3 paramatma sandarbha

76
PARAMÄTMA-SANDARBHA ñ aö -sandarbha-nä maka- ç ré -bhä gavata-sandarbhe tå té yaù paramä tma-sandarbhaù tau santoñ ayatä santau çré la-rüpa-sanätanau | däkñ iëätyena bhaö ö ena pnuar etad vivicyate ||i|| tasyädyaàgranthanälekhaàkräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaàkå tvä likhati jé vakaù ||ii|| [1] atha paramätmä vivriyate | atra taàjagad-gata-jé va-nirüpaëa-pürvakaànirüpayati dväbhyäm – kñetrajïa etä manaso vibhüté r jé vasya mäyä-racitasya nityäù | ävirhitäù kväpi tirohitäç ca çuddho vicañ ö e hy aviçuddha-kartuù || [BhP 5.11.12] kñ etrajïa ätmä puruñ aù puräëaù säkñ ät svayaàjyotir ajaù pareçaù | näräyaëo bhagavän väsudevaù sva-mäyayätmany avadhé yamänaù || [BhP 5.11.13] yaù çuddho’pi mäyätaù paro’pi mäyä-racitasya vakñ yamäëasya sarva-kñ etrasya mäyayä kalpitasya manaso’ntaù-karaëasyaitäù vibhüté r vå tté r vicañ ö e viçeñ eëa paçyati, paçyaàs taträviñ ö o bhavati, sa khalv asau jé va-nämä sva-çaré ra-dvaya-lakñ aëa-kñ etrasya jïätå tvät kñetrajïa ucyate ity arthaù | tad uktam – yayä saàmohito jé vo ätmänaàtriguëätmakaà paro’pi manute’narthaà tat-kå taàcäbhipadyate || [BhP 1.7.5] iti | tasya manasaù ké då çatayä mäyä-racitasya taträha – jé vadhya jé vopädhitayä jé va-tädätmyena racitasya | tataç ca tat tayopacaryamäëasyety arthaù | tataç ca ké då çasya, aviçuddhaà bhagavad-bahirmukhaàkarma karoté ti tädå çasya | ké då çé r vibhüté r nityä anädita evänugatäù | atra sa kadä ké då çé r ity apekñ äyäm äha – jägrat svapnayor ävirbhütäù suñ uptau tirohitäç ceti | yas tu puräëo jagat-käraëa-bhütaù puruñ aù ädyo’vatäraù puruñ aù parasyety ädi [BhP 2.6.41] dvité yädau prasiddhaù | säkñ äd eva svayaàjyotiù svaprakäço tanu jé vavad anyäpekñ ayä | ajo janmädi-çünyaù | pareñ äàbrahmädé näàapé çaù | näraàjé va-samühaù svaniyamyatvenäyanaàyasya saù | bhagavän aiçvaryädy-aàçatvät | väsudevaù sarva- bhütänäm äçrayaù | sva-mäyayä sva-svarüpa-çaktyä ätmani sva-svarüpe avadhé yamänaù avasthäpya-mänaù | karma-kartå -prayogaù | mäyäyäàmayike’py antaryämitayä praviñ ö o’pi 1

Upload: lallilal

Post on 17-Nov-2015

240 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

Jiva goswami - Jeden z jego sześciu traktatów filozoficznych

TRANSCRIPT

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    a -sandarbha-n maka-

    r -bh gavata-sandarbhe t t ya

    param tma-sandarbha

    tau santo ayat santau r la-rpa-santanau | dk ityena bha ena pnuar etad vivicyate ||i||

    tasydya granthanlekha krntam utkrnta-khaitam | parylocytha paryya k tv likhati j vaka ||ii||

    [1]

    atha paramtm vivriyate | atra ta jagad-gata-j va-nirpaa-prvaka nirpayati dvbhym k etraja et manaso vibht r j vasya my-racitasya nity | virhit kvpi tirohit ca uddho vica e hy aviuddha-kartu || [BhP 5.11.12] k etraja tm puru a pura sk t svaya jyotir aja parea | nryao bhagavn vsudeva sva-myaytmany avadh yamna || [BhP 5.11.13] ya uddhopi myta paropi my-racitasya vak yamasya sarva-k etrasya myay kalpitasya manasonta-karaasyait vibht r v tt r vica e vie ea payati, payas tatrvi o bhavati, sa khalv asau j va-nm sva-ar ra-dvaya-lak aa-k etrasya jt tvt k etraja ucyate ity artha | tad uktam yay samohito j vo tmna trigutmaka paropi manutenartha tat-k ta cbhipadyate || [BhP 1.7.5] iti | tasya manasa k d atay my-racitasya tatrha j vadhya j vopdhitay j va-tdtmyena racitasya | tata ca tat tayopacaryamasyety artha | tata ca k d asya, aviuddha bhagavad-bahirmukha karma karot ti td asya | k d r vibht r nity andita evnugat | atra sa kad k d r ity apek ym ha jgrat svapnayor virbht su uptau tirohit ceti | yas tu puro jagat-kraa-bhta puru a dyovatra puru a parasyety di [BhP 2.6.41] dvit ydau prasiddha | sk d eva svaya jyoti svaprako tanu j vavad anypek ay | ajo janmdi-nya | pare brahmd n ap a | nra j va-samha svaniyamyatvenyana yasya sa | bhagavn aivarydy-aatvt | vsudeva sarva-bhtnm raya | sva-myay sva-svarpa-akty tmani sva-svarpe avadh yamna avasthpya-mna | karma-kart -prayoga | myy mayikepy antarymitay pravi opi

    1

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    svarpa-akty svarpasya eva na tu tat-sasakta ity artha | vsudevatvena sarva-k etra-jt tvt sopara | my-mohitt j vd anya my-rahita uddha | k etraja tm paramtmeti | tad evam api mukhya k etrajatva paramtmany eva | tad uktam sarva pumn veda gu ca taj-jo na veda sarvajam anantam e iti [BhP 6.4.25] | r -g topani atsu ida ar ra kaunteya k etram ity abhidh yate | etad yo vetti ta prhu k etraja iti tadvida || [G t 13.1] k etraja cpi m viddhi sarvak etre u bhrata | k etrak etrajayor jna yat taj jna mata mama || [G t 13.1] atra khalu k etraja cpi m viddh ti sarve v api k etre u m ca k etraja viddhi, na tu j vam iva svak etra eva ity evrtha vahati | na ca j veayo samndhikarayena nirvie a-cid-vastv eva jeyatay nirdiati | sarva-k etre v ity asya viayarthypatte | jeya yat tat pravak ym ty dau sarvata pi-pda tad sarvatok i-iro-mukham ity [G t 13.13] din savie asyaiva nirdek yamatvt | amnitvam ity din jnasya ca tathaupadek yamatvt | ki ca k etraja cp ty atra ttvam as tivat smndhikarayena tan-nirvie a-jne vivak ite k etrajevarayor jnam ity evanndyeta na tu k etra-k etrajayot jnam iti | kintu k etra-k etrajayor ity asyyam artha | dvivdihayor api k etra-k etrajayor jna tan mamaiva jna matam | anyrthas tu parmara iti nyyena yaj-jnaikatt-paryakam ity artha | jeyasyaikatvenaiva nirdi atvt yogyatvc ca | na ca nir vara-skhyavat k etra-k etraja-mtra-vibhgd atra jna mata mamety anenevarasyvek itatvt | na ca vivarta-vdavad varasypi bhrama-mtra-prat ta-puru atvam | tad-vacana-lak aa-saveda-g tdi-strm aprmyd bauddha-vdpatte | tasy ca saty bauddhnm iva vivarta-vdin tad-vykhynyukte | na ca tasya satya-puru atvepi nirvie a-jnam eva mok a-sdhanam iti tad ya-strntarata samhryam | eva satata-yukt ye [12.1] ity di prvdhyye nirvie a-jnasya heyatvena vivak itatvt | tatraiva ca ye tu sarvi karmi ity [12.6] dinnanya-bhaktn uddiya te m aha samuddhart m tyu-sasra-sgard ity [12.7] anena taj jnpek pi nd teti | tad uktam ekdae svaya bhagavat yat karmabhir yat tapasety di [BhP 11.20.32] | mok a-dharme ca ya vai sdhana-sampatti puru rtha-catu aye | tay vin tad pnoti naro nryaraya || iti | atra tu prvdhyya-vilghita tad evv thkartu savie atay nirdiya iti k etra tath jna jeya cokta samsata mad-bhakta etad vijya mad-bhvyopapadyate || [G t 13.18] ity antena bhakti-savalitatay sukarrtha-prya k tam | ataevtra vya i-k etraja eva bhaktatvena nirdi a sama i-k etrajas tu jeyatveneti k etra-jnbhy saha jeyasya

    2

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    p hd anusmrya tad-anantara ca tasya tasya ca j vatvam varatva ca k ara neti daritam | yata puru a prak tistho hi bhukte prak ti-jn gun | kraa gua-sagosya sad-asad-yoni-janmasu || [G t 13.21] iti j vasya prak tisthatva nirdiya svatas tasyprk tatva-daranay sphu am evk aratva jpitam | upadra numant ca bhart bhokt mahevara paramtmeti cpy ukto dehe 'smin puru a para || [G t 13.22] iti j vt paratvena nirdi asya paramtmkhya-puru asya tu kaimutyenaiva tad daritam | dvv imau puru au loke k ara ck ara eva ca k ara sarvi bhtni k astho 'k ara ucyate || [G t 15.16] uttama puru as tv anya paramtmety udh ta yo lokatrayam viya bibharty avyaya vara || [G t 15.17] ity atra j vasypy ak aratva ka hoktam eva | tatropadra parama-sk , anumant tat-tat-karmnurpa pravartaka | bhart po aka | bhokt playit | mahevara sarvdhikart | paramtm sarvntarym ti vykhyeyam | uttarapadyayos tu | k astha eka-rpatay tu ya kla-vyp sa k astha ity amarako d avagatrtha | asau uddha-j va eva uttama puru as tv anya ity uttart | tad evam atrpi k etra-k etraja-sarva-k etraj ukt | atra cottarayor anya ity anena bhinnayor eva sator ak arayorna tat-tad-rpat-parityga sambhaved iti na kadcid api nirvie a-rpenvasthitir iti daritam | tasmn mad-bhvyopapadyate iti yad ukta tad api tat-sr i-prpti-ttparyakam1 | tad eva dvayor ak aratvena smyepi j vasya h na-aktitvt prak ty-vi asya tan-niv tty-artham vara eva bhajan yatvena jeya iti bhva | tasmd ida ar ram ity dika punar ittha vivecan yam | ida sva-svparok am ity artha | ar ra-k etrayor ekaikatvena grahaam atra vyakti-paryavasnena jti-puraskreaiveti gamyate | sarva-k etre v iti bahu-vacanennuvdt | etad yo vetti ity atra deho 'savo 'k -manava ity dau sarva pumn veda-gu ca taj-ja [BhP 6.4.25] ity-ukta-di k etraja et manaso vibht r ity-ukta-di ca jnt ty artha | k etraja cpi m viddh ti | tad uktam -- vi abhyham ida k tsnam ekena sthito jagat [G t 10.42] | yatra gaty-antara nsti tatraiva lak a-maya-ka am r yeta | tathpi tena smndhikaraya yadi vivak ita syt tarhi k etraja cpi m viddh ty etvad eva ta ca m viddh ty etvad eva v procyeta, na tu sarva-ksre u bhratety adhikam api | kintu k etraja et manaso vbht r ity divat k etraja-dvayam api vaktavyam eva syt | tath ca brahma-stra guh pravi vtmnau hi tad-darand iti [Vs 1.2.11] tad-vaidhyam eva copasah tam | puru a prak tistho h ty din | tasmd upakramrthasyopasahrdh natvd e a evrtha samajasa | yathokta brahma-stra-k dbhi asad vyapaden neti cen na dharmntarea vkya-e d iti [Vs 2.1.17] | atha k etra-k etrajayor jnam ity atra yat k etre jnendriya-gata cetan-gata ca jna darayi yate yac ca prva-k etra-je nija-nija-k etra-jna darita tat tat maj-jnasya k etre u cchy-rpatvt k etra-je u yat kicid aatay praven

    1 The Yadavpur edition makes reference to Sridhars commentary to 3.29.13.

    3

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    mamaiva jna matam iti | tasmt sdhkta mukhya k etrajatva paramtmany eveti | atra r -bhagavata paramtma-rpevirbhvopi | ajani ca yan maya tad-avimucya-niyant bhaved ity-ukta-di [BhP 10.87.30] akti-vie ligitvd yasmd evj j vnm virbhvas tenaiveti jeyam | tad ukta tatraiva vi abhyham ity di | r -vi u-pure ca yasyyute viva-aktir iya sthit | para-brahma-svarpasya praamma tam avyayam || iti [ViP 1.9.53] pra-uddha-aktis tu kal-k h-nime d ity anena darit | tath r -nrada-pacartre -- nrada uvca uddha-sargam aha deva jtum icchmi tattvata | sarga-dvayasya caivasya ya paratvena vartate || tatraitat prvokta prdhnika kta cety etat sargadvayasyeti jeyam | r -bhagavn uvca ya sarva-vypako deva para-brahma ca vatam | cit-smnya jagaty asmin paramnanda-lak aam || vsudevd abhinnas tu bahn-arkendu-ata-prabham | vsudevopi bhagavs tad-dharm paramevara || sv d pti k obhayaty eva tejas tena vai yutam | praka-rpo bhagavn acyuta csak d dvija || socyutocyuta-tej ca svarpa vitanoti vai | ritya vsudeva ca svastho megho jala yath || k obhayitv svam tmna satya-bhsvara-vigraham | utpdaymsa tad samudrormi-jala yath || sa cinmaya praktm utpdytmnam tman | puru khyam ananta ca praka-prasara mahat || sa ca vai sarva-j vnm raya paramevara | antarym ca te vai trakm ivmbaram || sendhana pvako yadvat sphuliga-nicaya dvija | anicchta prerayati tadvad eva para prabhu || prg-vsan-nibandhn bandhn ca vimuktaye | tasmd viddhi tad-aas tn sarvatvam ajam prabhum || iti | ataeva yat tu brahmdau r -pradyumnasya manvdau r -vi o, rudrdau r -sakar aasyntarymitva ryate tan nnam dyvat rasya tasyaiva tat-tad-aena tat-tad-antarymitvam iti mantavyam | ataeva rudrasya sakar aa-prak titva puru a-prak titva cety ubhayam apy mnta prak tim tmana sakar aa-saj bhava upadhvat ty dau [BhP 5.17.16] dv abhc chata-dh tir ity dau ca [BhP 11.4.5] | e a eva-- bhttm cendriytm ca pradhntm tath bhavn | tm ca paramtm ca tvam eka pacadh sthita || ity [ViP 5.18.50] dau viv tam | tasmt sarvntarym puru a eva brahmeti paramtmet ty dau paramtmatvena nirdis a iti sthitam | vykhyta ca svmibhi | namas tubhya bhagavate brahmae paramtmana [BhP 10.28.6] ity atra varua-stutau | paramtmane

    4

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    sarva-j va-niyantre iti | asya paramtmano myopdhitay puru atva tpacaritam eva | tad ukta vai ave eva nntosti yasya na ca yasya samudbhavosti v ddhir na yasya parima-vivarjitasya | npek aya ca samupaitya vikalpa-svastu yas ta natosmi puru ottamam dyam yam || [ViP 6.8.60] tasyaiva yonugua-bhug bahudhaika eva uddhopy auddha iva mrti-vibhga-bhedai | jnnvita sakala-sattva-vibhti-kart tasmai natosmi puru ya sadvyayya || [ViP 6.8.61] iti | tasyaivnuprvoktt paramevart samanantaram | bahudh brahmdi-rpea | auddha iva s y-di v sakta iva | mrti-vibhgn dak di-manv-di-rp bhedai | arva-sattvn vibht kart vistrak t iti svm | tatra gua-bhug iti -guynanda-bhoktety artha | yat tat sk mam avijnam avyaktam acala dhruvam | indriyair indriyrthai ca sarva-bhtai ca varjitam || sa hy antartm bhtn k etraja ceti kathyate | trigua-vyatirikto vai puru a ceti kalpita || [MBh 12.321.28-29] iti mok adharmepi nrya yopkhyne | rutayopy ena uddhatvenaiva varayanti eko devo sarva-bhte u gha sarva-vyp sarva-bhtntartm | karmdhyak a sarva-bhtdhivsa sks cet kevalo nirgua ca || [vetU 6.11] | ajm ek lohita-ukla-k bahv praj s jamn sarp | ajo hy eko j amonuete jahty en bhukta-bhogm ajonya || ity dy [vetU 4.5] tasmt sdhu vykhyta k etraja et ity di-padya-dvayam || || 5.11 || r -brhmao rahgaam || 1 ||

    [2] atha tasyvirbhve yogyat-prgvad bhaktir eva jey | virbhvas tu tridh yath nrad ye tantre2 vi os tu tr i rpi puru khyny atho vidu | eka tu mahata sra dvit ya tantu-sasthitam | t t ya sarva-bhtastha tni jtv vimucyate ||

    2 In Laghu-bhgavatm ta 1.2.9, this is given as Stvata-tantra.

    5

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    atra prathamo yathgne k udr visphulig vyuccaranti sa aik atetydyukte | mah-sama i-j va-prak tyor ekatpannayor dra ety eka eva | ayam eva sakar aa iti mahvi ur iti ca | brahma-sahity yath -- tal-liga bhagavn ambhur jyot -rpa santanam | tasminn virabhl lige mah-vi ur jagat-pati || [BrahmaS 5.8] sahasra- r puru a ity rabhya [BrahmaS 5.11] nryaa sa bhagavn pas tasmt santant | virsan kraronidhi sakar atmaka | yoga-nidr gatas tasmin sahasra svaya mahn || [BrahmaS 5.12] tad-roma-bila-jle u b ja sakar aasya ca | haimny ani jtni mah-bhtv tni tu || ty di [BrahmaS 5.13] ligam iti yasyyutyute viva-aktir iya sthitety [ViP 1.9.53] anusrea tasya mah-bhagavata r -govindasya puru otpdakatvl ligam iva liga ya khalv aa-vie as tad eva ambhu | ambhu-abdasya mukhyy v tter raya ity artha | atha dvit ya-puru as tat s v tad evnupraviad ity dy ukta sama i-j vntarym | te brahmtmakn bahu-bhedd bahu-bheda | tatraiva sk mntarym pradyumna sthlntarymy aniruddha iti kvacit | anena mah-vaiku ha-sth sakar adayas tad-aina | ye tu cittdy-adhi htro vsudevdayas te tad-a evety di vivecan yam | t t yopi puru a -- dv supar sayuj sakhy samna v k a pari asvajte | tayor anya pippala svdv atty ananann anyo 'bhicka ti || [g-veda 1.163.20, MuU 7.1.1] ity-dy-ukto vya y-antarym | te m bahubhedd bahubheda | tatra prathamasyvirbhvo yath dyovatra puru a parasyeti [BhP 2.6.41] | k ca parasya bhmna puru a prak ti-pravartaka | yasya sahasra- r ety dy ukto l l-vigraha sa dyovatra | ity e || atra cnyatra cvatratva nmaika-pda-vibhty-virbhvatva jeyam || 2.6 || r -brahm nradam ||2||

    [3] dvit yasya yath klena soja puru yu bhi- prav tta-yogena virha-bodha svaya tad antar-h daye 'vabhtam apayatpayata yan na prvam || m la-gauryata-e a-bhoga- paryaka eka puru a aynam | [BhP 3.8.23] aya garbhodaka-stha sahasra- r pradyumna eva | puru yu vatsara-atena | yogo bhakti-yoga | etad agrepy avyakta-mlam ity atra avyakta pradhna mlam adhobhgo yasyety artha | bhuvanghripendram iti | bhuvanni caturdaa tad-rp

    6

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    aghrips te m indra tan-niyant tvena vartamnam ity artha || 3.8 || r -maitreyo viduram || 3 ||

    [4] t t yasyvirbhvo yath kecit sva-dehntar-h dayvake prdea-mtra puru a vasantam | catur-bhuja kaja-rathga-akha- gad-dhara dhraay smaranti || [BhP 2.2.8] prdeas tarjany-agu heyor vistras tat prama h dy apek ay manu ydhikratvd iti nyyena || 2.2 || r -uka ||4||

    [5] eva puru asyneka-vidhatvepi d ntenaikyam upapdayati | yathnila sthvara-jagamnm tma-svarpea nivi a et | eva paro bhagavn vsudeva k etraja tmedam anupravi a || [BhP 5.11.14] tma-svarpea pra-rpea ed eta niyamayati | ida vivam | ruti ca vyur yathaiko bhuvana pravi o rpa rpa pratirpo babhva | ekas tath sarva-bhtntartm rpa rpa pratirpo bahi ca || iti k hake [Ka hU 2.2.10] || 5.11 || r -brhmao rahgaam ||5 ||

    [6] tath, eka eva paro hy tm sarve m eva dehinm | nneva g hyate mhair yath jyotir yath nabha || [BhP 10.54.44] dehin j vnm | tm paramtm || 10.54 || r -baladeva r -rukmi m ||6||

    [7] evam eka eva paro hy tm bhte v tmany avasthita | yathendur udaptre u bhtny ektmakni ca || [BhP 11.18.32] bhte u j ve u eka eva para tm na tv asau j vavat tatra tatra lipto bhavati ity ha tmani sva-svarpa evvasthita | bhtni j va-deh api yena kraa-rpeaiktmakn ti || 11.18 || r -bhagavn uddhavam ||7||

    [8]

    7

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    evam ekasya puru asya nntvam upapdya tasya punar a vivriyante | atra dvividh a sv vibhinn ca | vibhinn ta astha-akty-tmak j v iti vak yate | svs tu gua-l ldy-avatra-bhedena vividh | tatra l ldy-avatr prasaga-sagaty r -k a-sandarbhe vak yate | guvatr yath dv abhc chata-dh t rajassya sarge, vi u sthitau kratupatir dvija-dharma-setu | rudropyayya tamas puru a sa dya ity udbhava-sthiti-lay satata prajsu || [BhP 11.4.5] sa yugapat gua-traydhi hdya puru a p thak p thag api tat-tad-gudhi hna-l layaiva dau rajas asya jagata sarge visarge krye ata-dh tir brahmbht | sthitau vi u sattveneti e a | tatra sk d-gunukti ca taytirohita-svarpatay tat-sambandhopacrasypy u akanam ayuktam ity abhipryea | plana-kart tvena kratupatis tat-phala-dt | yaja-rpas tu l lvatra-madhya eva r -brahma dvit ye gaita | dvijn dharmn ca setu plaka ity artha | namas tasypyayya rudrobht ity anena prakreodbhava-sthiti-lay bhavant ti | atra brahma-rudrayor avatrvasaro mok a-dharme viv ttosti | yath -- brhme rtrik aye prpte tasya hy amita-tejasa prasdt prdurabhavat padma padma-nibhek aa tatra brahm samabhavat sa tasyaiva prasdaja ahna k aye laltc ca suto devasya vai tath krodhvi asya sajaje rudra sahra-kraka [MBh 12.328.15-16] r -vi os tu t t ye d yate tal-loka-padma sa u eva vi u prv viat sarva-guvabhsam | tasmin svaya veda-mayo vidht svayambhuva ya sma vadanti sobht || [BhP 3.8.15] asyrtha tal-loktmaka padmam | sarva-gun j vabhogyn arthn avabhsayat ti tath | tat yasmj jta r -nryakhya puru a eva vi u-saja san sthpana-rpntarymityai prv viat prakar enlupta-aktitayaivviat | svrthe ic | tasmin r -vi un labdha-sthitau padma puna s y-artha svayam eva brahmbht sthitasyaiva m dder gha ditay s e | ataeva sthity-daye hari-viricir eti saj ity anyatrpi || || 11.4 || drumilo nimim || 8 ||

    [9] eva yo v aha ca giria ca vibhu svaya ce ity [BhP 3.9.3] dau tripd iti | k ca yo vai ekas tript trayo brahmdaya pd skandh yasya ity e | v k a-rpatvena tad-varand e skandhatvam ||3.9|| brahm garbhodayinam ||9||

    [10] te m virbhvo yath

    8

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tapyamna tribhuvana prymaidhasgnin | nirgatena muner mrdhna sam k ya prabhavas traya || apsaro-muni-gandharva-siddha-vidydharoragai | vityamna-yaasas tad-rama-pada yayu || ity di || [BhP 4.1.21-22] muner atre | r -maitreya ||10||

    [11] yath v sarasvatys ta e rjan aya satram sate | vitarka samabht te tri v adh e u ko mahn || [BhP 10.89.1] ity dir itihsa | r -vi o sthna ca k roddika pdmottara-khadau jagat-plana-nimittaka-nivedanrtha brahmdayas tatra muhur gacchat ti prasiddhe | vi u-lokatay prasiddhe ca | b hat-sahasra-nmni ca k rbdhi-mandira iti tan-nma-gae pa hyate | veta-dv pa-pate kvacid aniruddhatay khyti ca tasya sk d evvirbhva ity apek ayeti || || 10.89 || r -uka ||11||

    [12] eva parok ay tatra tridevys tratamyam api sphu am | tath cnyatra dvayenha sattva rajas tama iti prak ter gus tair yukta parama-puru a eka ihsya dhatte | sthity-daye hari-virici-hareti saj reysi tatra khalu sattva-tanor n syu || [BhP 1.2.23] iha yadyapy eka eva para pumn asya vivasya sthity-daye s i-sthiti-layrtha tai sattvdibhir yukta san hari-virica-hareti saj bhinn dhatte tat-tad-rpevirbhavat ty artha | tathpi tatra te madhye reysi dharmrtha-kma-mok a-bhakty-khyni ubha-phalni sattva-tanor adhi hita-sattva-akte r -vi or eva syu | aya bhva | updhi-d y tau dvau sevyamne rajas-tamasor ghora-mhatvt bhavantopi dharmrtha-km nti-sukhad bhavanti tathopdhi-tygena sevamne bhavann api mok o na sk n na ca jha iti kintu katham api paramtva evyam ity anusandhn-bhysenaiva paramtmana eva bhavati | athopdhi-d ypi r -vi u sevyamne sattvasya nttatvt dharmrtha-km api sukhad | tatra ni kmatvena tu ta sevyamne sattvt sajyate jnam iti [G t 14.17] kaivalya sttvika jnam [BhP 11.25.24] iti cokter mok asya sk t | ata ukta sknde bandhako bhava-pena bhava-pc ca mocaka | kaivalyada para brahma vi ur eva santana || iti | updhi-paritygena tu pacama-puru rtho bhaktir eva bhavati tasya paramtmkreaiva prakt | tasmt r -vi or eva reysi syur iti | atra tu yat traym abheda-vkyenopajapta-matayo vivadante tatreda brma | yadyapi tratamyam idam adhi hna-gatam eva adhi ht tu para puru a eka eveti bhedsambhavt satyam

    9

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    evbheda-vkya tathpi tasya tatra tatra sk t tvsk t tv abhedena prakena tratamya durnivram eveti sa a ntam ha ||

    [13] prthivd druo dhmas tasmd agnis tray maya | tamasas tu rajas tasmt sattva yad brahma-daranam || [BhP 1.2.24] prthivn na tu dhmavad-aengneyt tata eva vedokta-karmaa sk t prav tti-praka-rahitd druo yaj yn mathana-k ht sakd aengneyo dhmas tray maya prvpek ay vedokta-karma-sthn yasya tat-tad-avatria puru asya praka-dvram | tu-abdena laytmakt tamasa sakd rajasa sopdhika-jna-hetutvene ad-gua-viprdurbhva-rpa kicit brahma-darana-pratysatti-mtram ukta na tu sarvath vik epakatvam | yad agni-sthn ya sattva tat sk t brahmao daranam | sk d eva samyak tat-tad-gua-rpvirbhva-dvra nta-svaccha-svabhvtmakatvt | ato brahma-ivayor ask ttva r -vi au tu sk ttva siddham iti bhva | tath ca r -vmana-pure -- brahma-vi v- a-rpi tr i vi or mahtmana | brahmai brahma-rpa sa iva-rpa ive sthita || p thag eva sthito devo vi u-rp janrdana || iti | tad ukta brahma-sahity bhsvn yathma-akale u nije u teja sv ya kiyat praka ayaty api tadvad atra | brahm ya eva jagad-aa-vidhna-kartr govindam di-puru a tam aha bhajmi || [BrahmaS 5.48] k ra yath dadhi-vikra-vie a-yogt sajyate na tu tata p thag asti heto | ya ambhutm api tath samupaiti kryd govindam di-puru a tam aha bhajmi || [BrahmaS 5.45] d prcir eva hi dantaram abhyupetya d pyate viv ta-hetu-samna-dharm | yas td g eva hi ca vi utay vibhti govindam di-puru a tam aha bhajmi || ity di [BrahmaS 5.46]| na ca dadhi-d ntena vikritvam ytam | tasya rutes tu abda-mlatvd iti nyyena muhu parih tatvt | yathoktam yata udaystamayau vik ter m d ivvik td iti | d nta-trayea tu krameeda labhyate | srya-knta-sthn ye brahmopdhau sryasyeva tasya kicit praka | dadhi-sthn ye ambhpdhau k ra-sthn yasya na td g api praka | dantara-sthn ye vi pdhau tu pra eva praka iti || 1.2 || r -sta ||13||

    [14]

    10

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    evam evha tribhi iva akti-yuta avat triligo gua-sav ta | vaikrikas taijasa ca tmasa cety aha tridh || [BhP 10.88.3] tato vikr abhavan oam u kacana | upadhvan vibht n sarvsm anute gatim || [BhP 10.88.4] harir hi nirgua sk t puru a prak te para | sa sarva-d g upadra ta bhajan nirguo bhavet || iti [BhP 10.88.5] avac-chakti-yuta prathamatas tvan nityam eva akty gua-smyvastha-prak ti-rpopdhin yukta | gua-k obhe sati triligo gua-trayopdhi | praka e ca sadbhis tair guai sav ta ca | nanu tama-updhitvam eva tasya ryate katha tat-tad-updhitva tatrvaikrika iti | aham aha-tattva hi tat-tad-rpea tridh | sa ca tad-adhi hty artha | tatas tena bhagavat-pratinidhi-rpedhi hitd ahan-tattvt oaa-vikr ye abhavan am u vikre u madhye sarvs vibht n sambandhina kacana upadhvan tad-updhikatvena tam ups no gati prpya phala labhate | hi prasiddhau hetau v | haris tu prak ter updhita paras tad-dharmair asp a | ataeva trir guopi kutas triligatvdikam iti bhva | tatra hetu sk d eva puru a vara | na tu pratibimbavad vyavadhnenety artha | ato vidyvidye mama tan [BhP 11.11.3] itivat tanu-abdopdnt kutracit sattva-aktitva-ravaam api prek di-mtreopakritvd iti bhva | ataeva sarve iva-brahmd n d k jna yasmt tathbhta sann upadra tad-di-sk bhavati | ata sa ta bhajan nirguo bhaved gut ta-phala-bhg bhavat ti || 10.88 || r -uka ||14||

    [15] ataeva vi or eva parama-puru ea sk d abhedoktim ha s jmi tan-niyuktoha haro harati tad-vaa | viva puru a-rpea paripti tri-akti-dh k || iti [BhP 2.6.31] aha brahm | ruti ctra -- sa brahma s jati sa rudrea vilpayati | sonutpattir alaya eva hari para paramnanda || iti mahopani adi3 || || 2.6 || brahm nradam ||15||

    [16]

    3 Not found in my edition.

    11

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tatraivha -- atrnuvaryatebh k a vivtm bhagavn hari | yasya prasda-jo brahm rudra krodha-samudbhava || [BhP 12.5.1] atra r -vi ur na kathita iti tena sk d abheda evety ytam | tad uktam sa u eva vi ur iti [BhP 3.8.15] | ruti ca puru o vai nryaokmayata atha nryad ajojyata yata praj sarvi bhtni [NryaaU] | nryaa para brahma tattva nryaa param | ta satya para brahma puru a k a-pigalam || iti | [MahNU 13.4] eko ha nryaa s n na brahm na ca akara | sa munir bhtv samacintayat | tata eva vyajyanta vivo hirayagarbhognir varua-rudrendr iti ca | tasmt tasyaiva varan yatvam api yuktam ||12.5|| r -sta ||16||

    [17] nanu traym eka-bhvn yo na payati vai bhid, tath na te mayy acyuteje ca bhidm av api cak ate ity [BhP 12.10.17] dv abheda ryata purntare ca vi utas tayor bhede naraka ryate satya vayam api bheda na brma | parama-puru asyaiva tat-tad-rpam ity ektmatvenaivopakrntatvt | ivo brahm ca bhinna-svabhvditay d yamnopi pralaye s au na tasmt svatantra eknya vara iti na mantavya kintu vi vtmaka eva sa iti hi tatrrtha | tad ukta brahmai brahma-rpa sa ity [VmanaP] di | na ca prakasya sk d ask d-rpatvd-tratamya vaya kalpayma para stram eva vakti | stra tu daritam | eva bhagavad-avatrnukramaiksu tray bhedam ag k tyaiva kevalasya r -dattasya gaan s ma-drvsos tv agaan | ki ca brhme brahma-vaivarte ca brahma-vkya nha ivo na cnye ca tac-chaktyeka-bhgina | bla-kr anakair yadvat kr atesmbhir acyuta || iti | ataeva rutau ya kmaye tam ugra k omi ta brahma tamu i ta sumedhm ity uktv mama yonir apsv antar iti [g-veda 10.125.5,7] akti-vacanam | apsv antar iti kraoday scyate | po nr iti prokt ity de | yoni kraam | evam eva sknde brahmendibhir devair yat prptu naiva akyate | tadvat svabhva kaivalya sa bhavn kevaol hare || iti | tath vi u-smnya-darino do a ryate | yath vai ava-tantre

    12

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    na labheyu punar bhakti harer aikntik ja | aik ya manasa cpi vi u-smnya-darina || iti | anyatra yas tu nryaa deva brahma-rudrdi-daivatai | samatvenaiva v k eta sa p a bhaved dhruvam || iti [Vai ava-tantra] | tath ca mantra-vara | madhye vmanam s na vive dev upsata [Ka haU 2.2.3] iti | nanu kvacid anya-stre ivasyaiva parama-devatvam ucyate satya tathpi strasya srsratva-vivekena tad vdhitam iti | tath ca pdma-aivayor um prati r -ivena r -vi u-vkyam anuk tam tvm rdhya tay ambho grah ymi vara sad | dvpardau yuge bhtv pralay manu di u || svgamai kalpitais tva tu jann mad-vimukha kuru | m ca gopaya yena syt s ir e ottarottar || iti | vrhe ca e a mah s jmy u yo jann mohayi yati | tva ca rudra mahbho moha-stri kraya || atathyni vitathyni darayasva mahbhuja | praka kuru ctmnam apraka ca m kuru || iti | purn ca madhye yad yat tmasa-kalpa-kathmaya tac chivdi-mahima-param iti r -vi u-pratipdaka-purasyaiva samyag-jna-pradatvam | sattvt sajyate jnam iti darant | tath ca mtsye sttvike u ca kalpe u mhtmyam adhika hare | rjase u ca mhtmyam adhika brahmao vidu || tadvad agne ca mhtmya tmase u ivasya ca | sak re u sarasvaty pit ca nigadyate || iti | ata ukta sknde amukha prati r -ivena iva-stre u tad grhya bhagavac-chstra-yogi at | paramo vi ur evaikas taj-jna mok a-sdhanam | str nirayas tv e as tad anyan mohanya hi || iti | tathaiva ca dra u mok a-dharme nryaopkhyne skhya yoga pacartra ved pupata tath | jnny etni rjar e viddhi nn matni vai || skhyasya vakt kapila paramar i sa ucyate | hirayagarbho yogasya vett nnya purtana || apntaratam caiva vedcrya sa ucyate | prc na garbha tam i pravadant ha ke cana || umpatir bhtapati r kantho brahmaa suta | uktavn idam avyagro jna pupata iva || pacartrasya k tsnasya vett tu bhagavn svayam |

    13

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    sarve u ca n pa-re ha jne v ete u d yate || yathgama yath jna ni h nryaa prabhu | na cainam eva jnanti tamo bht vi pate || tam eva stra-kartra pravadanti man ia | ni h nryaam i nnyo 'st ti ca vdina || nisaaye u sarve u nitya vasati vai hari | sasaayn hetu-baln ndhyvasati mdhava || pacartra-vido ye tu yath-krama-par n pa | eknta-bhvopagats te hari pravianti vai || skhya ca yoga ca santane dve ved ca sarve nikhilena rjan | sarvai samastair ibhir nirukto nryao vivam ida puram || iti [MBh 12.337.59-68] atropntaratam iti r -k a-dvaipyanasyaiva janmntara-nma-vie a iti tatraiva jeyam | atraiva vykhyeyam | pacartra-sammata r -nryaam eva sarvottamatvena vaktu nnmata darayati | skhyam iti | tatra pacartram eva gari ham ca ai pacartrasyaitndau bhagavn svayam iti | atha dvau bhtasargau loke 'smin daiva sura eva ca iti r -g tsu [G t 16.6] ryate | yad eva tni nnmatn ty ukta tattvsura-prak ty-anusreeti jeyam | daiva-prak tayas tu tat-tat-sarvvalokena pacartra-pratipdye r -nryaa eva paryavasyant ty ha sarve v iti | surs tu nindati na cainam iti | tad ukta vi u-dharmgnipurayo dvau bhta-sargau lokesmin daiva sura eva ca | vi u-bhakti-paro daiva suras tad-viparyaya || iti | nanu tatra tatra nn-mataya eva d yante tatrha tam eva iti | pacartretara-stra-kartro hi dvi-vidh kicij-j sarva-j ca | tatrdy yath sva-sva-jnnusrea yat kicit tattvaika-dea vadanti nsbhir sur mohanrtham eva k tni stri kintu daivn vyatirekea bodhanrtham | te hi rajas-tama-abalasya khaasya ca tattvasya tath klea-bahulasya sdhanasya pratipdakny etni stri d v ved ca durgn d v nirvidya sarva-vedrtha-srasya uddhkhaa-tattva-r -nryaasya sukhamaya-tad-rdhanasya ca su hu pratipdake pacartre eve gha pravek yant ti | tad etad ha nisaaye v iti | tasmj jha iti vedrtha-pratipattaye pacartram evdhetavyam ity ha | pacartreti | yata eva tata upasaharati skhya ca yoga ceti | tad eva pacartra-pratipdyasya r -bhagavata evam utkar e sthite tmrm ca munaya ity dy asak d aprvam upadiat r -bhgavatena pratipdya-rpasya tasya kim utety api vivecan yam | tad etad uktnusrea sad-ivevara-tridev -rpa-vyhopi nirasta | tasmd eva ca r -bhagavat-puru ayor eva aivgame sad-ivdi-saje tan-mahima-khypanya dh ta iti gamyate | sarva-stra-iromaau r -bhgavate tu tridevym eva tat tratamya-jijs puru a-bhagavatos tu tat prasaga eva nsti | nanu na te giritrkhila-lokapla-virici-vaiku ha-surendra-gamyam | jyoti para yatra rajas tama ca sattva na yad brahma nirasta-bhedam ity [BhP 8.7.31] atra tasya paratva ryate ev ame | maivam | mahimn styamn hi dev v ryea vardhatu iti vaidika-

    14

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    nyyena tad-yukte | sa hi stava kla-k a-nanrtha iti | tatraiva pr te harau bhagavati pr yeha sacarcara iti [BhP 8.7.40] | tath navame vaya na tta prabhavma bhmni yasmin parenyepy ajaj va-ko | bhavanti kle na bhavanti h d sahasrao yatra vaya bhramma || iti [BhP 9.4.56] ete vaya yasya vae mattmana sthit akunt iva stra-yantrit | iti ca tad-vkya-virodht athav yat ivasya jyotis tatra sthita paramtmkhya caitanya tat-samyag-jne tasypy ak amat yuktaiva | yad uktam dyupataya eva te na yayur antam anantatay tvam as ti [BhP 10.87.41] | brahma-sahita-mate tu bhagavad-aa-vie a eva sad-ivo na tv anya | yath tatraiva sarvdi-kraa-govinda-kathane niyati s ram-dev tat-priy tad-vaavad | tal-lige bhagavn ambhur jyot rpa santana || y yoni s par aktir ity di tasmin virbhabhl lige mahvi ur ity dy antam || tad etad abhipretya sadivatvdi-prasiddhim apy k ipyha | athpi yat-pada-nakhvas a jagad-viricopah trhambha | sea punty anyatamo mukundt ko nma loke bhagavat padrtha || [BhP 1.18.21] spa am || 1.18 || r -sta ||17||

    [18] tasmn nha na ca ivonye ca tac-chakty-eka-bhgina ity evokta sdhyeva ity ha | brahm bhavoham api yasya kal kaly iti [BhP 10.68.37] | e a spa am || 10.68 || r -baladeva ||18||

    [19] atha paramtma-parikare u j vas tasya ca ta astha-lak aa k etraja et ity evokta svarpa-lak aa pdmottara-khadikam anus tya r -rmnujcryd ati-prc nena r -vai ava-sampradya-guru r -jmt -muninopadi am | tatra praava-vykhyne pdmottara-khaa yath jnrayo jna-gua cetana prak te para | na jto nirvikra ca ekarpa svarpa-bhk || aur nityo vypti- la cid-nandtmakas tath | aham arthovyaya k etr bhinna-rpa santana || adhyocchedya akledya ao yok ara eva ca | evam dhi-guair yukta e a-bhta parasya vai || ma-kreocyate j va k etra-ja paravn sad | dsa-bhto harer eva nnyasyaiva kadcana || iti | r -jmt -muninpy upadi a, yath

    15

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tm na devo na naro na tiryak sthvaro na ca | na deho nendriya naiva mana pro na npi dh || na jao na vikr ca jna-mtrtmako na ca | svasmai svaya praka syd ekarpa svarpa-bhk || cetano vypti- la ca cidnandtmakas tath | aham artha pratik etra bhinnour nitya-nirmala || tath jt tva-kart tva-bhokt tva-nija-dharmaka | paramtmaika-e atva-svabhva sarvad svata || iti | r -rmnuja-bh ynusrea vykhy ceyam | tatra devditva nirastam evsti tattva-sandarbhe | ae u pei u taru v avinicite u pro hi j vam upadhvati tatra tatra | sanne yad indriya-gaehami ca prasupte k astha ayam te tad anusm tir na || [BhP 11.3.39] ity anena || dehditva nirasyann ha vilak aa sthla-sk md dehd tmek it svad k | yathgnir druo dhyd dhakonya prakaka || [BhP 11.10.8] vilak aatve hetur k it tasya dra prakaka ca svaya tu svad k sva-praka iti || r -bhagavn ||19||

    [20] jaatva nirasyann ha jgrat-svapna-su upta ca guato buddhi-v ttaya | ts vilak ao j va sk itvena vinicita || [BhP 11.13.27] y tu mayi turye sthito jahyd itydau [BhP 11.13.28] paramevarepi turyatva-prasiddhi snyathaiva | vir hirayagarbha ca kraa cety updhaya | varasya yat tribhir h na tur ya tat-pada vidu ||4 ity dy-ukter vsudevasya catur-vyhe turya-kak krntatvd v || 11.13 || r -bhagavn || 20 ||

    [21] vikritva nirasyann ha visargdy mannt bhv dehasya ntmana | kalnm iva candrasya klenvyakta-vartman || [BhP 11.7.48]

    4 This verse is first quoted in r dharas commentary to BhP 11.15.16 and later at CC 1.2.53.

    16

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    candrasya jalamaya-maalatvt kaln srya-praticchavi-rpa-jyotir-tmatvt yath kalnm eva janmdy nnt bhv na tu candrasya tath dehasyaiva te bhv avyakta-vartman klena bhavanti na tv tmana ity artha | r -datttreyo yadum ||21||

    [22] jntmako na ceti ki tarhi jna-mtratvepi jna-aktitva prakasya prakana-aktitvavat td ktvam api | ntm jajna na mari yati naidhatesau na k yate savana-vid vyabhicri hi | sarvatra avad anapyy upalabdhi-mtra pro yathendriya-balena vikalpita sat|| ity anena [BhP 11.3.37] tattva-sandarbha eva daritam | upalabdhi-mtratvepi sabalavattvenokte | ataeva uddho vica e hy aviuddha-kartur ity uktam | prakrntarepi tad ha guair vicitr s jat sarp prak ti praj | vilokya mumuhe sadya sa iha jna-ghay || [BhP 3.26.5] ajnenv ta jna tena muhyanti jantava [G t 5.15] iti || 3.26 || r -kapiladeva ||22||

    [23] akty-antara chu sa yad ajay tv ajm anuay ta gu ca ju an bhajati sarpat tad anu m tyum upeta-bhaga iti [BhP 10.87.38] || k ca -- sa tu j va yad yasmd ajay myay ajm avidym anuay ta ligyeta tato gu ca dehendriyd n gu an sevamna tmatay adhyasyan tad anu tad-anantara sa-rpat tad-dharma-yoga ca ju an apeta-bhaga pihitnanddi-gua san m tyu sasra bhajati prpnoti ity e || 10.87 || rutaya ||23||

    [24]

    tath tat-saga-bhraitaivarya sasaranta kubhryavat | tad-gat r abudhasyeha kim asat-karmabhir bhavet ||[BhP 6.5.15] tasy pucal -rpy myy sagena bhraitam aivarya kicit sv ya-jndi-smarthya yasya tam | tasy gat sasmaranta gacchanta j va sva-svarpam abudhasyjnata ity artha ||6.5|| haryav ||24||

    [25] tath -- varasya vimuktasya krpayam uta bandhanam || [BhP 3.7.9]

    17

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    varasya kicij-jndi-aktimata || 3.7 || maitreya ||25||

    [26] tath vipralabdho mahi yaiva sarva-prak ti-vacita | necchann anukaroty aja klaibyt kr -m go yath || [BhP 4.25.62] mahi y purajany vipralabdha purajana sarvay prak ty jndirpay vacita tyjita san necchan tad-icchayaivety artha | anukaroti tad-dharmtmany adhyasyati | atra j vasya aktimatty parbhidhynt tu tirohita tato hy asya bandha-viparyayv ity etat stram apy anusandheyam || r -nrada prc nabarhi am ||26||

    [27} prvoktam evrtha vyajayitu svasmai svaya praka ity uktam | tathbhtatva ca vilak aa ity dy ukta-padya eva svad g ity anena vyaktam asti | tatra prakas tvad gua-dravya-bhedena dvividha | prathamo nijrayasya sphrti-rpa | dvit ya sva-para-sphrti-nidna vastu-vie a | tatrtmano dravyatvd ayam eva g hyate | yath d pa cak u prakayan svarpa-sphrti svayam eva karoti na tu gha di-prakavat tad-di-sk epa | tasmd aya svaya praka | tathpi sva prati na prakate yata eva jaa ity ucyate | tasmt tu sva para ca prakayan svtmna prati prakamnatvt svasmai svaya praka | yata eva cid-rpa ucyate | tad uktam anyair api | svaya prakatva sva-vyavahre parn apek atvt avedyatve satya-parok a-vyavahra-yogyatva ceti |tatra prvatra-svasmaipadam apek yam uttaratra tu spa rtham | ata svad k svasmai svaya praka ity artha | na csau paramtma-prakyatve gha avat para-prakya paramtmanas tat-parama-svarpatvena para-prakyatvbhvt | evam evha dvbhym | mamga my gua-mayy anekadh vikalpa-buddh ca guair vidhatte | vaikrikas trividhodhytmam ekam athdhibhtam adhidaivam anyat || d g-rpam rka vapur atra randhre paraspara sidhyati ya svata khe | tm yad e m aparo ya dya svaynubhtykhila-siddha-siddhi || [BhP 11.12.30-31] vikalpa bheda tad-buddh ca | anekadhtva prapacayati vaikrika iti | aneka-vikravn apy asyau sthla-d y tvat trividha | traividhyam ha adhytma ity din | tni krameha d g-di-trayea | vapur aa | atra randhre d g-golake pravi a tat traya ca parasparam eva sidhyati na tu svata | yas tu khe ke arko vartate sa puna svata sidhyati | cak ur vi ayatvepi sva-virodhina pratiyogya-prek bhva-mtrea svata ity uktam | eva yath maaltmrka svata sidhyati tathtmp tyha | yad yata prvokta-d nta-hetor tm e m adhytmd n yopara dyas te m raya | sopi svata sidhyati kintu svaynubhtyeti cid-rpatvd vie a | na kevalam etvad api tu akhiln paraspara-siddhn siddhir yasmt tathbhta sann iti || || 11.12 || r -bhagavn ||27||

    18

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    [28]

    yasmt svarpa-bhtayaiva akty tath prakate tasmd eka-rpa-svarpa-bhktvam api d pavad eva | ntm jajnety dv [BhP 11.3.37]5 upalabdhi-mtram ity anenaivokta mtra-pada tad-dharmm api svarpnatiriktatva dhvanayati | atha cetanatva nma svasya cid-rpatvepy anyasya dehde cetayit tva d pdi-prakayit tvavat | tad etad vilak aa ity dv eva d ntenoktam | prakaka iti cetayit tve hetu | vypti- latvam udhari yama tmety dau r -prahlda-vkye vypaka ity anenokta vypti- latvam ati-sk matay sarvcetannta-pravea-svabhvatvam | jna-mtrtmako na cety atra cid-nandtmaka ity api hetv-antaram | tatra tasya jaa-pratiyogitvena jnatva dukha-pratiyogitvena tu jnatvam nandatva ca | jnatva tdh tam | nandatva nirupdhipremspadatvena sdhayati | tasmt priyatama svtm sarve m eva dehinm | tad artham eva sakala jagac caitac carcaram || [BhP 10.14.54] spa am || 10.14 || r -uka ||28||

    [29] tasmi cnandtmake jne pratisva yu mad-arthatva na bhavati | kintv tmatvd asmad-arthatvam eva | tac csmad-arthatvam ahambhva eva | tatoham ity etac chabdbhidheykram evaa jna uddha tm prak tyveonyath nopapadyate | yata evvet tad ya-sakhta evham ity ahasmvntara prpnoti tad etad abhipretya tasyhamatvam ha | eva parbhidhynena kart tva prak te pumn | karmasu kriyame u guair tmani manyate || [BhP 3.26.6] parbhidhynena prak tyveena prak tir evham iti mananena prak ti-guai kriyame u karmasu kart tvam tmani manyate | atra nirahambhvasya parbhidhynsambhavt parveajthakrasya cvarakatvd asty eva tasminn anyohambhva-vie a | sa ca uddha-svarpa-mtra-ni hatvn na sasra-hetur iti spa am | etad evhakra-dvaya sanne yad indriya-gaehami ca prasupte k astha ayam te tad-anusm tir na ity atra [BhP 11.3.39] daritam6 | updhvabhimntmakasyhakrasya prasuptatvt tad-anusm tir na ity anena sukham aham asvpsvam ity tmanohatayaiva parmarc ca ataeva mm aha njsi am ity atra parmarepi updhyabhimninonusandhnbhva anyasya tv ajna-sk itvennusandhnam iti dik | || 3.26 || r -kapiladeva ||29||

    [30] tath

    5 Quoted above in section 22. 6 Above, section 19.

    19

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    n tyato gyata payan yathaivnukaroti tn | eva buddhi-gun payann an hopy anukryate || [BhP 11.12.53] prvavat || 11.12 || r bhagavn ||30||

    [31] evam eva svapna-d ntam api gha ayann ha | yad-arthena vinmu ya pusa tma-viparyaya | prat yata upadra u sva-ira chedandika || [BhP 3.7.10] upadra ur amu yeti svapna-dra r amun j venety artha || 3.7 || r -maitreya ||31||

    [32] sdhite ca savrpa-bhtehambhve pratik etra bhinnatvam api sdhitam | yat tu vastuno yady anntvam tmana prana d a | katha gha eta vo vipr vaktur v me ka raya || [BhP 11.13.22] itydau jnino laukika-guru-r ti tad ya-prk ta-d i vnus tya svasya j vntara-sdhraya-kalpan-maye r -hasa-deva-vkye j vtmanm ekatvam | tat khalu aa-bhedepi jnecchn prati jnopayogitvena tam avivicyaiva samnkratvena | bheda-vyapadea yath tatraiva | pactmake u bhte u samne v api vastuta | ko bhavn iti va prano vcrambho hy anarthaka || [BhP 11.13.23] iti | tatrpy aa-bhedosty eva | ata ukta svaya bhagavat -- uni caiva vapke ca pait samadarina [G t 5.18] iti | nirdo a hi sama brahma ity di ca [G t 5.19] | atra brahmeti j va-brahmaivocyate | yath yathham etat sad-asat sva-myay paye mayi brahmai kalpita pare iti | mayi brahmai dehtmaka pare brahmai ca jagad-tmaka sad-asat krya-kraa-saghta sva-vi ayaka-myay j va-mykhyay deha evha tath indra-candrdy-tmaka jagad evevara it da kalpitam eva yay maty paye paym ty artha | samna-kraatvd eva prvavad anyatra ca soha sa ca tvam iti | tad eva sarve m eva j vnm ekkratve sati | yvat syd gua-vai amya tvan nntvam tmana | nntvam tmano yvat pratantrya tadaiva h ty-di u devdi-deha-bheda-k tgantuka-nntva nigadyate | veu-randhra-vibhedena bheda a-jdi-sajta | abheda-vypin vyos tath tasya mahtmana || ity [ViP 2.14.32] dika tu paramtma-vi ayakam eva |

    20

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tad etat sarvam abhipretya j vn pratik etra bhinnatva sva-pak atvena nirdianti | aparimit dhruvs tanu-bh to yadi sarva-gat iti || [BhP 10.87.30]

    21

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    atra yadi-abdt prva-p henparimitatva dhruvatva csandigdham iti tatra svapak atva pact-p hena sarva-gatatva tu sandigdham iti | tatra para-pak atva spa am eva | ataeva eko deva sarva-bhte u gha ity dika parmtma-para vkya j vnm ekatva bodhayati || 10.87 || rutaya ||32||

    [33] prati-k etra-bhinnatve hetv-antaram aur iti | au paramur ity artha | paramu ca yasya dig-bhedepy ao na kalpayitu akyate sa evasya par k heti tad-vida | aor apy akhaa-deha-cetayit tva prabhva-vie d gud eva bhavati | yath ira dua dhryamasya jatu-ja hitasypi mahau adhi-khaasykhaa-deha-pu karadi-hetu prabhva | yath vyaskntder lauha-clandi-hetu prabhva eva tadvat | tad etad autvam ha sk mm apy aha j va iti [BhP 11.16.11] tasmt sk mat-park h-prpto j va ity artha | durjeyatvd yat sk matva tad atra na vivak itam | mahat ca mahn aha sk mm apy aha j va iti paraspara-pratiyogitvena vkya-dvayasynandaryauktau svrasya-bhagt | prapaca-madhye hi sarva-kraatvn mahat-tattvasya mahattva nma vypakatva na tu p thivydy-apek ay sujeyatva yath tadvat prapace j vnm api sk matva paramutvam eveti svrasyam | rutaya ca e our tm cetas veditavyo yasmin pra pacadh saviveeti [MuU 3.1.9] | blgra-ata-bhgasya atadh kalpitasya ca | bhgo j va sa vijeya [vetU 5.9] iti | rgra-mtro hy aparopi d a iti ca || 11.16 || r -bhagavn ||33||

    [34] tath aparimit dhruvs tanu-bh to yadi sarva-gats tarhi na syateti niyamo dhruva netarath | ajani ca yan maya tad avimucya niyant bhavet samam anujnat yad amata mata-du atay || [BhP 10.87.30] ayam artha paramtmanoatva tasmj jyamnatva ca j vasya ryate | tatra mamaivo j va loke [G t 15.7] ity di siddheatve tvat tasya vibhutvam uktam ity hu | aparimit vastuta evnanta-sakhy nity ca ye tanu-bh to j vs te yadi sarvagat vibhav syu, tarhi te vypyatvbhvena samatvt syateti niyamo na syt | varo niyant j vo niyamya iti veda-k ta-niyamo na gha ata ity artha | he dhruva itarath j vasyutvena vypya-bhve tu sati na tan-niyamo na api tu sa gha ata evety artha | atha yato v imni bhtni jyante iti jyamnatvvasthym api vypya-vypakatvenaiva niyant tva bhavati | sarvatraiva krya-kraayos tathbhva-darand ity hu ajan ti | yan-maya yad-updnaka yad ajani jyata ity artha | tad-updna kart tasya jyamnasya yan-niyant bhavet tad avimucya kicid apy anukt vypyaivety artha | ki ca yad-updna-rpa paramtmkhya tattva kenpy aparea sama samnam ity anujnat ya kacit tath vadati tatrnujm api dadatm amata jta na bhavat ty artha | tatra hetu mata-du atay tasya matasyuddhatvena | tatruddhatva rutv ca virodht | ruti ca asamo v e a paro na hi kacid eva d yate sarve tv ete na v jyante ca mriyate sarve hy apr ca bhavant ti caturveda-ikhym | na tat-sama cbhyadhika ca d yate iti |

    22

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    atha kasmd ucyate brahm b hati b hayati ceti cnyatra | b hatvd b haatvc ca yad brahma parama vidur iti [ViP 1.12.57] r -vi u-pure | ata paramtmana eva sarva-vypakatvam | eko deva sarva-bhte u gha sarva-vyp sarva-bhtntartm ity dau | tasmd aur eva j va iti | yat tu r -bhagavad-g tsu nitya sarva-gata sthur ity din j va-nirpaa tatra sarva-gata r -bhagavn eva tat-sthas tad-rita csv agua ca iti sarvagata sthur j va prokta || 10.87 || rutaya ||34||

    [35] atha uddha-svarpatvn nitya-nirmalatvam udh tam eva | uddho vica e hy aviuddha-kartur ity anena | tath tenaiva uddhasypi jt tvam apy udh tam | jna ca nityasya svbhvika-dharmatvn nityam | ataeva na vikriytmakam api | tath caitanya-sambandhena dehde kart tva-darant | kvacid acetanasya kart tva ca | na te tat kriyate ki ca nre ity dv antarymi-caitanya-sambandhena bhavat ty ag krc ca uddhd eva kart tva pravartate | tad uktam dehendriya-pra-mano-dhiyom yad-aa-biddh pracaranti karmasv iti [BhP 6.16.24] | tat tpdhi-prdhnyena pravartamnam updhi-dharmatvena vyapadiyate | yath krya-kraa-kart tve kraa prak ti vidur ity [BhP 3.26.8] dau | paramtma-prdhnyena pravartamna tu nirupdhikam evety ha | sttvika krakosag rgndho rjasa sm ta | tmasa sm ti-vibhra o nirguo mad-apraya || [BhP 11.25.26] spa am || 11.25 || r -bhagavn ||35||

    [36] atha bhokt tva savedana-rpatvena yath tath tatraiva cid-rpe paryavasyat ty ha bhokt tve sukha-dukhn puru a prak te param iti [BhP 3.26.8] || kraam iti prveaivnvaya || 3.26 || r -kapila-deva ||36||

    [37] atha paramtmaika-e atveti vykhyeyam | eka paramtmanonya e oa | sa csau sa ca eka-e a | paramtmana eka-e a paramtmaika-e a | tasya bhvas tattva tad eva svabhva prak tir yasya sa paramtmaika-e atva-svabhva | tathbhta cya sarvad mok a-daym ap ty artha | etd atva csya svata svarpata eva na tu pariccheddin | tad ya-svbhvikcintya-akty svbhvika-tad ya-rami-paramu-sthn yatvt aupdhikvathys tv aena prak ti-e atvam api bhavati iti ca svata ity asya bhva | akti-rpatva csya ta astha-akty-tmakatvt, tath tad ya-rami-sthn yatvepi nitya-tad-rayitvt tad-vyatirekea vyatirekt | hetur bhvosya sargder ity anusrea jagat-s au tat-sdhanatvt | dravya-svarpatvepi pradhna-smyc cvagamyate | ukta ca prak ti-vie atvena tasya aktitvam vi u-akti par prokt k etrajkhy tath par | avidy karma-sajkhy t t y aktir ucyate || iti vi u-pure [ViP 6.7.61] |

    23

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    bhmir ponalo vyur ity [G t 7.4] dau bhinn prak tir a adhety anantaram | apareyam itas tv any prak ti viddhi me parm | j va-bht mahbho yayeda dhryate jagat || iti r -g topani atsu ca | vi u-akti par proktety di vi u-pura-vacane tu tis m eva p thak aktitva-nirdet k etrajasyvidy-karma-sambandhena aktitvam iti pars tam | kintu svarpenaivety ytam | tath ca g tam mamaiva iti | ataevpareyam itas tv anym ity uktam | k etraja et manaso vibht r ity dau k etraja-abda ca uddhepi pravartate k etra-abdasyopalak aa-mtratvt | tad eva aktitvepy anyatvam asya ta asthatvt | ta asthatva ca my-akty-at tatvt | asyvidyparbhavdi-rpea do ea paramtmano lepbhvc cobhaya-ko v apravet | tasya tac-chaktitve saty api paramtmanas tal-lepbhva ca yath kvacid eka-dea-sthe ramau chyay tirask tepi sryasytiraskras tadvat | ukta ca ta asthatva r -nrada-pacartre yat ta astha tu cid-rpa sva-savedyd vinirgatam | rajita gua-rgea sa j va iti kathyate || ity dau | ato vi u-purepy antarla eva pa hitosau | anyatva ca rutau asmn my s jate vivam etat tasmi cnyo myay saniruddha [vetU 4.9] | tayor anya pippala svdv atti ity dau | ataevokta vai ave vibheda-janake jne nam tyantika gate | tmano brahmao bhedam asanta ka kari yat ti | devatva-manu yatvdi-lak ao vie ato yo bhedas tasya janakepy ajne na gate brahmaa paramtmana sakd tmano j vasya yo bheda svbhvikas ta bhedam asanta ka kari yati api tu santa vidyamnam eva sarva eva kari yat ty artha | uttaratra p he nsantam ity etasya vidheyatvd anyrtha ka a-s a eveti mok adym api tad-aatvvyabhicra svbhvika-aktitvd eva | ataevvidy-vimok a-prvaka-svarpvashtiti-lak ay muktau tal-l nasya tat-sdharmypattir bhavati | nirajana parama smyam upait ty di-rutibhya | ida jnam upritya mama sdharmyam gat | svargepi nopajyate pralaye na vyathanti ceti r -g topani adbhya ca | ataeva brahma veda brahmaiva bhavat ty [Mu 3.2.9] di u ca brahma-tdtmyam eva bodhayati | svbhvypattir upapatter itivat | tad eva aktitve siddhe akti-aktimato parasparnupravet aktimad-vyatireke akti-vyatirekt cittvvie c ca kvacid abheda-nirdea ekasminn api vastuni akti-vaividhya-darant bheda-nirdea ca nsamajasa | r -rmnuj ys tu adhi hndhi htror api j veayor abheda-vyapadeo vyakti-jtyor gavdi-vyapadeavad iti manyante | yath r -vi u-pure7 yoya tavgato deva- sam pa devat-gaa | sa tvam eva jagat-sra yata sarva-gato bhavn || iti |

    7 Not found in Gita Press edition.

    24

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    r -g tsu ca sarva sampno i tatosi sarva iti | tatra jnecchn prati stram abhedam upadiati bhakt cchn prati tu bhedam eva | kvacit tu paramtma-pratibimbatva yad asya ryate, yath yath puru a tmnam ekam dara-cak u or dvidh-bhtam evek eta tathaivntaram vayor iti | tad api jnecchn praty abheda-d i-po artham evocyate na vstava-v ttyaiva pratibimbatvena | advayavda-guru-matepy ambuvad agrahad8 iti [Vs 3.2.19] nyya-virodhd v ddhi-hrsa-bhktvam antrabhvd ubhaya-smajasyd evam iti [Vs 3.2.20] nyyena yath-kathacit pratibimba-sd ya-mtrg krc ca | tad etat tasya parmtma-rpaty nityatva r -g topani adbhir api daritam mamaivo j va-loke j va-bhta santana iti | tad eva aatva tvad ha tatra sama e -- ea hy aea-sattvnm tma paramtmana | dyo 'vatro yatrsau bhta-grmo vibhvyate || [BhP 3.6.8] k ca aea-sattvnm prinm tm vyan tad-aatvt ao jva | avatratoktis tasmin nryavirbhvbhipryeety e || 3.6 || r-uka || 37 ||

    [38] atha vya e ekasyaiva mamasya j vasyaiva mahmate | bandhosyvidyaynder vidyay ca tathetara || [BhP 11.11.4] itaro mok a | atra rami-paramu-sthn yo vya i | tatra sarvbhimn kacit sama ir iti jeyam || 11.11 || r -bhagavn ||38||

    [39] tatra aktitvenaivatva vyajayanti sva-k ta-purepy am v abahir-antara-savaraa tava puru a vadanty akhila-akti-dh toa-k tam | [BhP 10.87.20] iti | abahir-antara-savara bahir bahiragi krani kryi antar antaragni tair asavaraa krya-kraair asasp am | aa-k tam aam ity artha | akhila-akti-dh ta sarva-akti-dharasyeti vie aa j va-akti-vii asyaiva tava j voo na tu uddhasyeti gamayitv j vasya tac-chakti-rpatvenaivatvam ity anenaivatvam ity etad vyajayanti | atha ta asthatva ca sa yad ajay tyajm anuay tety dau vyaktam asti ubhayako v apravi atvd eva || 10.87 || rutaya r -bhagavantam ||39||

    [40] atha jnecchu prati j veayor abhedam ha -- aha bhavn na cnyas tva

    8 ambuvad agrahat tu na tathtvam is the full stra.

    25

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tvam evha vicak va bho | na nau payanti kavaya chidra jtu mang api || [BhP 4.28.62] spa a || 4.28 || r -paramtm purajanam || 40 ||

    [41] tatra prvokta-r ty prathama tvat sarve m eva tattvn parasparnupravea- vivak ayaikya prat yate ity eva aktimati paramtmani j vkhya-akty-anupravea-vivak aiva tayor aikya-pak e hetur ity abhipraite r -bhagavn -- parasparnupravet tattvn puru ar abham | paurvparya-prasakhyna yath vaktur vivak itam || [BhP 11.22.7] k ca anyonyasminn anupraved vaktur yath vivak ita tath prv alpa-sakhy apar adhika-sakhy tayor bhva paruvparya tena prasakhyna gaanam ity e || 11.22|| r -bhagavn || 41 ||

    [42] athvyatirekea cid-rpatvvie epi tayor aikyam upadiati puru evarayor atra na vailak ayam av api | tad-anya-kalpanprth iti [BhP 11.22.11] | k ca katha tarhi pacaviati-pak as tatrha puru eti | vailak aya visad atva nsti dvayor api cid-rpatvt | atas tayor atyantam anyatva-kalpan-prth ity e | atra sad atvnanyatvbhy tayo akti-aktimattva daritam | tenvyatirekopi || 11.21 || r -bhagavn ||42||

    [43] atha bhakt cchu prati tayor bhedam upadiati | yad rahitam tmna bhtendriya-guayai | svarpea mayopeta payan svrjyam cchati || [BhP 3.9.33] tmna j va svarpea tasy j va-akter raya-bhtena aktimat may upeta yuktam | svrjya sr ydikam || 3.9 || grabhoday brahmam ||43||

    [44] tatra bhede hetum ha andy-avidy-yuktasya puru asytma-vedanam | svato na sambhavd anyas tattvajo jnado bhavet || [BhP 11.22.10]

    26

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    k ca svato na sambhavati, anyatas tu sambhavt | svata sarvaja parmevaronyo bhaved iti a-viati-tattva-poak bhiprya ity e | jnadatvam atra jnj jtu ca vailak ayam varasya bodhayaty eveti bhva | eva tvatto jna hi j vn pramo as tetra aktita [BhP 11.22.28] ity uddhava-vkya cgre | atra yadi j vjnakalpitam eva tasya paramevaratva syt tarhi sthu-puru avat tasya jna-dattam api na syd ity ata satya eva j vevara-bheda ity eva r mad- vareaiva svaya tasya pramarthikevarbhimnitvenaivstitva mhn prati bodhitam iti spa am | bheda-vdina ctraiva prakarae yath vivikta yad vaktra g h mo yukti-sambhavd ity atra parama-vivekajas tu bheda eveti | tath, my mad ym udag hya vadat ki nu durgha am iti [BhP 11.22.4] ca manyate | nanu, ruti pratyak am aitihyam anumna catu ayam | prame v anavasthnd vikalpn sa virajyate || ity [BhP 11.19.17] atra bheda-mtra ni idhyate vikalpa-abdasya saayrthatvt | saaya parityajya vastuny eva ni h karot ty artha | ataeva karma parimitvd viricyd amagalam | vipacin navara payed ad am api d avad ity atrsyottara-lokepi viricam evvadhi k tv navaratva-d ir ukt na tu vaiku hdikam ap ti || 11.19 || r -bhagavn ||44||

    [45] anyatrpi r -jmt -munibhir upadi asya j va-lak aasyaviopaj vyatvena ta lak ayati tribhi aha mambhimnotthai kma-lobhdibhir malai | v ta yad mana uddham adukham asukha samam || [BhP 3.25.16] tad puru a tmna kevala prak te param | nirantara svaya-jyotir aimnam akhaitam || [BhP 3.25.17] jna-vairgya-yuktena bhakti-yuktena ctman | paripayaty uds na prak ti ca hataujasam || [BhP 3.25.18] spa aiva yojan | tavham iti padyena sa tm nitya-nirmala iti | tmnam ity anenaivham artha iti | anyath hy tmatva-prat ty-abhva syt | kevalam ity anenaika-rpa-svarpa-bhg iti | prak te param ity anena vikra-rahita | bhakti-yuktenety anena paramtma-prasddh na-tat-prakatvt nirantaram ity anena nityatvt paramtmaika-e atvam iti | svaya jyotir ity anena svasmai svaya praka iti jna-mtrtmako na ca iti ca | aimnam ity anenur eveti prati-k etra bhinna iti ca | akhaitam ity anena vicchinna-jndi-aktitvt jt tva-kart tva-bhokt tva-nija-dharmaka iti vyajitam || 3.25 || r -kapiladeva ||45||

    [46]

    27

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tathedam api prktana-lak a-viruddham tm nityo 'vyaya uddha eka k etra-ja raya | avikriya sva-d g hetur vypako 'sagy anv ta || [BhP 7.7.19] etair dvdaabhir vidvn tmano lak aai parai | aha mamety asad-bhva dehdau mohaja tyajet || [BhP 7.7.20] avyaya apak aya-nya | eko na tu dehedriydi-saghta-rpa | k etrajo jt tvdi-dharmaka | indriyd nm raya | svbhvika-jt tvd evvikriya | svad k svasmai svaya praka | hetu sargdi-nimittam | tad ukta r -stena hetur j vosya sargder avidy-karma-kraka [BhP 12.7.18] iti | vypako vypti- la | asag anv ta ca svata praka-rpatvt | aha mamety asadbhva dehdau mohaja tyajed iti dehdy-adhikaraakasya mohajasyaiva tygo na tu svarpa-bhtasyety ahama artha iti | vyajjate | tad eva j vas taad aatvt sk ma-jyot -rpa ity eke | tathaiva hi kaustubhatvena vyajitam | tath ca sknda-prabhsa-khae j va-nirpae na tasya rpa var v prama d yate kvacit | na akya kathitu vpi sk ma cnanta-vigraha || blgra-ata-bhgasya atadh kalpitasya ca | tasmt sk mataro deva sa cnantyya kalpyte || ditya-vara sk mbham ab-bindum iva pu kare | nak atram iva payanti yogino jna-cak u || iti || ||7.9|| r -prahldosura-blakn ||46||

    [47] tad evam anant eva j vkhys ta asth aktaya | tatra ts varga-dvayam | eko vargondita eva bhagavad-unmukha anyas tv andita eva bhagavat-parmukha | svabhvatas tad ya-jna-bhvt tad ya-jnbhvc ca | atra prathamontaragakti-vilsnug h to nitya-bhagavat-parikara-rpo garudika | yathokta pdmottara-khae tripd-vibhter loks tv ity dau bhagavat-sandarbhodh te (81) | asya ca ta asthatva j vatva-prasiddher varatva-ko v apravet | aparasya tat-parmukhatva-do ea labdha-cchidray myay paribhta sasr | yathokta hasa-guhya-stave sarva pumn veda gu ca taj-jo na veda sarvajam anantam e iti [BhP 6.4.25] | ekdae ca -- bhaya dvit ybhiniveata syd iti [BhP 11.2.37] | tad-varga-dvayam evokta r -vidurepi tattvn bhagavas te katidh prati-sakrama | tatrema ka ups ran ka u svid anuerate || [BhP 3.7.37] ity anena | tatra paramevara-parmukhn uddhnm api tac-chakti-vii n paramevart sopdhika janma bhavati | tac ca janma nijopdhi-janman nija-jnambhimna-hetukdhytmikvasth-prptir eva | tad etad hu --

    28

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    na gha ata udbhava prak ti-puru ayor ajayor ubhaya-yuj bhavany asubh to jala-budbudavat | tvayi na ime tato vividha-nma-guai parame sarita ivrave madhuni likhyur ae a-ras || [BhP 10.87.31] prak tes traiguya puru a uddhau j vas tayor dvayor apy ajatvd udbhavo na gha ate ye csubh ta dhytmika-rp sopdhayo j v jyante tat-tad-ubhaya-akti-yuj paramtmanaiva kraena jyante prak ti-vikra-pralayea supta-vsanatvt uddhs t paramtmani l n j vkhy aktaya s i-kle vikri prak tim s jya k bhita-vsan satya sopdhikvasth prpnuvantya eva vyuccarant ty artha | etad abhipretyaiva bhagavn eka sedam ity [3.5.23] di t t ya-skandha-prakarae kla-v tty tu myy gua-mayym adhok aja | puru etma-bhtena v ryam dhatta v ryavn || [BhP 3.5.26] ity anena v rya-abdoktasya j vasya prak tvdhnam uktam | eva r -g topani atsv api mama yonir mahad brahma tasmin garbha dadhmy aham ity [G t 14.3] atroktam | kkrai ca brahma-abdena prak tir vykhyt garbha-abdena j va iti | punar e a eva t t ye daivt k ubhita-dharmiy svasy yonau para pumn | dhatta v rya ssta mahat tattva hiramayam || [BhP 3.26.19] ity atra v rya cic-chaktim iti ky vykhytamata aktitvam asya k-sammatam | tatokasmd udbhava-mtre d nta | jala-budbudavad iti | ata punar api pralaya-samaye ime sopdhik j vs tvayi bimbasthn ya-mla-cid-rpe rami-sthn ya-cid-eka-lak aa-uddha-j va-aktimaye | tata eva svam ap to bhavat ty di rutau sva-abdbhidheye parame paramtmani vividha-nma-guair vividhbhir devdi sajbhir vividhai ubhubha-guai ca saha lilyur l yante | prvavat pralayepi d nta sarita ivrava iti ae a-ras iva madhuni iti ca | atra deva-manu ydi-nma-rpa-paritygena tasmin l nepi svarpa-bhedosty eva tat-tad-aa-sad-bhvd ity abhiprya | atra rutaya ajm ekm ity [vetU 5.5] di | yath nadya syandamn samudre sta gacchanti nma-rpe vihya | tath vidvn nma-rpd vimukta part para puru am upaiti divyam || [MuU 3.2.8] iti | yath saumyem madhu-k to nisti hanti nn-rpm v k rasn samavahram ekat rasa gamayanti || [ChU 6.9.1] te yath viveka na labhante amu ha v k asya rasosm ty eva khalu saumyem sarv praj sati sampadya na vidu sati sampadymaha iti || iti [ChU 6.9.2] || 10.87 || rutaya r -bhagavantam ||47||

    [48]

    29

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tad eva paramtmanas ta asthkhy aktir viv t | antargkhy tu prvavad eva jey | atha bahiragkhy vivriyate | e my bhagavata s i-sthity-anta-kri tri-var varitsmbhi ki bhya rotum icchasi || [BhP 11.3.18] bhagavata svarpa-bhtaivaryde | paramtmana e ta astha-lak aena prvokt jagat-s y-di-kri mykhy akti | trayo var yasy s | tath ctharvaik pa hanti | sitsit ca k ca sarva-kma-dugh vibhor iti | ukta ca daiv hy e guamay mama my duratyay [G t 7.14] iti ||11.3|| antar k o videham ||48||

    [49] tasy myy ca-dvayam | tatra gua-rpasya mykhyasya nimittasya drava-rpasya pradhnkhyasyopdnasya ca paraspara bhedam ha caturbhi | atha te sampravak ymi skhya prva-vinicitam | yad vijya pumn sadyo jahyd vaikalpika bhramam || [BhP 11.24.1] k ca advit yt paramtmano myay prak ti-puru a-dvr sarva dvaitam udeti punas tatraiva l yate ity anusandadhnasya puru asya dvandva-bhramo nivartate iti vaktu skhya prastauti atha te ity e | atra pradhna-paryya prak ti-abdha ||49||

    [50] s j jna-mayo artha ekam evvikalpitam | yad viveka-nipu dau k ta-yuge yuge || [BhP 11.24.2] k ca atho abda krtsnye | jna dra | tena d ya-rpa k tsnopy artha ca vikalpa-nyam ekam eva | brahmay eva l nam s d ity artha | ity e | t t ya-skandhe ca bhagavn eka sedam agra tmtman vibhur ity [BhP 3.5.23] dau yad bhagavattvena abdyate tad evtra brahmatvena abdyate iti vadant ty divad ubhatraikam eva vastu pratipdyam | ante tu e a skhya-vidhi prokta ity dau parvara-d mayety anena bhagavad-rpepy avasthiti spa aiva | kadety apek ym ha | yad dau k ta-yuge viveka-nipu jan bhavanti tasmin yuge tat prvasmin pralaya-samaya ity artha ||50||

    [51] tan-my-phala-rpea kevala nirvikalpitam | v-mano-gocara satya dvidh samabhavad b hat || [BhP 11.24.3] k ca tad b had brahma v-mano-gocara yath bhavati tath | my d yam | phala tat-praka | tad-rpea my-rpea vilsa-rpea ca dvidhbhd ity e | atra my

    30

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    d yam iti phala tat-praka iti cheda | tena brahma yad d ya vastu tan my | tasya brahmao ya praka-vika sa phalam ity artha ||51||

    [52] tayor ekataro hy artha prak ti sobhaytmik | jnanty anyatamo bhva puru a sobhidh yate || [BhP 11.24.4] k ca tayor dvidhbhtayor aayor madhye ubhaytmik krya-kraa-rpi | ity e | r -vi u-pure vi o svarpt parato hi tenye rpa pradhna puru a ca vipra ity [ViP 1.2.24] atra te m eva k ca parato nirupder vi o svarpt te prg ukte pradhna puru a ceti dve rpe anye my-k te iti || 11.24 || bhagavn ||52||

    [53] anyatra tayor updna-nimittayor aayor v tti-bhedena bhedn apy ha -- klo daiva karma j va svabhvo dravya k etra pram tm vikra | tat-saghto b jaroha-pravhas tan-myai tan-ni edha prapadye || [BhP 10.63.26] k ca kla k obhaka | karma nimitta tad eva phalbhimukham abhivyakta daivam | svabhvas tat-saskra | j vas tadvn | dravya bhta-sk mi | k etra prak ti | pra stram | tm ahakra | vikra ekdeendriyi mahbhtni ceti oaaka tat-saghto deha | tasya ca b ja-rohavat pravha | rohokura | dehd b ja-rpa karma | tatokura-rpo deha | tata punar evam iti pravha | ta tv ni edhvadhi-bhta prapadye bhaje iti | ity e | atra kla-daiva-karma-svabhv nimitt anye updns tadvn j vas tbhaytmakas tathopdna-varge nimitta-akty-aopy anuvartate | yath j vopdhi-lak aeham-khye tattve tad yham (aha?)-bhva sa hy avidy-parima ity di | yathokta t t yasya a he tmna csya nirbhinnam abhimno 'viat padam | karmaena yensau kartavya pratipadyate || [BhP 3.6.25] iti | atrtmnam ahakram abhimno rudra karmaha-v tty iti k ca | atra ca yan nirbhinna tad-adhi htna vg-d ndriya t t ynta-madhytmam iti prakaraa-niraya kym eva k tosti | b ja-rpatva kraat-mtra-vivak ay | tad evam atrpi mla-myy sarvopdna-mla-bhta k etra-abdokta pradhnam apy aa-rpam ity adhigatam | j vas tadvn ity anena uddha-j vasya myt tatva bodhayati || 10.62 || jvara r -bhagavantam ||52||

    [54] atha nimitta-rpasya prathame dve v tt ha vidyvidye mama tan

    31

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    viddhy uddhava ar rim | bandha-mok a-kar dye myay me vinirmitte || [BhP 11.11.3] k ca tanyete bandha-mok v vbhym iti tan akt me myay vinirmite | my-v tti-rpatvd bandha-mok a-kar ty eka-vacana dvi-vacanrthe | nanu tat-kryatve bandha-mok ayor anditva-nityatve na syt tatrha dye and | tato yvad avidy preraymi tvad bandha yad vidy dadmi tad mok a sphurat ty artha | ity e | atra my-v ttitvd iti vastuto my-v tt eva te | vinirmitatva tv aparnanta-v ttikay tay prakamnatvd evocyate | yatond ity artha | tath sphurat ty asya mok a ity anenaivnvaya | j vasya svato muktatvam eva | bandhas tv avidy-mtrea prat ta | vidyodaye tu tat prakate mtram | tato nitya eva mok a iti bhva | na ca vcyam e myety dau smnya-lak ao mok a-pradatva tasy noktam ity asamyaaktvam iti | antakritventyanta-pralaya-rpasya mok asypy upalak itatvt | atra vdiykhy v ttir iya svarpa-akti-v tti-vie a-vidy-prake dvram eva na tu svayam eva seti jeyam | athvidykhyasya bhgasya deva v tt | varatmik vik eptmik ca | tatra prv j va eva ti hant tad ya svbhvika jnam v vn | uttar ca ta tad-anyath-jnena sacayant vartata iti || 11.11 || r -bhagavn ||54||

    [55] atra nimittas tv eva vivecan ya | yath nimitta-rpay mykhyayaiva prasiddh aktis tridh d yate jnecch-kriy-rpatvena | tatra tasy paramevara-jna-rpatva yath t t ye | s v etasya sadra u akti sad-asad-tmik | my nma mah-bhga yayeda nirmame vibhu || [BhP 3.5.25] iti | asya kym | s vai d a -d ynusandhna-rp | saha-d yam asad-d yam tm svarpam | sad-asat r tm yasys tad-ubhaynusandhna-rpatvd iti | tad-icch-rpatva yath tatraiva | tmecchnugatv tmety asya kym | tmecch my tasynugatau laye sat ti | tat-kriy-rpatva caikdae e my bhagavata ity udh ta-vacane eva dra avyam | yad yadi paramevarasya sk j jndika na my | kintu svarpa-aktir eva | tathpi taj-jndika prk te krye na tad-artha pravartate | kintu bhaktrtham eva pravartamnam anu agennaiva pravartata ity agre vivecan yatvt | tat-prav ttybhsa-savalita yan my-v tti-rpa jndikam anyat tad eva taj-jndi-abdenocyate | tathbhta ca taj-jndika dvividham | svabhva-siddhatvt kevala-paramevara-ni ha tad-dattatvt j va-ni ha ca | tatra prathama dra -d ynusandhna-sis k -kldi-rpa dvit ya vidyvidy-bhogecch-karmdi-rpam iti | atho-pdnasya pradhnasya lak aam | yat tat tri-guam avyakta nitya sad-asad-tmakam | pradhna prak ti prhur avie a vie avat || [BhP 3.26.10] yat khalu tri-gua sattvdi-gua-traya-samhras tad evvyakta pradhna prak ti ca prhu | tatrvyakta-sajatve hetur avie a gua-traya-smya-rpatvd anabhivyakta-vie am ataevvyk ta-saja ceti gamitam | pradhna-sajatve hetu vie avat svakrya-rp mahad-di-vie m raya-rpatay tebhya re ham |

    32

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    prak ti-sajatve hetu | sad-asad-tmaka sad-asatsu krya-kraa-rpe u mahad-di u kraatvd anugata tm svarpa yasya tat | tath nitya pralaye kraa-mtrtmanvasthita-sarvatvena s i-sthityo ca pac k tatvenvik ta svarpa yasya td am iti brahmatva mahad-di-rpatva ca vyv ttam | brahmao nirguatvt mahad-d n cvyaktpek ay kryarpatvt | eva ca r -vi u-pure -- avyakta kraa yat tat pradhnam i-sattamai | procyate prak ti sk m nitya sad-asad-tmakam || ak ayya nnyad dhram ameyam ajara dhruvam | abda-spara-vih na tad- rpdibhir asahitam || trigua taj-jagad-yonir andi-prabhavpyayam | tengre sarvam evs d vypta vai pralayd anu || ity di [ViP 1.2.19-21] | idam eva pradhnam ander jagata sk mvasth-rpam avyk tvyaktdy-abhidha vedntibhir api paramevardh natay manyate tad-adh natvd arthavad ity [Vs 1.4.3] di-nyye u ni idhyate tu skhyavat svatantratay numnikam apy eke m iti cen na ar ra-rpaka-vinyasta-g h ter darayati ca ity di-nyye u [Vs 1.4.1] | vetvataropani adi pradhna-abda ca ryate | pradhna-k etraja-patir guea sasra-bandha-sthiti-mok a-hetur ity dau ||3.26|| r -kapiladeva ||55||

    [56] tad eva sandarbha-dvaye akti-traya-viv ti k t | tatra nmbhinnat-janita-bhrnti-hnya sagraha-lok my syd antaragy bahirag ca s sm t | pradhnepi kvacid d tad-v ttir mohin ca s | dye traye syt prak ti cic-chaktis tv antaragik | uddha-j vepi te d e tathea-jna-v ryayo || cinmy-akti-v ttyos tu vidy-aktir ud ryate | cic-chakti-v ttau myy yoga-my sam sm t || pradhnvyk tvyakta traiguye prak tau param | na myy na cic-chaktv ity dy hya vivekibhi || iti | atha my-krya jagal lak yate tatas tennuviddhebhyo yuktebhyo 'am acetanam | utthita puru o yasmd udati had asau vir || [BhP 3.26.51] etad aa vie khya krama-v ddhair daottarai | toydibhi pariv ta pradhnenv tair bahi

    33

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    yatra loka-vitno 'ya rpa bhagavato hare || [BhP 3.26.52] tenevarenubiddhebhya k ubhtebhyo mahad-dibhyoam acetanam utthitam | yasmd asau vir puru as tdati hat | bhagavata puru asya || 3.26 || r -kapiladeva ||56||

    [57] tad eva bhagavato rpam ity uktes tasypi prgvad-aprk tatvam patati | tan-ni edhyha | amun bhagavad-rpe may te hy anuvarite | ubhe api na g hanti my-s e vipacita || [BhP 2.10.35] amun am upsanrtha bhagavaty ropite jagad-tmake sthla-sk mkhye vir hiraya-garbhpara-paryye sama i-ar re ye may tubhyam anuvarite te ubhe api vipacito na g hanti vastutay nopsate ki tarhi tad ya-bahiragdhi hnatayaivety artha | tad ukta vai ave yad etad d yate mrtam etaj-jntmanas tava | bhrnti-jnena payanti jagad-rpam ayogina || iti [ViP 1.4.39] | etan-mrta jagad bhrnti-jnenaiva tava rpa jnant ty artha | ruti ca neda yad idam upsata iti | yad ida jagad upsate prina neda brahmeti r -rmnuja-bh yam | ataeva na g hant ty atra hetur my-s e na tu svarpa-akti-prdurbhvite | anena caturbhujdi-lak aasya sk d-rpasya myt tatvam api vyaktam | atrsya jagato mymayasya puru a-rpatve puru a-guvatr vi v-d n sattvdiamays tad-a rp ti jeyam | tny apek ya cokta mrkaeye -- vi u ar ra-grahaam aham na eva ca | krits te yatotas tv ka stotu aktimn bhavet || iti | ar ra-abdasya tat-tan-nija-ar ra-vcitve tu tad-grahat prva vi v-di-bhedsambhavt tan-nirdenupapatte || 2.10 || r -uka || 57 ||

    [58] prva my-s e ity uktam | tatra my-abdasya njnrthatvam | tad-vde hi sarvam eva j vdi-dvaitam ajnenaiva sva-svarpe brahmai kalpyate iti matam | nirahakrasya kenacid dharmntarepi rahitasya sarva-vilak aasya cin-mtrasya brahmaas tu njnrayatva na cjna-vi ayatva na ca brahma-hetutva sambhavat ti | paramlaukika-vastutvd acintya-aktitva tu sambhavet | yat khalu cintmay-dv api d yate,yat trido aghnau adhivat paraspara-virodhinm api gun dhriy tasya niravayavatvdike saty api svayavatvdikam ag k tam | tatra abda csti pramam | vicitra-akti puru a pura cnve aktayas td a syur ity dik vetvataropani ad-dau | tmevarotarkya-sahasra-aktir ity [BhP 3.33.3] dika r -bhgavatdi u | tath ca brahma-stram tmani caiva vicitr ca hi iti [Vs. 2.1.28] |

    34

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tatra dvaitnyathnupapattypi brahmay-ajndika kalpayitu na aktaye asambhavd eva | brahmay acintya-akti-sad-bhvasya yukti-labdhatvt rutatvc ca dvaitnyathnupapatti ca dre gat | tata ccintya-aktir eva dvaitopapatt kraa paryavas yate | tasmn nirvikrdisvabhvena satopi paramtmanocintya-akty vivkratvdin parimdika bhavati cintmay-ayaskntd n sarvrtha-prasava-loha-clavdivat | tad etad ag k ta r -bdaryaena rutes tu abda-mlatvd iti [Vs 2.1.27] | tatas tasya td a-aktitvt prk tavan-my-abdasyendra-jla-vidy-vcitvam api na yuktam | kintu m yate vicitra nirm yatenayeti vicitrrtha-kara-akti-vcitvam eva | tasmt paramtma-parima eva stra-siddhnta | tad etac ca bhagavat-sandarbhe viv tam asti | tatra cpariatasyaiva matocintay akty parima ity sau san-mtratvabhsamna-svarpa-vyha-rpa-dravykhya-akti-rpeaiva pariamate na tu svarpeeti gamyate | yathaiva cintmai | atas tan-mlatvn na paramtmopdnat-sampratipatti-bhaga | tad uktam ekdae r -bhagavat prak tir yasyopdnam dhra puru a para | satobhivyajaka klo brahma tat-tritayas tv aham || [BhP 11.24.19] iti | ataeva kvacid asya brahmopdnatva kvacit pradhnopdnatva ryate | tatra s mykhy parima-akti ca dvividh varyate | nimitto my updna pradhnam iti | tatra keval aktir nimitta tad vyha-may tpdnam iti viveka | ataeva rutv api vijna cvijna ceti [TaittU 2.6.1] kascyacid bhgasycetanat ryate | atha mla-prame r -bhgavatepi t t ydau mukhya eva s i-prastve ca jna-vairgygatvena ca purntara-gati-smnya-sevita pradhna-parima eva sphu am upalabhyate | kva ca stuty-dau jna-vairgygatayaiva vivartopi ya ryate sopi jagato nnyath-siddhatpara kintu paramtma-yha-pradhna-parimena siddhasyaiva tasya sama i-vya i-rpasya yathyatha uddhe paramtmani tad-aa-rptmani vtmtm yatdhyropitpara | tatra paramtmani virddhupsan-vkydi-ravaa hetur tmani tu tat-tad-veo hetur iti vivecan yam | anyatra siddhasya vastuna evnyatrropo mithy-khapu pder ropsambhavt prva-prva-vivarta-mtra-siddhndi-parampartve d ntbhvc ca | ki ca prva vri-darand vry-kr v ttir jtpi tad-aprasaga-samaye supt ti hati tat tulya-vastu-daranena tu jgarti, tad vie nusandhna vin tad-abhedena sva-tantrropayati tasmn na vri mithy, na v smaraa-may tad-kr v ttir, na v tat-tulya mar cikdi vastu kintu tad-abhedenropa evyathrthatvn mithy | svapne ca my-mtra tu krtsnyennabhivyakta-svarpatvd iti nyyena [Vs 3.2.3] jgrad-d a-vastv-kry mano-v ttau paramtma-my tad-vastv-abhedam ropayat ti prvavat | tasmd vastu tasya na kvacid api mithytvam | uddha tmani paramtmani v td a-tad-ropa eva mithy na tu viva mithyeti | tato jagata paramtma-jtatvena sk t-tad-tm yatvbhvd abudhnm eva tatra uddhe tat-tad-buddhi | yadyapi uddhrayam eva jagat tathpi jagat tat-sasargo nsti | tad uktam asakta sarvabh c caiva iti g tsu [G t 13.14] | tath deha-gehdv tmtm yatjna te m eva syd ity ubhayatraivropa stre ryate | yath yad etad d yate mrtam ity [ViP 1.4.39] dika vi u-pure | yath v tvm tmna para matv paramtmnam eva ca |

    35

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tm punar bahir m gya aho ak ajanjat || iti [BhP 10.14.27] | tvm tmna sarve mla-rpa param itara tad-vipar ta matv tath param itara j vam eva ca mla-rptmna matv skhya-vida iva tasya tath manyamnasya puna sa j vtm bahir m gyo bhavati | tasya tenaiva hetun labdha-cchidray myay dehtma-buddhi kryata ity artha | aho aja-janaty ajat kramj jna-bhraa ity artha | tad ukta hasa-guhya-stave deho 'savo 'k manavo bhta-mtrm tmnam anya ca vidu para yat | sarva pumn veda gu ca taj-jo na veda sarva-jam anantam e || [BhP 6.4.25] iti | tath r -bhagavad-uddhava-savde tm parijnamayo vivdo hy ast ti nst ti bhidtma-ni ha | vyarthopi naivoparameta pus matta parv tta-dhiy svalokt || iti [BhP 11.22.34] ki ca vivartasya jndi-prakaraa-pa hitvena gauatvt parimasya tu sva-prakaraa-pa hitatvena mukhyatvt jndy-ubhaya-prakaraa-pa hitatvena sad-aa-nyya-siddha-prbalyc ca parima eva r -bhgavata-ttparyam iti gamyate | tac ca bhagavad-acintyaivarya-jnrtha mithytvbhidhna tu navaratvbhidhnavat vivasya paramtma-bahirmukhatvpdakatvd dheyatjna-mtrrtha na tu vastv eva tan na bhavat ti j vea-svarpaikya-jna-mtrrtha vaidharmyc ca na svapndivat [Vs 2.2.29] iti nyyena | tath ca nrad ye jagad-vilpaymsur ity ucyettha tat sm te | na ca tat-sm ti-mtrea layo bhavati nicitam || iti | tatra mukhya eva s i-prastve pradhna-parimam ha -- kla-v tty tu myy gua-mayym adhok aja | puru etma-bhtena v ryam dhatta v ryavn || [BhP 3.5.26] tato 'bhavan mahat-tattvam avyaktt kla-coditt | vijntmtma-deha-stha viva vyajas tamo-nuda || [BhP 3.5.27] bhagavn eka sedam iti [BhP 3.5.23] prktannantara-granthd adhok ajo bhagavn puru ea prak ti-dra r-tma-bhtena svena dvra-bhtena klo v ttir yasys tay myay nimitta-bhtay gua-mayy myym avyakte v rya j vkhyam dhatta | hantems tisro devat ity di-rute | vijntmaiva mahat-tattvam | tamo-nuda pralya-gatjna-dhvasa-kart || 3.5 || r -maitreya || 58 ||

    [59]

    36

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    jndy-agatvepy ha -- eko nryao deva prva-s a sva-myay | sah tya kla-kalay kalpanta idam vara || eka evdvit yobhd tmdhrokhilraya | klentmnubhvena smya n tsu akti u | sattvdi v di-puru a pradhna-puru evara || parvar parama ste kaivalya-sajita | kevalnubhavnanda-sandoho nirupdhika || kevaltmnubhvena svamy trigutmikm | sak obhayan s jaty dau tay stram arindama || tm hus trigua-vyakti s jant vivatomukham | yasmin protam ida viva yena sasarate pumn || yathora-nbhir h dayd r santatya vaktrata | tay vih tya bhyast grasaty eva mahevara || [BhP 11.9.16-21] kla kal yasys tay svdh natay myay | ruti ca yathoranbhi s jate g hate ca yath p thivymo adhaya sabhavanti | yath sata puru t kealomni tathk art sabhavat ha vivam || iti [MuU 1.1.7] || 11.9 || r -datttreyo yadum || 59 ||

    [60] tad eva sk ma-cid-acid-vastu rpa-uddha-j vvyakta-akte paramtmana sthla-cetancetana-vastu-rpy dhytmika-j vdi-p thivy-antni jyanta ity uktam | tata kevalasya paramtmano nimittatva akti-vii asyopdnatvam ity ubhaya-rpatm eva manyante | prak iti ca pratij d ntnurodhd ity dau | tad eva tasya sad uddhatvam eva | tatra akte aktimad-avyatirekd ananayatvam uktam | tath sat-krya-vdg kre svnta sthita-svadharma-vie bhivyakti-labdha-vikena kraasyaivena kryatvam ity eva vcrambhaa vikro nma-dheya m ttikety eva satyam ity di-ruit-siddha kryasya krad anyatva kraasya tu kryd anyatvam ity yti | tad eva jagat kraa-akti-vii t paramtmanonanyad eveda jagatas tv abhvanya evety ha -- ida hi viva bhagavn ivetaro yato jagat-sthna-nirodha-sambhav tad dhi svaya veda bhavs tathpi te prdea-mtra bhavata pradaritam || [BhP 1.5.20] ida viva bhagavn iva bhagavatonanyad ity artha | tasmd itaras ta asthkhyo j va ca sa iveti prvavat | ataeva etad-tmyam ida sarvam iti sarva khalv ida brahmeti rut | yato bhagavata | bhavato bhavanta prati pradea-mtra kicin-mtra daritam ity artha || 1.5 || r -nrada r -vysam || 60 ||

    [61] spa am evha

    37

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    so 'ya te 'bhihitas tta bhagavn viva-bhvana | samsena harer nnyad anyasmt sad-asac ca yat || [BhP 2.7.50] soya samsena sak epebhihita | katha ta astha-lak aenaivety ha | sat krya sthlam auddha-j va-jagad-khya cetancetana vastu | asat karaa sk ma uddha-j va-pradhnkhya cid-acid-vastu ca yat tat sarva harer anyan na bhavati sk masya tac-chakti-rpatvt sthlasya tat-krya-rpatvd iti bhva | idam eva r -hasa-devenokta aham eva na mattonyad iti budhyadhvam ajas iti [BhP 11.13.24] | jagatas tad-ananyatvepi uddhasya tasya tad-do a-skarya nst ty ha anyasmd iti || 2.7 || r -brahm r -nradam ||61||

    [62] tatrnanyatve yukti viv oti pacabhi dv ante jann sad bahir anta parvaram | jna jeya vaco vcya tamo jyotis tv aya svayam || [BhP 7.15.57] jann dehd nm dau kraatvena ante cvadhitvena yat paramtma-lak aa sarva-kraa vastu sad vartamna tad eva svaya bahir bhogya anta-bhokt paravara cocca-n ca tamopraka jyoti praka ca sphurati nnyat | anyasya tad vin svata sphuranirpyatvd iti bhva |

    [63] nanu katha tarhi tasmd atyanta-p thag ivthajta prat yate tatrha bdhito 'pi hy bhso yath vastutay sm ta | durgha atvd aindriyaka tadvad artha-vikalpitam || [BhP 7.15.58] bdhitas tarka-virodhena sarvato bdhita svtantrya-satty sakn nirastopi yath bhsa srydi-prati-ramir bldibhi p thak prakam natd arthand vastutay svatantra-padrthatay sm ta kalpita tadvad aindriyaka sarva mhai svatantrrthatvena vividha kalpita tat tu na tattva-d y svtantrya-nirpaasya durgha atvd ity artha |

    [64] tad evha dvbhym k ity-d nm ihrthn chy na katampi hi | na saghto vikro 'pi na p tha nnvito m || [BhP 7.15.59]

    38

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    k ity-d n paca-bhtn chy aikya-buddhylambana-rpa dehdi-saghtrambha-parimn madhye katampy anyatampi na bhavati | na tvat te saghto v k m iva vanam eka-dekar ae sarvkar anupapatte | na hy ekasmin v k a k e sarva vanam k yate | na ca vikra rabdhovayav | api-abdt parimopi | kuta | kim avayavebhya p thag rabhyate pariamate ca tad-anvito v | na tvad atyanta p thak tath aprat te | na cnvita | sa ki pratyavayavam anveti aena v | dye aguli-mtrepi deha-buddhi syt | dvit ye tasypy ag kre saty anavasthpta syt | ato dehde svtantryevasthitir m aiveti |

    [65] eva dehde svtantryenirpyatvam uktv tad-dhetn k ity-d nm api tathaivnirpyatvam ha dhtavo 'vayavitvc ca tan-mtrvayavair vin | na syur hy asaty avayaviny asann avayavo 'ntata || [BhP 7.15.60] dhrayant ti | dhtavo mahbhtni tan-mtrai sk mair avayavair vin na syu | avayavitvt te m api | tarhy avayava eva svatantra iti cet tatrha ukta-prakrevayavini nirpayitum asati avayavopy antato nirpayitum asann iva syt | avayavi-prat ty-anyathnupapatti vin paramu-lak avayava-sad-bhve prambhvd ity artha | tad ukta pacame eva nirukta k iti-abda-v ttam ity [BhP 5.12.9] di | tasmd aikya-buddhylambana-rpa yat prat yate tat sarvatra paramtma-lak aa sarva-kraa vastv eveti sdhktam dv ante jann sad ity din | evam eva t t yepy uktam iti ts sva-akt n sat nm asametya sa | prasupta-loka-tantr nimya gatim vara || kla-saj tato dev vibhrac chaktim urukrama | trayoviatit-tattvn gaa yugapad viat || so 'nupravi o bhagav ce rpea ta gaam bhinna sayojaym sa supta karma prabodhayan || iti [BhP 3.6.1-3] ataeva yasya p thiv ar ram ity di-rutau [B hadU 3.7.3] sarvasya paramtma-ar ratvena prasiddhi paramtmanas tu ar ratvena | tad evam avayava-rpea pradhna-parima sarvatrvayav tu paramtma-vastv eveti siddham | tatopy amithytvam eva jagata upapadyeta ||

    [66] nanu yadi paramtma-vastv eva sarvatrvayav deha syt tata ca tatraiva brhmaatvdi-saj-prpte gua-do a-het vidhi-ni edhv api syt | tau ca na sambhavata | tasmd anya evvayav yujyate | ity akyha syt sd ya-bhramas tvad vikalpe sati vastuna | jgrat-svpau yath svapne tath vidhi-ni edhat || [BhP 7.15.61]

    39

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    vastuna paramtmano vikalpe saaye sat ti tasya td atvena nirayo yvan na syt ity artha | tvad eva tasmt sarvaikya-buddhi-nidnt p thag dehaikya-buddhi sd ya-bhrama syt | prvparvayavnusandhne sati parasparam sajyaikatra sthitatvenvayavatva-sdhrayena caikya-sd yt pratyavayavam ekatay prat te | soya deha iti bhrama eva bhavat ty artha | prativ k a tad ida vanam itivat | yathokta svaya bhagavat soya d porci yadvat srotas tad ida jalam | soya pumn iti n m dh r gor m yu m || iti [BhP 11.22.45] | tata ca tatraiva brhmaatvdy-abhimne sati svapna-vai ayakau jgrat-svapnv iva tad-vi ayakau vidhi-ni edhau sytm ity ha jgrad iti | tath tena prakrea vidher vidhit ni edhasya ni edhatety artha | eva parasvabhva-karmai na praasen na garhayet | vivam ektmaka payan prak ty puru ea ca || [BhP 11.28.1] ity dir ekda aviatitamdhyyo jeya | tatra ca ki bhadra kim abhadra v dvaitasyvastuna kiyad ity dika syt sd ya-bhramas tvad ity dy-anusreaiva vykhyeyam | avastu yad dvaita tasyety artha | tasmt svtantryea nirpaakty paramtmano nanyad eva sarvam iti prakarartha || ||7.15 || r -nrada r -yudhi hiram || 66||

    [67] ata ha tva vyur agnir avanir viyad ambu mtr prendriyi h daya cid anugraha ca | sarva tvam eva saguo vigua ca bhman nnyat tvad asty api mano-vacas niruktam || [BhP 7.9.48] h dayam antar-indriya mano buddhyhakra-citttmaka, cit uddo j va | anugraha sva-sammukh -karaa-akti | ki bahun sa-guo myika vigua cmyika sarvrthas tvam eveti || 7.9 || r -prahlda r -n siham ||67||

    [68] atha tasya my-akti-krya-my-j vebhyonyatva ca spa ayati yatholmukd visphuligd dhmd vpi sva-sambhavt | apy tmatvenbhimatd yathgni p thag ulmukt || [BhP 3.28.40] bhtendriynta-karat pradhnj j va-sajitt | tm tath p thag dra bhagavn brahma-sajita || [BhP 3.28.41] ayam artha | sva-sambhavt svopdna-krat ulmukt k ha-mu y-updhikt | agner hetor y visphuligo ya ca dhmas tasmt tasmd yath tat-tad-updnam agni p thag

    40

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    yath ca tasmd ulmukt tad-updna, asv agni p thak | k d d api tat-trayd apy tmatvenbhimatt npakatay dhmegny-aa-sad-bhvengni-svarpatay prat td api tath visphuliga-sthn yj j va-sajitj j vt ulmuka-sthn yt pradhnt pradhnopdhika-bhagavat-tejasa dhma-sthn yd bhtde sarvopdna-rpo bhagavn p thak | ya evtm svena tat-tad-antarymitay paramtm | kvacid adhikrii nirvie a-cinmtratay sphuran brahma-sajita ca | yata eva dra te m di-madhyntvasth-sk ti || 3.28 || r -kapiladeva ||68||

    [69] tatra ye mana paramtmani nsti, te paramtmtmake jagaty asad aam eva g hanti, ye tu paramtma-vidas te sad-aam eva g hant ty hur bhgavat | sad iva manas tirv t tvayi vibhty asadm anujt sad abhim anty ae am idam tmataytmavida | na hi vik ti tyajanti kanakasya tad-tmatay svak tam anupravi am idam tmatayvasitam || [BhP 10.87.26] tvayy asad avartamna yan manas tat khalu triv t tri-gua-krye jagati vartamna sat tvayi sad iva vartamnam iva vibhti | darv sparasa-nyyena svvaghe jagati satopi paramtmano grahabhvt | na tu vartamnam eva vibht ty artha | ataevsad-aasya trigua-mymayatva manomayatva coktam yad ida manas vc cak urbhy ravadibhi | navara g hyama ca viddhi my-manomayam || iti | [BhP 11.7.7] ye tv tma-vidas tvad-dhetor aaste manujt sopdhika-j vasvarpam abhivypya idam ae a jagad eva tmatay tvad-rpatay sad abhim anti te sad-aa eva d ir nnyatrety artha | tatra d nta na hi vik tam iti | te kanaka-mtra m gayamnn kanaka-vaij hi kanaka-vikre sundara-kurpkraty d ir nsti | uddha-kanaka-mtra-g hitvt tathtma-vidm ap ti bhva | dr ntikepi tad-tmatve hetu-trayam hu ida jagat svena sac-chakti-vii ena updna-rpea tvay k ta pact siddhepi krye kraa-vyabhicritayntarymitay ca svena tvay pravi a puna pralayepy tmatay sac-chakti-vii a-sad-rpatayaivvasita ceti | eva d ntepi vivecan yam | tad etat sarvam abhipretyokta vai ave jna-svarpam akhila jagad etad abuddhaya | artha-svarpa payanto bhrmyante moha-samplave || ye tu jna-vida uddha- cetasas tekhila jagat | jntmaka prapayanti tvad-rpa paramevara || iti || [ViP 1.4.40-41] ||10.87|| rutaya ||69||

    [70]

    41

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    tad eva parimdika sdhitam | vivarta ca parih ta | tato vivarta-vdinm iva rajju-sarpavan na mithytva kintu gha avan navaratvam eva tasya | tato mithytvbhvepi trikla-vyabhicrabhvj jagato na sattvam | vivarta-parimsiddhatvena tad-do a-dvaybhvavaty eva hi vastni sattva vidh yate | yath paramtmani tac-chaktau v | sad eva saumyedam agra s d ity dau ida-abdokta jagat | sk mvasth-lak aa-tac-chakti-brahmaor mithas tdtmypannayo sac-chabda-vacant | ata sat-krya-vda ca sk mvasthm avalambyaiva pravartate | tad eva sthitepi punar akate | nanu sad-updna jagat katha tadvan navaratm api bhajan na khalu sat syt | yadi ca navara syt tarhi katha ukti-rajatavat vyabhicritvena kevala-vivartnta pti na syt | tad etat pranam u akya pariharanti || sata idam utthita sad iti cen nanu tarka-hata vyabhicarati kva ca kva ca m na tathobhaya-yuk | vyavah taye vikalpa i itondha-paramparay bhramayati bhrat ta uruv ttibhir uktha-jan || [BhP 10.87.36] ida viva dharmi sad iti sdhyo dharma sata utpannatvt yad yata utpanna tat khalu tad-tmakam eva d a | yath kanakd utpanna kualdika tad-tmaka tadvat | tatrotthitam eva na tu uktau rajatam iva | tatrropitam iti siddhntina svamatam andita naivety hu | nanu tarka-hatam iti | apdna-nirdeena bheda-prat ter viruddha-hetutvt | nanu nmeda sdhayma | kintu tata utpannatvena kualdivad bhedam andya prati edhma | tatrbheda eva syd ity akynaikntikatvena hetu d ayati | vyabhicarati kva ceti | kva ca kutrpi kraa-dharmnugatir vyabhicarati | krya-kraa-dharmasya savennugata bhavat ti niyamo na vidyata ity artha | dahandy-udbhavae prabhdau dhakatvdi-dharmdarand iti bhva | dve rpe brahmaas tasya mrta cmrtam eva ca | k ark ara-svarpe te sarva-bhte v avasthite || ak ara tat-para brahma k ara sarvam ida jagad | ity [ViP 1.22.55] dy-anantaram | eka-dea-sthitasygner jyotsn vistri yath | parasya brahmaa aktis tathedam akhila jagat || ity [ViP 1.22.56] etad | eva vykhyta r -svmibhir eva r -vi u-pure nanv ak arasya para-brahmaas tad-vilak aa k ara-rpa katha syd ity akya d ntenopapdayati ekadeeti | prdeikasygner d pder dhakasypi tad-vilak a jyotsn prabh yath tat-praka-vistras tath brahmaa akti-k ta-vistra idam akhila jagad iti | prak tam anusarma | nanu tarhi vyabhicritve ukti-rajatavad evstu | tatrhu kva ca m eti | kva ca uktdv eva prt tika-mtra-sattka rajatdika m | anyatra yatra ubhaya prat tim artha-kriy-kritva ca yunakti bhajate tatra na tath m eti | nanu k atmrikdi v arthakriy-kritpi d yete ity akyhu vyav taya iti | kraya-vikraydi-lak aa-vyavahryaiva vikalpo bhrama i a | na tu tat-tat-prasiddha-samyag-artha-kriy-krityai | tad-dndau yathvat puya-phaldika kr tv u h -jnena bhak itam api nrogya-janaka pratuyta mrakam eva iti | tasmt tat-tat-prasiddha-

    42

  • PARAMTMA-SANDARBHA

    samyag-artha-kriy-kritayaiva satyatvam ag -kriyate | ekgena s k a-sarpdau bhaydi-rp tvasty eveti na tad-dhetu | ki cndha-paramparayeti | sa ca kraya-vikraydi-lak aa-vyavahropi na tu yathrtha-tmrikasyeva tad-vyavahra-kuale v api kintv andha-paramparayaiva | atas tatra tad ya-kuale v asiddhatvena vyavahrasybhysa-mtratvt tasmd anyath nnumeyam | dhmbhse hi vahni-vyabhicrasyaucityam eveti bhva | tad evam artha-kriy-kritvensty evetarasya bhrama-vastu-vailak yt satyatvam iti vivartavdini niraste punar anavara-vd pratyutti hate | nanv apma somam am t abhma ak ayya ha vai cturmsa-yjina suk ta bhavat ti [Atharva-ira Upani ad 3] rutyaiva karma-phalasya nityatva-pratipdann navaratva na gha ate ity akyhu bhramayat ti | he bhagavan te tava bhrat uru-v ttibhi vahn bhir gaua-lak adibhir v ttibhi uktha-jan ukthni yaje asyante tatra ja karma-raddh-bharkrnta-manda-mataya ity artha tn bhramayati | aya bhva na hi veda karma-phala:a nityam abhipraiti | kintu lak aay prastya-mtram | anye vkyn vidhy-eka-vakyatvena vidhv eva ttparyt | anyath vkya-bheda-prasaga tad yatheha karma-jito loka k yate evam evmutra puya-jito loka k yata [ChU 8.1.6] iti nyyoprta hi ruty-antara-virodha ca | ata karma-janm ida bhrama-mtra jagat tu satyam api parima-dharmatvena navaram eveti | tad ukta bha enaiva athavetihsa-pura-prmyt s i-pralayv ap yete iti | athav nbheda sdhayma ity dikam akya prasiddhasya satt-trayasya mitho vailak ayt pariharati | kva ca gha dau artha-kriy-kriy api vyabhicarati satteti e a | vastv-antarasyrtha-kriykritym asmrthyt dentare svayam aidyamnatvt klntare tirobhvitvc ca | kva ca ukti-rajatdau tatrpi tadn m api m artha-kriy-kritvbhvt | y tbhaya-yuk ubhayatra gha di-satty ukti-rajatdi-satty ca yug yogo yasy | yay s satt labdha-pad bhavat ty artha | s parama-kraa-satt na tath kintu sarvatrpi sarvadpi tat-tad-updhy-anurpa-sarvrtha-kriydy-adhi hna-rpety artha | tasmd artha-kriy-kritvena satyam api pariatatvena gha avan navaram eva jagat na prat ta-mtra-sattka na cnavara-sattkam iti paraspara-vailak aya-darant katham ekam anyad bhavitum arhat ti bhva | k a-tmrikatvam akyhu vyavah taya iti | vikalpyate anyatrropyate iti vikalpa svata-siddhas tmrikdir artha sa eva vyavah taye i ita | ayam artha | atra k a-tmrikea ya vyavahra manyase sopi na tena sidhyati | ki tarhi satya-tmrikeaiva | arthntara vyavahartur h di tasyaiva pratyak atvt | k a-tmrikam atropalak aam eva kvacit ta vinpi tava g he tmriko datta iti pacd dtavya iti v chala-prayoge smaryamenpi tena tath vyavahra-siddhe | tasmd vyavahra-rppy artha-kriy-krit tasyaiva bhavat ti sa satya eva | anyath satyasya tmrikasybhve atam apy andhn na payat ti nyyena k a-tmrika-paramparaypi vyavahropi na sidhyed ity hu | andha-paramparayeti | andha-parampar do t sa eva vyavah taya i ita ity anvaya | yathndha-paramparay vyavahro na sidhyet tath k a-tmrika-paramparayp ty artha | ittham eva vijna-vdopi nirk ta | akara-r rikepi anditvepy andha-parampar-nyyenprati haivnavasth vyavahra-vilopin syt | nbhiprya-siddhir ity uktam | etad ukta bhavati yatheda suvara kena kr tam iti prane kacid ha anenndheneti | anena katha paricitam iti punar ha tenndhena paricyitam | tena ca kathm ity ha kenpy aparendhenety andhaparamparaypi na sidhed vyavahra | kintu tatrndha-paramparyy yady ekopi cak mn sarvdi-pravartako bhavati tadaiva sidhyati | yath ca tatra sarve v api cak u mata eva vyavahra-sdhakatva | tath kasmicit tmrike prathama satye saty eva vyavahra sidhyati | tatra ca satyasaiva vyavahr