamatvaà vilokya jhaöiti säntvanärtham uddhava-dvärä prahita-cara-sandeçavad eva svena nitya-saàyogam upadiçati – End Vå. reading.] ahaà hi sarva-bhütänäm ädir anto 'ntaraà bahiù | bhautikänäà yathä khaà vär bhür väyur jyotir aìganäù || evaà hy etäni bhütäni bhüteñv ätmätmanä tataù | ubhayaà mayy atha pare paçyatäbhätam akñare || [BhP 10.82.45-46] yathäham ahaìkäro bhütädiù sarveñäà bhütänäà khädénäm ädyantädi-rüpaù | ahaìkäräntargatäny eva khädénéty arthaù | yathä ca khädéni bhütäni bhautikänäà çaräva-saindhavädénäm ädy-antädi-rüpäëi, khädénäm antargatäny eva tänéty arthaù | evam etäni prakaöa-léläyäm anubhüyamänäni yuñmäkaà mamatäspadäni bhütäni paramärtha-satya-vastüni çré-våndävanädéni bhüteñv aprakaöa-lélä-gateñu paramärtha-satya-vastuñu teñu vartante | yuñmäkaà prakaöa-léläbhimäny-ahantäspadam ätmä cäprakaöa-léläbhimäny ahantäspadenätmanä tato vyäptaù | evam idantähantäspadaà yad ubhayaà tac ca punaù pare prakaöam atra dåçyamäne’pi tasyäà våndäöavyäà viharamäëe’kñare nityam eva yuñmat-saìgini mayy äçraya-rüpe äbhätaà viräjamänaà paçyateti | tasmät prakäça-bhedäd eva tat-tad-vastv-ädi-bheda-vyapadeço viraha-saàyoga-vyavasthä cetédam aträpi vyaktam |

[169] çré-bhagavac-chikñänurüpam eva çré-åñir uväca -- adhyätma-çikñayä gopya evaà kåñëena çikñitäù | tad-anusmaraëa-dhvasta-jéva-koçäs tam adhyagan || [BhP 10.82.47] adhyätma-çikñayä tad-upadeçena ätmänaà çré-kåñëam adhikåtya yä çikñä tayä vä | tathävidhaà yad upadiñöaà tad-anusmaraëena nitya-siddhäprakaöa-léläyäù punar

anusandhänena dhvastas tyakta-präyo jéva-koñaù prapaïcas tatra präkaöyäbhiniveço yäbhis täù | taà svayam upadiñöaà nitya-saàyukta-rüpaà çré-kåñëam adhyagan praëihitavatyaù | taträpi pürva-darçita-çruti-puräëädi-gata-nityatä-väkyaà mayi bhaktir hi [BhP 10.82.44] iti | phala-bheda-väkyaà ca na jïänaà na ca vairägyam [BhP 11.20.31] ity ädy-ayuktatä-vyaïji-väkyaà cänusandhäya parokña-vädärtha-prayuktam arthäntaraà na prameyam |

[170] atha jïäna-rüpaà prakaöärtham asvékuåväëä nitya-lélä-rüpaà rahasyärthaà svékurväëä api pürvavat punaç ca prakaöa-léläbhiniveçena viraha-bhétäù parama-dainyottaram evaà prärthayämäsur ity äha – ähuç ca te nalina-näbha padäravindaà yogeçvarair hådi vicintyam agädha-bodhaiù saàsära-küpa-patitottaraëävalambaà gehaà juñäm api manasy udiyät sadä naù || [BhP 10.82.48] ästäà tävad durvidhi-hatänäm asmäkaà tvad-darçana-gandha-värtäpi | he nalina-näbha tava padäravindaà tvad-upadeçänusäreëäsmäkaà manasy udiyät | nanu (page 87) kim iväträsambhävyam ? taträhuù – yogeçvarair eva hådi vicintyaà na tv asmäbhis tvat-smaraëärambha eva mürcchä-gäminébhiù | tad uktam uddhavaà prati svayaà bhagavatä – mayi täù preyasäà preñöhe düra-sthe gokula-striyaù | smarantyo 'ìga vimuhyanti virahautkaëöhya-vihvaläù || [BhP 10.46.5] iti | tad evopapädayanti agädha-bodhaiù säkñäd-darçane’py akñubhita-buddhibhiù | na tv asmäbhir iva tvad-darçanecchayä kñubhita-buddhibhiù | caraëasyäravindatä-rüpakaà ca tvat-sparçenaiva däha-çäntir bhavati na tu tathä tvat-smaraëeneti jïäpanäya | nanu tathä nididhyäsanam eva yogeçvaräëäà saàsära-duùkham iva bhavaténäà viraha-duùkhaà dürékåtya tad-udayaà kariñyatéti äçaìkyäha saàsära-küpa-patitänäm evottaraëävalambaà na tv asmäkaà viraha-sindhu-nimagnänäm | tvac-cintanärambhe duùkha-våddher evänubhüyamänatväd iti bhävaù | nanv adhunaivägatya muhur mäà säkñäd evänubhavata, taträha – gehaà juñäà para-gåhiëénäm asvädhénänäm ity arthaù | yad vä gehaà juñäm iti tava saìgatiç ca tvat-pürva-saìgama-viläsa-dhämni tat-tad-asmat-käma-dughe sväbhävikäsmat-préti-nilaye nija-gehe gokula eva bhavatu, na tu dvärakädäv iti sva-manoratha-viçeñeëa tasminn eva prétimaténäm ity arthaù | yaù kaumära-haraù sa eva hi varaù ityädivat | tasmäd asmäkaà manasi bhavac-caraëa-cintana-sämarthyäbhävät svayam ägamanasyäsämarthyäd anabhirucer vä säkñäd eva çré-våndävana eva yady ägacchasi tadaiva nistära iti bhävaù |

[Vå edition adds here: tam etam eva bhävaà çré-bhagavän aìgécakära | yathoktam etad-anantaram – ta evaà loka-näthena paripåñöäù su-sat-kåtäù | pratyücur håñöa-manasas tat-pädekñä-hatäàhasaù || [BhP 10.83.2] [end Vå addition]

|| 10.82 || çré-çukaù || 168-170 ||

[171] tad evaà svärasikya-prakaöa-lélä darçitä | athäprakaöa-léle dve apy artha-viçeñeëäha – gopénäà tat-paténäà ca sarveñäm eva dehinäm | yo 'ntaç carati so 'dhyakñaù kréòaneneha deha-bhäk || [BhP 10.33.35] antar-antaù-sthitam aprakaöaà yathä syät tathä gopénäà tat-paténäà ca tat-patià-manyänäà kréòana-deha-bhäk san teñäm eva gokula-yuvaräjatayä adhyakñaç ca san yaç carati kréòati sa eva prakaöa-lélä-gato’pi bhütvä sarveñäà viçva-vartinäà dehinäm api kréòana-deha-bhäk san teñäà pälakatvenädhyakño’pi san carati | tasmäd anädita eva täbhiù kréòä-çälitvena svékåtatvät tac-chakti-rüpäëäà täsäà saìgame vastuta eva para-däratä-doño’pi nästi | tatas teñäà tat-patitvaà ca | näsüyan khalu kåñëäya [BhP 10.33.37] ityädi-vakñyamäëa-diçä, teñäà täsäà ca prätétika-mätraà na tu daihikam | tädåça-pratéti-sampädanaà ca täsäm utkaëöhäpoñärtham iti tat-prakaraëa-siddhäntasya paräkäñöhä darçitä ||

|| 10.33 || çré-çukaù || 171 || (page 88)

[172] evaà tat-tal-lélä-bhedenaikasyäpi tat-tat-sthänasya prakäça-bhedaù çré-vigrahavat | tad uktam – våñëaù paramaà padam avabhäti bhüri iti çrutyä | tatra tv itara-léläntaù-pätibhiù präyaça itara-lélävakäça-viçeño nopalabhyate | dåçyate ca prakaöa-léläyäm apy asaìkarébhävenaiva viciträvakäçatvam | yathä dvädaça-yojana-mätra-pramitäyäm eva dvärakäntaù-puryäà kroça-dvaya-pramita-gåha-koöi-prabhåti-vastüni | yathä svalpe govardhana-garte tad-asaìkhya-gokula-praveçaù | yathä brahmaëä dåñöyä våndävanasya sa-våkña-tåëa-pakñyädy-avakäçatä brahmäëòädy-ananta-vastv-avakäçatä ca | yathä ca çré-närada-dåñöa-yoga-mäyä-vaibhave sama-kälam eva dvärakäyäà prätastya-mädhyähnika-säyantana-lélä ity ädi | tad evaà våndävanasya tävat prakäça-bhedä udähriyante | taträprakaöa-lélänugato yathä yämale rudra-gauré-saàväde – véthyäà véthyäà niväso’dhara-madhu-suvacas tatra santänakänäm eke räkendu-koöy-ätapa-viçada-karäs teñu caike kamante | räme rätrer viräme samudita-tapana-dyoti-sindhüpameyä

ratnäìgänäà suvarëäcita-mukura-rucas tebhya eke drumendräù || yat kusumaà yadä mågyaà yat phalaà ca varänane | tat tadaiva prasüyante våndävana-sura-drumäù || arthaç ca – he adhara-madhu-suvacaù adhara-madhu-tulyäni suvacäàsi yasyäù tathäbhüte he gauri ! tatra çré-våndävane rathäìgänäà santänakänäà madhye eke drumendrä räkendu-koöy-ätapa-viçada-karäù | he räme, teñu santänakeñu ca eke rätrer viräme samudita-tapana-dyoti-sindhüpameyäù kamante viräjante | tebhyas tän atikramya eke kamante | kathambhütäù suvarëäcita-mukura-ruca iti | tatra ca yadä yat kusumaà mågyaà bhavati yadä ca yat phalaà mågyaà bhavati tadaiva tad våndävana-sura-drumäù prasüyanta iti | evaà brahma-saàhitäyäm api ädi-puruña-govinda-stotra eva -- çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù kalpa-taravo drumä bhümiç cintämaëi-gaëa-mayi toyam amåtam | kathä gänaà näöyaà gamanam api vaàçé priya-sakhi cid-änandaà jyotiù param api tad äsvädyam api ca || sa yatra kñéräbdhiù sravati surabhébhyaç ca su-mahän nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù | bhaje çvetadvépaà tam aham iha golokam iti yaà vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye || [BrahmaS 5.56] iti | jyotir laukika-lélä-mädhuryäya mahä-pralaye’py anaçvara-süryädi-rüpaà yat tatra vartate tathä teñäm äsädyam api yat kiïcit tat cidänanda-rüpaà param api parama-tattvam eva na tu präkåtam | candrärkayoù sthitiç ca tatra vilakñaëatvenaiva gautaméya-tantre kathitä samänodita-candrärkam iti hi våndävana-viçeñaëam | samänatvaà ca rätro rätrau räkä-candra-mayatväd iti | api ceti pareëänvayaù | (page 89) rasäveçena tad-ajïänäd eva samayo na vrajatéty uktam | anyathä paurväparyäbhäve sati ceñöätmikäyä léläyäù svarüpa-häniù syät | çvetaà çubhraà doña-rahitam ity arthaù | dvépaà tad ivänyäsaìga-çünyaà sarvataù param ity arthaù | tad uktaà çrutyä –yathä hi sarasi padmaà tiñöhati tathä bhümyäà tiñöhati [GTU 2.30] iti | kià ca brahma-saàhitäyäm eva tat-stavädau – cintämaëi-prakara-sadmasu kalpa-våkña-lakñävåteñu [BrahmaS 5.29] ity ädi | evaà närada-païcarätre ca çruti-vidyä-saàväde – tataù çveta-mahä-dvépaç catur-dikñu vidikñu ca | adhaç cordhvaà ca diì-näthäs toyaà kñérämåtärëavaù || mahä-våndävanaà tatra keli-våndävanäni ca | våkñäù sura-drumäç caiva cintämaëi-mayé sthalé || kréòä-vihaìga-lakñaà ca surabhénäm anekaçaù | nänä-citra-vicitra-çré-räsa-maëòala-bhümayaù ||

keli-kuïja-nikuïjäni nänä-saukhya-sthaläni ca | präcéna-cchatra-ratnäni phaëäù çeñasya bhänty aho || yac-chiro-ratna-våndänäm atula-dyuti-vaibhavam | brahmaiva räjate tatra rüpaà ko vaktum arhati || iti | itthaà çré-våndävanasyäprakaöa-lélänugata-prakäça eva goloka iti vyäkhyätam | taträprakaöa-léläyä dvaividhye mantropäsanämayyäà kiïcid vilakñaëaù | sa ca tat-tan-mantreñu yathädarçita-pratiniyata-lélä-sthäna-sanniveçaù | yathä pürva-täpanyäà, yathä ca skände çré-närada-väkyam – yasmin våndävane puëyaà govindasya niketanam | tat-sevaka-samäkérëaà tatraiva sthéyate mayä || bhuvi govinda-vaikuëöhaà tasmin våndävane nåpa | yatra våndädayo bhåtyäù santi govinda-lälasäù || iti | atha prakaöa-lélänugata-prakäçaù çré-viñëu-puräëa-harivaàçädau prasiddhaù | sa eña eva prakäças tadänéà präkåtair api kaiçcid bhägya-viçeñodayavadbhir dadåçe sampraty asmäbhir api tad-aàço dåçyate | atra tu yat präkåta-pradeça iva rétayo’valokyante tat tu çré-bhagavatéva svecchayä laukika-lélä-viçeñäìgékära-nibandhanam iti jïeyam | çré-bhagavad-dhämnäà teñäà sarvathä prapaïcätétatvädi-guëaiù çruti-småtibhyäà kåta-pramäëatvät | ataevoktam ädivärähe – vasanti ye mathuräyäà viñëu-rüpä hi te khalu | ajïänäs tän na paçyanti paçyanti jïäna-cakñuñaù || iti | tad etan-müla-pramäëe’py aprakaöa-lélänugataù prakäçaù çré-våndävanasya – te cautsukya-dhiyo räjan matvä gopäs tam éçvaraù [BhP 10.28.11] ity ädau darçita eva | prakaöa-lélänugato yathä – aho amé deva-varämarärcitaà pädämbujaà te sumanaù-phalärhaëam | namanty upädäya çikhäbhir ätmanas tamo'pahatyai taru-janma yat-kåtam || [BhP 10.15.5] ity ädi | ätmanaù sumanaù phala-rüpam arhaëam upädäyätmana eva çikhäbhir namanti | yad yaiù | çåëvatäà paçyatäà ca saàsäriëäà tamo’pahatyai taru-janmaitat-kåtam iti | yat-kåtam iti tåtéyä-tat-puruño vä ||

|| 10.15 || çré-bhagavän çré-baladevam || 172 ||

[173] yathä ca – sapady eväbhitaù paçyan diço 'paçyat puraù-sthitam |

våndävanaà janäjévya- drumäkérëaà samä-priyam || yatra naisarga-durvairäù sahäsan nå-mågädayaù | miträëéväjitäväsa- druta-ruö-tarñakädikam || [BhP 10.13.59-60] ity ädi | (page 90) samänäm ätmärämäëäm api samasya sahacarasya çré-bhagavato’pi vä | ä sarvatobhävena sarväàçenaiva priyam iti | taträsad-aàçatvaà niñidhya sarvato’py änandätiçaya-pradatvaà pradarçitam ||

|| 10.13 || çré-çukaù || 173 ||

[174] tad evaà çré-kåñëa-léläspadatvena täny eva sthänäni darçitäni | tac cävadhäraëaà çré-kåñëasya vibhutve sati vyabhicäri syät | tatra samädhéyate teñäà sthänänäà nitya-tal-léläspadatvena çrüyamänatvät tad-ädhära-çakti-lakñaëa-svarüpa-vibhütitvam avagamyate – sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti sve mahimni [ChäU 7.24.1] iti çruteù | säkñäd brahma-gopäla-puré [GTU 2.26] ity ädeç ca | tatas tatraivävyavadhänena tasya lélä | anyeñäà präkåtatvät na säkñät tat-sparço’pi sambhavati dhäraëa-çaktis tu nataräm | yatra kvacid vä prakaöa-léläyäà tad-gamanädikaà çrüyate | tad api teñäm ädhära-çakti-rüpäëäà sthänänäm äveçäd eva mantavyam | vaikuëöhäntarasya tv apräkåtatve’pi çré-kåñëa-viläsäspadatäkara-nija-yogyatä-viçeñäbhävän na tädåçatvam iti jïeyam | athäprakaöa-prakaöa-lélayoù samanvayas tv evaà vivecanéyaù | tatra yadyapi tasya (mantropäsanämayy)-aprakaöa-léläyäà bälyädikam api vartate tathäpi (svärasika-lélämaya-)kiçoräkärasyaiva mukhyatvät | tam äçrityaiva sarvaà pravartate iti prakaöa-léläpi tam äçrityaiva vaktavyä | yad vä dvärakäyäm api mathuräyäm api våndävane’pi yugapad eka eva kiçoräkåtiù çré-kåñëäkhyo bhagavän çrémad-änakadundubhi-vraja-räja-nandana-rüpeëa präpaïcika-lokäprakaöaà nityam eva léläyamäna äste | atha kadäcit bhakti-yoga-vidhänärthaà kathaà paçyema hi striyaù [BhP 1.8.20] ity ädy-ukta-diçä saty apy änusaìgike bhü-bhära-haraëädike kärye, sveñäm änanda-camatkära-poñäyaiva loke’smiàs tad-réti-sahayoga-camatkåta-nija-janma-bälya-paugaëòa-kaiçorätmaka-laukika-léläù prakaöayan tad-arthaà prathamata evävatärita-çrémad-änakadundubhi-gåhe tad-vidha-yadu-vånda-saàvalite svayam eva bäla-rüpeëa prakaöébhavati | atha ca tatra tatra sthäne vacana-jäta-siddha-nija-nityävasthita-kaiçoraädi-viläsa-sampädanäya tair eva prakäçäntareëäprakaöam api sthitaiù parikaraiù säkaà nija-prakäçäntareëäprakaöam api viharaty eva | atha çrémad-änakadundubhi-gåhe’vatérya ca tadvad eva prakäçäntareëäprakaöam api sthityaiva svayaà prakaöébhütasya sa-vraja-çré-vraja-räjasya gåhe’pi tadéyäm anädita

eva siddhäà sva-vätsalya-mädhuréà jäto’yaà nandayati | bälo’yaà riìgati | paugaëòo’yaà vikréòatéty-ädi-sva-viläsa-viçeñaiù punaù punar navékartuà samäyäti | tatra ca sakala-mädhuré-çiromaëi-maïjarém äkaiçora-bälya-keli-lakñmém ulläsya gokula-janän nitaräm ätma-vaçékåtäntar-bahir-indriyäëy äpadya punar api teñäà samadhikäm api prema-rddhià saàvardhayan | çrémad änakadundubhi-prabhåtén api nandayan bhübhära-räjanya-saìgham api saàharan mathuräyäà prayäti | tataç ca dvärakäkhyaà sva-dhäma-viçeñaà prakäçayituà samudraà gatvä tat-tal-lélä-mädhuréà pariveçayati | atha siddhäsu nijäpekñitäsu tat-tal-léläsu ca tatra tatra nitya- (page 91) siddham aprakaöatvam evorékåtya täv aprakaöa-lélä-prakäçau prakaöa-lélä-prakäçäbhyäm ekékåtya tathävidha-tat-tan-nija-våndam apratyüham evänandayatéti | tatra pürëa-kaiçora-vyäpiny eva vraje prakaöa-lélä jïeyä – kva cätisukumäräìgau kiçorau näpta-yauvanau [BhP 10.44.8] iti | näsmatto yuvayos täta nityotkaëöhitayor api | bälya-paugaëòa-kaiçoräù puträbhyäm abhavan kvacit || [BhP 10.45.3] iti | manäàsi täsäm aravinda-locanaù pragalbha-lélä-hasitävalokaiù | jahära matta-dviradendra-vikramo dåçäà dadac chré-ramaëätmanotsavam || [BhP 10.41.27] ity api hi çrüyate | ataeva ekädaça-samäs tatra güòhärciù sabalo’vasad [BhP 3.2.26] ity atraikädaça-samä vyäpya güòhärcir ity eña evärthaù | athavä ekädaçabhir eva samäbhis tasya pürëa-kaiçoratvaà jïeyam | kälenälpena räjarñe rämaù kåñëaç ca gokule | aghåñöa-jänubhiù padbhir vicakramatur aïjasä || [BhP 10.8.26] [Vå. reads here: güòhärcir iti | yathä güòhärciù kuträpy agniù präptaà präptam indhanaà dahati, tathä gopa-léläyä güòha-prabhäva eva san präptaà präptam asuraà dahann ity arthaù | ekädaça-paryantaà güòhärciù | tataù paraà païcadaça-paryantaà prakaöärcir iti sädhyähäraà vyäkhyänaà tv aghaöamänaà ca | ekädaçäbhyantare tat-tat-prabhävasya madhye madhye prasåtatvät | [Vå. addition ends.] tad evaà sthite lélä-dvaya-samanvaye tv aprakaöa-lélaikänubhäva-samanvayaç caivam anusandheyaù | prathamaà çré-våndävane tato dvärakä-mathurayor iti | sarva-prakaöa-lélä-paryavasäne yugapad eva hi dvärakä-mathurayor lélä-dvayaikyaà mathurä-prakaöa-léläyä eva dvärakäyäm anugamanät | ataeva rukmiëé-prabhåténäà mathuräyäm aprakaöa-prakäçaù çrüyate | våndävane tv iyaà prakriyäà viçiñya likhyate | tatra prathamaà çré-våndävana-väsinäà tasya präëa-koöi-nirmaïchanéya-darçana-leçasya virahas tataù çrémad-uddhava-dvärä säntvanam | punaç ca pürvavad eva teñäà mahä-vyäkulatäyä mudritäyäà çré-baladeva-dväräpi tathaiva samädhänam |

atha punar api paramotkaëöhä-koöi-visphuöa-hådayänäà süryoparäga-vrajyä-vyäjayä tad-avalokana-kämyayä kurukñetra-gatänäà teñäà gharmänte cätakänäm iva nijäìga-nava-ghana-saìghävaloka-dänena tädåça-saàläpa-mantra-garjitena ca punar jévana-saïcäraëam | atha dina-katipaya-sahaväsädinä ca tän atikñéëatarän annena durbhikña-duùkhitän iva saàtarpya taiù saha nija-vihära-viçeñaëäm ekam eva ramyam äspadaà çré-våndävanaà praty eva pürvavat sambhävitayä nijägamanäçväsa-vacana-racanayä prasthäpanam | süryoparäga-yäträ tv iyaà dürataù prastutäpi kaàsa-vadhän nätibahusaàvatsarän antarä çiçupäla-çälva-dantavaktra-vadhät präg eva jïeyä | çré-baladeva-tértha-yäträ hi duryodhana-vadhaika-kälénä | tasmin tasyäà kurukñetram ägate khalu duryodhana-vadhaù | sä ca süryoparäga-yäträyäù pürvaà paöhitä | süryoparäga-yäträ ca çré-bhéñma-droëa-duryodhanädy-ägamana-mayéti | taträyaà kramaù – prathamaà süryoparäga-yäträ | tataù çré-yudhiñöhira-sabhä | tasyäà çiçupäla-vadhaù, tataù kuru-päëòava-dyütaà, tadaiva çälva-vadho vana-parvaëi prasiddhaù | dantavaktra-vadhaç ca tataù | tataù päëòavänäà vana-gamanaà, tataù çré-baladevasya tértha-yäträ, tato duryodhana-vadha iti | tasmäd uparäga-yäträ kaàsa-vadhän nätikäla-vilambenäbhavad iti lakñyate | yat tu tasyäm eva äste’niruddho rakñäyäà (page 92) kåtavarmä ca yüthapaù [BhP 10.82.6] iti | tad api çré-pradyumnäniruddhayor alpa-käläd eva yauvana-präptyä sambhavati | yathoktaà – nätidérghena kälena sa kärñëo rüòha-yauvanaù [BhP 10.55.9] iti | athavä aniruddha-nämä kaçcit kåñëa-nandana eva yo daçamänte’ñöädaça-mahäratha-madhye gaëitaù | tathaiva ca vyäkhyätaà tatra tair iti | ataù kurukñetra-yäträyäm eva çrémad-änakadundubhinä çré-kunté-devéà praty uktaà -- kaàsa-pratäpitäù sarve vayaà yätä diçaà diçam | etarhy eva punaù sthänaà daivenäsäditäù svasaù || [BhP 10.82.21] iti | ataù prathama-darçanäd eva draupadé-çré-kåñëa-mahiñéëäà paraspara-viväha-praçno’pi saìgacchate | atra ägamiñyaty atidérgheëa kälena vrajam acyutaù [BhP 10.46.34] ity ädikam api padyaà sahäyaà bhavet | prakåtam anusarämaù | atha våndävanaà prasthäpitänäm api teñäà punar api nijädarçanena mahä-santäpa-våddhim atévotkaëöhäbhiù çré-govindaù sasmära | yäm eva säkñäd dåñöavän paramotkaëöhaù çrémad uddhavaù | tam avasaraà labdhä prasäväntare gäyanti -- gäyanti te viçada-karma gåheñu devyo räjïäà sva-çatru-vadham ätma-vimokñaëaà ca | gopyaç ca kuïjara-pater janakätmajäyäù pitroç ca labdha-çaraëo munayo vayaà ca || [BhP 10.71.9] iti vyaïjayämäsa |

tataç ca räjasüya-samäpty-anantaraà çälva-dantavaktra-vadhänte jhaöiti svayaà gokulam eva jagäma | tathä ca pädmottara-khaëòe gadya-padyäni – atha çiçupälaà nihataà çrutvä dantavaktraù kåñëena yoddhuà mathuräm äjagäma | kåñëas tu tac chrutvä ratham äruhya tena yoddhuà mathuräm äyayau | dantavaktra-väsudevayor ahorätraà mathurä-pura-dväri yamunä-tére saìgrämaù samavartata kåñëas tu gadayä taà jaghäna | sa tu cürëita-sarväìgo vajra-nirbhinna-mahédhara iva gatäsur avani-tale papäta | so'pi hareù säyujyaà yogi-gamyaà nityänandasukhaà çäçvataà paramaà padam aväpa | itthaà jaya-vijayau sanakädi-çäpa-vyäjena kevalaà bhagavato lélärthaà saàsåtäv avatérya janma-traye 'pi tenaiva nihatau janma-trayävasäne muktim aväptau | kåñëo'pi taà hatvä yamunäm uttérya nanda-vrajaà gatvä präktanau pitaräv abhivädya äçväsya täbhyäà säçrukaëöham äliìgitaù sakala-gopa-våddhän praëamyäçväsya ratnäbharaëädibhis tatrasthän santarpayämäsa | kälindyäù puline ramye puëya-våkña-samävåte | gopa-närébhir aniçaà kréòayämäsa keçavaù || ramya-keli-sukhenaiva gopa-veña-dharo hariù | baddha-prema-rasenätra mäsa-dvayam uväsa ha || [PadmaP 6.252.19-27] ity atredaà jïeyam | dantavaktrasya mathuräyäm ägamanaà räjasüyänantaram indraprasthe çré-kåñëävasthänaà jïätvä jaräsandha-vadhärthaà çrémad-uddhava-yukti-cchäyäm avalambya gadä-kuçalaàmanyatvenaikäkinaà dvandva-yuddhäya tam ähvayituà tad artham eva tad-räñöraà tad upadrävayituà ca | punaç ca dvärakä-gataà taà çrutvä prasthitasya tasya mathurä-dvära-gatena saìgamaù | yat-sthänam adyäpi dvärakä-dig-gataà datiheti prasiddhaà vartate | sarvam etat çré-näradasya çré-bhagavad-rathasya ca manomayatvät sambhavati | ataù çré-bhägavatenäpi virodho nästéti alaà kalpa-bheda-kalpanayä | ataeva jhaöiti tasya çälva-vadha-çravaëam api tatroktaà sampadyate | tathä çré-kåñëasya (page 93) gokula-gamanaà ca çré-bhägavata-saàmatam eva – täs tathä tapyatér vékñya sva-prasthäne yadüttamaù | säntvayäm äsa sa-premair äyäsya iti dautyakaiù || [BhP 10.39.35] iti | yäta yüyaà vrajaà täta vayaà ca sneha-duùkhitän | jïätén vo drañöum eñyämo vidhäya suhådäà sukham || [BhP 10.45.23] iti | hatvä kaàsaà raìga-madhye pratépaà sarva-sätvatäm | yad äha vaù samägatya kåñëaù satyaà karoti tat || [BhP 10.46.35] iti | ägamiñyaty atidérgheëa kälena vrajam acyutaù | priyaà vidhäsyate pitror bhagavän sätvatäà patiù || [BhP 10.46.34] iti ca |

tasya çré-mukhena bhakta-jana-mukhena ca bahuçaù saìkalpänäm anyathänupapatteù satya-saìkalpaù [MaitrU 1.1] iti hi çrutiù | éçvaräëäà vacaù satyam [BhP 10.33.31] iti svayaà çré-bhägavataà ca | na kevalam etävad eva käraëaà, tasya vrajägamanam api sphuöam evety ähuù -- yarhy ambujäkñäpasasära bho bhavän kurün madhün vätha suhåd-didåkñayä [BhP 1.11.9] iti | atra madhün mathuräà veti vyäkhyäya tadänéà tan-maëòale suhådo vrajasthä eva prakaöä iti tair apy abhimatam | tatra yoga-prabhävena nétvä sarva-janaà hariù [BhP 10.50.51] ity atra sarva-çabdät | [The Vå edition here adds: balabhadraù kuru-çreñöha bhagavän ratham ästhitaù | suhåd-didåkñur utkaëöhaù prayayau nanda-gokulam || [BhP 10.65.1] ity atra prasiddhatvät | Vå addition ends.]

|| 1.11 || dvärakä-väsinaù çré-bhagavantam || 174 ||

[175]

tad etad-ägamanaà dantavaktra-vadhänantaram eva çré-bhägavata-sammataà, yataù jïätén vo drañöum eñyämo vidhäya suhådäà sukham [BhP 10.45.23] iti kaàsa-vadhänte – api smaratha naù sakhyaù svänäm artha-cikérñayä | gatäàç ciräyitäï chatru- pakña-kñapaëa-cetasaù || [BhP 10.82.41] iti kurukñetra-yäträyäà ca çré-bhagavad-väkyena tad-ägamane dantavaktra-vadhäntaà tac-chatru-pakña-kñapaëa-lakñaëaà sukhädänam eväpekñitam äsét | tad evaà mäsa-dvayaà prakaöaà kréòitvä çré-kåñëo’pi tän ätma-virahärti-bhaya-péòitän avadhäya punar eva mäbhüd iti bhü-bhära-haraëädi-prayojana-rüpeëa nija-priya-jana-saìgamäntaräyeëa saàvalita-präyäà prakaöa-léläà tal-lélä-bahiraìgeëäpareëa janena durvedyatayä tad-antaräya-sambhävanä-leça-rahitayä tayä nija-santatä-prakaöa-lélayaikékåtya pürvoktäprakaöa-lélävakäça-rüpaà çré-våndävanasyaiva prakäça-viçeñaà, tebhyaù kåñëaà ca tatra chandobhiù stüyamänam [BhP 10.28.18] ity ädy-ukta-diçä svena näthena sa-näthaà çré-gokuläkhyaà padam ävirbhävayämäsa | ekena prakäçena ca dväravatéà ca jagämeti | tathä pädmottara-khaëòa eva tad-anantaraà gadyam – atha tatrasthä nandädayaù sarve janäù putra-dära-sahitäù paçu-pakñi-mågädayaç ca väsudeva-prasädena divya-rüpa-dharä vimänam ärüòhä parama-vaikuëöha-lokam aväpur iti | kåñëas tu nanda-gopa-vrajaukasäà sarveñäà paramaà nirämayaà sva-padaà dattvä divi deva-gaëaiù saàstüyamäno dväravatéà viveça || [PadmaP 6.252.28-29] iti ca | itthaà mäthura-hari-vaàçe’pi prasiddhir astéti çrüyate | tatra nandädayaù putra-dära-sahitäù ity anena puträù çré-kåñëädayaù | däräù çré-yaçodädaya iti labdhe puträdi-rüpair eva çré-kåñëädibhiù saha tat-präpteù kathanät | prakäçäntareëa tatra teñäà

sthitiç ca tair api nävagateti (page 94) labhyate | väsudeva-prasädenäkasmät ägamana-rüpeëa parama-prasädena divya-rüpa-dharäs tadänandotphullatayä pürvato’py äçcarya-rüpävirbhävaà gatä ity arthaù | vimänam ärüòhä iti golokasya sarvopari-sthiti-dåñöy-apekñayä vastutas tv ayam abhisandhiù | kåñëo’pi taà hatvä yamunäm uttérya iti gadyänusäreëa yamunäyä uttara-päre eva vraja-väsas tadäném ity avagamyate | sa ca teñäà våndävana-darçanäkñamatayä eva tat-parityägena tatra gatatvät | tataç ca vimäna-çiromaëinä svenaiva rathena punaù tasyäù dakñiëa-pära-präpaëa-pürvakaà çrémad-gopebhyaù çré-våndävana eva pürvaà golokatayä darçite tat-prakäça-viçeña eva nigüòhaà niveçanaà vaikuëöhäväptir iti | akke cen madhu vindeta kim arthaà parvataà vrajed iti nyäyena | samépärthe’vyayam akke-çabdaù | na veda sväà gatià bhramann [BhP 10.28.14] iti vadatä çré-bhagavatä teñäà gatitvenäpi vibhävito’sau lokaù | tasmäd våndävane nigüòha-praveça eva samaïjasaù | atra våndävana-nitya-lélä-väkya-våndaà cädhikam apy asti pramäëam | [Vå adds] evam eva çré-garga-väkyaà kåtärthaà syät – eña vaù çreya ädhäsyad gopa-gokula-nandanaù | anena sarva-durgäëi yüyam aïjas tariñyatha || [BhP 10.8.16] iti | [Vå addition ends.] atha gadyänte dväravatéà viveça iti ca çälva-vadhärthaà nirgataiù çré-bhagavat-pratyägamanaà pratékñamäëaiù yädavaiù sahaiveti çré-bhägavatavad eva labhyate | taà vinä svayaà gåha-praveçänaucityät | kñaëärdhaà menire’rbhakäù [BhP 10.14.43] itivad alpa-käla-bhävanena vä | tad evaà punaù çré-gokulägamanäbhi-präyeëaiva çré-våndävana-näthopasanä-mantre nihata-kaàsatvena tad-viçeñaëaà dattam | yathä bodhäyanokteù –govindaà manasä dhyäyed gaväà madhye sthitaà çubham iti dhyänänantaraà, govindaà gopé-jana-vallabheça kaàsäsura-ghna tridaçendra-vandya ity ädi | anyatra ca govinda gopé-jana-vallabheça vidhvasta-kaàsa ity ädi | [Vå adds] evam eva gautaméye çrémad-daçäkñaropäsanäyäà vaiçya-viçesa-gopäla-léläya tasmai yajïa-sütra-samarpaëaà vihitaà – yajïa-sütraà tato dadyäd athavä svarëa-nirmitam | [Vå addition ends.] ittham eva punaù präpty-abhipräyeëoktam – anusmarantyo mäà nityam acirän mäm upaiñyatha [BhP 10.47.36] iti, diñöyä yad äsén mat-sneho bhavaténäà mad-äpanaù [BhP 10.82.44] iti | athänugåhya bhagavän gopénäà sa gurur gatiù [BhP 10.83.1] iti ca | tathaiva kevalena hi bhävena [BhP 11.12.8] ity-ädi-padya-dvaya-kåtena sädhaka-caréëäà gopénäà prathamaà tat-präpti-prastävena nitya-preyasénäm api tan-mahä-viyogänantara-präptià tasya viyogasyätétatva-nirdeçäd draòhayati dväbhyäm -- rämeëa särdhaà mathuräà praëéte çväphalkinä mayy anurakta-cittäù | vigäòha-bhävena na me viyoga- tévrädhayo 'nyaà dadåçuù sukhäya || täs täù kñapäù preñöhatamena nétä mayaiva våndävana-gocareëa | kñaëärdha-vat täù punar aìga täsäà hénä mayä kalpa-samä babhüvuù || [BhP 11.12.10-11]

atra vigäòha-bhävena viyoga-tévrädhayaù satyo matto’nyaà nija-sakhy-ädikam api na sukhäya dadåçuù | tataç cädhunä tu sukhäya paçyantéti viyogo nästéty arthaù | evaà täs täù (page 95) kñapäù mayä hénäù satyaù kalpa-samä babhüvur adhunä tu tädåçyo na bhavantéti nästy eva viyoga ity arthaù | [Vå adds] pürvaà tv etam evoddhavaà prati – mayi täù preyasäà preñöhe düra-sthe gokula-striyaù | smarantyo 'ìga vimuhyanti virahautkaëöhya-vihvaläù || dhärayanty ati-kåcchreëa präyaù präëän kathaïcana | pratyägamana-sandeçair ballavyo me mad-ätmikäù || [BhP 10.46.5-6] ity atra vartamäna-prayoga eva kåta iti so’yam arthaù spañöa eva pratipattavyaù | [Vå addition ends.]

[176]

tataç ca prakaöäprakaöa-lélayoù påthaktväpratipattyaiväprakaöa-bhävam äpadya sva-näma-rüpayor eva täù sthitä ity äha – tä nävidan mayy anuñaìga-baddha- dhiyaù svam ätmänam adas tathedam | yathä samädhau munayo 'bdhi-toye nadyaù praviñöä iva näma-rüpe || [BhP 11.12.12] täs tathäbhüta-virahautkaëöhyätiçayenäbhivyakta-durdhara-mahä-bhäväù satyaù, (tathä ägamiñyaty atidérghena kälena vrajam acyutaù [BhP 10.46.34] iti bhagavad-ukty-anusäreëa yarhy ambujäkñäpasasära bho bhavän kurün madhün vä [BhP 1.11.9] iti dvärakä-väsi-prajä-vacanänusäreëa ca,) kadäcit täsäà darçanärthaà gate mayi labdho yo’nuñaìgo mahä-modana-bhäväbhivyakti-käré punaç ca saàyogas tena baddhä dhér yäsäà tathäbhütäù satyaù svaà mamatäspadam ätmänam ahaìkäräspadaà cädaù aprakaöa-lélänugatatvenäbhimataà vä tathedaà prakaöa-lélänugatatvenäbhimataà vä yathä syät tathä nävidan, kintu dvayor aikyenaivävidur ity arthaù | prakaöäprakaöatayä bhinnaà prakäça-dvayam abhimäna-dvayaà lélä-dvayaà cabhedenaiväjänann iti vivakñitam | tataç ca näma ca rüpaà ca tasmin tat-tan-näma-rüpätmani aprakaöa-prakäça-viçeñe praviñöä iva, na tu praviñöä vas tv abhedäd ity arthaù | näma-rüpa iti samähäraù | tatra prakaöäprakaöa-lélä-gatayor näma-rüpayor abhede dåñöäntaù – yathä samädhau munayaù iti | samädhir atra çuddha-jévasyeti gamyam | tayor lélayor bhedävedane dåñöäntas tv ayaà léläbdhe ävedanäàça eva, na tu sarvävedanäàçe lokavat tu lélä-kaivalyam [Vs. 2.1.33] itivat |

[177]

tad evaà prakaöäprakaöa-lélayor dvayor api täsäà sva-präptau bhäva eva käraëaà darçitam | tataç cäprakaöa-léläyäà praviñöä api yädåçaà tasya svarüpaà präptäs tad-darçayann anyad apy anuvadati – mat-kämä ramaëaà järam asvarüpa-vido 'baläù | brahma mäà paramaà präpuù saìgäc chata-sahasraçaù || [BhP 11.12.13] [B reads here: ayam arthaù – yathä bhéñmam udäraà darçanéyaà kaöaà karoti ity atra kriyä khalu viçeñasya kåtià pratyäyanté viçeñaëänäm api pratyäyayati | kaöaà karoti taà ca bhéñmam ity ädi-rétyä | tathäträpi pratéyate viçeñyaà cätra brahmaiva | sarva-viçeñaëäçrayaëéya-parama-vastutayä teñu viçeñaëeñu tasyäbhedenänugamät ekam evädvitéyaà brahma [ChäU 6.1.1] iti çruteù | param ity ädéni tu viçeñaëäni tad-abhinnatve’pi pratisvaà bhedakatvät sa ekadhä bhavati dvidhä bhavati ity ädi çruteù | tad evaà sthite kramo’py aträrthika eva gåhyate pacyantäà vividhäù päkäù [BhP 10.24.26] ity ädau, sarva-dohaç ca gåhyatäm itivat agni-hotraà juhoti yavägaà pacati ity ädivac ca | tataç ca [end Vå. addition] (page 96) evaà pürvokta-rétyä tä abalä brahma präpus tac ca paramaà bhagavad-rüpaà präpuù | brahmaëo hi pratiñöhäham [Gétä 14.27] ity ädeù | tad evaà sthite täsäà mad-aàça-bhütänäà nitya-priyäëäà saìgäd anyä api tadäném eva gokula-bhäjaù çata-sahasraçaù präpuù | saìgasya tat-präpakatvaà ca jhaöiti samäna-bhäva-janakatvät | yathoktam etat pürvam eva kevalena hi bhävena gopyo gävaù [BhP 11.12.8-9] ity ädi | evaà gavädiñv api dvividhatvaà gamyam | kim äkhyaà präpus taträha – mäà kåñëäkhyam eva naräkåti paraà brahmeti puräëa-vargät | yo’vatäräëäà madhye çreñöho’vatäraù ko bhavitä katham asyävatärasya brahmatä bhavati [GTU 2.13] täpanébhyaç ca | kédåça-sambandhaà tväà präpus taträha ramaëaà järam iti | ramaëaù patir nandana-çabdavad yaugikatva-bädhät | yathä miträ-putro miträ-nandana evocyate, na tu miträ-patiù | miträ-patir api miträ-ramaëa evocyate, na tu miträ-putra iti | tataç cäyam arthaù | yathä bhéñmam udäraà darçanéyaà kaöaà karoti ity atra kriyä khalu viçeñasya kåtià pratyäyanté viçeñaëänäm api pratyäyayati | kaöaà karoti taà ca bhéñmam ity ädi-rétyä | tathäträpi präptaà brahma präpus tac ca paramaà bhagavad-rüpaà tac ca mäà çré-kåñëäkhyaà svayaà bhagavad-rüpam ity ädi-rétyä | kintu järam ity ukter eva ramaëa-viçeñatve labdhe ramaëa-padam adhikaà syäd ity akñarädhikyenärthädhikyam iti nyäyäd adhikärtham eva bodhayati | tatra cädhika-padasyaivärthaù paryavasyatéti prayatne nopädänäj järatvaà ca prätétika-mätram | gopénäà tat-paténäà cety ädeù | kintu sädhäraëéñv api para-brahmaëaù sarväàçitvät sarva-pätåtväc patitvam eva | yathoktaà piìgalayä ätmanä ramaëena vai [BhP 11.8.39] iti, reme’nena yathä ramä [BhP 11.8.34] iti | lakñmé-devyä ca, sa vai patiù syäd akutobhayaù (page 97) svayaà samantataù päti bhayäturaà janam [BhP 5.18.20] iti | tasmät pürvaà yaà järatvena pratétaà präpuù paçcän nija-rüpam eva taà präpur iti | tathä järam ity evokte paryavasitaà na siddhyed iti (page 98) ramaëam ity ucyate | ramaëam ity evokte bhagavattvaà çré-kåñëa-rüpatvaà ca na siddhyati, mäm ity evokte brahmatvaà bhagavattvaà ca pramäëäntara-säkäìkñaà bhavati iti säkñäd eva tat tad ucyate | pürva-pratétatväd ramaëa-padenäpi järatvam eva pratéyeteti tan-niräsärthaà tat-tad-anuvädaç cävaçyaà käryaù | (page 99) brahma mäà paramam ity eñu padeñu

päöha-kramasyävivakñitatväj jära-bhävasya ca pürvatväd ärthika eva kramo labhyate | eña eva ca sarvatra baléyän | tato na viparyayeëärthaç ca käryaù | kià cäpräpte hi çästram arthavad iti nyäyena | dadhnä juhotéty ädivad apräpte ramaëa-pade eva tätparyaà na tu pürva-pürva-präpte brahmädi-jära-paryante | nanda-gopa-sutaà devi patià me kuru te namaù [BhP 10.22.4] iti kåta-japänäà kumäréëäà tu pati-bhävanä-pürteti cet tarhi täsäm anavadya-bhävänäà saìkalpa-siddhir eva çré-bhagavatä sutaräà käryä | tatraiva ca svayam aìgékåtaà yätäbalä [BhP 10.22.21] ity ädau siddhä iti mayä iti ca | [The above section starting with “brahmaëo hi pratiñöhäham” up to “iti mayeti ca” is not found in Vå. It reads as follows: paramaà yo mahad brahma iti sahasra-näma-stoträt | çubhäçrayaù sva-cittasya sarvagasya tathätmanaù [ViP 6.7.75] iti viñëu-puräëäc ca | tädåçaà taà ca mäà kåñëäkhyam eva präpuù kåñëäkåti paraà brahma iti puräëa-vargät | brahmaëo hi pratiñöhäham [Gétä 14.27] iti çré-gétopaniñadbhyaù | tad-rüpasyaiva svasya präptis täsu svayam eva çré-bhagavatä proktä [BhP 10.4.36] | mayy äveçya manaù kåtsnaà vimuktäçeña-våttir yat | anusmarantyo mäà nityam acirän mäm upaiñyatha || [BhP 10.47.36] iti | mayi bhaktir hi bhütänäm amåtatväya kalpate | diñöyä yad äsén mat-sneho bhavaténäà mad-äpanaù || [BhP 10.82.44] iti ca |

atha tädåçaà ca mäà bhäva-viçeña-saàvalitam eva präpur ity äha, mat-kämä ramaëaà järam asvarüpa-vidaù iti, ramaëa-çabdena patir evocyate, nandana-çabdena putra iva rüòhyä yaukitatva-bädhät | yathä miträ-nandana-çabdenätra miträ-putra evocyate na tu miträ-patiù | miträ-ramaëa-

çabdena ca miträ-patiù | na tu miträ-putraù tadvad aträpi | koña-mate ca ramaëa-çabdaù patyäv eva

rüòhaù | paöola-müle ramaëaà syät tathä ramaëaù priye çré-stré-jäti-sambandhe sati ramaëa-stré-jäti-sambandhe sati ramaëa-çabdavat priya-çabdena patir evocyate tathaiva prasiddheù | dhavaù priyaù patir bhartä ity amara-koñäc ca | patitvaà tüdvähena kanyäyäù svékäritvam iti loka eva bhagavati tu sva-bhävenäpi dåçyate parama-vyomädhipasya mahä-lakñmé-patitvaà hy anädi-siddham iti | jära-çabdena sarvatropapatir evocyate järas tüpapatiù samau ity amara-koñät | upapatitvaà cädharmeëa pratéyamänatvam | yathopadharmatvam adharme dharméyamänatvam iti | ubhayaträpi (page 97) veda-viruddhatvät | tad eva järaù päpa-patiù samau iti trikäëòa-çeñaù | tataç ca järatvaà ramaëe nästi, ramaëatvaà järe nästi | dharmopadharmayor iva dravyasya svämi-caurayor iva ca viruddha-vastutväd iti sthite brahma mäà paramam itivan naikädhikaraëatvaà järatva-ramaëatvayoù sambhavati | tasmäd adhikäriëénäà täsäà viçeñaëa-bhedena tad-dvayaà samädadhat tad-arthaà caikasya västavatvam anyasya tv avästavatvaà darçayati mat-kämä ramaëam iti järam asvarüpavidaù ity äbhyäà tatra järatvasyaiva prätétika-mätratväd avästavatvaà svämibhir aìgékåtaà nänyasya | jära-buddhi-vedyam api ity uktatvät | sthäpayiñyate ca tad idam asmäbhir uttaratra | tataç cäyam arthaù | svarüpaà man-nitya-preyasé-rüpatvam ajänantyo janmädi-lélä-çaktyä vismarantyo mäà järaà präpuù dharma-viruddhatayä pratétäv api rägätiçayena järatayäpi svékåtaà präpur ity arthaù | tathä tat-präptäv api mat-kämäù iti yat paty-apaty-suhådäm anuvåttir aìga [BhP 10.29.32] ity-ädi-rétyä mayi kämo’bhiläña-viçeñaù katham anyatra patitvaà svapnavad viléyate | çré-kåñëa eva patitvaà jägradvad ävirbhaved ity evaàrüpo yäsäà tädåçyaù satyo ramaëa-rüpam eva mäà präpur iti | etad artham eva påthak-kåtya täsäà viçeñaëäbhyäà saha sva-viçeñaëa-dvayaà mat-kämä ramaëam iti | jära-svarüpa-vidaù iti yathä-yogaà ca paöhitam | na tu brahma mäà paramam ity ebhiù saha kåtam | tad idaà sveñu tadéya-svéyätvaà prakaöayitum api täsäà prärthanäpi dåçyate | yasmät api bata madhu-

puryäm ärya-putro’dhunäste [BhP 10.47.21] ity atra tadéyätva eva svämi-matià vyajya tatra ca kiìkaréëäm ity anena dainyät punas tad apaläpya punar utkaëöhayä bhujam aguru-sugandham [BhP 10.47.21] ity ädinä spañöatayaiva svéyätvena sveñu tadéya-svékärasyäbhikäìkñä-vyaïjanä çré-rädhä-devyä kåteti hi gamyate | dainyaà cätra patitva-kämanäyäm api çyämasundara te däsyaù [BhP 10.22.15] itivad gamyam | spañöaà ca tat-svékaraëa-prärthanä ca | yadyapi mäm eva dayitaà preñöham ätmnänaà manasä gatäù [BhP 10.46.4] ity anena ballavyo me mad-ätmikäù ity anena cäsmäsu svéyätva-bhävas tasyäpi manasi vartate eva, tathäpi dhärayanty atikåcchreëa ityädi sväbhipräyeëa yady ägatya spañöam eva svékriyämahe tadaiväsmäkaà nistäraù syäd iti tasyäbhipräyaù | tasmät sädhv eva tathä vyäkhyätaà mat-kämä ramaëam iti | atha prastutam evänusarämaù | järatayä pratétatvena ramaëatvena ca präptau hetuù abalä iti | etat-padena hi täsu nija-käruëyaà vyaïjitam | tena ca tasya käraëaà rämeëa särdhaà ity ädy uktaà täsäà mahä-prema smäritam | tasmät tathä mat-präptau tädåça-mahä-premaiva hetur ity arthaù | tad evam ubhayathä-präptäv api mat-kämä ity anena ramaëatayä präptäv eva paryäptiù darçitä | tad yathä tu ahaà bhakta-parädhénaù [BhP 9.4.63] iti, svecchämayasya [BhP 10.14.2] iti, ye yathä mäà prapadyante [Gétä 4.11] iti ca pratijïä-häniù syät | tatra ye yathä iti yena kämanä-prakäreëety arthaù tat-kratu-nyäyät | tad evaà täsäm abhéñöa-püraëaà kaimutyenaiväyätam | tataç cästäà täsäà tadéya-parama-lakñmé-rüpäëäà värtä | tat-saìgäd anyä api çata-sahasraças tathä mäà präpur ity äha saìgäd iti | atraivaà vivecanéyaà täsäà nitya-preyasénäà tasmin järatvaà na sambhavaty eva | çrémad-daçärëädau hi tan-nämnä täsäà patitvenaiväsäv abhidhéyate vallabho dayite’dhyakñe iti viçva-prakäçädi-gata-vallabha-çabdasya dvy-arthatve’pi dayitatvasya täsv arhatvät | gautaméya-tantre ca tan-mantra-vyäkhyäyäà patitvenaiva tad-vyäkhyä dåçyate | tan-nämnaù khalu brahmatveçvaratva-yogena vyäkhyä-dvayaà vidhäyottara-pakñatvenäbhéñöaà vyäkhyänam äha gautaméya-tantre dvitéyädhyäye daçärëa-vyäkhyäyäà – aneka-janma-siddhänäà gopénäà patir eva vä | nanda-nandana ity uktas trailokyänanda-vardhanaù || iti | aträneka-janma-siddhatvam anädi-kalpa-paramparä-prädurbhütatvam evocyate bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna [Gétä 4.5] itivat | vaivasvata-manvantaräntargatävaçyambhävaà tat-prädurbhävaà vinä kalpäbhävät | anädi-siddha-veda-präpta-tad-upäsanä-siddhänäditvät | tad-eka-patitvaà ca tat-tan-mantropäsanä-çästre (page 98) täsäà kälänavacchedena tad-ärädhana-tat-paratayä sthitänäà dhyätuà vidhéyamänatvät, paty-antara-sambandha-gandhasyäpy açravaëät | tathä ca brahma-saàhitäyäà – änanda-cin-maya-rasa-pratibhävitäbhis täbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù | goloka eva nivasaty akhilätmabhüto govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.48] iti | lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam ity ukta-rétyämantratas tac-chabda-präptyä ca gopé-rüpäbhiù saha goloka eva nivasati iti prakaöa-léläyäm iva parakéyätva-prapaïcaà niñiddham | kalätvenaiva nija-rüpatve präpte nija-rüpatayety asya tathaiva särthakatvät | tathaivoktaà – çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù [BrahmaS 5.56] iti | atra çré-parama-puruñayor aupapatyaà na sambhavatéti yuktaà ca darçitavän | tapanyäà täù prati durväsaso vacanaà, sa vo hi svämé [GTU 2.27] iti | pati-ramaëa-vallabha-çabdavat svämi-çabdaç ca tathä prasiddhaù svämino devå-devarau ity amara-koñät | te ca çabdä eka-niñöhatvena prayogäd anyonyam anyärthatäà nirasyanti kåñëäya väsudeväya devaké-nandanäya ca [BhP 1.8.21] ity ädivat | ästäm aprakaöa-léläyä värtä gupta-tädåçatäyäà prakaöa-léläyäm api rasa-prasaìge çré-çukenäpi sukhäveçäd aguptam eva kåñëa-vadhvaù [BhP 10.33.7] ity uktam | åñabhasya jaguù kåtäni ityatra sväminäpi åñabhasya patyuù iti vyäkhyätam | gopé-patir ananto 'pi vaàça-dhvani-vaçaà gataù iti saìgéta-çästre | çré-yamunä-stave çré-çaìkaräcärya-

vacanair apy uktam, vidhehi tasya rädhikä-dhaväìghri-paìkaje ratim iti | çré-géta-govinde çré-jayadeva-caraëaiç ca patyur manaù kélitam iti | tasmät svayaà bhagavatä sädhv eva darçitam – järam asvarüpa-vidaù iti mat-kämä ramaëam iti ca | pürvaà yayaiva lélä-çaktyä täsäm uktaëöhätiçaya-prakaöanärthaà tan-nitya-preyasétva-svarüpänusandhänävaraëa-pürvakaà çré-kåñëe järatvaà pratyäyitam äyatyäm api tathaiva punas tasmin sväbhävika-patitva-prakäçamaya-sukha-camatkära-kara-tädåça-svarüpänusandhänaà kriyate iti bhävaù | ästäà nitya-preyasénäà täsäà värtä | tat-saìgät präptavaténäm anyäsäm api tasmin ramaëatvam eva sidhyati, na tu järatvam | tad eva vyaïjitam – mat-kämä ity anena brahma mäà paramaà präpuù ity anena ca parama-brahmaëaù sarväàçitvät sarva-pätåtväc ca sarvädhipatyam eva sidhyati na tu paratvam | tatra ca sati täsu tädåça-mat-kämäsu patitvam eva syän na järatvam ity abhipräyät | tad uktaà dattätrayeëäpi päramärthika-tad-viveka-çläghä-garbha-gurutvena matayä piìgalayä ätmanä ramaëena vai [BhP 11.8.40] iti, reme’nena yathä ramä [BhP 11.8.35] iti | ramä-devyä ca sa vai patiù syäd akutobhayaù svayaà samantataù päti bhayäturaà janam [BhP 5.18.20] iti | tasmäd västava-vastuna eva phalatva-paryavasänäj jära-buddhyäpi präpte tasmin ramaëatayä präpter eva lälasä-viñayatväc ca patitvam eva paryavasyati | tad evam evoktaà – tam eva paramätmänaà jära-buddhyäpi saìgatäù jahur guëamayaà dehaà sadyaù prakñéëa-bandhanäù || [BhP 10.29.11] atra jighäàsayäpi haraye stanaà dattväpa sad-gatim [BhP 10.6.35] iti yathä vigétärthena jighäàsayä-padena saàsajann api-çabdo jighäàsäyäs taträpravartanéyatvaà vyanakti, tathäpi puruñärthaù siddha iti viñayasya çaktim eva sthäpayati, tathä vigétärthena jära-padena saàsajana-järatvasya tathätvaà viñayasya ca täà gamayati ramaëatvaà tu na tathä vigétam, pratyuta – yäù samparyacaran premëä päda-saàvähanädibhiù | jagad-guruà bhartå-buddhyä täsäà kià varëyate tapaù || [BhP 10.90.27] ity ädinä suñöhu stutam eva na ca äsäm aho caraëa-reëu-juñäm [BhP 10.47.61] ity ädinä järatvam api stutaà, kintu täsäà räga eva stutaù | yena järatvenäpy asau svékåta iti | jära-buddhyä saheti yä jära-vädinaù kalpanä sä (page 99) tv asatyaiva | anarhatväj jära-pada-saàsaktasyäpi-çabdasyänyathä pratyäyakatvena darçitatvät | saha-pada-säpekñatvena kañöatvät | upapada-vibhakteù käraka-vibhaktir baléyasé iti nyäyät | sädhakatamasyänyasya kalpanéyatväc ca | te sarve strétvam äpannäù samudbhütäç ca gokule | harià sampräpya kämena tato muktä bhavärëavät || iti pädmottara-khaëòa-çravaëäd etäù khalu tadäpi na siddha-dehä iti paryavaséyate | tataç ca tasya dehasya patyuç ca tyägena çré-kåñëa-präptau parakéyätvänupapattiù | kim uta mäyä-mätreëa parakéyätvena pratéyamänänäà nitya-preyasénäm | evam eva ca svayaà bhagavatäpi darçitaà – yä mayä kréòatä rätryäà [BhP 10.47.30] ity ädinä | kintu jära-padam etädåg açlélam | yat khalu järatayä bhajantébhir api na järaà prativacana-viñayékriyate | kintu ramaëädi-padam eveti tad abhidheyaà katham iva phaläya kalpate | tad evaà järam iti brahmety-ädy anüdya-vargäntaù-päty eva | kintu bhramamayatvän ninditatväc ca järatvasya heyatvam | ramaëam iti tu vidheyam iti yad uktam | tat khalu prakaöa-léläyäà pürvasya spañöatayä varëitatvena çrotari prasiddhatväd uttarasya tadvad avarëitatvenäpi prasiddhatväd api sidhyati | prasiddhatväprasiddhatve eva tayoù pravåtti-hetuù brähmaëyo’yaà paëòitaù itivat | na ca anuvädam anuktvä tu na vidheyam udérayet iti sarvatropalabhyate | yasya parëamayé juhur bhavati ity atra vaiparétya-darçanät, apräpte hi çästram arthavat iti nyäyena ca dadhnä juhoti ity ädivad apräpte

ramaëatva eva tätparyam | na ca pürva-pürva-prasiddhe brahmatvädi-järatva-paryante anadhigatärtha-gantå-pramäëam iti ca våddhäù | kià ca järatvasya västavatve’çlélatä durnivärä | avästavatve vyabhicäritvam eveti | sarvathä tad-vidheyaà na bhavaty eva vety alam ativistareëa | atra brahmety evokte bhagavantaà, çruta-nirviçeña-brahma-vädasya kasyacit sandeha-viñayo bhavatéti paramam ity uktam | paramam ity ukte çré-kåñëa-rüpatvaà na pratéyate iti mäm ity uktam | mäm ity evokte brahmatvaà paramatvaà ca pramäëäntara-säpekñaà bhavatéti tat tad ucyate | tathä järam ity evokte paryavasitaà na sidhyatiéti ramaëam ity uktam | ramaëam ity evokte pürva-pratétatväd ramaëa-padenäpi kathaïcij järatvam eva lakñyeteti tan-niräsärthaà järam iti cänüdyate | paramäbhéñöatväd api ramaëatvasyaiva vidheyatvaà, na tu järatvasya | [end Vå. reading.] tathäpi sarvatra paryavasäna-nirupadraveñöa-präptir eva khalu siddhänta-rasa-çästrayoù sammatéù | präcénair ädhunikaiç ca laukikälaukia-varëakaiù kavibhis tathaivopäkhyäyate | çrémad-asmad-upajévya-caraëair api lalita-mädhave-pürëa-manoratha-nämany aìke tathaiva samärpitam tad evojjvala-nélamaëau pramäëékåtya sarva-rasa-pürakaù samåddhimayaù sambhoga udähåtaù | çré-bhagavatä ca yat tv ahaà bhavaténäà vai [BhP 10.47.34] ity ädinä, yä mayä kréòatä rätryäm [BhP 10.47.37] ity ädy-antena tathaiväbhipretam | jära-bhäva-mayaù saìgamaç ca sadaiva sopadravas tasmäd asau paryavasäna-puruñärthatve tat-tac-chästra- (page 100) –sammato na syät | tathä para-koöi-saìkhyänäà nija-padäbja-dalaiù [BhP 10.35.16] ity-ädi-yugale, kuja-gatià gamitä na vidämaù kaçmalena kavaraà vasanaà vä [BhP 10.35.17] iti cetyädi-réténäm udbhaöa-mahä-bhävänäà täsäà vraje bhäva-saàgopanaà pürvam api duñkaram äsét | mahä-virahe tu jäte nivärayämaù samupetya mädhavaà kià no’kariñyan kula-våddha-bändhaväù [BhP 10.39.28] iti, visåjya lajjäà ruruduù sma susvaraà govinda dämodara mädhaveti [BhP 10.39.31] ceti, tä man-manaskä mat-präëä mad-arthe tyakta-daihikäù [BhP 10.46.4] iti, kåñëa-düte vrajäyäte uddhave tyakta-laukikäù [BhP 10.47.9] iti, gata-hriyaù [BhP 10.47.10] iti, käcin madhukaraà dåñövä [BhP 10.47.11] iti, yä dustyajaà svajanam ärya-pathaà ca hitvä [BhP 10.47.61] iti, gopyo hasantyaù papracchü räma-darçanädåtäù [BhP 10.65.9] iti, mätaraà pitaraà bhrätèn patén puträn svasèn api | yad-arthe jahima däçärha dustyajän sva-janän prabho || [BhP 10.65.11] iti ca çrüyate | atra nivärayäma ity ädikaà yathä saìkÿpte tathaiva visåjya lajjäm ity ädinäcaritam | täsäà lajjä-tyägaù khalu bhäva-vyaktyaiva syät, sarveñäà goikula-väsinäà rodanädi-sämyät | tatas tad-vyakti-pürvaika-rodana-dväreëa täbhir niväraëam api yogyam iti | evaà tyakta-laukikä ity-ädiñu ca suñöhv eva bhäva-vyaktir gamyate | kià bahunä, mätaram ity ädau mäträdén jahima ity uktaà na tu pürva-rägavat pati-sutänvaya-bhrätå-bändhavän ativilaìghya [BhP 10.31.16] ity mätram uktam | gopyo hasantya iti tünmäda-lakñaëam | tadänéà häsäyogyatvät, yathaiva käcin madhukaraà dåñövä ity ädäv unmäda eva dåçyate |

tad evaà tadänéà tu durdhara-mahä-bhävenonmatta-ceñöänäà nirapatrapa-vyaïjita-bhävänäà tyakta-mäträdénäà täsäm asaìkhyänäà bhävasya saàgopanaà nopapadyata eva | kintu jïäto’py asau mahä-viraha-péòayä sa-vaira-jïäta iva äsét | anantaraà tv anusandadha eva | sa tu bhäva-saìgopanayaiva käla-katipayaà svasya rasatäm ävahati | vyaktatve tu svasya pareñäm api sarvatra vastuto dharma-mayatva-pratétau jätäyäm eveti rasa-vidäà matam | adharma-mayatva-pratéta tv açlélatayä vyähanyata eva rasaù | adharma-mayatvaà ca dvidhäà parakéyätvena para-sparçena ca | tasmäd yathaiçvarya-jïäna-mayyäà çré-parékñit-sabhäyäm aiçvarya-jïäna-rétyaiva tat parihåtya rasävahatvaà samähitam | tathä lokaval-lélä-kaivalyävalambane prema-mayyäà çré-gokula-sabhäyäà loka-rétyaiva samädheyam | tathä hi – näsüyan khalu kåñëäya mohitäs tasya mäyayä | manyamänäù sva-pärçva-sthän svän svän därän vrajaukasaù | [BhP 10.33.37] iti yat çrüyate (page 101) tac cäträpy avaçyam eva saìgamanéyam tasyäpy asamarthaù | tasya mäyayä mohitäù santo näsüyan tasya sva-nitya-preyasé-svékära-lakñaëe katham asäv asmad-dhämärtha-suhåta-priyätma-tanaya-präëäçaya-jévätutamaù para-dära-svékärämaìgalam aìgékarotéti doñäropaà näkurvann ity arthaù | mäyä-mohitatvam eväha manyeti | svarüpa-siddhänäà bhagavad-däräëäm apara-kartåka-balätkära-parihärärthaà tat-tad-äkäratayä mäyä-kalpitä ye sve sve däräs tän sva-pärçva-sthän manyamänäù svamatyä niçcinvänä ity arthaù | tad evaà antar-gåha-gatäù käçcit [BhP 10.29.9] ity atroktänäm api samädhänaà jïeyam | parama-samarthäyäs tasyäù mäyäyä nija-prabhu-preyasénäà tad-ekänuräga-svabhävänäà maryädä-rakñaëärthaà pariëayam ärabhya sadaiva sävadhänatäyäù yogyatvät tad-dinam upalakñaëam eveti | [Vå. adds] çrüyate ca kürma-puräëe dvätriàçädhyäyasyänte pati-vratämätrasya parät paribhavo na sambhavatéti kaimutyena çré-sétä-devy-udähåtä – pati-vratädharma-parä rudräëy eva na saàçayaù | näsyäà paräbhävaà kartuà çaknotéha janaù kvacit || yathä rämasya subhagä sétä trailoka-viçrutä | patné däçarather devé vijigye räkñaseçvaram || rämasya bhäryäà vimaläà rävaëo räkñaseçvaraù | sétäà viçäla-nayanäà cakame käla-coditaù || gåhétvä mäyayä veçaà carantéà vijane vane | samähartuà matià cakre täpasaù kila bhäviném || vijïäyä sä ca tad-bhävaà småtvä däçarathià patim | jagäma çaraëaà vahnim ävasathyaà çuci-smitä || upatasthe mahä-yogaà sarva-päpa-vinäçanam | kåtäïjalé räma-patné säkñät patim iväcyutam || namasyämi mahäyogaà kåtäntaà gahanaà param | dähakaà sarva-bhütänäm éçänaà käla-rüpiëam || ity ädi | iti vahnià püjya japtvä räma-patné yaçasviné | dhyäyanté manasä tasthau rämam unmélitekñaëä || athävavasthyäd bhagavän havya-väho maheçvaraù |

äviräsét sudéptätmä tejasaiva dahann iva | såñövä mäyämayéà sétäà sa rävaëa-vadhecchayä || sétäm ädäya dharmiñöhäà pävako’ntaradhéyata | täà dåñövä tädåçéà sétäà rävaëo räkñaseçvaraù | samädäya yayau laìkäà sägaräntara-saàshtitäm | kåtvä ca rävaëa-vadhaà rämo lakñaëa-saàyutaù | samädäyäbhavat sétäà çaìkäkulita-mänasaù | sä pratyayäya bhütänäà sétä mäyämayé punaù | viveça pävakaà déptaà dadäha jvalano’pi täm | dagdhvä mäyämayéà sétäà bhagavän ugra-dédhitiù | rämäyädarçayat sétäà pävako’bhüt sura-priyaù | pragåhya bhartuç caraëau karäbhyäà sä sumadhyamä | cakära praëatià bhümau rämäya janakätmajä || dåñövä håñöa-manä rämo vismayäkula-locanaù | nanäma vahnià çirasä toñayämäsa räghavaù || uväca vahne bhagavan kim eñä vara-varëiné | dagdhvä bhagavatä pürvaà dåñöyä mat-pärçvam ägatä || tam äha devo lokänäà dähako havya-vähanaù | yathä våttaà däçarathià bhütänäm eva sannidhau || [KürmaP 32.513-530] ity ädi | evam agni-puräëam api dåçyam | tad evam api yat tu välmékinä nedaà spañöékåtaà tat khalu karuëa-rasa-poñaärtham eveti gamyate | seyaà ca tasya paripäöé kvacid anyenäpy upajévyate iti jïeyaà | tad evaà pativratä-mäträëäà viçeñataù çré-bhagavat-preyasyä prabhäve sati – ya etasmin mahä-bhäge prétià kurvanti mänaväù | närayo 'bhibhavanty etän viñëu-pakñän iväsuräù || [BhP 10.26.21] iti sämänya-viñaye garga-vacane ca sati tädåçénäà bhrame’pi taà nitya-käntaà parityajanténäà nityaà tat-käntaà paricaranté mäyä çré-rämävasathyägnivad api kià rakñäà na kurvéta kintu takéya lélä-näöya-rakñärthaà [Vå addition ends here.] tad evaà ca tat-patià-manyädiñv eva vivähädi-çayanädi-samayeñv eva ca svarüpa-siddhä ävavrire | anyeñu cänyadä ca kalpitä eveti gamyate | tävad eva ca yuktaà täsu maryädä-rakñaëotkaëöhä-vardhanaika-prayojanatvät tasyäù | (page 102) yathaiva hi tava sutaù sati yadädhara-bimbe datta-veëuù [BhP 10.35.14] ity ädau, çuçrüñantyaù patén käçcit [BhP 10.29.7] ity ädau, tä väryamäëäù patibhiù [BhP 10.29.8] ity ädau ca svarüpa-siddhänäm eva darçanaà tatra taträvagatam | evam anyaträpy avagamyam | täsäm anya-kåta-dhvaàsäbhävasya käraëaà prabhävaç ca sambhävyate – ya etasmin mahä-bhägäù prétià kurvanti mänaväù | närayo 'bhibhavanty etän viñëu-pakñän iväsuräù || [BhP 10.8.18] iti kaimutya-präpteù | atha täsäm apatya-çravaëaà ca yätå-mäniné-prabhåténäm apatye tad-vyavahärät |

[Vå. omits between yathaiva hi and -prabhåténäm apatye tad-vyavahärät: atha täsäm apatya-çravaëaà ca yätå-mäniné-prabhåtén äpatyeñu tad-vyavahärät | sämba-lakñaëä prayänayane çré-baladevam uddiçya sa-sutaù sa-snuñaù präyät suhådbhir abhinanditaù itivat | End Vå. reading.] sväpatyatve sati vibhäva-vaiguëyena rasäbhäsatvam äpadyeta | tataç ca bhajate tädåçéù kréòä yäù çrutvä tät-paro bhavet [BhP 10.33.36] iti, siñeva ity ädau sarväù çarat-kävya-kathä-rasäçrayä [BhP 10.33.26] iti ca virudhyate | para-putratva-pratipädanäyaiva hi päyayantyaù çiçün paya ity evoktaà na tu sutän stanam iti | ataeva mätaraù pitaraù puträ bhrätaraù patayaç ca vaù [BhP 10.29.20] iti parihäsatvenaiva çré-bhagavad-väkyaà rasäya sampadyate | västavatvena tu vairasyäyaiva syät, täsäm aìgékariñyamäëatvät | kvacit täbhir eva teñu yat pati-çabdaù prayuktas tad-bahir-loka-vyavahärata eva näntar-dåñöitaù yat-paty-apatya-suhådäm anuvåttir aìga [BhP 10.29.32] ity ädinä tad-aìgékärät | mäm eva dayitaà çreñöham ätmänaà manasä gatäù [BhP 10.46.4] iti bhagavatä täsäm antaù-karaëa-prakäçanät | [Vå. adds: paraà saukhyaà hi nairäçyaà svairiëy apy äha piìgalä [BhP 10.47.47] ity ädinä täbhiù sveñäà tad-eka-niñöhatä-vyaïjanät | End Vå. reading.] gopyaù kim äcarayad ayam ity ädau dämodarädhara-sudhäm api gopikänäà bhuìkte svayam [BhP 10.21.9] ity anena api bata madhu-puryäm ärya-putro’dhunäste [BhP 10.47.21] ity anena täbhiù svayam ukteç ca | tata etad uktaà bhavati räsa-païcädhyäyyäà näsüyan khalu kåñëäya [BhP 10.33.37] ity ukta-diçä, sa vo hi svämé [GTU 2.22] ity täù prati täpané-sthita-durväsaso väkyavat | kåñëa-vadhva ity-ukta-rétyä ca yäù khalu yogamäyäm upäçritya iti çravaëät tat-tad-artha-bhagavan-niyukta-yogamäyä-kalpitäkalpitatayä yogamäyaika-viditäù svataù parataç ca pracchanna-dvividhäyamänä äsan, täs tu paçcäd yogamäyayaiva devyä präpaïcitäbhyäà maryädotkalitäbhyäà sva-pälitasya rasa-poñataroù paryavasäna-nirupadrava-mahä-sukha-präpti-rüpäya phaläya muny-äkäçädi-väëy-ädikaà dväré-kåtya vä svayam eva prakaöébhüya eva vä çré-gokula-väsinaù prati tathaiva vyakté-kåtäù, svarüpeëa mäm eva ramaëaà präptäù, näsüyan khalu kåñëäya ity ädy-uktäsüyä-parihärasya samyaktväya tat-kalpitäs tu sva-sva-patim ity eva çré-bhagavantam | dåçyate ca saàjïä-chäyädivat kalpanäyä vyaktatvam eva pariëämaù sarvatra | tad ittham eva mätä-pitr-ädénäm abhéñöaà sidhyati || [Vå. adds here: tasminn eva teñäà vätsalyasya viçränteù | na ca dämpatye prakaöe – bahu väryate yataù khalu yatra pracchanna-kämukatvaà ca | yä ca mitho durlabhatä sä paramä manmathasya ratiù || [UN 1.20] iti bharatänusåta-niväraëädy-abhäväd-rasa-niñpattir na syäd iti väcyam | tasya niväraëaà khalu na bhaya-dänena bhavet sarvätiçäyi-sämarthyät, kintu lajjä-dänenaiva | lajjä tu kuléna-kumäräëäà sva-stré-gata-rahasya-vihära-viçeñasya pareëänumitäv api jäyate, kim uta – yatra hréù çréù sthitä tatra yatra çrés tatra sannatiù | sannatir hrés tathä çréç ca nityaà kåñëe mahätmani || [HV 2.101.73 (96.72)] iti harivaàçädy-uktänusäreëa parama-lajjädi-guëa-nidhänasya vraje nava-vayaù çrélatäm eväbhivyaïjatas tasya siddhe ca lajjälutve svayam eva niväraëädi-trayaà sidhyati | kintu lajjä dvividhä

saìgopya nyäyya-karmaëi saìkoca-mätra-karé, anyäyya-karmaëi nyakkära-karé ca | atra pürvävyäjäntaräcchannä nätivirodhiné uttarä yaçaù priyeëa tena kåtte’pi vyäje tasyänumitiç ced dviguëébhüya virodhiné | tad evaà sati gopa-närébhir aniçaà kréòayämäsa keçavaù [PadmaP 6.252.26] çrutäniça-kréòä päradärye sarvathä na sambhavati, sva-däratve tu täsäm asaìkhyänäà sva-svarüpa-paty-apräptä jäta-parama-duùkhänäà gurubhir api sammataù säntvanädi-rüpo ya ävaçyaka-dharmas tad-vidha-vyäjena sambhavati | yac ca ramya-keli-sukhenaiva gopa-veça-dharaù prabhuù | bahu-prema-rasenätra mäsa-dvayam uväsa ha || ity etat-padyam tad-anantaraà ca sarveñäà manoramatvaà bahu-prema-rasa-pradatvaà ca ittham eva saìgacchate iti | na ca gopa-närébhir iti para-däratvaà çabda-labdham | devahutyäà sä tvaà brahman nåpa-vadhür iti kardamaà prati bhagavad-väkyäj jäty-apekñayäpi sambhavät | na ca niväraëädibhir aupapatyam eva bharata-mataà ratnävalé-näöikäyäà yayäti-caritädivad dämpatye’pi sambhavät | neñöä yad aìgini rase kavibhir paroòhä [UN 5.3] iti virodhät | tad evaà güòhatayä mäyayä praëétänäà ramaëatayä tasya präptau mat-kämä ramaëam iti padyaà yojitam | nanda-gopa-sutaà devi patià me kuru te namaù iti kåta-japänäà kumärétvena prasiddhänäà paräsäm api saìkalpa-siddhir eva çré-bhagavatä kåtä | tatraiva hi svayam aìgékåtam yätäbalä vrajaà siddhäù iti | tad etat-pakñe’pi pürvavad eva gupta-patitväj järam iva järam iti saìgamanéyam | tasmäc ca çré-gopälottara-täpanyäà täù prati durväsasä yad uktaà tad eva nigamanéyam janma-jaräbhyäà bhinnaà sthäëur ayam ity ädau sa vo hi svämé bhavati iti | [end Vå. addition.]

|| 11.12 || çré-bhagavän uddhavam || 175-177 || (page 103)

[178] pürvokta eväprakaöa-lélä-praveça-prakaöa-léläviñkära-rüpo’rthas tad-anantara-praçnottaräbhyäm apy abhipreto’sti | praçnas tävat çré-uddhava uväca – saàçayaù çåëvato väcaà tava yogeçvareçvara | na nivartata ätma-stho yena bhrämyati me manaù || [BhP 11.12.16] tava väcaà çåëvato’vadhärayato’pi mamätmasthaù saàçayo mayoditeñv avahita ity ädikädhyäya-traya-gata-mahä-väkyärtha-paryälocanäsämarthyaà na nivartate | kutaù ? yena yata eva rämeëa särdhaà mathuräà praëéte [BhP 11.12.10] ity ädi lakñaëät tava väkyän mama mano bhrämyati | hanta täsäm anena saìgamaù kutra kathaà vidyate iti cintayä na svasthaà vartate ity arthaù |

[179] tathottaraà tatra tasya saàçayam apanetuà dväbhyäà tävat tac-cittaà svasthayan çré-bhagavän uväca -- sa eña jévo vivara-prasütiù

präëena ghoñeëa guhäà praviñöaù | mano-mayaà sükñmam upetya rüpaà mäträ svaro varëa iti sthaviñöhaù || [BhP 11.12.17] sa eva mal-lakñaëo jévo jagato jévana-hetuù viçeñato vrajasya jévana-hetur vä parameçvaraù präëena mat-präëa-tulyena ghoñeëa vrajena saha vivara-prasütir vivaräd aprakaöa-lélätaù prasütiù prakaöa-léläyäm abhivyaktir yasya tathäbhütaù san punar guhäm aprakaöa-léläm eva praviñöaù | (page 104) kédåçaù san ? kià kåtvä ? mäträ mama cakñur-ädéni svaro bhäñä-gänädi-varëo rüpam iti itthaà sthaviñöaù sva-parijanänäà prakaöa eva san anyeñäà sükñmam adåçyaà bahiraìga-bhaktänäà ca manomayaà kathaïcin manasy eva gamyaà yad-rüpaà prakäças tad upetya |

[180] prakaöa-léläviñkäraà ca sa-dåñöäntaà spañöayati – yathänalaù khe 'nila-bandhur uñmä balena däruëy adhimathyamänaù | aëuù prajäto haviñä samedhate tathaiva me vyaktir iyaà hi väëé || [BhP 11.12.18] dåñöänto’yaà garbhädi-krameëävirbhäva-mäträàçe | tåtéye’pi tad uktaà çrémad-uddhavenaiva – ajo’pi jäto bhagavän yathägniù [BhP 3.2.15] iti | vyaktir ävirbhävaù | hi yasmäd iyaà svarahasyaika-vijïasya mamaiva väëé, näträsambhävanä vidheyety arthaù | tataç cänantaraà vakñyamäëa evaà gadir [BhP 11.12.19] ity ädi granthas tu saàçayäpattodane vyäkhyeyaù | evaà pürvokta-väkyasyaivärtha-bhedena gadir laukika-bhäñaëam iti jïeyam | tasyäpy utpattir jïeyety arthaù | sa ca sa-tätparyako’rtha-bhedañ öékäyäm eva dåçyate iti ||

|| 11.12 || çré-çukaù || 179-180 ||

[181] tad evaà çrémad-bhägavate punar vrajägamanädi-rüpo’yam artho bahudhä labdho’pi pädmottara-khaëòavad yan na spañöatayä varëitas tat khalu nijeñöa-devatvasya bahirmukhän pratyäcchädanecchayä antarmukhän pratyutkaëöhä-vardhanecchayeti gamyate | ataevoktam – parokña-vädä åñayaù parokñaà ca mama priyam [BhP 11.21.35] iti | yad etat tu mayä kñudreëa taraläyitaà kñamatäà tat kñamä-çélaù çrémän gokula-vallabhaù | tad etat çréla-våndävane lélä-dvayasya milanaà sävasaram eva prastutam | dvärakäyäà tu prasiddham eva | tatra mauñalädi-lélä mäyiky eveti pürvam eva darçitam | vastutas tu dvärakäyäm eva sa-parikarasya çré-bhagavato nigüòhatayä sthitir yädavänäà ca nitya-parikaratvät tat-tyägena svayaà bhagavata eväntardhäne tair atikñobheëonmatta-

ceñöair upamarditä påthivy eva naçyed iti prathamaà teñäm antardhäpanam | ataevoktam – bhü-bhära-räja-påtanä yadubhir nirasya guptaiù sva-bähubhir acintayad aprameyaù | manye 'vaner nanu gato 'py agataà hi bhäraà yad yädavaà kulam aho aviñahyam äste || [BhP 11.1.3] iti | atra teñäm adhärmikatayä tu påthivé-bhäratvaà na mantavyam | brahmaëyänäà vadänyänäà nityaà våddhopasevinäm | vipra-çäpaù katham abhüd våñëénäà kåñëa-cetasäm || [BhP 11.1.8] ity ädau çayyäsanäöanäläpa- kréòä-snänädi-karmasu | na viduù santam ätmänaà våñëayaù kåñëa-cetasaù || [BhP 10.90.46] ity ädau ca parama-sädhutva-prasiddheù | påthvé-bhäraç ca vyakti-bähulya-mätreëa neñyate | parvata-samudrädénäm anantänäà vidyamänatvät | tathä na vastavyam [BhP 11.7.5] ity ädi bhagavad-väkyasya tätparyam idam | mäyayäpi yadünäà tädåçatva-darçanaà mamänanda-vaibhava-dhämni madéya-jana-sukhada-mad-viläsaika-nidhau dvärakäyäà nocitaà, prabhäse tu tat-tad-yogäd ucitam iti | atha ca jijéviñubhiù [BhP 11.6.34] ity uktvä våjinäni tariñyämaù [BhP 11.6.38] iti coktvä vastutas tu teñäà tädåçatvaà na bhaviñyatéty evoktam | (page 105) tatra cäsmäbhiù iti vayam iti coktvä svenaikya-sücanayä svätmavad anyathäbhävatvam eka-gatitvaà vyaïjitam iti | tad evaà sthite taiù säkaà çré-bhagavato dvärakäyäm eva nityäà sthitim äha -- dvärakäà hariëä tyaktäà samudro 'plävayat kñaëät | varjayitvä mahäräja çrémad-bhagavad-älayam || nityaà sannihitas tatra bhagavän madhusüdanaù | småtyäçeñäçubha-haraà sarva-maìgala-maìgalam || [BhP 11.31.23-24] loka-dåñöyaiva hariëä tyaktäm atyaktäm iti vä, nityaà sannihita iti vakñyamäëatvät | tataç cobhayathäpy äplävanaà parito jalena parikhävad ävaraëaà taj-jala-majjanaà ca samudreëaiva çré-bhagavad-äjïayä tyakta-bhümi-lakñaëasya hastinäpura-prasthäpita-bahirjana-gåhädy-adhiñöhäna-bahir-ävaraëasyaiva | tathä racanaà viçva-karmaëä tasyaiva prakaöa-léläyäù präpaïcika-miçratvät | ataù sudharmädénäà svargäd ägamanaà ca yujyate | aprakaöa-léläyäà tato’pi divyataraà sabhäntarädikam api syät | çrémän yädavädi-gåha-vånda-lakñaëa-çobhopaçobhävän yo bhagavad-älayas taà varjayitvä | tad evam adyäpi samudra-madhye kadäcid asau dürataù kiïcid dåçyate iti tatratyänäà mahaté prasiddhiù | atra mahäräjeti sambodhanaà dåñöänta-garbham | yad

vä mahänto räjäno yädava-lakñaëä yatra tathäbhütaà tad-älayaà çré-kåñëa-nitya-dhäma-rüpaà dvärakä-puram | na kevalaà pura-mäträstitvaà tatra ca çrémati bhagavad-älaye madhusüdanaù çré-kåñëo nityam eva sannihitaù | arthät tatratyänäà kià vä na tatra sannihitaù | bhagavän yädavädi-lakñaëäkhila-nijaiçvaryavän eva | tad-älayam eva viçinañöi småtyeti | säkñäd adhunä vyakta-tad-darçanäbhävät småtyety uktam | yaù svayam evambhütas tasya tv anyathä sambhävitatvam api nästéti | evam eva viñëu-puräëe – plävayämäsa täà çünyäà dvärakäà ca mahodadhiù | nityaà sannihitas tatra bhagavän keçavo yataù || tad atéva mahä-puëyaà sarva-päpa-praëäçanam | viñëu-kréòänvitaà sthänaà dåñövä päpät pramucyate || [ViP 5.38.9-10] iti | [Vå. adds here: tathaiva çré-hari-vaàçe yädavän praténdra-preñitasya näradasya väkyam – kåñëo bhogavatéà ramyäm åñi-käntäà mahä-yaçäù | dvärakäm ätmasät kåtvä samudraà gamayiñyati || [HV 2.102.32] ity atra ätmasät kåtvä iti na tu tyaktveti | Vå. addition ends.]

|| 11.31 || çré-çukaù || 181 ||

[182] tad evam aprakaöa-prakaöa-lélayoù samanvayo darçitaù | ete eva pädmottara-khaëòe bhoga-lélä-çabdäbhyäm ucyete – bhoge nitya-sthitis tasya léläà saàharate kadä [BhP 6.226.9] ity ädinä | yäà kadäcit saàharate sä lélety arthaù | tatra prakaöa-lélä-gata-bhävasya viraha-saàyogädi-lélä-vaicitré-bhara-vähitvena balavattaratvät ubhaya-lélaiké-bhävänantaram api tanmayas teñäm abhimäno’nuvartate eva | tatraiçvarya-jïäna-saàvalita-bhävänäà çré-yädavänäà sa tävan nünam evaà sambhavati | aho sarva-daivänya-jévätünäm asmäkam éçitä çré-kåñëäkhyo bhagavän ayaà nänä-lélämåta-nirjharaiù sändränanda-camatkäram äsvädayituà yädava-çikhämaëer nityam eva pitå-bhäva-samåddhasya çrémad-änakadundubher gåhe sva-janmanä svän svän alaàcakära | tataç ca sädhitäsmad-änanda-satra-pradhäna-vividha-käryaù parama-bändhavo’sau parameçvaras tat-tad-rüpän eväsmän punar brahmädyair api duradhigame çré-mathurä-nämni çré-dvärakä-nämni vä parama-dhämni nänä-mädhuré-dhuréëäbhir ätma-léläbhir anuçélita eva (page 106) vibhräjate iti | so’yam abhimänaù çré-våndävane tu nija-nija-sambandha-sandhäyaka-premaikänusäriëäà çré-vraja-väsinäà nünam eva samujjåmbhate – ahoyo’sau gokula-kula-bhäga-dheya-puïja-maïjula-prakäço mädåçäà dåçäà jévana-saïcaya-nirmaïchanéya-päda-läïchana-leço väïchätéta-sukha-santati-santänako mahä-vana-vraja-mahä-khanijaniné-néla-maëir äviräsét | yo’sau duñöa-bhoja-räja-visåñöaiù pütanädi-graha-samühair uparako’pi muhur anukülena vidhinä teñäà svayam eva vinäça-pürvakaà cakorebhyaù candramä iväsmabhyaà vitérëa eväsét | yo’sau tädåça-tadéya-mahä-guëa-gaëäd eva parituñyadbhir muni-devair iva dattena kenäpi prabhäveëa muhur api vipad-gaëäd ätma-kleçam agaëayann eva

naù pariträtavän | yo’sau nija-çéla-lävaëya-rüpa-guëa-viläsa-keli-vinigüòha-sauhådya-prakaöana-cäturé-gumphita-mädhurébhir asmän susöhu puñöäàç cakära | yo’sau laghunäpi guëäbhäsenäsmäkam änanda-sandoham abhivindamäno yad yad api mädåçäm abhilañitaà tad-atétä vä tat tad api pratilavam apy äçcarya-bhütaà nija-mädhurya-varyam ulläsitavän | yo’sau sakala-sädhu-janävanäya vikhyäpita-yädava-sambandhas tad-dvärä svayam api ca räjanyäsura-saìgha-saàharaëäya yadu-puréà prasthitavän | yo’sau käryänurodhena tatraiva ciräya tiñöhata ätmano viprayogena satapta-buddhén uddhavädibhir asmän asakåd äçväsayämäsa | yo’sau punar-utkaëöhä-koöi-samäkåñöa-mürtibhis tértha-vrajyä-vyäjena kurukñetra-pragatair asmäbhiù çväsa-mäträvaçiñöair ivämåta-väridhi-rüpa-labdho babhüva | yo’sau tathävidhän asmän ätma-sannidhau mäsa-katipayaà saàväsya parama-svajanayä mudhaiva kåtäbhimänebhyo yädavebhyo nigüòhäà käm api sneha-mudräm asmäsu samudghaöayya bhavatäm eväham iti vyaïjanayä muhur eväsmän abhitaù sandhukñitavän | yo’sau çré-våndävanam eväsmäkam ätmano’pi paramam abhéñöam iti niñöaìkya çapathädinä nija-jhaöity-ägamane visrabhya sägraham asmän atraiva prasthäpitavän | so’yam aho akåtäpara-kartavya-çeña eväsmän nijägamanaà vinä samärabdha-präëa-koöi-mocana-vyavasäyän äçaìkya jhaöiti svayam eva gokulaà sämpratam ägamya nija-viraha-käla-vyäla-mukhän niñkäsya ca svävalokanämåta-püreëa siïcann eväste | tatra ca pratikñaëam api nava-navé-kåtenänanya-sädhäraëena kenäpi sneha-sandohamayena kevalena nija-svabhäva-viçeñeëa taträpi nija-saundarya-varyämåta-püra-prapäcaya-cayanena, taträpi vividha-puñpädi-vibhüñaëa-para-bhäga-paräbhogena, taträpi viläsa-mädhuré-dhurä-viçeñädhänena, taträpi vicitra-guëa-gaëolläsa-camatkära-vidyä-vinodena, taträpi go-pälana-gaväkäraëa-bälya-kréòana-mohana-manträyita-muralé-vädanädi-vibhrameëa, taträpi gokula-nirgamana-praveçädi-lélä-cäturé-mädhuryäòambareëa, taträpi suhådäà yathäyatham anusantarpaëa-keli-kalä-viçeña-prakäçita-snehätiçayenäsmän upalälayann eväste | tena vayam aho samaya-gamanägamanam api sambhälayituà na pärayäma iti | etad-anusäreëa dvärakätaù samägate çré-kåñëe keñäïcid vraja-väsinäm eva tadänéntanam ulläsa-vacanaà jayati jananiväsa [BhP 10.90.48] ity-ädikaà çré-çuka-mukhäd ävirbhütam iti vrajaikänta-bhaktä vyäcakñante | akleçenaivärtha-viçeña-sphürteù | sambhavati ca çré-bhägavatasya viciträrthatvaà, vidvat-käma-dhenu-rüpatvät | tathä hi jayati ity ädi | ko’pi so’yam asmäkaà jévana-koöi-priyatamo viñvak-pracäreëa çré-våndävanasyaiva (page 107) viçeñataù sthävaräëäà jaìgamänäà ca tad-virahäd yad duùkhaà tan-nihantä jayati sarvotkarñeëa vartate | arthäc chré-våndävana eva | çré-våndävanasya sthävaräëäm api bhävo varëita eva, kevalenaiva bhävena ity ädinä | kena viçiñöaù ? susmitena çré-mukhena | etena sadätanam änandaika-rasatvaà sveñu sadaiva suprasannatvaà ca tasya prakäçitam | kià kurvan ? vraja-rüpaà yat puraà tat-sambandhinyo yä vanitä janitänurägäù kula-vadhvas täsäà käma-devaà sarva-premänandopariviräjamänatvät täsäà kämas tu devaù parama-divya-rüpas taà vardhayan |

nanu çré-devakyäù putro’yam ity evaà vadanti, tat kathaà yusmäkam aträsmadéyatvenäbhimänaù ? taträha devakyäà janmeti vädo mithyaiva loka-khyätir yasya saù | tarhi kathaà väsudeva iti nämety äçaìkyäha jananiväso janänäà svajanänäm asmäkaà niväsatväd äçrayatväd eva tathäbhidhéyata ity arthaù | svajaneñv asmäsu kåta-väsatväd eva vä | tataç cädhikaraëe kartari vauëädiko väsuù | sa ca dévyati kréòatéti devaç ca sa iti vigrahaù | präg ayaà väsudevasya [BhP 10.8.14] ity ädikä çré-gargoktir api näsmabhyaà bhätéti bhävaù | kim artham asau devaké-janma-vädo’bhüd ity äçaìkäyäm äha – yadu-varäù pariñat-sahäya-rüpä yatra tädåçaà yathä syät tathä, svair dorbhir bhuja-präyair arjunädibhir adharmaà tat pracuraà duñöa-kulam asyan nihantuà, lakñaëa-hetvoù, kriyäyäù çatå-pratyaya-smaraëät | tasyäm ätma-janmani khyäpite te te sahäyä bhaviñyantéty evam anusandhäyety arthaù | tathoktaà kaàsa-vadhänantaraà çré-kåñëena çré-vrajeçvaraà prati jïätén vo drañöum eñyämo vidhäya suhådäà sukham [BhP 10.45.23] iti | atra viçeñeëenaiva çré-kåñëa-rüpa-viçeñya-padam upasthäpyate ayam udayati mudrä-bhaïjanaù padminénäm itivat ||

|| 10.90 || çré-çukaù || 182 ||

[183] atha teñäà tena paramänandena samayänanusandhänam apy uktam vrajati na hi yaträpi samayaù [BrahmaS 5.56] iti | atas teñäà çré-kåñëägamana-paramänanda-mattänäm adyaiväyam ägata itéva sadä hådi vartate | [Vå. adds here:] sa eña yadvad aprakaöa-svärasikyäà prakaöa-lélä-gata-bhäva-praveças tathä tad-vaibhava-rüpäsu mantropäsanämayéñv api sva-sva-präktana-tad-bhäva-praveço jïeyaù | gaìgäyä bhävas tadéya-hrada-çreëéñv eva | ubhayaträpy asau samäna eva darçitaù | pädma-pätäla-khaëòe go-gopa-gopikä-saìge yatra kréòati kaàsahä iti govinda gopéjana-vallabheça kaàsäsuraghna ity äbhyäm | evaà yathä svärasikyäm iva mantra-mayyäm api nandanandanatvam anugacched evaà çrüyate – sakala-loka-maìgalo nanda-gopa-tanayo devatä ity atra gautaméya-tantre dvitéyädhyäye nandanandana ity uktaù ity atra ca | [Vå. addition ends.] tad evaà prakaöa-lélä-gata-bhäva-viçeñasyäprakaöa-léläyäà praveçäd bahir-antardhäna-lélä-dvitéyasyaikyaà varëitam | tatra yadyapi pürva-pürvam api tädåça-bhävas teñäm anädita evänuvartate tathäpi tam eva navanavékåtya samuddépayituà punaù punar avatära iti jïeyam | tad evaà çré-kåñëasya svayaà bhagavattvaà darçitam | taträpi çré-gokule tat-prakäçätiçayo dåçyate | sa caiçvarya-gatas tävat satya-jïänänantänanda-rasa-mätraika-mürti-brahmäëòa-koöéçvara-darçanädau | käruëya-gataç ca pütanäyä api säkñän mätå-gati-däne | mädhurya-gataç ca | vraja-striyo yad väïchanti pulindyas tåëa-vérudhaù | gävaç cärayato gopäù päda-sparçaà (page 108) mahätmanaù || [BhP 10.83.43] iti çré-paööa-mahiñé-prärthanädau |

atra sthite’pi sarvato’pi prema-varéyasénäà täsäà tat-päda-sparça-saubhägye tan-mädhurya-prakäçätiçaya-vaiçiñöyäbhipräyeëaiva tathoktiù saìgacchate | tathaiva coktaà – trailokya-saubhagam idaà ca nirékñya rüpaà yad go-dvija-druma-mågän pulakäny abibhrat || [BhP 10.29.40] ity ädiñu | ato lélä-gataç cäsau çläghyate pitarau nänvavindetäà kåñëodärärbhake hitam [BhP 10.8.47] ity ädiñu | atas tadéyänäm apy utkarña uktaù våndävanaà govardhanaà yamunä-pulinäni ca [BhP 10.11.36] vékñyäméty ädau | tataù parikaräëäà tu aho bhägyam aho bhägyam [BhP 10.14.32] ity ädau | itthaà satäm [BhP 10.12.11] ity ädau, nandaù kim akarot [BhP 10.8.43] ity ädau, etäù param [BhP 10.47.51] ity ädau, gopyas tapaù kim acaran [BhP 10.44.14] ity ädau | taträpi taträtiçuçubhe täbhiù [BhP 10.33.6] ity ädau ca täsu prakäçätiçaya-sémä darçitä | tataù sarväsv api täsu anayärädhito nünaà bhagavän harir éçvaraù [BhP 10.30.28] ity ädibhiù | prema-varéyastvena prasiddhäyäà çré-rädhikäyäà tu kim uteti jïeyam | atra cedaà tattvam | dvitéye sandarbhe khalu paramatvena çré-bhagavantaà nirüpya tasya çakti-dvayé nirüpitä | tatra prathamä çré-vaiñëavänäà çré-bhagavad-upäsyä tadéya-svarüpa-bhütä yan mayy eva khalu tasya sä bhagavattä | dvitéyä cätha teñäà jagadvad-upekñaëéyä mäyä-lakñaëä, yan mayy eva khalu tasya jagattä | tatra pürvasyäà çaktau çaktimati bhagavac-chabdaval-lakñmé-çabdaù prayujyata ity api dvitéya eva darçitam | tato’smin sandarbhe tu sa ca bhagavän çré-kåñëäkhya eveti nirdhärite tadéyä svarüpa-çaktis tu kim äkhyeti nirdhäryam | tatra dvayor api puryoù çré-mahisäkhyä jïeyä | mathuräyäm apy aprakaöa-léläyäà çrutau rukmiëyäù prasiddher anyäsäm upalakñaëät | çré-mahiñéëäà tadéya-svarüpa-çaktitvaà skända-prabhäsa-khaëòe çré-çiva-gauré-saàväde gopyäditya-mähätmye dåñöam – purä kåñëo mahätejä yadä prabhäsam ägataù | sahito yädavaiù sarvaiù ñaö-païcäçat-prakoöibhiù || ñoòaçaiva sahasräëi gopyas tatra samägatäù | lakñam ekaà tathä ñañöhir ete kåñëa-sutäù priye || ity upakramya, tato gopyo mahä-devi vidyäyäù ñoòaça småtäù | täsäà nämäni te vakñye täni hy ekamanäù çåëu || lambiné candrikä käntä krürä çäntä mahodayä | bhéñaëé nandiné çokä supürva-vimalä kñayä || çubhadä çobhanä puëyä haàsasyaitäù kalä kramät | haàsa eva mataù kåñëaù paramätmä janärdanaù || tasyaitäù çaktayo devi ñoòaçaiva prakértitäù | candra-rüpé mataù kåñëaù kalä-rüpäs tu täù småtäù || sampürëa-maëòalä täsäà mäliné ñoòaçé kalä | pratipat-tithim ärabhya saïcaraty äsu candramäù || ñoòaçaiva kalä yäs tu gopé-rüpä varäëane | ekaika-çastäù sambhinnäù sahasreëa påthak påthak || evaà te kathitaà devi rahasyaà jïäna-sambhavam | ya evaà veda puruñaù sa jïeyo vaiñëavo budhaiù || [108.5-8, 10-16] iti |

atra gopyo räjïyaù ity arthaù | gopo bhüpe’pi iti näma-liìgänuçäsanät | lambiné avatära-çaktiù | supürva-vimalä suvimalä | haàsaçétety atra präptasya haàsayety asya väcyam äha haàsa eveti | sa ca candra-rüpé candra-dåñöäntenoddeçya ity arthaù | kalä-rüpä iti täç ca çaktayaç ca candrasyämåtety ädi-kalä-dåñöäntenoddeçyä ity arthaù | anuktäm antimäà mahä-çaktim äha sampürëeti | seyaà tu (page 109) kalä-samañöi-rüpä jïeyä | dåñöäntopapädanäya candrasya tädåçatvam äha pratipad iti | äsu etat-tulyäsu kaläsu | vivakñitam äha ñoòaçaiveti ñoòaçänäm eva vidyä-rüpatvät | etad-upadeçasya jïäna-sambhava-rahasyatvät | taj-jïänasya vaiñëavatänumäpaka-liìgatväc ca | krüräbhéñaëé-çokänäm api bhagavat-svarüpa-bhütänäm eva saténäà mallänäm açaniù [BhP 10.4717] itivat çré-kåñëasya kaöhinatva-pratyäyakatvät | måtyur bhoja-pater itivad durjana-viträsakatvät, asatäà çästä itivat tadéya-çoka-hetutväd eva ca tat-tan-niruktir upapadyate | yathä prakäçaika-rüpäyä eva sürya-känter ulükeñu tama-ädi-vyaïjakateti | ataç candra-rüpé mataù kåñëaù kalä-rüpäs tu täù småtäù iti sphuöam eva svarüpa-bhütatvaà darçitam | tad evaà täsäà svarüpa-çakti-bhütatve lakñmétvaà sidhyaty eva | tad evam abhipretya lakñmétvam äha -- gåheñu täsäm anapäyy atarka-kån nirasta-sämyätiçayeñv avasthitaù | reme ramäbhir nija-käma-sampluto yathetaro gärhaka-medhikäàç caran || [BhP 10.59.34] öékä ca –ramäbhir lakñmyä aàça-bhütäbhir ity eñä | svarüpa-çaktitväd eva reme ity uktam | ataeva nijaù svakéyaù paramänanda-çakti-våtti-viçeñodaya-rüpa-prema-viçeña-svarüpo yaù kämas tena sampluto vyäpta iti ||

|| 10.49 || çré-çukaù || 183 ||

[184] ittham añöänäà çré-paööa-mahiñéëäà tu tat-svarüpa-çaktitvaà kaimutyenaiva sidhyati | tatra çré-satyabhämäyä bhü-çakti-rüpatvaà pädmottara-khaëòädau prasiddham | çré-yamunäyäù kåpä-çakti-rüpatvaà skända-yamunä-mähätmyädäv ity ädy-anveñaëéyam | kintu çré-harivaàçädau satyabhämäyäù saubhägyätiçayasya vikhyätatvät prema-çakti-pracura-bhü-çaktitvaà jïeyam | svayaà lakñmés tu çré-rukmiëé -- dvärakäyäm abhüd räjan mahä-modaù puraukasäm | rukmiëyä ramayopetaà dåñövä kåñëaà çriyaù patim || [BhP 10.54.6] ity ädiñu tasyäm eva bhüriçaù prasiddheù | ataù svayaà lakñmétvenaiva paraspara-yogyatäm äha –

asyaiva bhäryä bhavituà rukmiëy arhati näparä | asäv apy anavadyätmä bhaiñmyäù samucitaù patiù || [BhP 10.53.37] spañöam |

|| 10.53 || vidarbha-pura-väsinaù parasparam || 184 ||

[185] tathä täà rukmiëéà çriyam ity ädau yä lélayä dhåta-tanor anurüpa-rüpä [BhP 10.60.9] iti | spañöam | ataù svayaà bhagavato’nurüpatvena svayaà lakñmétvaà siddham eva | ataeva vaidarbhéà bhéñmaka-sutäà çriyo mäträà svayaàvare [BhP 10.52.16] ity atra mäti antarbhavatyasyäm iti mäträ-padaà bähulyäd adhikaraëa evauëädikaà jïeyam | kärtsnye avadhäraëe mätram itivat | tataç ca vaikuëöha-prasiddhäyä lakñmyä antarbhäväspadatväd eñaiva lakñméù sarvataù paripürëety arthaù | yat tu – nanv evam etad aravinda-vilocanäha yad vai bhavän bhagavato 'sadåçé vibhümnaù | kva sve mahimny abhirato bhagaväàs try-adhéçaù kvähaà guëa-prakåtir ajïa-gåhéta-pädä || [BhP 10.60.34] iti tasyä evoktis tatra nijäàçäbhäsam eva dainyena svaà matvoktam iti mantavyam | yad vä, guëä gauëé prakåtiù svabhävo yasyäù sä apakåñöa-rüpety arthaù | yathä tatraiva, syän me taväìghrir araëaà såtibhir bhramantyäù [BhP 10.60.43] iti manuñyävatäratäbhiniveçät tasyä eva dainyoktiù | atra daiva-prerito västavo’rthas tv evaà (page 110) he’ravinda-locana bhagavatas taväsadåçy aham ity etad | yad bhavän äha nanu niçcitaà tat tv evaà vakñyamäëa-prakärakaà na tv anya-prakärakam | tathaiväha sve svarüpa-bhüte mahimni aiçvaryädäv abhirato bhagavän kva kutränyatra, tathähaà tä te guëä aiçvaryädaya eva prakåtiù svarüpaà yasyäs tathäbhütä kva kutränyatra, kintu na kutracid anyatreti dvayor ekatra eva svarüpe sthitir ity arthaù | ataeväjïair asya çré-viñëos tava tattvajïair gåhétau sevitau pädau yasyäs tathäbhütähaà tasmäc chakti-çaktimator atyanta-bhedäbhäväd evopamänopameyatväbhävena sädåçyäbhäva iti bhävaù | evaà såtibhir bhramantyä ity aträpi hi tvadéya-padavébhir ity eva västavo’rthaù | tad uktam – devatve deva-dehaiyaà manuñyatve ca mänuñé [ViP 1.9.143] iti | evam eva – astv ambujäkña mama te caraëänuräga ätman ratasya mayi cänatirikta-dåñöeù | yarhy asya våddhaya upätta-rajo-'ti-mätro mäm ékñase tad u ha naù paramänukampä || [BhP 10.60.46]

ity aträpi tasyäù prakåtitvaà dainyajenäbhedopacäreëaiva vyäkhyeyam | yad vä asya gärhasthasya upättä aìgékåtä rajo’timätro sarva-bhütänuraïjanätiçayo yena saù | västavärthas tv evaà yad uktaà – udäsénä vayam ity ädi, çré-bhagavatä taträha – astv iti | he ambujäkña ätman ätmani mayi ca ratasya te caraëänurägo mamästu | mayi ratatvaà coktaà tathäham api tac-citto nidräà ca na labhe niçi [BhP 10.53.2] iti svayam eveti bhävaù | nanv ätma-ratasya mama kathaà tvayi ratis taträha anatirikta-dåñöeù | çaktimaty ätmani çaktau ca mayy anatiriktä påthag-bhäva-çünyä dåñöir yasya | çakti-çaktimator apåthag-vastutväd dvayor api mitho viçiñöatayaivävagamäd vä yujyata eva mayy api ratir iti bhävaù | tad evaà satyäm api sväbhävikyäà ratau viçeñatas tu, yarhy asya ratyäkhyasya bhävasya våddhaye upättä rajo’timäträ rägätiçayo yena tathäbhütas tvaà mäm ékñase sa-bhävam älokayasi tadäsau no’smän prati paramaivänukampeti | evam udäsénatvaà tava säkñän mat-sambandhäd anyatraiveti mama sudåòha eva viçväsa iti bhävaù | tasmät sädhüktaà yä lélayä dhåta-tanoù [BhP 10.60.9] ity ädinä çré-rukmiëé-devyäù svayaà lakñmétvam |

|| 10.60 || çré-çukaù || 185 ||

[186-187] atha våndävane tadéya-svarüpa-çakti-prädurbhäväç ca çré-vraja-devyaù | yathä brahma-saàhitäyäm – änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhis täbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù | goloka eva nivasaty akhilätma-bhüto govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [BrahmaS 5.30] iti | täbhiù çré-gopébhir mantre tac-chabda-prayogät | kaläbhiù çaktibhiù | nija-rüpatayä sva-svarüpatayä | çaktitvaà ca täsäà pürvoktotkarñeëa parama-pürëa-prädurbhävänäà sarväsäm api lakñmétvam eva | tad uktaà tatraiva – lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam iti, çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù iti ca | etad abhipretyaiva sväyambhuvägame’pi çré-bhü-lélä-çabdais tat-preyasé-viçeña-trayam upadiñöam | tasmäl lakñméto’py utkarña-varëanam äsäà (page 111) para-vyomädi-sthitäbhyas tan-nämnaiva lakñmébhya ädhikya-vivakñayeti mantavyam | çré-våndävana-lakñmyas tv etä eveti | evam eva päda-nyäsair bhuja-vidhütibhiù [BhP 10.33.7] ity ädau kåñëa-vadhvaù ity uktam | ataeva gopé-janävidyä-kalä-prerakaù [GTU 1.8] ity atra täpané-väkye çrémad-daçäkñarastha-näma-niruktau ye gopé-janäs te ä samyag yä vidyä parama-prema-rüpä tasyäù kalä våtti-rüpä iti vyäkhyeyam | räja-vidyä räja-guhyam [Gétä 9.2] ity ädi çré-

gétä-prakaraëät | (avidyä-kalä-çabdena avidyaiva kalä våttir yasyäù sä sarvendriya-vimoha-käriëé prema-çaktir eväkhyätä |) vyäkhyäntare bhagavaty avidyä-saàçleñäbhävät | tad uktaà – hlädinyä saàvid-äçliñöaù saccidänanda éçvaraù | svävidyä-saàvåto jévaù saàkleça-nikaräkaraù || iti svämi-süktau | tathä – hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye | hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || iti [ViP 1.12.69] viñëu-puräëe ca | [B here adds: athavä vaibhava-mäträbhijïän prati viräò-upäsanävat gopéjana-çabdasyänya-niruktir iyam | yathä tatraiva gopäla-pada-niruktau såñöi-paryantam älätéty uktam | taträvidyä-kalä-çabdena mäyaivocyate iti | B addition ends.] tatas täsäà prerakas tat-tat-kréòäyäà pravartaka iti vallabha-çabdenaikärthyam eva | sa vo hi svämé iti tasyäm eva çrutau täù prati durväsaso väkyät | yac ca täsäà kvacit pürva-janmani sädhakatvam iva çrüyate | tat tu pürväsäm eva vyäkhyeyam | täs tu nitya-siddhä eva | ata idam ittham eva vyäkhyeyam – täbhir vidhüta-çokäbhir bhagavän acyuto vibhuù | vyarocatädhikaà täta puruñaù çaktibhir yathä || [BhP 10.32.10] yathä yathävat | ataevädhikaà vyarocata ity uktam upapadyate sva-çakty-eka-prakäçakatvät çré-bhagavataù -- gopyo labdhväcyutaà käntaà çriya ekänta-vallabham | gåhéta-kaëöhyas tad-dorbhyäà gäyantyas taà vijahrire || [BhP 10.33.15] gopya eva çriyaù | käntaà manoharam | ekänta-vallabhaà raho-ramaëam (apäëigrähakatvät) |

|| 10.32 || çré-çukaù || 186-187 ||

[188] täsäà mahattvaà tu hlädiné-sära-våtti-viçeña-prema-rasa-sära-viçeña-prädhyänyät | tad uktaà änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhiù [BrahmaS 5.30] iti | änanda-cinmaya-rasena prema-rasa-viçeñeëa pratibhävitäbhir ity arthaù | ataeva tat-präcurya-prakäçena çré-bhagavato’pi täsu paramolläsa-prakäço bhavati | yena täbhé ramaëecchä jäyate | tathaiväha – bhagavän api tä rätréù çaradotphulla-mallikäù | vékñya rantuà manaç cakre yoga-mäyäm upäçritaù || [BhP 10.29.1]

yoga-mäyäà durghaöa-sampädikäà svarüpa-çaktià tat-tal-lélä-sauñöhava-ghaöanäyopäçrita iti tasmai täà pravartyety arthaù |

|| 10.29 || çré-çukaù || 188 ||

[189] [page 112] atha täsäà nämäni çrüyante bhaviñyottare malla-dvädaçé-prasaìge çré-kåñëa-yudhiñöhira-saàväde – gopé-nämäni räjendra prädhänyena nibodha me | gopälé pälikä dhanyä viçäkhä dhyäna-niñöhikä | rädhänurädhä somäbhä tärakä daçamé tathä || iti | daçamy api tärakä-nämny evety arthaù | skände prahläda-saàhitäyäà dvärakä-mähätmye maya-nirmita-saraù-prastäve çré-lalitoväcety ädinä -- lalitä çyämalä dhanyä viçäkhä rädhä çaivyä padmä bhadrety etäny añöaiva gåhétäni | atha varëitä-çata-koöibhir ity ägama-prasiddher anyäny api loka-çästrayor avagantavyäni | atra çata-koöitvänyathänupapatty-ädinä täsäà tan-mahä-çaktitvam evävagamyate | tad evaà parama-madhura-prema-våtti-mayéñu täsv api tat-säräàçodreka-mayé çré-rädhikä tasyäm eva premotkarña-paräkäñöhäyä darçitatvät préti-sandarbhe darçayiñyamäëatväc ca | yatra ca tat-prema-vaiçiñöyaà tatraiva | yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcana [BhP 5.18.12] ity ädivat sarvä apy aiçvaryädi-rüpä anyäù çaktayo nätyädåtä apy anugacchantéti çré-våndävane çré-rädhikäyäm eva svayaà-lakñmétvam | ataeva satéñv anyäsv api mukhyäbhipräyeëaiva tasyä eva våndävanädhipatyena näma-grahaëam | yathä pädme kärttika-mähätmye çaunaka-närada-saàväde – våndävanädhipatyaà ca dattaà tasyai pratyuñyatä | kåñëenänyatra devé tu rädhä våndävane vane || [PadmaP 5.77.39] ity anena | anyatra sädhäraëe deçe devy evädhikäriëé çré-våndävanäbhidhe vane tu çré-rädhikaivety arthaù | evaà skände – väräëasyäà viçäläkñé vimalä puruñottame | rukmiëé dväravatyäà ca rädhä våndävane vane || iti | tathä mätsye’pi | çaktitva-mätra-sädhäraëyenaiva lakñmé-sétä-rukmiëé-rädhä-nämäpi devyä saha gaëanam | vaiçiñöyaà tu lakñmévat sétädiñv api jïeyam | tasmän na devyä

saha lakñmy-ädénäm aikyam | çré-räma-täpané-çré-gopäla-täpany-ädau täsäà svarüpa-bhütatvena kathanät | çré-rädhikäyäç ca yämale pürvodähåta-padya-trayänantaram -- bhuja-dvaya-yutaù kåñëo na kadäcic catur-bhujaù | gopyaikayä yutas tatra parikréòati sarvadä || iti | atra våndävana-viñayaka-tat-sahita-sarvadä-kréòitva-liìgävagatena parasparävyabhicäreëa svarüpa-çaktitvam | satéñv apy anyäsu ekayä ity anena (page 113) taträpi para-mukhyätvam abhihitam | [Vå. omits from ataeva satéñv anyäsu and ending abhihitam, and has instead – yat tu mätsye devyä dakñaà prati – rukmiëé dväravatyäà tu rädhä våndävane vane | devaké mathuräyäà tu pätäle parameçvaré | citrakuöe yathä sétä vindhye vindhya-väsiné || ity ädinä svarüpa-çakti-vyüha-rukmiëé-rädhä-devaké-sétänäà mäyäàça-rüpeëa svena sahäbheda-kathanaà tat khalu yathä devendraù pratardanaà prati präëo’smi prajïätmä ity ädikam | yathä vä väsudevaç cähaà manur abhavaà süryaç ca ity ädikaà paramätmanä sahäbhedaà matvävädéti | na vaktur upadeçädi vedänta-sütreñu çästra-dåñöyä tüpadeço väma-devavat [Vs. 1.1.30] ity anena vicäritam tadvad ihäpéti gamyate | çästraà khalu caturdhä parävarayor abhedaà darçayati yathä – tattvam asi iti paramätmä-jéayoç cit-sämyena, yathä sarvaà samäpnoñi tato’si sarvaù [Gétä 11.40] ity adhiñöhänädhiñöhätror abhedopacäreëa | yathä vä rämo’ham ity ädikam ahaìgrahopäsaneneti | yaträpi yathäsvaà mantavyam | viçeñataù çré-rädhäyäù svayaà lakñmétvam | [end Vå. addition] tathä ca båhad-gautaméye çré-baladevaà prati çré-kåñëa-väkyam – sattvaà tattvaà paratvaà ca tattva-trayam ahaà kila | tri-tattva-rüpiëé säpi rädhikä mama vallabhä || prakåteù para evähaà säpi mac-chakti-rüpiëé | sättvikaà rüpam ästhäya pürëo’haà brahma-cit-paraù || brahmaëä prärthitaù samyak sambhavämi yuge yuge | tayä särdhaà tvayä särdhaà näçäya devatä-druhäm || ity ädi | sattvaà käryatvaà tattvaà käraëatvaà tato’pi paratvaà ceti yat tattva-trayaà tad aham ity arthaù | ataeva çré-rädhikä-prasaìge tat-purato’pi – devé kåñëa-mayé proktä rädhikä para-devatä | sarva-lakñmé-mayé sarva-käntiù saàmohiné parä || iti | åk-pariçiñöa-çrutiç ca tathaiväha – rädhayä mädhavo devo mädhavenaiva rädhikä | vibhräjante janeñv ä | vibhräjante vibhräjate | ä sarvata iti çruti-padärthaù | [Vå adds: ataeva tasyäù sarvottamatvaà saubhägyätiçayatvaà cädi-värähe tat-kuëòa-prasaìge drañöavyam | çré-bhägavate anayärädhito nünam ity ädau ca | [End Vå addition.] etat sarvam abhipretya mürdhaëya-çloke tädåço’py arthaù sandadhai |

tatra tayor mahä-mahaiçvarya-pratipädako’rthaù pürvavat svayam anusandheyaù | parama-mädhuré-pratipädako’rthas tu yathä janmädy asya iti | yato’nvayäd anugacchati sadä nija-paramänanda-çakti-rüpäyäà tasyäà çré-rädhäyäm äsakto bhavatéty anvayaù çré-kåñëas tasmäd yasmät tathä itarata itarasyäç ca tasya sadä dvitéyäyäù çré-rädhäyä eva | yato yasyä ädyasyädi-rasasya janma prädurbhävaù yäv evädi-rasa-vidyäyäù parama-nidhänam ity arthaù | ataeva tayor atyadbhuta-viläsa-mädhuré-dhuréëatäm uddiçati yo’rtheñu tat-tad-viläsa-kaläpeñu abhijïo vidagdhaù | yä ca svena tathä-vidhenätmanä räjate viläsatéti svaräö | ataeva sarvatopy äçcarya-rüpayos tayor varëane mama tat-kåpaiva sämagréty äha ädi-kavaye prathamaà tal-lélä-varëanam ärabhamäëäya mahyaà çré-veda-vyäsäya hådä antaù-karaëa-dväraiva brahma nija-lélä-pratipädakaà çabda-brahma yas tene | ärambha-sama-kälam eva yugapat sarvam idaà mahä-puräëaà mama hådi prakäçitavän ity arthaù | etac ca prathamasya spatma eva vyaktam | yad yasyäà ca sürayaù çeñädayo’pi muhyanti svarüpa-saundarya-guëädibhiù atyadbhutä keyam iti nirvaktum ärabdhä niçetuà na çaknuvanti | evaà bhütvä sä yadi kåpäà näkariñyat tadä labdha-mädhava-tädåça-kåpasyäpi mama – tais taiù padais tatpadavém anvicchantyo 'grato 'baläù | vadhväù padaiù supåktäni vilokyärtäù samabruvan || [BhP 10.30.26] ity ädinä tasyä lélä-varëana-leço’pi sähasa-siddhir asau näbhaviñyad eveti bhävaù | tayor äçcarya-rüpatvam eva vyanakti tejo-väri-mådäà caitanyänäm api yathä yena prakäreëa vinimayaù parasparaà svabhäva-viparyayor bhavati tathä yo vibhräjita iti çeñaù | väkya-çeñaà ca bhäväbhibhütatvena na vaktuà çaktavän iti gamyate | tatra tejasaç candrädes tat-pada-nakha-känti-visphäratädinä (page 114) väri-mådvan nistejastva-dharmäväptiù | väriëo nadyädeç ca tat-saàsarga-vaàçé-vädyädinä vahny-ädi-tejovad ucchünatä-präptiù päñäëädi-mådvac ca stambha-präptiù | mådaç ca päñäëädes tat-känti-kandaél-cchuritvena tejovad ujjvalatä-präptir vaàçé-vädyädinä värivac ca dravatä-präptir iti | tad etat sarvaà tasya lélä-varëane prasiddham eva | yatra yasyäà ca vidyamänäyäà tir-dhäma-sargaù çré-bhü-léleti-çakti-trayé-prädurbhävo vä | dvärakä-mathurä-våndävanänété-sthäna-traya-gata-çakti-varga-traya-prädurbhävo vä | våndävane eva rasa-vyavahäreëa suhåd-udäséna-pratipakña-näyikä-rüpa-tri-bhedänäà sarväsäm api vraja-devénäm eva prädurbhävo vä måñä mithyaiva | yasyäù saundaryädi-guëa-sampadä täs täù kåñëasya na kiïcid iva prayojanam arhantéty arthaù | tad-dhémahéti yac-chabda-labdhena tac-chabdenänvayaù | parama-bhakti-çaktimattvenätiçäyita-mahäbhäva-rasena vä paraspara-bhinnatäà gatayor aikyenaiva vivakñitaà tad iti | ataeva sämänyatayä parämarçän napuàsakatvaà ca | kathambhütam ? svena dhämnä sva-sva-prabhävena sadä nirastaà sva-lélä-pratibandhakänäà jaraté-prabhåténäà pratipakña-näyikänäà ca kuhakaà mäyä yena

tat | tathä satyaà tädåçatvena nitya-siddham | yad vä parasparaà viläsädibhir anavaratam änanda-sandoha-däne kåta-satyam iva jätam | tatra niçcalam ity arthaù | ataeva param anyatra kuträpy adåñöa-guëa-lélädibhir viçva-vismäpakatvät sarvato’py utkåñöam | atraiko’pi dharmo bhinna-väcakatayä väkyato niridiñöa ity ubhaya-sädåçyävagamät prativastüpamä-nämälaìkäro’yam | iyaà ca muhur upamiti-mälä-prativastüpamä | tena tais tair guëair mitho yogyatayä nibaddhatvät samanämäpi | etad-alaìkäreëa ca aho parasparaà parasmät param api tan-mithuna-bhütaà kim api tattvaà mitho guëa-gaëa-mädhurébhiù samatäm eva samaväptam iti sakala-jéva-jévätur-tamarasa-péyüña-dhärädhärädharatä-sampadä kasmai vä nija-caraëa-kamala-viläsaà na rocayatéti svataù sambhavi vastu vyajyate | tad ähuù – prativastüpamä sä syäd väkyayor gamya-sämyayoù | eko’pi dharmaù sämänyo yatra nirdiçyate påthak || [SähD 10.49] iti | iyaà mälayäpi dåçyate iti | evaà samaà syäd änurüpyeëa çläghä yogyasya vastuna iti | tathä vastu välaìkåtir väpi dvidhärthaù sambhavé svataù | kaveù prauòhokti-siddho vä tan-nibaddhasya veti ñaö | ñaòbhis tair vyajyamänas tu vastv-alaìkära-rüpakaù | artha-çakty-udbhavo vyaìgyo yäti dvädaça-bhedatäm || iti | tad uktaà çrutyä – rädhayä mädhavo devaù ity ädinä | tad uktam ädi-puräëe vedäntino’pi iti padyänantaram – aham eva paraà rüpaà nänyo jänäti kaçcana | jänäti rädhikä pärtha aàçän arcanti devatäù || iti | tayor nitya-viläsas tv itthaà yathä varëito’smad-upajévya-caraëämbujaiù -- väcä sücita-çarvaré-rati-kalä-prägalbhyayä rädhikäà vréòä-kuïcita-locanäà viracayann agre sakhénäm asau | tad-vakño-ruha-citra-keli-makaré-päëòitya-päraà gataù kaiçoraà saphalé-karoti kalayan kuïje vihäraà hariù || iti [BRS 2.1.231] | tad evaà sandarbha-catuñöayena sambandho vyäkhyätaù | tasminn api sambandhe çré-rädhä-mädhava-rüpeëaiva prädurbhävas tasya sambandhinaù paramaù prakarñaù | tad uktaà çrutyä rädhayä mädhavo deva iti | etad-artham eva vyatäniñamimäù sarvä api paripäöér iti pürëaù sambandhaù |

gaura-çyäma-rucojjvaläbhir amalair akñëor viläsotsavair nåtyantébhir açeña-mädana-kalä-vaidagdhya-digdhätmabhiù |

anyonya-priyatä-sudhä-parimala-stomonmadäbhiù sadä rädhä-mädhava-mädhurébhir abhitaç cittaà mamäkrämyatäm ||

iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré-rüpa-

sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe çré-bhägavata-sandarbhe çré-kåñëa-sandarbho näma caturthaù sandarbhaù ||

çré-bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge |

çré-kåñëa-sandarbha-nämä sandarbho’bhüc caturthakaù ||

samäpto’yaà çré-kåñëa-sandarbhaù ||