çré-sära-saìgrahaù

This text is taken from the University of Calcutta edition of 1949, edited by K.G. Goswami. The footnotes given here are primarily by him. I have not entered the textual critical comments, but accepted his text as he reads it. I have corrected or added references as needed

rüpa-kaviräja-kåtinä viracitaù

çré-sära-saìgrahaù

çré-gurave namaù | çré-kåñëa-caitanya-candräya namaù |

çré-rüpäya namaù |

çré-caitanya-mukhodgérëä hare-kåñëeti-varëakäù | majjayanto jagat premëi vijayantäà tad-ähvayäù ||1||

ädadänas tåëaà dantair idaà yäce punaù punaù | çrémad-rüpa-padämbhoja-dhüliù syäà janma-janmani ||2||

çré-kåñëa-caraëaà naumi çaraëaà mama santatam | haraëaà sarva-duùkhänäà smaraëaà yasya tanv api ||3|| çré-mukunda-pada-dvandvaà kandam änanda-santateù |

tanotu mayi käruëyaà sva-mätraika-gatau sakåt ||4|| sa-mano-draòhimaikärtha-läbhäya svädyate mayä |

çré-rüpa-kåta-granthänäà ko'pi ko'pi lavaù sphuöam ||5||

tatra lekhana-pratijïä |

prakäçanasya catväro vailakñaëya-sthiter api | bhedä nirasanasyeha sädhanasya tathaikaçaù ||6||

virodha-khaëòanaà çraiñöhyaà samarthäyä rateù kramät | prakäçanaà durühasya niräso vimatasya ca ||7||

vailakñaëyaà dvayor aikyaà gatayor bhräntijaà matam | asatyaà vimataà jïeyaà sad eva matam ucyate ||8||

vailakñaëya-padatve’pi vaiçadyäya påthaktayä | tac catuñöayato lekhyaà sädhanänäà catuñöayam ||9|| lekhyaà prathamatas tatra prakäçana-catuñöayam |

svarüpa-gatam aträdyaà mahä-bhävagataà matam ||10||

svabhäva-bheda-dvayam äçritaà paraà prakäçanaà lekhyam ato dvitéyakam |

tatas tåtéyaà ca samaïjasägataà tathä samarthägatam atyapürvakam | tato vilekhyantu caturtham unnataà

kämänugä-märga-gata-svarüpagam ||11||

tato lekhyaà prayatnena vailakñaëya-catuñöayam | ädau çré-vraja-goloka-gatam ädyaà tataù param ||12||

parakéyä-tateù kätyäyané-vrata-parä-tateù | vailakñaëyaà rati-gataà dvitéyam atidurgatam ||13||

çré-kåñëa-lélä-matsyädi-lélä-gaà tu tåtéyakam | turyaà sädhaka-täöasthya-yuga-rüpa-gataà tataù ||14||

tato lekhyaà nirasana-catuñöayam anukramät | çrémad-gokula-tal-lélänyathä-kalpanam eva yat ||15|| tan-nirodhaù purä lekhya ädyaà nirasanaà hi saù |

çré-nanda-nandanasyäto mathurägamanaà hi yat ||16|| tan-niñedho dvitéyaà vai lekhyaà nirasanaà sphuöam | sopäna-païcaka-präptaà tåtéyaà tat tataù param ||17||

sopäna-païcakaà spañöaà likhyate’nukrameëa tat | rasajïetara-lokair yat kalpitaà kevalaà na sat ||18||

yogamäyä-kåtasyädyaà1 naçvaratvädi-vastunaù | väso-haraëa-léläyäà çré-rädhä-lalitädiñu ||19||

anüòhätva-väda-rüpaà dvitéyaà ca prakalpitam | paroòhatväbhimänasyäbhäva-rüpaà trikaà tataù ||20||

nava-våndävana-stha-çré-rädhä-sthaà prathamaà hi tat | kurukñetra-gatänäà tat tadädénäà dvitéyakam ||21||

dantavakraà nihatya çré-kåñëe çré-vrajam ägate | tåtéyaà tu tadädénäà tad eveti trikaà bhavet ||22||

yad aprakaöa-léläyäà svakéyätvaà prakalpitam | khaëòanäya hi tasyäntyaà lekhyaà nirasanaà tataù ||23||

tato lekhyaà prayatnena sädhanänäà catuñöayam | riraàsäà kurvatäà puàsäà nanda-nandana-gäm api ||24||

vraja-lokänusärasya sad-bhäväbhäva-miçraëaiù | cäturvidhyät sädhakänäà sädhanänäà catuñöayam ||25|| ädyaà rägänugaà vaidhaà dvitéyaà sädhanaà tataù |

antar ädyam amiçraà yad bahir vaidha-samanvitam2 ||26|| tåtéyaà sädhanaà tad dhi caturthaà tu tataù param |

antarädyaà bahir vaidham amiçraà3 na tu pürvavat ||27|| iti |

-o)0(o-

1 sopänam | païca-sopänasya vivaraëam äha yoga-mäyeti | 2 antaù siddha-rüpe | ädyaà rägänugam | amiçraà bahiù sädhaka-rüpe vaidhé-rägänugayor milanaà yat tat tåtéya-sädhanaà mathurä-präpakam | 3 antaù siddha-rüpe | ädyaà rüpänugam | bahiù sädhaka-rüpe | vaidham amiçraà kevalaà vaidhaà dvärakä-präpakam | na tu miçraëam |

(1.1)

tatra mahä-bhäva-svarüpa-prakäçanam |

aìgi-våttir mahä-bhävaù samarthä tv aìga-våtti-bhäk | ato’sya lakñaëa-vyäkhyä mayä samgåhyate’grataù ||28||

tal-lakñaëaà—

anurägaù sva-saàvedya-daçäà präpya prakäçitaù | yävad-äçraya-våttiç ced bhäva ity abhidhéyate || [u.né. 14.154] iti |

asya svecchä-kåta-vyäkhyä sevyate’sau mayä sudhä |

çrémal-locana-rocanyäà tad-kådbhir yä susaïcitä ||29|| anuräga iti | präg-uktänurägo yävad äçraya-våttiç cet | tarhi sva-saàvedya-daçäà präpya prakäçito bhäva ity abhidhéyata ity anvayaù | bhäva-çabbdasya tatraiva våttiù parä käñöhä | bhagavac-chabdasya çré-kåñëa iveti bhävaù | mahä-bhäva-çabdasya tu kvacit tatra prayogaù svayaà-bhagavac-chabdasyeva jïeyaù | yävad-äçrayam itéyattäyäm avyayébhävaù | yävat-pätraà brähmaëänäm ämantrayasvetivat | açrayaç cätra räga eva | tam äçrityaivänurägas tädåçatäà präpnoti | nava-räga-hiìgula-bharaiç citräya svayam anvaraïjayat ity udäharaëe’pi tathä maàsyate vakñyate ca |

rägo’nurägatäm ädau snehaù präpyaiva satvaram | mänatvaà praëayatvaà ca kvacit paçcät prapadyate ||

ata eva prabandheñu çrüyate rädhikädiñu | pürva-räga-prasaìge’pi prakaöaà räga-lakñaëam || [u.né. 14.228-9] iti ca | tataç ca yävad-äçrayam äçrayasyeyattäpannä våttir yatra sa ity avyayé-bhäva-garbha-bahu-vréhitve yävaté rägasyeyattä sambhavati, tävaté täm äpannä våttir vartanaà yasyeti gamyate | tataç cäyaà väkyärthaù | sva-saàvedya-daçäà svasya bhävonmukhatä-präptänurägavatas tat-preyasé-jana-viçeñasyaiva, na tu kevalänurägavataù saàvedyä yä daçä täà präpya prakäçitaù | yathä-vasaram uddéptädi-sättvikaiù prakäçamänaç ced bhäva ity äbhidhéyate iti |

ayaà bhävaù—rägaù khalu duùkham apy adhikaà citte sukhatvenaiva vyajyate | yatas tu praëayotkarñät sa räga iti kathyate || [u.né. 14.126] ity ukta-lakñaëaù | duùkhasya ca parä käñöhä kulavadhünäà svayam api maryädänäà svajanäryapathäbhyäà bhraàça eva | nägnyädinä ca maraëam | tataç ca tat tat käritayä pratéto’pi çré-kåñëasambandhaù sukhäya kalpate cet tarhy eva rgasya parameyattä | tataç ca täm äçrityaiva pravåtto’nurägo bhäväya kalpate | sä cärambhata eva vraja-devéñv eva dåçyatte | paööamahiñéñu tu sambhävayitum api na çakyate | arambhata eva vyaïjayituà navarägahiìgulabharair ity atra navaçabdo däsyate | tad evam eva tä evoddiçyoddhavaù sa-camatkäram äha—yä

dustyajam ärya-pathaà svajanaà ca hitvä [bhä.pu. 10.47.61] iti | édåçoktyä ca yady api täsäà tattyägo na sambhavati tathäpi kåta iti kuläìganatvaà paramasamaryädatvaà ca darçitam | tasmät samarthäkhyaiva ratir anuräga-daçäm ärüòhä saté mahä-bhäva-daçäm apnotéti mahä-bhäva-samarthä-ratyoù krameëäìgi-våttitväìga-våttitve çré-kåñëa-raghunäthayor iva käraëatva-käraëavattve ca präkaöye | yathä çré-kåñëe viñëoù praveçena praviñöävatära-lélävalé-lénasya çré-kåñëasya tal-lélädåñöyä paçcäd bhävitvaà, tathä mahä-bhävasya | yathä raghunäthasya pürva-bhävitvaà tathä samarthäyä rateù | dåñöänto’yam ekäàçena | sarvathä sädåçye’vatära-léläyä iva samarthäyäù käraëatva-häner apakarñäpätäc ca | kädäcitkatvena pratéyamänatvasyäpätäc ca | yad vä pürvaà bhakti-khedä’cyutägrajaù iti raghunäthasya pürva-bhävitvaà na tävad avatära-lélä-gatam | pürvatra vyäkhyäyäà käraëavattvaà paratra turéyatvaà raghunäthasya1 | yata etad-abhäve2 baladevasyägrajatväbhävaù syäd | ata eva ete cäàça-kaläù ity ädinä svayam-bhagavattvena nanda-nandanasyävatärävalé-béjatvam adbhutaà3 golokanäthasya tu nara-lélätväbhävena virodhäbhävät spañöam etad iti | ata eva mahä-bhävasya käçcid våttayaù samarthäyäà ratau vartante | mahä-bhävasyäìgi-våttitvaà sarva-bhävodgamolläsé mädano’yaà parätparaù [u.né. 14.219] iti vacana-gamyam | käraëaà ca samarthä-rateù svarüpajatvät | mahä-bhävasya svarüpatvaà mahä-bhäva-svarüpeyam iti vacanät | mahä-bhävojjvala-cintä-ratnodbhävita-vigrahäm [stavävalé, premämbhoja-marandäkhyaà stava-räjam, 1] iti vacanäc ca | candrävaly-ädénäà rüòhädi-mahä-bhäva-svarüpatvam äbhyäà vacanäbhyäà gamyam | ata eva mahä-bhävasya manaù-sva-svarüpatänayana-rüpäyä våtteù samarthäyäm api sad-bhävät | kädäcitkaà sambhogecchä-bheda-bodhaka-ceñöä-viçeña-rüpaà samaïjasävåtty-antaraà nirastam4 | våtteù parameyattäm äpanno räga eva mahä-bhävasyopädäna-käraëam | yathä çarkaräsitopaläyä5 yathä måd-ghaöasya | yathä çarkaräyäù sitopaläto düré-karaëe sitopaläyä abhävo, yathä ghaöato mådo düré-karaëe ghaöasyäbhävas tathä parameyattä-våttim äpannasyäsyopädäna-rüpasya rägasya mahä-bhävato dürékaraëe mahä-bhävasyäbhävaù | mahä-bhävasyäbhäve rädhikädénäà svarüpäbhävaù | våtteù parameyattäm äpannassyya rägasya parama-mähätmyam etad-ädhära-rüpäëäà vraja-devénäà caraëa-reëu-spåhayä çré-våndävana-sthänäà gulma-latauñadhénäà madhye kim api janma väïchatä çrémad-uddhavena prakaöitam, yathä çré-daçame—

asäm aho caraëa-reëu-juñäm ahaà syäà

1 pürva-vyäkhyäyäà çré-kåñëasya sarva-käraëa-käraëatve’pi çré-raghunäthasya käraëavattvam | para-vyäkhyäyäm acyutägraja-raghunäthasya käraëavattve turéyatvam | éçasya yatribhir hénaà turéyaà tat pracakñate | caturthatvaà räma-lakñmaëa-bharata-çatrughnatvam | 2 raghunäthasya pürva-bhävitväbhäve | yad vä, raghunäthasya turéyatväbhäve baladevasyägrajatväbhävaù syät | 3 prapaïca-gocarägocare sadä-pürëatamiaçvarya-mädhurya-dhäma-lélä-parikara-samayä ananyäpekñäsamordhvänirvacanéya-sarva-käraëa-käränatvam adbhutam | tathä mahä-bhävasya käraëatvam adbhutam | 4 kvacid bhedita-sambhoga-tåñëä sändrä samaïjasä iti kädäcitkaà sambhoga-tåñëäyä avaçé-karaëatva-svarüpaà samaïjasä-våtti-rüpaà samarthäyäà nirastam | 5 çarkaräsamudbhava-sitopaläyäù |

våndävane kim api gulma-latauñadhénäm | yä dustyajam ärya-pathaà svajanaà ca hitvä bhejur govinda-padavéà çrutibhir vimågyäm || [bhä.pu. 10.47.61] iti |

upapatau çåìgärasya atraiva paramotkarñaù çåìgärasya pratisöhitaù [u.né. 1.19] | ity ädinä ca paramotkarñaà prakaöayadbhiù çrémad-gosvämi-pädaiù— rägeëollaìghayan dharmaà parakéyäbalärthinä | tadéya-prema-vasatir1 budhair upapatiù småtaù || [u.né. 1.17] iti lakñitopapatitva-hetu-rüpasyäsyaiva parameyattäpanna-våttim äpannasya rägasya mähätmyaà darçitam | punaù parakéyäsu, rägolläsa-vilaìghitärya-padavé [u.né. 3.18] ity ädinä paramotkarñaà prakaöayadbhiù çrémad-gosvämi-pädaiù— rägeëaivärpitätmäno loka-yugmänapekñiëä | dharmeëäsvékåtä yäs tu parakéyä bhavanti täù || [u.né. 3.17]2 ity ukta-lakñaëa-parakéyätva-hetu-rüpasyäsyaiva pareyattäpanna-våttim äpannasya rägasya parama-mähätmyaà darçitam | mahä-bhävasya yävad-äçraya-våttitvaà, yathä çré-daçame

kvemäù striyo vanacarér vyabhicäraduñöäù kåñëe kvacaiña paramätmani rüòhabhävaù | nanv éçvaro’nubhajato’viduño’pi säkñät chreyas tanoty agadaräja ivopayuktaù || [bhä.pu. 10.47.59] iti |

asyärthaù—striyaù çré-kåñëasya parama-çaktayo vanacaréù çré-våndävana-caryo’ta eva vyabhicära-duñöä iti vyabhicära-duñöam ätmänaà manyamänä na tu duñöäù | çaktimataù3 çré-kåñëasya parama-sukhaika-hetu-vyabhicärasyärundhaté-mukha-saté-vånda-vandyatvena parama-satétva-rüpatväd dharmädi-catur-varga-tiraskäri-païcama-puruñärtha-sära-rüpatväc ca | tan-mananaà tu rägasya parameyattäpanna-våtter hetutvät parama-prayojakam | tan-mananaà kveti duùkham adhikädhikam äyätam | paramätmani kåñëe rüòha-bhävaù kveti mahä-bhävasya varämåta-svarüpa-çrétvena tad-dhetus tan-mananam eva hetumataù4 paramädhikyät tena5 saha hetos tädätmya-präpteù sukham adhikädhikam äyätam | ata eva duùkha-sukhayoù paraspara-virodhät kva kveti | mahä-bhävaà vinä kåñëasyädhikädhika-mädhuryätiçayäsvädanaà na syäd iti parama-tattva-vidäà çré-vraja-devénäà värtäs täà |

1 parakéyäbalärthinä parakéyä abaläù striyas tä evärthituà labdhuà çélaà yasya tena rägeëa hetunä dharmam ullaìghayann atikräman | tadéyänäà parakéyäëäà premëo vasatir äçrayaù | 2 loka-yugmnänapekñinärthäd iha-loka-para-lokäpekñä-rahitena dharmeëäsvékåtäarthäd guru-viprägni-säkñi-pürvaka-vidhänena na svékåtäù | 3 ädyä çakti-mayé rädhä mukundärdhäìga-saìgatety ägame | atra çaktimän kåñëaù | 4 mahäbhävasya 5 hetumatä mahä-bhävena

nanv éçvaro’nubhajato’viduño’péty ädi kaimutyam1 | ata eväträdhikädhika-duùkhasyäpy adhika-sukhatvät parameyattäpanna-våttim äpanno räga evoddhavasya parama-vismayädi-hetur jätaù | mahä-bhäva eva çré-vraja-devénäà lakñmé-cayät paööa-mahiñé-cayäd api guëa-rüpa-saubhägyädibhiù paramotkarñe hetuù | yathä çré-vaiñëava-toñaëyäm väïchanti yad bhava-bhiyo munayo vayaà ca [bhä.pu. 10.47.58] iti çrémad-uddhava-siddhänta-rétyä sarvädhika-premavatéñu2 täsu yuktam eva tädåçatvam3 iti çré-kåñëasyäpi guëa-rüpädibhiù paramotkarñaà hetutvaà mahä-bhävasyaiva premänurüpa-vaiçiñtya-prakäçasya nyäyyatvät4 | kintu iyam eva ratiù prauòhä mahä-bhäva-daçäà vrajet [u.né. 14.58] iti mahä-bhävasya samarthotpannatvam |

täräbhisäraka caturtha-niçä-çaçäìka kämämbu-räçi-parivardhana deva tubhyam | argho namo bhavatu me saha tena yünä mithyäpaväda-vacasäpy abhimäna-siddhiù || [padyävali 179]

ity ädiñu pravyakta-parameyattäpanna-våttikasya mahä-bhäväçraya-rägasyäpi samarthotpannatväd ata evaikadä käraëatväkäraëavattväbhyäà mahä-bhävasya viruddha-dharmatvam | çré-kåñëasya yathaikadä sarva-käraëa-käraëatvena çré-vrajendrasyäpi käraëatvam ägamädy-ukta-prämäëyena nitya-tat-putratvaà ca parasparaà viruddham | ata eva tarkägocaratvena mahä-bhävasya parama-mähätmyam äyätam |

yä räga-parameyattäpanna-våtti-sucarcitä | sä lélä-vitatiù sevyä çrémad-rüpa-padäçrayaiù ||31||

atra prathama-raty-avakara-nirasanaà jätam |

iti svarüpa-catuñöaya-prakäçane mahä-bhäva-svarüpa-prakäçanaà prathamaà sampürëam

|| 1.1 ||

--o)0(o--

1 nanv anubhajato’viduño janasyeçvaraù säkñät çreyas tanoti | paramätma-vidäà vraja-devénäà kim iti vaktavyam iti kaimutyam | 2 lakñmé-gaëa-mahiñé-gaëäd adhika-premavatéñv ity arthaù | 3 yathä-sthäyika-parameyattäpanna-rägasyädhäratvena mahä-bhäva-svarüpät tena lakñmé-cayäd mahiñé-cayäd guëa-rüpa-saubhägyädibhiù paramotkarñatvenoddhavädi-prärthyamäna-caraëa-reëutvaà yuktam | 4 ye yathä mäà prapadyante ity ädinä |

(1.2)

atha nisarga-svarüpa-svarüpa-prakäçanam

svabhäva-bheda-rüpatväd dvayos1 tu ratibéjayoù | svabhäva-lakñaëa-vyäkhyä kriyate prathamaà tataù ||32||

svabhäva-lakñaëam—

bahir-hetv-anapekñé tu svabhävo’rthaù prakértitaù |

bahir-hetv-anapekñéti nitya-priyädhiñöhänakatvät2 |

nisargaç ca svarüpaà cety eño’pi bhavati dvidhä ||41|| [u.né. 14.31]

tatra nisarga-svarüpa-prakäçanam | nisargaù sudåòhäbhyäsa-janyaù saàskära ucyate | tad-udbodhasya hetuù syäd guëa-rüpa-çrutir manäk || [u.né. 14.32] eñä vyäkhyä—nisargaç ca svarüpaà ceti dvaividhyaà krameëa samaïjasäyäù samarthäyä rater mülatvät | samaïjasäyä aìgi-våtti-rüpasyänurägasya manaù-sva-svarüpatänayana-våtter abhävät tad3-aìga-våtti-rüpäyäà samaïjasäyäà sä4 våttir nästy eva | anurägasyäìgi-våttitvam—

ädyä premäntimäà tatränurägäntäà samaïjasä | ratir bhäväntimäà sémäà samarthaiva prapadyate5 || [u.né. 14.232]

iti nirdhäräd atra prayogo nisargo nänurägaù | anurägasya manaù-sva-svarüpatva-nayana-våtty-abhävät | ato’nurägädarçane’pi tat-saàskäro nisargaù | sa ca tasyäìgivåttitvena parävasthäbhävät tat-sätatya-rüpa-sudåòhäbhäsa-janyaù | ataù samaïjasäyä upädänaà nisargaù | ata eva nisargasya sändratamatväbhäva-svabhävät tad-udbodhe guëa-rüpayor manäk çrutir apekñyate | samaïjasäyä manaù-sva-svarüpa-niléya-sthititvam | tena sudåòhäbhyäsa-janyaù saàskäro väsanä manäg-guëa-rüpa-çravaëodbuddhä samaïjasäm ävirbhävayati | ata eva asundaraù sundara-çekharo vä [u.né. 14.34] ity ädi-padyaà vraja-

1 vraja-samaïjasä-samarthayoù | 2 nitya-priyä çré-rädhikä | nitya-priyäyäm adhiñöhänaà yasya saù | tasya bhävas tasmät | 3 anurägasya | 4 manaù-sva-svarüpat:anayana-rüpä våttiù | 5 uktänäà bhävänäm äçrayälambanaà niçcinoti | ädyä sädhäraëé premaiväntimo yatra tathäbhütäà sémäà prapadyate | tena kubjädénäà rati-premäëau dväv eva sthäyinau | samaïjasänurägäntäm iti | tena paööa-mahiñéëäàati-prema-sneha-mäna-praëaya-rägänurägaù sapta sthäyinaù | samarthä bhäväntimäm iti | tena vraja-devénäà raty-ädi-bhäväntä añöa sthäyinaù |

sthänäà kätyäyané-vrata-paräëäà kanyänäà samaïjasäyä rater ävirbhäva-käraëasya nisargasyodäharaëam iti1 | atha svarüpa-stha-rüpa-prakäçanam |

ajanyas2 tu svataù-siddhaù svarüpaà bhäva iñyate | [u.né. 14.35] asya vyäkhyä—bhävo mahä-bhävaù svarüpam iñyate | mahä-bhäva-svarüpeyam ity ädiù svataù-siddha ity aìgi-våttitvät | ajanya iti käraëatvät tasmäd aìgi-våtteù käraëäc ca samarthä ratir ävirbhavati | tatra käsäïcin manaù-sva-svarüpatänayanädy-aìgi-våtti-våtténäà sad-bhävaù | atra prayogaù3 | svarüpaà mahä-bhävo mahä-bhävasya manaù-sva-svarüpatänayana-våtti-sad-bhävät | ataù samarthäyä upädänaà svarüpam | ata eva yävad äçraya-våttiç ced bhäva ity abhidhéyate iti lakñaëädyävad-äçaya-våttià vinä sva-svarüpasyänyathä-bhävaù |

svabhävadvayavijïäne rati-bhedau sudurgamau | bhavetäà sugamau tasmät taddvayaà likhitaà purä ||33||

atra dvitéya-raty-avakara-nirasanaà jätam |

iti prakäçana-catuñöaye nisarga-svarüpa-svarüpa-prakäçanaà dvitéyaà sampürëam

|| 1.2 ||

-o)0(o-

1 kätyäyané-vrata-paräëäà guëa-rüpa-çravaëäpekñä nästi | kintu sätatya-jïänodbuddha-saàskärottha-tat-sudåòhäbhyäsaù É 2 ajanya ity upädänäntaréëa-nimittäbhävaù | 3 anumäna-tarkaù |

(1.3)

atha samaïjasä-samarthä-svarüpa-prakäçanam

çré-samarthävivekärtham ädau väcyä samaïjasä | ato kakñaëäm etasyäù pürvam eva vicäryate ||34||

samaïjasä-lakñaëam—

patné-bhäväbhimänätmä guëädi-çravaëädijä | kvacid bhedita-sambhoga-tåñëä sändrä samaïjasä || [u.né. 14.48] iti |

vyäkhyä—patné-bhäväbhimäna ätmä svarüpaà yasyäù seti | madhuräkhyäyä rateù samaïjaseti jäti-viçeñasya svarüpa-lakñaëam | anena loka-dharma-maryädäpekñätra darçitä | ataù samaïjaseti loka-dharmätikrama-rüpä sämaïjasyäbhävät tan-nämnéty anena samarthäyäm asämaïjasyam äyätam | patné-bhäväbhimänätmeti tad-abhimäna-tiraskäreëa samarthäyä yä sadä-sthitis tasyäù sadä-bhävo vyaktaù | svarüpasyäbhäve vastv-abhävät1 | ekä sämänyä2 ratis tat-tad-våtti-bhedaiù samaïjasä-samarthä-sädhäraëéti vaiçiñöyaà präpnoti | våtti-bhedän vinä sämänyäyäà ratau tat-tad-vaiçiñöyaà béja-rüpeëa sad apy aprayojakatayä näpekñitam3 | patné-bhäväbhimänätmatväd eva sändreti | sändratva-rüpa-svarüpa-bhüta-guëa-viçeño na sändratamatvam ädara-viçeña-maya-svabhävena samaïjasäyäù saìkocäpatteù | ädara-viçeña-maya-svabhävo, yathä çré-daçame—

pratyudgamädara-bhayäsana4-päda-çauca- tämbüla-viçramaëa5-béjana-gandha-mälyaiù | keça-prasära-çayana-snapanopahäryair däsé-çatä api vibhor vidadhuù sma däsyam || [bhä.pu. 10.61.6] iti |

ata eva kvacid bhedita-sambhoga-tåñëeti kädäcitka-våtti-viçeño’syäà manaù-sva-svarüpatänayana-rüpäyä våtter abhävät | kvacid raty-uddépanäbhäve sati rati-våtténäm udaya-bhävän manaso våttiù6 sambhoga-tåñëodeti | ata eva guëädi-çravaëädijeti guëädi-çravaëa-säpekñävirbhäva-rüpävasthä-viçeñaù | çré-kåñëendriya-sukhecchä-ratis tad-indriyäëäà kämaja-kñobha-vaikalya-mananaà tad-uddépanam | kvacid vaçitva-ceñöänumänena7 tad-uddépanäbhävaù | tadä ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham iti nyäyät kåñëasyäpi vaçitva-guëodayaù | kintu tat8-saundaryädinä mano-vikñobhän mano-våttiù sambhogecchodeti | sä9 ca prema-paripäöéto bhinna-ceñöä | tayä ceñöayä sa vaço na bhavet |

1 svarüpa-lakñaëasyopapatné-bhäväbhimänätmatväbhävät | 2 madhuräkhyä | 3 yathäraëyasthasya daëòasya ghaöaà prati svarüpa-yogyatäyäà satyäm api na tasya phalopadhäyakä tadvat | 4 bhä.pu. reads: pratyudgamäsana-varärhaëa- 5 caraëa-sevä 6 sva-sukha-tätparya-våttiù | 7 jitendriyatva-ceñöänumänena 8 kåñëasya 9 sambhogecchä

samaïjasätaù sambhoga-spåhäyä bhinnatä yadä | tadä tad-utthitair bhävair vaçyatä duñkarä hareù || [u.né. 14.50] tathä hi, smäyävaloka-lava-darçita-bhäva-häri- bhrü-maëòala-prahita-saurata-mantra-çauëòaiù | patnyas tu ñoòaça-sahasram anaìga-bäëair yasyendriyaà vimathituà karaëair na çekuù || [bhä.pu. 10.61.4] aträtmaräma-çiromaëitvena munibhiù kåtäyäù stuteù sphürtyä vaçitva-ceñöänumänam | kintu samaïjasäyäù sändratvena tatra praveçe’nyäsämarthyät1 taraìginyäs taraìgäntaräyamäëa-ravi-marécer iva samaïjasätaù sambhogecchäyä bahiù-sthitiù | ata eva kädäcitkas tasyä udayaù | yathaitat padyänantaram— itthaà ramä-patim aväpya patià striyas tä brahmädayo’pi na viduù padavé yadéyäm | bhejur mudäviratam edhitayänuräga- häsävaloka-nava-saìgama-lälasädyam || [bhä.pu. 10.61.5] vyäkhyä—patim iti çåìgärasya paramotkarñäbhävaù | upapatäv eva tasya nirëétatvät | çré-mahiñéëäm anurägena yo häso’valokaç ca täbhyäà hetu-bhütäbhyäà çré-kåñëasya täbhiù samaïjasä-raty-aìgi-våtti-rüpänurägavatébhiù saha yo’nuräga-viläsa-rüpatvän nava-naväyamänaù saìgamaù | saìgasya nava-naväyamänatvaà, yathä prathame— yadyapy asau pärçva-gato raho-gatas tathäpi tasyäìghri-yugaà navaà navam | pade pade kä virameta tat-padäc caläpi yaà çrér na jahäti karhicit || [bhä.pu. 1.11.34] iti | tatra lälasautsukyam ädir yasya vibhrama-kadambasya taà tä bhejuù präpur ity arthaù | yad vä, täsäm anuräga-häsävalokäbhyäà çré-kåñëe yo nava-saìgama-lälasas tasmäd dhetor yaà çré-kåñëaà tä bhejur vaçékåtavatya ity arthaù | tat-pürva-padye samaïjasätaù sambhoga-tåñëäyäù påthaktayä tasya2 mano vijayena vaçékartuà na çekuù | mudä çré-kåñëasya pürvam avaçyatä-darçanena viñaëëatä-tirohitayädhunä vaçyatva-darçanena jätayä vyäptyety arthaù | kimbhütayä? avirata-medhitayä | anurägajatväd anurägodayasya präyikatväc ca | asäà3 çré-kåñëasyätmäräma-çiromaëitvasyäsphürtiù präyiky-anurägasya sändratvät | yathä tat-pürva-padyam— gåhäd anapagaà vékñya räja-putryo’cyutaà sthitam | preñöhaà nyamaàsatätmänam atat-tattva-vidaù striyaù || [bhä.pu. 10.61.2] .

1 sambhogecchäyä ity arthaù | 2 kåñëasya 3 mahiñénäm

gåhäd anapagam iti durlabhatvädy-abhävän nahi samarthäyä ivotkarñaù | samaïjasäyä ity äyätam | preñöhaà pürëatama-priyatvaà nyamaàsyata | na tu vastutaù pürëatama-priyatvaù sa1 kintu pürëa-priyatvaù | pürëatama-priyatvas tu samarthä-ratimatéñu vraja-devéñv eva | ata evätattva-vida ity äsäm anurägasya sändratamatväbhävät kädäcitkyätmaräma-çiromaëitva-sphürtiù | çré-kåñëasyätmaräma-çiromaëitva-guëodayasya tasyäù sphürteù paçcäd-bhävitvaà na tu pürva-bhävitvam2 | yathaitad anantaram— cärv-abja-koña-vadanäyata-bähu-netra- sa-prema-häsa-rasa-vékñita-valgu-jalpaiù | sammohitä bhagavato na mano vijetuà svair vibhramaiù samaçakan vanitä vibhümnaù || [bhä.pu. 10.61.3] tatra sa-prema-häseti pürvaà çré-kåñëänurägaù spañöaù paçcät täsäm3 anurägataù sambhoga-tåñëäyä våtti-prakäçena bhinnatänusandhänenämaräma-çiromaëitva-guëodayo jätaù4 | ata eva na mano vijetuà svair vibhramaiù samaçakann iti | evaà päëòava-sähäyärthaà çré-kåñëasya tad-upakaëöhe ciraà sthitatväd vaçitva-ceñöänumänena sambhogecchäyäù påthaktä | yathä prathame— uddäma-bhäva-piçunämala-valgu-häsa- vréòävaloka-nihato madano’pi yäsäm | sammuhya cäpam ajahät pramadottamäs tä yasyendriyaà vimathituà kuhakair na çekuù || [bhä.pu. 1.11.37] iti | vyäkhyä— yathä käçcit supratiñöhito’pi dhani-viçeñaù kenäpi käraëena dhana-hänau satyäà pürvato’py adhika-dhanitva-vyaïjanärthaà pürvato’py ädhikya-bhäjaà paricchadaà svékaroti, tadvat çré-kåñëasya vaçitva-sphürtyänuräga-våtténäm anudayän mano-våtteù sambhogecchäyä udayät pürvato’py adhikatvena pratéyamänä anuräga-ceñöä anukåtavatyaù | çré-kåñëasya premaika-vaçyatva-svabhävät täbhiù kuhaka-rüpäbhiç ceñöäbhir vaçyatä duñkarä jätä | çré-kåñëasya premaika-vaçyatva-svabhävo, yathä stava-mäläyäm— prema-sampad-ayaskänta-kåta-kåñëäya sa-vrataù [çré-premendu-sägara-saàjïaka-çré-kåñëäñöottara-çata-näma-mälikä, 28] iti | uddämä pürvato’py adhiko yo bhävas tasya sücakäbhyäà tac-ceñöänurüpa-häsa-vréòävalokäbhyäà nihata ity ädikam etayoç ceñöayoù pratéyamänädhika-jïäpanaà na tu västavam | kià ca, sarva-vismäri-gandhä [u.né. 14.53] iti sarva-vismäraëa-rüpa-samarthä-våtter abhävät samaïjasäyäà taà nävidan mayy anuñaìga-baddha-dhiyaù svam ätmänam adas tathedam [bhä.pu. 11.12.12] itivat sarva-vismäraëaà nästi | ataù kvacit kvacid aiçvarya-jïänam udeti | tadä saïjäyamänädara-gauraveëa tat-prema-hänyä sva-mano na tåpyet [bå.bhä. 1.4.113] itivat prema-hräso jäyata iti |

çréläà5 samaïjasäà staumi ratià yasyä vivecanät | sudurgamaà samarthäyäù svarüpaà sugamaà bhavet ||35||

1 kåñëaù 2 prathamaà täsv ätmärämädi-guëänaà sphürtiù | paçcät çré-kåñëasyäpy ätmäräma-çiromaëitva-guëodayaù | 3 mahiñëëäà 4 täsäà sambandhe kåñëasyeti yävat | 5 çréù çobhä | täà läti dadätéti çrélä täm |

iti samaïjasä-svarüpa-prakäçanam |

yasyäù svarüpa-jïänena sarva-siddhänta-santatiù | sugamä syäd durühäpi çré-samarthäà namämi täm ||36||

atha samarthä-svarüpa-prakäçanam | samarthä khalu saiva syäd yä lokaà dharmaà cätikramya paramakäñöhäm äpannäà puñöim äpnoti1 | atra2 vyatireka-pradarçanam | etad3-abhäve loka-dharma-maryädäpekñä-rüpa-samaïjasyät samaïjaseti | kaïcid viçeñam4 äyantyä sambhogecchä yathäbhitaù | ratyä tädätmyam äpannä sä samartheti bhaëyate || sva-svarüpät tadéyäd vä jätä yat kiïcid anvayät | samarthä sarva-vismäri-gandhä sändratamä matä || [u.né. 14.52-53] vyäkhyä— kaïcid viçeñam upapater viñayatvät parakéyäëäm äçrayatväc ca | ata eva vaiçiñöyaà pätra-vaiçiñöyäd ratir eñopagacchatéti nyäyäc ca | ata eva sambhogecchä rati-tädätmya-rati-sändratamatva-sarva-vismäri-gandhatva-svarüpotpannatväsiddhänusandhäna-rahitä | taj-jïäbhimata-rati-dvaya-gatäbhimäna-sälakñaëya-niräsaka-nimittasya tad-vailakñaëya-naimittikävaçyakotpädakatväc5 ca | samaïjasä-svarüpa-bhüta-patny-abhimäna-vyatireka-präpyatväc ca | patné-bhävenaiva kätyäyané-vrata-para-kanyänäà svakéyatvät | parakéyäsu kanyäsu kim uta paroòhäsv avaçyäpekñyatväc6 ca svarüpa-niñpädaka-sämarthyätmaka-bhäva-sambhävanaupayikatväc7 ca | padyävalyäm—

asamaïjasam asamaïjasam asamaïjasam etad äpatitam |8 vallava-kumära-buddhyä hari hari harir ékñitaù kutukät || [pa. 168] iti |

prathama-puruñärtha9-viruddhäyamäna-samaïjasa-rüpatväc ca | mahä-bhäväçraya-parameyattäpanna-våtti-valita-räga-mülatväc copapatné-bhäväbhimäna-rüpam iti | madhuräkhyäyä rateù samartheti jäti-viçeñaëasya svarüpa-lakñaëam | ata eva loka-maryädä-tiraskära-rüpa-svabhävaà ceti svabhäva-lakñaëaà ca | etair avinäbhävena sva-siddhaye samarthäyä upapatné-bhäväbhimänätmatvam äkñipyate | ato hetutvam eñäm10 evam anyaträpi1

kñaëya-rüpäyäù samarthäyäù svarüpasya naimittika-rüpä yä, tasyä |

ä-tyäga-rüpam iti trividham asamaïjasam |

1 poñayati 2 kärikäyäm 3 samarthäyäù 4 kaïcid viçeñam upapatné-bhäväbhimänam | 5 tasyäù samaïjasäyä vailaävaçyakotpädakatväc ca6 samarthäyä iti yävat | 7 utpädana-yogyatvät | 8 loka-dharma-maryäd9 dharma ity arthaù | 10 eteñäm upapatitvädénäm

anyaträpi1 jïeyam | viçeñam ity atra vyatireka-pradarçanam etad-abhäve2 sämänyeti | kaïcity atra vyatireka-pradarçanam | etad-abhäve3 patné-bhäväbhimänätmety abhimäna-bhedasyaiva rati-bheda-hetutvät | viçeñaëa-kathanena madhura-rati-sämänyatva-parihäraù svata eva jätaù | yathä vipratvädi-viçeña-kathanena madhura-rati-sämänyatva-parihäraù svata eva syät | kaïcid iti rahasyatayä kathanaà bahiraìga-janäjïeya-svarüpatva-pratipädanäalambanädi-vaiçiñöyena svarüpasya vijïa-vijïeyatvam eva | svarüpa-jïänäbhäve sati sädtad-anusärasya4 duñkaratvät susärasyaiva grantha-prayojana-rüpatväc ca | yathä raty-ädiñu prema-snehädayo béja-rüpeëa santo’pi tat-tad-våtti-bheda-präkaöyaà vinä tat tat tayä näbhidhéyante | tathä samarthä ratiù sämänyäyäm avasthäyäà5 pürvaà béja-rüpeëa saty apisamarthätvena näbhidhéyate kintu sämänyatveneti sämänya-rüpatayä6 | atra vyatireka-

id

ya | hakais

radarçanam |

asyäà

va-e

a

atra

bahiù-

hä-

aà

p svarüpasya samarthä-béja-sämänyävasthäyäà7 lénatvena sthitatvät samarthä-béja-sämänyävasthä-bhäve samaïjasä-béja-sämänyävasthä,8 nisargasya sämänyävasthäyämsamaïjasä-béja-rüpäyäà lénatvena sthitatvät | vyatireka-viçeñe doñam äha | upapatné-bhäväbhimänät pürvaà rati-vaiçiñöye samaïjasätväpäta iti parakéyäëäà9 kanyänäà paroòhatvasyäbhäve’pi yad rati-vaiçiñöyena samarthä-rati-präyatvaà tat tu lélä-çakti-vaibhaviçeña-mayam iti | abhitas tädätmyam äpannety atra vyatireka-pradarçanam | etad-abhävkvacid bhedita-sambhoga-tåñëeti ratyä sahäbhitas tädätmyäpter yogyatäyogyatäbhyäà sambhogecchayor vailakñyaëyena tayor müla-bhütayoù samarthä-samaïjasayor vailakñaëyam äyätam | sambhogecchayoù sva-svarüpa-tädätmya-präpaëa-yogyatäyogyatäbhyäà sutaräm evsamarthä-samaïjasayor vailakñaëyam samaïjasä-samarthayoù sambhogecchayor hetutvena sädhäraëyäù sambhogecchä-hetukatvena vailakñaëyam spañöam eva sambhogeccheti | etad-vailakñaëyäbhäve çäntädénäm äpätät | sva-svarüpät tadéyäd vä jätä yat kiïcid anvayäd ityvyatireka-pradarçanam etad-abhäve guëädi-çravaëädijeti | sarva-vismäri-gandhety atra vyatireka-pradarçanäbhäve sändreti sändrataratvasyäprayogät | atra sambhogecchäyä ratyästädätmyäpannatvena sambhogecchä-viçeño’syä rater jätu na bhidyate ity atroktasyakädäcitka-ceñöä-bhedodaya-hetu-bhäväntaräsparçitvasya hetuù kvacid viçeña eva | sändratamatvasya hetü ratyä sambhogecchäyäs tädätmyäpannatvam | sarva-vismäri-gandhasyahetuù sändratamatvam | sva-svarüpäd ity ädinä sva-svarüpa-jätatvasya hetuù | sambhogeccviçeño’syä rater jätu na bhidyate iti bahir-bhäväntaräsparçitvena rateç cittäd apärthakysarva-vismäri-gandhatvaà ca | atra kärikäyäà10 vyatireka-pradarçanam | etad-abhäve

äm upapatitvädénäm anyatra parakéyäsu kanyäsv evaà jïeyam |

äbhäve

atayä |

arthäyä sämänyävasthoktä cet tadä parakéyäëäà kanyänäà präyaù-samartheti

1 pürvoktänäà viçeñaëärthän2 samarthä-raty-abhäve 3 upapatnétväbhimän4 samarthäyä anusaraësya | 5 bälikävasthäyäm | 6 na tu viçeña-paroòh7 bälyävasthäyäm | 8 syäd ity anvayaù | 9 nanüpaptitväbhimänaà vinä samsaàjïä kathaà jätä ? präyaù-sämänyeti kathaà noktety ata äha pareti samädhänam | 10 samarthä sarva-vismäréty ädau |

pürvoktasya tasya tasya samarthä-svarüpa-våtti-vyatireka-präptasyaivaà hetu-hetumatttvam

samart

ayä te

utvä düre tad api bhavataù sä tuläkoöi-nädaà

vaiçiñöyaà jïäpyaà pätra-vaiçiñöyena samarthitaà a | pätra-vaiçiñöyaà tu svarüpa-vaiçiñöyena samarthitam | atra vyatireka-pradarçanam etad-

vaiçiñöy

bälikeyaà trivarñéyä varñéyasi samékñyatäm |

ù krameëa

ëäbhävaù | patir äpekñä |

öam | marthäyä mahä-bhävodäharaëe paroòhätvaà nimittaà prakaöaà darçitam gopa-vadhvaù

[10.47.58] iti | bahir api bhäväntaräsparçitvam | yathä vidagdha-mädhave—

sundara

taha taha rundhasi baliaà

iti |1

häyä udäharaëam— prekñyäçeñe jagati madhuräà sväà vadhüà çaìktasyäù pärçvaà gurubhir abhitas tvat-prasaìgo nyaväri | çrhä kåñëety acyuta-caram api vyäharanty unmadäsét || [u.né. 15.44] iti |

vyäkhyä— atronmadety anena sety anena ca svarüpa-vaiçiñöyät pätra-vaiçiñöyäc ca madhurä ratir uddiñöä | svarüpa-vaiçiñöyaà tünmäda-c

äprakäçät sämänyä ratiù | yathä—

yä puraù kåñëam älokya huìkurvaty abhidhävati || [bha.ra.si. 1.5.11] iti | ratir léna-våttitayä kvacid anugåhéta-lélä-çaktiù pürva-räga-rüpasya vipralambha-bhedasya hetuù syät | lélä-çaktir janmädi-léläà bälyaà ca bälye rateù sämänya-rüpaà, bälyänte vaiçiñöyaà ca prakaöayya pürva-rägaà prakaöayati | dharmi-kaiçora-mahä-bhävayobälya-paugaëòatve sämänyädi-ratitve prakära uktaù | sväà vadhüm iti samarthäyä nimittaà paroòhätvam | taträpi hä kåñëeti vyäharantéti paroòhätvena pätra-vaiçiñöyän müla-nämoccäraëenopapatné-bhäväbhimäna-vaiçiñöyodayäc ca | loka-dharmäv atikramya sva-leça-mätreëa sarvaà vismärya ca paripuñöim äpanneti samarthätvaà darçitam | atra vyatireka-pradarçanam etad-abhäve— dhérä patià kulavaté na våëéta kanyä käle [10.52.38] iti, tan me bhavän khalu våtaù patir aìga jäyäà mätmärpitaç ca bhavato’tra vibho vidhehi [10.52.39] iti,gadägraja etya päëià gåhëätu me [10.52.40] ity ädiñu padyeñu kanyätvena paroòhätväbhävät pätra-vaiçiñöyam | gadägraja iti patné-bhäväbhimänodayän müla-näma-grahavåta iti patné-bhäväbhimänodayaù | jäyäà vidhehéti päëià gåhëätv iti ca loka-dharmataù samaïjasätvam2 iti | atra3 cänullekhäd anayä ratyä4 sambhogecchäyäs tädätmyäpannatvam api gamyate | ato bahir api bhäväntaräsparçitvaà ca spañsa

dharia paòicchanda-guëaà mama mandire tumaà vasasi |

asya hetu-hetumattvaà odaya-hetubhäväntara-sparçitvasya hetuù patné-bhäväbhimänatvam, rater bhäväntara-

dhänaà guëädi-çravaëasyäpekñyatvam | arçanam.

ayä |

1 kärikärärthäbhäve pürvoktasya samaïjasä-para-våtti-viçeñasya tasya bhäväntara-sparçitvasya tasya samaïjasä-gata-pürva-kärikä-vargasya samarthä-svarüpa-våtti-vyatireka-präptasya samaïjasä-lakñaëbahiù kädäcitka-ceñöäbhedsparçitvaà sändratvam antaräntaraçvaryänusan2 vyatireka-prad3 prekñyäçeñe ity ädau samarthäyä udäharaëe | 4 samarth

jaha jaha ca‹ä paläemi || [vi.mä. 2.33]1 ity atra ruëatséti balavad iti cakiteti paläya iti bahiù sambhogecchäsparçitvam | sambho

rüpaà dåçäà dåçimatäm akhilärtha-läbhaà

am iti

rety ädinä guëa-rüpa-çravaëotpannatvam iti sva-svarüpotthatvaà cänyasyäs3 tac-chravaëe4 sä5 näséd iti kroòé-kåtam | yat-kiïcid-anvayaà vinäpi sva-svarüpotthatvaà, yathä—

ghana-çyämaà pétämbaram ahaha saìkalpayad amuà

åthä déryati mana iti trilokyäm astéti sambhävanäbhävät svasya paroòhätvena nijäbhéñöasya durgha çanam etad-abhäve,

veñé mayi syät karuëämbudhir vä

ämatva-jïänodbuddha-saàskärotthatvam iti | tatra svarüpa-lakñaëaà yathä—ajanyas tu

tam |

gecchäyäs tädätmyäpannatväbhäve—

çrutvä guëän bhuvana-sundara çåëvatas te nirviçya karëa-vivarair harato’ìga-täpam |

tvayy acyutäviçati cittam apatrapaà me || [10.52.37] iti | ity atra cittam apatrapam ity anena tvayy äviçatéty anena ca bahiù sambhogecchäsparçitvtuläkoöi-nädaà çrutvä [u.né. 15.44] iti tadéya-yat-kiïcid-anvayotthatvaà vyaktam | atra2 vyatireka-pradarçanam | etad-abhäve çrutvä guëän bhuvana-sunda

jihéte yaù kakñäà kvacid alam adåñöä çrutacaras trilokyäm astéti kñaëam api na sambhävanamayém |

janaà kaïcid goñöhe sakhi mama våthä déryati manaù || [u.né. 14.39] iti | v

öatväc ca | atra6 vyatireka-pradar

asundaraù sundara-çekharo vä guëair vihéno guëinäà varo vä | dçyämaù sa evädya gatir mamäyam || [u.né. 14.34] iti |

çysvataù siddhaù svarüpaà bhäva iñyate [u.né. 14.35] iti | dvitéya-prakäçane7 mahä-bhävasya samarthä-karaëatvena svarüpa-lakñaëaà vyäkhyäadhunä tu samarthäyä mahä-bhäva-käraëatvena tasya8 tantreëa vyäkhyä | ajanya ity upädänäntaréëa-nimittäbhävaù9 | atra vyatireka-pradarçanam | etad-abhäve nisargaù

1 dhåtvä praticchanda-guëaà sundara, mama mandire tvaà vasasi | tathä tathä ruëatsi valitaà yathä yathä cakitä paläye || 2 samarthäyäà | 3 vrajasthäyä näyikäyäù | 4 tuläkoöi-näda-çravaëe | 5 samarthä | 6 svarüpotthatve | 7 svarüpa-nisargayor varëane | 8 svabhäva-bheda-svarüpa-lakñaëasya | 9 yathä ghaöe mådo guëa-vi`ceño’ntaréëa-nimittam asti, tad vinä mån-mätreëa ghaöo na syät tathä nisarge’ntaréëopädäna-nimitta-rüpa-sudåòhäbhyäso’sti, tad vinä guëädi-çravaëena nisargo na syät |

sudåòhäbhyäsa-janya iti nisargasya janyatvena sopädäntvaà sudåòhäbhyäsa ity antaréëa-nimittotthatvaà ca | svataù-siddha iti bähya-nimittäbhävaù | antaréëa-bähye nimitte nmithaù-säpekñe | ato dvayor1 api niräkaraëam | atra vyatireka-pradarçanam | etad-abhäve taudbodhasya hetuù syäd guëa-rüpa-çrutir manäk iti nisargasyodbodhe manäg bähya-nimittäpekñitatvam iti | bhävo mahä-bhävasyäìga-rüpatvät samarthä ratiù | atra vyatirekapradarçanam etad-abhäve saàskära iti | bhävaù sädhya-rüpaù saàskäras tu sädhanabhedaù | nisargasya bähyopädänäbhävät svabhäva-bhedatvam | sudåòhäbhyäsasya tu tan-nimittatvam2 | samaïjasäyäs tad-upädänatvam | samaïjasäyä manaù-sva-svarüpatä-nayanäbhävena3 cittataù påthaktvät sändratamatväbhäväc ca sva-präkaöyät pür

ityaà d-

--rüpa iti

iléya

åttitayä sthitatvam | ata eva svarüpam7 eva täm8 ävirbhävayati | marthäyä bahir api bhäväntaräsparçitvät kadäcid api sambhogecchä-bheda-hetukaç ceñöä-

bhedo

tenäöavém aöasi tad vyathate na kià svit

ukaç tayä

aïjasä samarthä-tulyatäà präpnoti | lénatayä hitià vinä kadäpi sambhogecchä nodgacched12 iti | samarthäyäà bahir bhäväntaräsparsitvät

çré-kåñëasya sadä parama-vaçyatvam | yathä,

yä mäbhajan durjara-geha-çåìkhaläù

vaà citte nsthitatvam | tena tad-upädänaù4 saàskäras täm5 ävirbhävayati | samarthäyäs tu manaù svarüpatänayana-våtteù sad-bhävena cittato’påthaktvät sändratamatväc ca citte6 na niléya sthitatvaà kevalaà léna-vsa

na jäyate9 | yathä,

yat te sujäta caraëämbu-ruhaà staneñu bhétäù çanaiù priya dadhémahi karkaçeñu |

kürpädibhir10 bhramati dhér bhavad-äyuñäà vaù || [10.31.19] iti | vyatirekam äha | samaïjasäyäs tu bahir bhäväntara-sparçitvät sambhogecchä-bheda-hetceñöä-bhedo jäyate | yathä, smäyävaloka ity ädi | samaïjasäyäà sambhogecchä léna-våttitiñöhati na tu samarthäyäm iva tädätmyam äpannä | ata eva raty-uddépanäbhävena rati-saìkoce tasyä våttiù prakäçata iti sambhogecchä-bhedaù | atra vyatireka-pradarçanam | anyathä sambhogecchä-bhedäbhäva-käle11 samst

na päraye’haà niravadya-saàyujäà sva-sädhu-kåtyaà vibudhäyuñäpi vaù |

saàvåçcya tad vaù pratiyätu sädhunä || [10.32.22] iti |

1 antaréëa-nimitta-bähya-nimittayor nisarga-sudåòhäbhyäsayoù |

vena | naù |

ürvam | |

asyäç ceñöä-bhedaù samarthäyäà na jäyate |

léna-våttitayä sthitatväbhäve |

2 saàskärasya nimittatvam | 3 kåñëa-sukhäyatväbhä4 samaïjasopädä5 samaïjasäm | 6 sva-präkaöyät p7 mahäbhävaù 8 samarthäm | 9 sambhogecchäyäs tädätmya-präpaëät t10 çila-kaëä-tåëäìkura-kaëöakädibhiù | 11 sambhogecchäyä12 samaïjasäyäù |

sämänya1-rati-viñayatayäjïätatve’pi2 çré-kåñëasya jïätatayä samarthäyäù sarva-vismäri-gandha

eña snigdha-ghana-dyutir manasi me lagnaù sakåd ékñaëät 9]

atra vyatireka-pradarçanam etad-abhäve samaïjasäyäù sarvasmaraëaà syät |

-

dhérä patià kulavaté na våëéta kanyä

aà

rthäyäù svarüpotpannatvam,6 anyathä àskärotpannatvaà syät | çyämaù sa evädya gatir mamäyam [u.né. 14.34] itivad iti

samart

bate

no jäne janayann apürva-naöana-kréòä-camatkäritäà m äviçat ko’yaà navéno grahaù || [vi.mä. 2.15] iti |

tatraiva

te

yasya8 sphürti-laväya hanta hådaye yogé samutkaëöhate yasya hådayän niñkräntim äkäìkñati || [2.17] iti ca |

punas

tvam | yathä çré-vidagdha-mädhave—

ekasya çrutam eva lumpati matià kåñëeti nämäkñaraà sändronmäda-paramparäm upanayaty antyasya vaàçékalaù |

kañöaà dhik puruña-traye ratir abhün manye måtiù çreyasé || [vi.mä. 2.

kä tvä mukunda mahaté kula-çéla-rüpavidyä-vayo-draviëa-dhämabhir ätma-tulyam |

käle3 nåsiàha nara-loka-mano’bhirämam || [10.52.38] iti |4 anyathä vidarbha-deça-sthitäyäù çré-rukmiëyäù çré-kåñëa-näma-rüpa-kula-çélädi-çravaëjätaà çré-vraja-sthäyäù çré-gopendra-mitra-tanayäyäù çré-rädhikäyäs tan na jätam iti5 na sambhavet | ata eva sarva-vismaraëäd eva samasa

häyäù sändratamatvam | yathä tatraiva,

agre vékñya çikhaëòa-khaëòam aciräd utkampam älamguïjänäà tu vilokanän muhur asau säsraà parikroçati |

bäläyäù kila citta-bhümi

paurëamäsyä väkyam,

pratyähåtya muniù kñaëaà viñayato yasmin mano dhitsabäläsau viñayeñu dhitsati tataù7 pratyäharanté manaù |

mugdheyaà kila paçya

tatraiva tasyä väkyam |

péòäbhir nava-käla-küöa-kaöutä garvasya nirväsano

1 bälya-kälädy-avasthäyäù | 2 näsau ramaëa na häma ramaëétivat | 3 viväha-käle | 4 vyatireka-pradarçanam | 5 çré-kåñëa-näma-rüpa-kula-çélädika-çravaëaà na jätam ai tu jätam | nanu tarhi samarthäyä nisargotpannatvam äyäti ? nahi nahi taträha | 6 bhavati | na tu guëädi-smaraëät svarüpotpannatvam | 7 kåñëät 8 kåñëasya

niùsyandena mudäà sudhä-madhurimähaìkära-saìkocanaù |

ñu padyeñu rateù svarüpädhikya-vailakñaëya-jïäpaka-vyabhicäri-sättvikänubhävänäm autkaëöhyena vailakñaëyena ca samarthäyäù sändratamatvam | atra vyatireka-pradarçanam etad-ab

çayyäyäà ca kraçima-kalitä ceñöate deha-yañöiù |

am || [u.né. 15.53] iti |

samaïjasäyäù sändratvaà tat-tad-autkaöyädy-abhävät | samarthäyäù sändratamatväd aiçvary ädhave,

samaham1 ahar-niçam ékñayä priyasya |

yugapad apürva-vidhaà dvidhä babhüva || [la.mä. 9.39] iti | vyatirekam äha | samaïjasäyäù sändratväd aiçvaryänusandhänävakäço’sti | yathä çré-daçame—

väïchanty umäpatir ivätmatamo’pahatyai |

n vrata-kåçän çata-janmabhiù syät || [10.52.43]

ity aiçv ata-janmabhiù syäd iti sambhävanä | samart

a éço

åttir

tir

premä sundari nanda-nandana-paro jägarti yasyäntare jïäyante sphuöam asya vakra-madhuräs tenaiva vikräntayaù || [2.18] iti ca |

e

häve,

niçväsas te kamala-vadane mläpayaty oñöha-bimbaà

dvandvaà cäkñëor vikirati ciraà rukmiëi-çyämam ambho na çvo-bhäviny upayama-vidhau çobhate vikriyey

änusandhänävakäço nästi | yathä lalita-m

çikhari-bhara-vitarkataù prataptaà

hådayam iha samasta-vallavénäà

yasyäìghri-paìkaja-rajaù-snapanaà mahänto

yarhy ambujäkña na labheya bhavat-prasädaà jahyäm asü

arya-jïänaà premäpakarñakam ata evätra çhäyäà tu,

no ced vayaà virahajägny-upayukta-dehä dhyänena yäma padayoù padavéà sakhe te || [10.29.35]

ity atredänéà yämeti premotkarña-sücikä sambhävanä | autsukyaukaöya-sücanät | kià ca, samarthä-samaïjasayor vaiçiñöyaà våttir eva prayojakaà yatheçvara-jévayor vaiçiñöyam | syad-vaçe mäyä sa jévo yas tayärditaù ity etad-rüpäbhhyäà2 våttibhyäà prayojakam | yatheçvara-våttir jéve nodeti tathä samarthäyä våttiù samaïjasäyäà nodeti | yathä jévasya véçvare nodeti tathä samaïjasäyä våttiù samarthäyäà nodeti | yathä sato våttiç citi, na citovåttiù sati na | yathä tayor3 våttir änande na, änandasya våttis tayor na | yathä mäyä våt

tsekaà sänandaà säkñäd darçanät | äyä-vaçäbhyäà |

1 samahaà so2 mäyädhéça-m3 sac-citoù |

jéveçvarayor na, tayor våttis tasyäà1 na | yathä sattva-guëasya våtté rajasi na, rajaso våttisattva-guëe na | tayor2 vått

ù åttiù

a-

yä pravartito’haà varäka-rüpo’pi [bha.ra.si. 1.1.2] iti vacanät çré-mahäprabhuëä nija-räkaöya-mukhya-prayojanasya8 çrémad-rüpa-gosvämi-kåta-çrémad-ujjvalanélamaëy-ädibhiù

aà

y-priyäëäà

-

otkarña-prakaöanaà svayaà ca viviåtaà na yad gurutayävatäräntare i vacanät | tena ca çrémad-ujjvalanélamaëy-ädénäà parama-prayojakatvena parama-vijïa-

sevyatvam | rati-jäti-bhedäder älambanädi-jäti-bhedaù | atra pramäëaà çrémad-däsa-gosvämi-kåta-sta

is tamasi na, tamaso våttis tayor na | evaà samarthäyä vsamaïjasäyäà na, samaïjasäyä våttiù samarthäyäà na | tatra samaïjasäyä våttiù päëi-grahaëädyä | samarthäyä våttir loka-dharma-maryädä-tiraskärädyeti siddhäntam uktvä vyatirekam äha | dämpatye3 yadi samarthä syät tadä yogamäyäyä aupapatyasya ca parakéyätvasya cäjä-gala-stana-nyäyena4 piñöa-peñita-nyäyena cäprayojakatvaà syät | tena5 rasotkarñäbhäväd bhaktänäm arocakatvena ca çrémad-ujjvala-nélamaëi-vidagdhamädhava-dänakelikaumudy-ädi-karaëe pravåttir na syät | pravåttau satyäà tenäprayojakatvena bäla-ceñöitaà syät | samarthäyä mahima-jïäpanaà prayojanam6 iti kecid vadanti | tat tu mahimjïäpanam ajïänaà prati, na tu dämpatya-mayyäù samarthäyäù svarüpa-jïäna-vijïänaà7 prati | yathä durga-bheda-kathanena hasti-sämarthya-jïäpanaà tad-ajïän prati na tu tad-vijïän prati | tena çrémad-ujjvalanélamaëy-ädénäm ajïa-sevyatvam äyäti | tena hådi yasya preraëapsampäditatvät | präkaöya-mukhya-prayojana-hänyä mahäprabhu-präkaöyam aprayojaksyät | vyatireka-doñam uktvä siddhäntam äha, aupapatyädikam avinäbhävena sva-siddhaye samarthä-rati-rüpaà prayojanam äkñipati | vijïäù9 khalu çré-kåñëasya pürëa-svayam-bhagavattä-paryanta-tattva-jïäù | te tu näräyaëädénäà bhagavattä-täratamyena mahä-lakñmädénäà samaïjasäyäs täratamyaà jänanti | çré-kåñëasya svayam-bhagavattvena tat-pürëa-svayaà-samaïjasäà ratià ca mahä-lakñmy-ädénäà rati-jäter abhedena jänanti10 | çré-kåñëasya pürëatama-svayam-bhagavattva-sädhakasya tair11 ajïätasya samarthä-rüpasya ratijäti-viçeñasya prakaöanaà çré-mahäprabhu-präkaöya-mukhya-prayojanam | tena12 mahäprabhor asamordhvit

va-mäläyäm13—

anävedyäà pürvair api muni-gaëair bhakti-nipuëaiù

1 mäyäyäà | 2 sattva-rajasoù | 3 nanu, na bhavatu samaïjasä-samarthayoù paraspara-guëa-saïcäraù sälakñaëya-saïcäraù sälakñaëyaà ca, kintu näyaka-näyikayor guëädhikyena vaidagdhya-viläsitvät pati-patnyäm api samarthä sambhavet prétyädhikyäd ity atra samädhänam äha—dämpatya iti | 4 ajägala-stanaà dugdha-çünyaà tasmät tasya bhajanaà rasa-hénam ity arthaù | 5 aprayojakatvena | 6 ujjvalädénäà prayojanaà samarthäyä mahima-jïäpanam | 7 janam | 8 rasa-viçeña-samarthäsvädanänubhavasya | 9 nanu, älambanädi-vaiçiñöyena svarüpasya vijïa-vijïeyatvam iti yat puroktaà tatra ke vijïäù ke vä svarüpaà jänantéty aträha vijïäù khalv iti | 10 ajïäù | 11 vijïaiù | 12 mahäprabhoù präkaöya-mukhya-prayojakatvena | 13 vastutaù stavävalyäm |

çruter güòhäà premojjvala-rasa-phaläà bhakti-latikäm | kåpälus täà gauòe prabhur atikåpäbhiù prakaöayan çacé-sünuù kià me nayana-saraëéà yäsyati punaù ||

ata eva ad-ujjvalanélamaëi-vidagd äëäà lélänäà sütra-r

çré-rädhä-präëa-bandhoç caraëa-kamalayoù keça-çeñädy-agamyä

dhunä mänasém asya seväà bhävyäà rägädhva-panthair vrajam anucaritaà naityikaà tasya naumi || iti |

atraiva paramotkarñaù çåìgärasya pratiñöhitaù | ity aupapatyasya çåìgära-paramotkarña-

imittatvena parama-prayojakatvam | tathä,

syärthaù—präkåta-näyake präkåtaupapatya-yukta-präkåtopapatau na kåñëa upapatau | tatra hetuù, rasa-niryäsa-svädärtham avatäriëi | svädo’tra ëy-arthaù | avatäriëy aupapa atya ity aupapatyasya rasa-niryäsa-nimitta ,

neñöä yad aìgini rase kavibhiù parauòhäs

tu ya parama-prayojakatvam | ata eva

aroòhätvaupapatyäbhäve nimittäbhäve naimittikasyäbhäva3 iti nyäyäc chåìgära-5

tra

kià ca dämpatye yadi samarthä syät tadä rasa-niryäsasyäprakaöa-lélä-viçeña-gatatvena jäta-präkaöy ré-rämänanda-räya-mahäçaya-kåta-näöakädénäà vijïänaà praty aprayojakatvam arocakatvaà ca | tathä sati,

1 çré-mahäprabhu-çakti-rüpaiù çrémad-rüpa-gosvämi-caraëaiù çrémhamädhava-dänakelikaumudy-ädi-gatänäà samarthä-rati-viläsa-rüpüpe çré-smaraëa-maìgale pratijïätam—

yä sädhyä prema-sevä vraja-carita-parair gäòha-laulyaika-labhyä | sä syät präptä yayä täà prathayitum a

n

laghutvam atra yat proktaà tat tu präkåta-näyake | na kåñëe rasa-niryäsa-svädärtham avatäriëi || [u.né.1.21]

a

tyasyäpräkåtatvena nityatvät prakaöitaupaptvena2 parama-prayojakatvam | tathä

tad gokulämbuja-dåçäà kulam antareëa | äçaàsayä rasa-vidher avatäritänäà kaàsäriëä rasika-maëòala-çekhareëa || [u.né. 5.3]

ity atra paroòhätvasya rasa-vidhy-apara-paryäya-rasa-niryäsa-nimittatvena rasa-niryäsasya çré-kåñëa-rasika-maëòala-çekhara-nimittatvena paroòhätvaspparamotkarñasya tan-nimittaka4-çré-kåñëa-rasika-maëòala-çekharasya cäbhävaù | atas tayornityatvam | tena yogamäyäyä nityaà parama-prayojakatvam äyätam | rasa-niryäsas tv asamarthä-rati-rüpaù | raso6 nityaù kim uta rasa-niryäsaù |

a-lélä-mayaà çré-géta-govinda-çré-vidyäpati-kåta-géta-caya-ç

ryäsa-nimittatvena | |

atyayoù | ù |

1 älambanädi-jäti-bhedät | 2 samartha-rati-rüpa-rasa-ni3 paramotkarñasyäbhävaù 4 rasa-niryäsa-nimittaka- 5 parakéyätvaupap6 çåìgära-rasa

sastomaà håtvä madhuram upabhoktuà kam api yaù1 |

rthe5 dämpatye samarthä syäd iti athanaà pravartaka-jana-bhrämakatväd anupayuktam | dämpatye yadi samarthä syät tadä

çré-kåñë aà vinä priyänabhirucita-prakäçanät | anabhirucitatvaà yathä,

ti lalitä-våndäbhyäà calitä)

ati | çré-kåñëäsnigdhatvena

riyäëäm apakarñaç ca jäyate | vyatireke doñam uktvä siddhäntam äha, mayä parokñaà bhajatä itaiñitvät parama-snigdhatvam | udarkä

apäraà kasyäpi praëayijanavåndasya kutuké rarucaà sväm ävavre dyutim iha tadéyäà prakaöayan sa devaç caitanyäkåtir atitaräà naù kåpayatu ||

ity anirvacanéyäpära-rasa-stomäsvädana-para- çré-mahäprabhu-kåta-nirantara-tat-tad2-äsvädanänupapattiù | dämpatyaà3 yeñäà4 bahiraìga-janänäà samädhänäyäpekñyaà tair aiçvarya-maya-goloka-gataà tad utthäya samädheyam | bahiraìga-janeñu samarthäyäù svarüpa-viläsa-nityatä-kathanena kià prayojanam | tad-ak

asyaupapatya-prapaïcanena bäla-ceñöitam asnigdhatvaà6 ca syät | prayojan

rädhikä— (apavärya sa-bhayam) sahi, parittähi, parittähi | esä käla-rattéva däruëä buòòhiyä maà diööhavadé |7 (ikåñëaù— (apavärya) mama saìgamämåta-rasam ity atra jaöilä vyäghré-cakitä tåñitäpi tan na jighåkñati8 iti | [vi.mä. 5.54]

kåñëaù— (svagatam) hanta, svaräd abhimanyum abhijïäya kätareyaà priyä yañöivad bhümau nipapäta ity ädi | [vi.mä. 7.56ff]

arasikatvaà ca prayojanaà vinä svänabhirucita-prakäçanät | lélä-viçeña-kautukärtham iti cettat tu kautukaà tatas tataù pürva-käraëäd akautuke paryavasyp

tirohitam iti çré-kåñëasya çré-vraja-devéñu para-mahnusandhänätiçayät9 parama-prayojaka-ceñöitatvaà ca |

çåìgära-rasa-sarvasvaà çikhi-piccha-vibhüñaëam | aìgékåta-naräkäram äçraye bhuvanäçrayam || [kå.ka. 93]

ädhänärthaà svéyätvaà kathanéyam, na tu mänävåtyähety ata evaà na ha—dämpatyam iti |

avyam evam ity atra doñam äha | tad-arthe bahiraìga-jana-samädhänärthe |

mäà dåñöavaté | öam |

hä-kuraìgéyam || [vi.mä. 7.54]

1 caitanyaù | 2 géta-govinda-vidyäpati-kåta-géta-näöakädénäm | 3 nanu bhavatu mahäprabhor äsvädanéyaà, kintu nijopäsyaà prakäçanasya sarvatränupayuktatväd gopayen mätå-järavad ity ädinä bahiraìga-samvaktavyam ity ä4 paëòitänäm | 5 nanu karëa-viddha-kadala-hasta-nyäyena prakäräntareëa pravartya tasya bhävi-hitärthaà vastu-dvärä bhaviñyatéti viçväsa-janakatvena vakt6 arasikatvam adhératvam iti yävat | 7 sakhi, pariträyasva pariträyasva | eñä käla-rätrir iva däruëä våddhä 8 mama saìgamämåta-rasaà na jighåkñati na ca jihäsati prakajaöilä-vyäghré-cakitä tåñitä räd9 bhadränusandhänätiçayät |

iti parama-rasika-çiromaëitvaà çåìgära-rasa-sarvasvam iti çåìgärasya sarvasvaà niryrüpam | etad-anyathä-bhäve svarüpänyathä-

äsa-

upapatya-prakäçanasya parama-prayojakatvena tat-t-siddhyä1 tat-tad-dhäniù2 | tasmäd dämpatye samaïjasaiva na tu samartheti | punaç ca

atä | tasmäd

a tu

n5 näbhaviñyat | mukhya-samaïjaseti saàjïäbhaviñyan na tu samartheti | yady asämaïjasyam anupäd nupädeyatvaà gamyaà syät | tasmät maïjasyaà6 nityam | païcama-puruñärtha-sära-rüpatväd asamaïsaseti saàjïä na jätä kintu samartheti7 |

virodhälaìkåtir iti çré-samarthäà samäçritä ||37||

jéva-gatam aupapatyaà ghu, çré-kåñëa-gataà tu tan-mahä-bhäva-sädhakatvät paramopädeyam iti | çré-

kåñëasyaupapatyaà äà parakéyätvaà nirupamam | çré-vraja-devénäà parakéyätvam iva çré-kåñëasyaupapatyaà nirupamam | çré-vraja-devénäà par

pürva-rägas tathä prauòha utkaöä vyabhicäriëa ||39|| pürva-rägasya prauòhatvät prauòhä mänädikäbhidhaù |

prau |40||

bhävaù| | ata eva çré-vraja-sundaréëäà paramotkarñaù | ata eva samarthä-nimittatavyatireke doñaù | kià ca dämpatye yadi samarthä syät tad-aupapatya-nimitta-léläyä | pratéyamäna-kädäcitkatayä lélä-dvairüpyeëa3 tad-eka-vidhatä-hänyä turéyatä-häneù käraëatäpätät çré-kåñëasyäàçatäpattiù | siddhäntaù— ete cäàçakaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayam [bhä.pu. 1.3.28] iti çré-kåñëasyänanyäpekñi-turéyatä | tayaupapatya-nimitta-léläyäù käraëätitattvena kädäcitkatva-pratéyamänatäyä abhäväd dedépyamäna-nityatä | tayä léläyä advairüpyeëaika-vidhdämpatye samaïjasaiva na tu samartheti | yadi samarthäyäà sämaïjasyaà präyikam asämaïjasyäà kädäcitkaà, tadä näyikä-präyetivat samaïjasä-präyeti saïjïäbhaviñyan nsamartheti | yadi sämaïjasyam upädeyam asämaïjasyam anupädeyaà tadä kädäcitkam4 api ta

eyaà tadä kädäcitkaà kathaà syät kädäcitkatvenä kädäcitkatäm ananam ataj-jïatä-sücakam | ata eväsä

asamaïjasäpi bhajate sämaïjasyaà mahat sadä |

niñpéòanät tilät tailaà sikatäto na tat tataù | éçäj jévas tathä viçvaà jéväd viçvät kvacin na saù |

samaïjasä samarthätaù samarthä na tataù kvacit ||38|| sadä sämarthya-prakaöatvät samartheti saàjïä | sämarthyasya sadä prayojakatvätsadäpekñitatvam | prayojanaà çré-vraja-sundaréëäà çré-kåñëasya ca paramänanda-camatkära-präpaëa-paramotkarña-niñpädana-rüpam | yathä kñut-pipäsädayo jéva-dharmäs ta eva çré-kåñëa-gatäù parama-prema-vaçyatä-sädhakatvät paramopädeyäù, tathä la

nirupamam | çré-kåñëasyaupapatyam iva çré-vraja-devén

akéyätvaà nirupamam çré-kåñëasyaupapatyam iva |

mahä-bhävas tathoddépta-sudéptau sättvikottamau |

òhäù sambhoga-bhedäç ca rägaù käñöhäà paräà gataù |

hyä |

igdhatvärasikädé.näà ca hänir eva matä | öe svakéyeti |

tyam | |

uñärthaù premä | tat-säro mahä-bhävas tat-svarüpatvät |

1 nityaupapatya-nitya-parakéyä-nitya-samarthänäà snigdhatvaà rasikädeç ca sidd2 patitva-svéyätva-samaïjasätvänäm asn3 prakaöe parakéyä, apraka4 präkaöyenaupapa5 asämaïjasyam 6 samarthäyäù | 7 païcama-pur

çré-samarthäà vinä na syuù prauòhäù premädayas tathä |

utkarñaù paramo rägänugä-rüpaà ca sädhanam |

nimittaà rati-bhedänäà sarveñäà bheda-käraëam ||44|| iti |

çré-mukundaà prabhuà vande yasya smaraëa-mätrataù | svarüpaà çré-sama avam äcaret ||45||

atra tåtéya-raty-avakara-nirasanaà jätam |

iti samaïjasä-samarthä-svarüpa-prakäçanam tåtéyaà pürëam

|| 1.3 ||

-o)0(o-

räsa-dänädi-léläç ca tathä kuïjädi-kelayaù ||41|| vraja-devé-gaëotkarño mahiñé-vargatas tathä |

tathä pürëatamatvaà ca çré-kåñëasya çucer1 ataù ||42||

samarthäyä nimittaà syäd aupapatyaà paraà hare ||43|| nimittasyaupapatyasya vyatirekän na sä2 bhavet |

rthäyä hådi täëò

1 çåìgärasya | 2 samarthä |

(1.4)

atha kämänugä-svarüpa-prakäçanam

çrémat-kämänugaà vande yasyäù pravyaktaye svayam | çré-nanda-nandano gauòe çré-gaura-vidhutäm agät ||46||

sä kämarüpä sambhoga-tåñëäà yä nayati svatäm | yad asyäà kåñëa-saukhyärtham eva kevalam udyamaù || [bha.ra.si. 1.2.283]

iti lakñitä käma-rüpä samarthä-para-paryäyä, dvayoù samäna-lakñaëatvät | tathä hi samarthä-lakñaëam—

kaïcid viçeñam äyantyä sambhogecchä yathäbhitaù | ratyä tädätmyam äpannä sä samartheti bhaëyate || sarvädbhuta-viläsormé-camatkära-kara-çriyaù | sambhogecchä-viçeño’syä1 rater jätu na bhidyate || [u.né. 14.52-53] iti |

ata eva samarthänugaiva kämänugä | samarthänugayaiva samarthä-präptyä tad-viñaya-çré-nanda-nandana-präptiù | samaïjasänugä tu vaidhé | asyäà2 çästroktäyäù prabaläyäù patir eva guruù stréëäm ity ädi-maryädäyä anukaraëät |

tat-tad-bhävädi-mädhurye çrute dhér yad apekñate | nätra çästraà na yuktià ca tal lobhotpatti-lakñaëam || [bha.ra.si. 1.2.292]

iti lakñitasya kämänugä-nimittasya lobhasyäbhäväc ca |

çästroktayä prabalayä tat-tan-maryädayänvitä | vaidhé bhaktir iyaà kaiçcin maryädä-märga ucyate || [bha.ra.si. 1.2.296]

iti nirukti-vyäpteù | anyathä samarthotkarñasyäprayojakatväc ca |

kämänugä-svarüpävagame yatnaù sudurlabhe | kartavyaù sarvathä vijïais tac chraddhä-väsitäntaraiù ||47||

asyä3 vyavasthä saàlekhyä sädhanänäà catuñöaye | ataù samäsataù proktaà svarüpa-mätram atra hi ||48||

atra prathama-sädhanävakara-dvitéya-sädhanävakara-nirasanaà jätam | iti kämänugä-svarüpa-prakäçanaà caturthaà pürëam |

dvairüpyaà4 vimataà spañöaà sthäna-lélä-gataà bhavet | 1 samarthäyäù | 2 samaïjasäyäm | 3 kämänugäyäù | 4 prakäçana-catuñöayasyänte’nuvädam äha | spañöa-vimataà dhäma-lélä-dvairüpyasya samarthäyä upapatné-bhäväbhimänätmaka-patnébhäväbhimänätmakatväbhyäm iti | bhuvi våndävanaà nityaà våndävanaà ceti

dvaividhyaà1 tad gataà güòham atigüòhaà krameëa tat ||49|| sädhya-sädhanagatvena2 tri-vidhaà tad dvidhä3 punaù |

nirastaà vimataà spañöam ädye tatra catuñöaye ||50|| tat tu spañta-vimata-nirasanaà sädhya-gatam upapatné-bhäväbhimänätmatayä patné-bhäväbhimänätmatayä samarthäyä dvairüpyaà yat tasya vimatasya khaëòanena siddham | samarthäyä dvairüpya-rüpasya vimatasya khaëòanena tad-anugäyäù kämänugäpara-paryäyäyä dvairüpya-rüpa-vimata-khaëòanät sädhana-gataà tu tat sutaräà jätam | tat tu samarthä-rati-dvairüpya-rüpa-vimata-khaëòanena niräkåtaà jätam |

prajïayäsya catuñkasya svarüpäëäà kilägrataù | vailakñaëyaà subodhyaà syäd ädau tal likhitaà tataù ||51||

iti svarüpa-prakäçanaà catuñöayam pürëam ||

||1.4 ||

-o)0(o-

våndävanasya dvairüpyam | lélä parakéyä lélä svakéyä | dhämno dvaividhyaà prapaïca-gocarägocaratväbhyäm iti güòha-vimatam | léläyä dvaividhyaà viçva-nimitta-léläyä yogäyogäbhyäm ity atigüòha-vimatam | 1 dhäma-lélä-gatam | dhäma-gataà dvaividhyaà güòha-vimatam | lélä-gataà dvaividhyam atigüòha-vimatam iti | 2 samarthä-gatatvena samarthänugä-gatatvena | 3 vimatasya |

(2)

atha vailakñaëya-catuñöayam |

çrémad-rüpa-padämbhoja-dvandvaà vande muhur muhuù | mahä-bhränti-haraà yasya sphuraëaà hådaye sakåt ||1||

(2.1)

tatra rati-vailakñaëya-hetukam çré-vraja-golokayor vailakñaëyam | yathä bhägavatämåte—

yat tu goloka-näma syät tat tu gokula-vaibhavam | [la.bhä. 1.5.498] tad-ätma-vaibhavatvaà ca tasya tan-mahimonnateù || [la.bhä. 1.5.502]

asyärthaù | gokula-vaibhavaà1 gokulasyaiçvarya-prakäça-rüpam | tasya gokulasya tad-ätma-vaibhavatvaà, tad golokam ätmanaù svasya vaibhavaà yasya2 tat tad-ätma-vaibhavaà tattvam | tan-mahimonnates tasmäd golokän mahimonnater hetoù | atra3 vyatireka-pradarçanam | anyathä golokasya gokuläprakaöa-prakäçatve sati sthäna-catuñöayatväsiddheù | yady aprakaöatvena sthäna-påthaktä tadä madhu-puré-dvärakayor aprakaöa-prakäçäbhyäà sthäna-ñaökatä syät | kathäà yasya väsaù purähnädau khyätaù sthäna-catuñöaye iti sthäna-catuñöayatä | gokulasyäprakaöa-prakäçaù kaçcid vartata iti kecit kathayiñyantéty äçaìkya sthäna-catuñöayatvaà pradarçya tan-mataà niräkåtam iti | golokasyaiçvarya-prakäça-rüpatvaà, yathä çré-daçame—

nandas tv aténdriyaà dåñövä loka-päla-mahodayam | kåñëe ca sannatià teñäà jïätibhyo vismito’bravét || [bhä.pu. 10.28.10]

aténdriyam adåñöa-pürvam | vismitaù parama-mädhuryäviñöatvenaiçvaryänusandhänäbhävät | ata eva çré-nandädénäm aiçvarya-darçana-saìkalpo jäto na tu mädhurya-darçana-saìkalpaù, tasya4 svata eva nirantaräsvädanät | yathä tatraiva tad-anantaram,

te cautsukya-dhiyo räjan matvä gopäs tam éçvaram | api naù svagatià sükñmäm upädhäsyad adhéçvaraù || [ bhä.pu. 10.28.11]

sükñmäm asmäbhir abhisandhätum açakyäm | ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham iti vacanäd aiçvaryaà çré-kåñëo darçitavän | yathä tatraiva

iti svänäà sa bhagavän vijïäyäkhila-dåk svayam |

1 goula-vaibhavam ity äder vyäkhyä çré-mukunda-däsa-gosväminä kåteti bhaëyate | 2 gokulasya | 3 padye | 4 mädhuryasya |

saìkalpa-siddhaye teñäà kåpayaitad acintayat || [ bhä.pu. 10.28.12] kåpayä bandhu-janocita-snehena | yathä bandhu-janänäà yaträbhiläño jäyate tad avaçyam eva smpädayati tadvat | yadyapi çré-nanda-nandanasya tatro1pädeya-buddhir nästi tathäpi teñäm2 atyägrahaà dåñövä çré-gokulasyaiçvarya-rüpaà golokaà darçayitvä teñäà mädhuryaika-ruci-svabhävät taträrucim udapädayat | yathä çré-stava-mäläyäm—

loko ramyaù ko’pi våndätavéto nästi kväpéty aïjasä bandhu-vargam | yo vaikuëöhaà suñöhu sandarçya bhüyo goñöhaà ninye pätu sa tväà mukundaù || [chando’ñöädaçakam, 29]

kià ca, nandädayas tu taà dåñövä paramänanda-nirvåtäù [bhä.pu. 10.28.18] ity atra paramänanda-nirvåtir loko ramyaù ko’pi våndätavéto nästi kväpéti nirdharaëäj jätä | golokasya gokulän nyünatvena pramäëaà yathä çré-bhägavatämåte tad-anantaram, yathä pätäla-khaëòe—

aho madhupuré dhanyä vaikuëöhäc ca garéyasé | dinam ekaà niväsena harau bhaktiù prajäyate || [la.bhä. 1.5.503] evaà sapta-puréëäà tu sarvotkarñaà tu mäthuram | çrüyatäà mahimä devi vaikuëöha-bhuvanottamaù || [la.bhä. 1.5.505]

vaikuëöha-çabdenätra golokaù kathyate | tasyaiva gokulän nyünatvenätrodäharaëéyatvät kåñëa-vaikuëöhatvena khyätatväc ca | atra çré-svämi-pädänäà sammatiù—

añöäviàçe3 tato nandänayanaà varuëälayät | vaikuëöha-darçanaà cätha gopänäm anuvarëyate || iti |

darçayämäsa lokaà svam [bhä.pu. 10.28.14] ity atra vyäkhyätaà ca—lokaà vaikuëöhäkhyam | ata eva gosvämi-pädair uktaà çré-stava-mäläyäm yo vaikuëöhaà suñthu sandarçya iti | madhupuré viàçati-yojantmikä | tataù purätmakäd api mäthuräd golokasya nyünatvam ägatam | ata eva çré-däsa-gosvämi-pädair uktaà çré-muktä-carite—

vaikuëöhäj janito varä madhupuré taträpi räsotsaväd våndäraëyam udära-päëi-ramaëäd aträpi govardhanaù | rädhä-kuëòam ihäpi gokula-pateù premämåtäplävanät kuryäd asya viräjato giri-taöe seväà viveké na kaù ||

däna-keli-kaumudyäà ca,

ämnäyädhvara-tértha-mantra-tapasäà svargäkhila-svargiëäà siddhénäà mahatäà dvayor api tayoç cic-chakti vaikuëöhayoù |

1 goloke | 2 upanandädénäm | 3 adhyäye |

véryaà yat prathate tato’pi gahanaà çré-mäthure maëòale dévyaty atra tato’pi tundilataraà våndävane sundare || [dä.ke.kau. 77]

anayoù padyayor vaikuëöha-çabdena kåñëa-vaikuëöhaù kathyate | çré-kåñëa-janmäbhävasya mäthura-maëòala-spardhä-viñayatvasya cänya-vaikuëöhe kathanänupayogät | çré-däsa-gosvämi-pädair uktam,

vaikuëöhäd api sodarätmaja-våtä dvärävaté sä priyä | yatra çré-çata-nindi-paööa-mahiñé-våndaiù prabhuù khelati ||

[vraja-viläsa-stava 5] iti | atra çré-dvärakäto’pi kåñëa-vaikuëöhasya nyünatä spañöä | anya-vaikuëöha-çré-dvärakä-spardhänupayogät | sitopalä1-våkña ivälaukikatvam eva laukikatvaà bhavati | sitopalä våkñaù punaç cet prakåtià präpitaù sa sitopaleva laukikatvaà punar alaukikatvaà bhavatéti mataà, naçvara-väda-dattävasaram ato heyam | doñä2pakaraëena guëädhänena välaukikatvaà tv asyaikasyäpi pürvävasthät utkarñaù prajäyate | yathä hemno brähmaëa-kumärasya kramata iti mataà ca präkåtatväpätenaika-rasatva-hänyä ca naçvara-väda-dattävasaram ato heyam | ata eväntar-bhüta-paramälaukikatvena3 laukikatvena4 ca kevalena5 paramälaukikatvena6 sadä-påthaktayä çré-vraja-golokayor vailakñaëyam | yathä cintämaëy-ädénäà goloke’nuväda-rüpatvaà çré-vraje vidheya-rüpatvam | goloke teñäm anuväda-rüpatvaà, yathä brahma-saàhitäyäm,

çriyaù käntäù käntaù parama-puruñaù kalpa-taravo drumä bhümiç cintämaëi-gaëa-mayé toyam amåtam | kathä gänaà nätyaà gamanam api vaàçé priya-sakhé cid-änandaà jyotiù param api tad äsvädyam api ca || sa yatra kñéräbdhiù sarati surabhibhyaç ca sumahän nimeñärdhäkhyo vä vrajati na hi yaträpi samayaù | bhaje çvetadvépaà tam aham iha golokam iti yaà vidantas te santaù kñiti-virala-cäräù katipaye ||

asyärthaù—çriyo’nuväda-rüpäù7, käntä vidheya-rüpäù1 | parama-puruño’nuväda-rüpaù känto vidheya-rüpaù | kalpa-taravo’nuväda-rüpä, drumä vidheya-rüpäù | bhümiç cintämaëi-gaëa-

1 nanu gokulasya vaibhava-rüp goloka iti yad uktaà bhavatä tad ayuktam | mayä yad uktaà golokasya prakaöa-prakäça-rüpaà gokulaà, tad eva yuktam | yataù sitopalä-nirmita-våkñasyeva svarëa-nirmita—kuëòalasyeva ca | sitopaläyä anäditvaà svarëasya nityatvaà, våkñasyänityatä kuëòalasya vikäryatä-nityatä ca yathä, tathä gokulasyäprakäçatve’nityatä golokasyäprakäçatvena nityatä | ata eva yathä golokanäthasya nara-lélätväbhävena vrajam ägatya nara-léläà kåtvä punas tatra sa yäti, tathä dhämnaù prakaöa-prakäçatvaà bhütvä punar goloke gatväntar-bhüto bhavati | vraje tu viñëu-kåta-lélä-mähätmyam asti loka-pävanäya tértha-rüpeëeti cet tatra vädina uktyä vädinaà samädadhäti—sitopaleti | 2 vedänta-matam | 3 vrajasya svarüpa-lakñaëam etad iti yävat | 4 vrajasya taöastha-lakñaëam etat | 5 golokasya taöastha-lakñaëam etad iti yävat | 6 golokasya svarüpa-lakñaëam etat | 7 vyakta-rüpäù |

mayéti cantämaëi-gaëa-svarüpatvam anuväda-rüpaà, bhümir vidheya-rüpä | amåtam anuväda-rüpaà, toyaà vidheya-rüpam | gäna-nätye anuväda-rüpe, kathä-gamane vidheya-rüpe | priya-sakhy anuväda-rüpä, vaàçé vidheya-rüpä | cid-änandam anuväda-rüpam, jyotir vidheya-rüpam | param anyad api tathäsvädyam api ca vidheya-rüpam tac cid-änandam anuväda-rüpam evam anyad api jïeyam | çré-vraje tv etad vaiparétyam2 | yathä çré-bilvamaìgale,

cintämaëiç caraëa-bhüñaëam aìganänäà çåìgära-puñpa-taravas taravaù suräëäm | våndävane vraja-ghanaà nanu käma-dhenu- våndäni ceti sukha-sindhur aho vibhütiù || [bha.ra.si. 2.1.173]

asyärthaù | caraëa-bhüñaëam anuväda-rüpaà cintämaëir vidheya-rüpaù | çåìgära-puñpa-taravo’nuväda-rüpäù suräëäà taravo vidheya-rüpäù | vraja-ghanam anuväda-rüpaà käma-dhenu-våndäni vidheya-rüpäëi | vraja-sthänäà parikaräëäà mädhurya-premotpädita-sarvotkåñöatvänubhavavatäà tat-tad-eka-bhoktåtvenänuväda-rüpärthänäm anusandhänaà, na tu vidheya-rüpärthänäà çré-bilvamaìgalädénäm aiçvaryänusandhänät teñäm3 arthänäm apy anusandhänam | nanu çré-vraja-golokayoù påthaktayä sthäna-catuñöayaà kathitam | tarhi golokasya kutra sthitiù ? ekatra sthityä sthäna-catuñöayatväsiddheù4 | taträha parama-vyomopari | yathä çré-brahma-saàhitäyäm,

goloka-nämni5 nija-dhämni tale ca tasya6 devé-maheça-hari-dhämasu tatra tatra | te te prabhäva-nicayä vihitäç ca yena govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [5.43] iti |

çré-bhägavatämåte pädmoktiç ca yathä—

atha7 tatrasthä8 nanda-gopädayaù sarve putra-därädi-sahitä väsudeva-prasädena divya-rüpa-dharä vimänam ärüòhäù parama-vaikuëöha-lokam aväpuù | [pa.pu. 6.279.27, la.bhä. 1.5.487] iti |

1 avyakta-rüpäù | 2 golokasyänuväda-rüpatvaà vraje tu vidheya-rüpatvam | 3 cintämaëy-ädénäà vidheya-rüpärthänäm | 4 pürvoktaà yad gokule’ntarbhüta-vaibhava-svarüpaà tad eva goloka iti cet, tadä sthäna-ñaökatä bhavati | ekatra sthityä sthäna-catuñkatäsiddhir ity arthaù | 5 brahmäëòäd brahmamaya-dhäma | tad upari maheça-dhäma | tad-upari hari-dhäma para-vyoma | tad-upari golokaù | 6 golokasya | 7 nanu, parama-vyomopari goloka-sthitir iti brahma-saàhitä-vacanenodähåtä | tadä pädmokta-vacanena kathaà nandädénäà vaikuëöha-gamanaà darçitam iti cet taträàçäbhipräyeëa prakaöa-käle ya ägatäs te väsudeva-prasädena kåtärthébhütä ye droëädyä avätarann iti vakñyamäëa-pramäëena jïeyäù | tad eva goloka-gatatvena svayaà pramäëayati yathätheti | 8 vrajasthäù |

vinaikatva1-pradåñöià vai prakäçatvaà na sidhyati |

iti gokula-golokanäthaikatva-pradarçanam ||2|| ata eva gokulanätha-golokanäthayor ekatva-vyaïjikä lélä spañöä | ata eva, muïi nä jänimu nä jänibe gopé gaëa [cai.ca. 1.4.27] iti spañöa-lélänusäreëa golokanätha-väkyam | yathä, mat-kämä ramaëaà [bhä.pu. 11.12.13] ity ädi dvärakä-nätha-väkyam | yathä dvärakä-näthe nanda-nanda-näveças tathä goloka-näthe nanda-nandanäveçaù | ata eva, gaccha devi vrajaà bhadre gopa-gobhir alaìkåtam [bhä.pu. 10.2.7] ity ädi spañöa-lélänusäreëa golokanäthasyaiva väkyam | tayoù påthaktva-vyaïjikä lélä güòhä | tatra spañöä dvi-vidhä, çré-goloka-gatä çré-vraja-gatä ceti | tatra2 goloka-gatä kevala-kaiçora-gatatvenaika-vidhä | çré-vraja-gatä tu tri-vidhä, bälya-gatä paugaëòa-gatä kaiçora-gateti | tatra3 kaiçora-gatäyäù kädäcitkatve bälya-paugaëòa-gatayoù kädäcitkatvaà syät | ata eva kaiçora-gatä lélä nityä | ata eva güòha-lélänusäreëätra kärikä—

vrajeçäder aàça-bhütä ye droëädyä avatäran | kåñëas tän eva vaikuëöhe prähiëod iti sämpratam || [la.bhä. 1.5.488]

vaikuëöhe goloke | pürvaà, aho madhupuré ity ädi padyäbhyäà vaikuëöhasya golokatayä pradarçitatväd atra4 parama-vaikuëöha-loke goloka iti na vyäkhyätam | nanu goloka-gata-kaiçora-léläyä

vayaso vividhatve’pi sarva-bhakti-rasäçrayaù | dharmé5 kiçora eväyaà nitya-lélä-viläsavän || [bha.ra.si. 2.1 63]

iti vacanäd bälya-paugaëòa-viläsa-valitatvena vraja-gata-bälya-paugaëòa-lélayoù kädäcitkatve ko doña iti cet taträha, yathottaram asau sväda-viçeñolläsa-mayy api [bha.ra.si. 2.5 38] iti väkyäc chåìgärasya sarva-rasa-guëavattve’py anyeñäà vatsalädénäà rasänäà nityatvavat kiçorasya dharmitve’pi bälya-paugaëòa-tat-tal-lélänäà nityatvam | kintu6 goloka-gata-kaiçora-léläyä aiçvarya-mayatvät tad-valitasya golokanäthasya dharmitva-sambhävanä kutaù7? spañöa-léläyäà vyatirekaù | anyathä çré-kåñëo’yaà näräyaëasya viläsé, goloko’sya parama-vyomopari vartata iti dåñöyä yä bahir-mukha-janänäà pravåttiù sä durghaöä syäd iti | çré-vrajasya golokät påthaktä, yathä tatraiva tad-anantara-kärikäyäm,

preñöhebhyä’pi priyatamajanair gokulaväsibhiù |

1 nanu, dhäma-lélä-parikaräëäà sarveñäà cet påthaktä-cintyatä nityatä ca tadäcintya-çakti-sarva-sambhakatvena katham ägatyaikatva-präptatvaà, påthak kathaà na vilasitatvam iti cet, tatra prakäçitva-jïäpanäyäntaraìga-bahiraìga-präpty-upadeçäya cety äha vinaiketi | 2 spañöäyä dvaividhye | 3 nanu vraja-gatä trividhäpi tan-madhye kaiçora-gatä tu goloke nityä | vraje tu tat-prakäçatvena tadä gamanägamane na kaiçora-gatäyäù sthäyitä jätä | ata eva prakaöa-samaye kadäcit kiçoratä, na tu sadä kiçoratä vraja iti cet taträha—tatreti | 4 kärikäyäm | 5 bälya-paugaëòayor dharmaù kaiçore vartata ity arthe dharmé | 6 nanu kiçorasya dharmitve’péti yad uktaà bhavatä tan mamaiva mata-poñakam | goloke’pi kiçorasya sadä nityatä | ato goloka-gata-kiçorasyeva dharmitvaà vraja-gata-bälyädénäm iti cet tatra na hi nahéty äha—kintv iti | 7 kadäcid api nety arthaù |

våndäraëye sadaiväsau vihäraà kurute hariù || [la.bhä.] iti vyatirekaù | anyathä brahmäëòäntarvarti-nåloka-madhyastha-çré-vrajendra-nandanatvena çré-kåñëa-manuñyatvasya yä sadä sphürtis tasyä abhävaù | tasmin1 sati ayam éçvaro vayam asya2 çaktaya iti buddhyä rateù samarthätva-hänyä gauëa-samaïjasätväpätaù | golokasya päramaiçvarya-mayatvasya parama-vyomopari-sthiteç ca sadä sphürtyä tad-gata-parikaräëäà çré-näräyaëasya viläsé çré-kåñëo’yam asmäkaà prabhur iti sadä sphürti, na tv ayam asmäkaà sakhä putraù praëaya-viñaya-känto vety ädi-sphürtiù | yathä vaikuëöhaà gatasya gopa-kumärasya çré-näräyaëe tat-tal-lélä-karaëe’pi3 na tathä sphürtiù | tad yathä båhad-bhägavatämåte—

tarhy eva sarvajïa-çiromaëià prabhuà vaikuëöha-näthaà kila nanda-nandanam | lakñmy-ädikäs täù kalayämi rädhikä- mukhäç ca däsädi-gaëän vrajärbhakän || tathäpy asyäà vraja-kñamäyäà prabhuù sa-parivärakam | viharantaà tathä nekñe khidyate smeti man-manaù || kadäpi tatropavaneñu lélayä tathä lasantaà niciteñu go-gaëaiù | paçyämy amuà karhy api pürvavat sthitaà nijäsane sva-prabhuvac ca sarvathä || tathäpi tasmin parameça-buddher vaikuëöha-lokägamanaà småteç ca | saïjäyamänädara-gauraveëa tat-prema-hänyä sva-mano na tåpyet || [bå.bhä. 2.4.110-113] iti |

kvacid aiçvarya-sämyena dhämnoù prathama-turyayoù |

aikyaà darçitam indrädyair mädhuryäëäm akovidaiù ||3|| bahir-mukha-pravåtty-arthaà kvacit tena4 tayor5 hi tat |

taj-jïenäpi darçayatä vailakñaëyam adarçitam ||4||

kià ca,6 goloke räsa-dänädi-lélä na santi | samaïjasä-rati-matébhiù sva-strébhé räsa-dänädi-lélä-karaëasyäyogyatvät, äsäà lélänäà mahä-bhäva-viläsa-rüpatväc ca | ato dvärakäyäm äsäm7 açravaëäc ca goloka-gata-lakñmé-cayasya samaïjas-aratimattvam8 | çriyaù käntäù käntaù

1 manuñyatvasya sphürty-abhäve | 2 kåñëasya | 3 nanda-nandana-lélä-karaëe’pi | 4 aiçvarya-sämyena | 5 vraja-golokayoù | 6 pürvaà yad uktaà golokanäthasya manuñyatväbhäväd dharmi-kiçoratva-sambhävanä nästi tad eva draòhayati kià ceti | 7 räsädi-lélänäm | 8 yuktam |

parama-puruña ity ädi lakñmé-sahasra-çata-sambhrama-sevyamänam ity ädi-padya-vyakta-patné-bhäväbhimänasya samaïjasä-svarüpa-lakñaëa-rüpatvät |

äsäà goloka-lakñméëäà rater asyä vivecanam | dvitéye’nantare1 jïeyaà vailakñaëye samudgatam ||5||

golokasya gokulät påthaktvasya prayojakatvaà, çré-kåñëaà parameçvara-buddhyä bhajatäà çré-vraja-präpty-ayogyatayä tatraiva gateù |

çrémad-gokula-goloka-präpti-kärakayor dvayoù | vailakñaëyaà sädhanayor lekhyaà turye catuñöaye ||6||

samarthäd vairüpya-khaëòana-siddha-sthäna-dvairüpyäbhäväd eka-rüpasya dvaividhya-nirasanaà na syäd ata ekasyaiva sthänasya prakaöatväprakaöatväbhyäà kramataù çré-vrajatayä golokatayä dvaividhyam astv ity äçaìkya vailakñaëya-prakaöanena çré-vraja-golokayor dvairüpya-pradarçanam |

golokasya påthaktäà çré-granthakådbhiù sphutaà vrajät | dvaividhyaà çré-vrajasyäsya darçayadbhir niräkåtam ||7||

arthäpattyälaìkäreëa kaimutya-nyäyena ca spañöa-vimata-nirasana-siddhiù sutaräm atra tåtéya-vailakñaëye ca dvitéya-nirasane ca jätä | atra dvitéya-dhämävakara-nirasanaà jätam | tena caturtha-lélävakara-nirasanaà jätam | tena caturtha-sädhanävakara-nirasanam api jätam |

iti vailakñaëya-catuñöaye çré-vraja-golokayor vailakñaëyaà prathamaà pürëam |

||2.1||

-o)0(o-

1 prathama-vailakñaëyasya nikaöe |

(2.2)

atha parakéyä-tati-kätyäyané-vrata-para-kanyakä-tati-ratyor vailakñaëyam

vande çré-rädhikädénäà ratim äsvädanaà vinä | nairapekñyaà yad anyatra yasyä naiva manäk kvacit ||8||

yadi goloka-gatäsu çré-kåñëa-priyäsu mukhyä samaïjasä syät, tadä dvärakäyäà päëi-grahaëädi-nara-léläyä aprayojakatvaà syät | yadi çré-kåñëe pati-bhäväsu kätyäyané-vrata-paräsu kanyäsu kevala-samaïjasä syät, tadä pracchanna-kämatäyä vrajotkarñasya cäprayojakatvaà syät | yadi ca täsu samarthä syät, tadä parakéyänäà kanyänäà parakéyätvasyäprayojakatvaà syät | yadi parakéyäsu kanyäsu sarvathä samarthä syät, tadä paroòhätvasyäprayojakatvaà syät | yadi kurukñeträdi-gatäsu paroòhäsu mukhya-samarthä syät tadä vrajotkarñasyäprayojakatvaà syät | yadi1 vraja-devé-mätratvena samarthä syät, tadä parakyätväder aprayojakatvena kià parakéyätvädinä, svakéyätvädi kathaà na syät ? parakéyäëäà paramotkarñasyya svakéyänäà tad-abhävasya hetu-bhüte krameëa samarthä-samaïjase antaraìga-mano-våtti-viçeñayor na tu kevala-päëi-grahaëa-tad-abhäva-mätrayor bahiraìgayoù svéyätva-parakéyätva-hetutvät | äryä ced ativatsalä mayi muhur goñöheçvaré kià tataù ity atra dévyaty atra na ced umä-vrata-phalaà picchävatamsé patiù [u.né. 3.15] iti mano-våtter evodäharaëam | ato yathä vaidhé rägänuga ceti sädhanasya dvaividhye’pi sthänänäà cäturvidhyät tayoç catur-vidhyam apekñitaà syät | evaà samaïjasä-samarthayor dvaividhye’pi svakéyäyäs traividhyena parakéyäyä dvaividhyena2 samaïjasäyäs traividhyaà samarthäyä dvaividhyam apekñitaà syät | svakéyäyäà samarthäyäù sad-bhäve samaïjasä yä aprayojakatvaà syät | kià ca,3 goloka-gata-lakñmé-cayäd dvärakä-stha-paööa-mahiñé-cayasyotkarñasya dvärakä-gata-paööa-mahiñé-cayäd vraja-sthänäà kätyäyané-vrata-paräëäà kanyänäm utkarñasya parakéyäbhyaù kanyäbhyaù sädhana-paräëäm api kim uta nitya-priyäëäà paroòhänäm utkarñasya hetur apekñitaù prayojanaà cäpekñitam | pätra4-vaiçiñöya-nimittodgata-rati-vaiçiñöyam evätra hetu-rüpam | anyathä vraje svéyä vä parakéyä vä syäd vraja-sambandha-mätreëa tayoù samarthä syät | dvärakäyäà svéyä vä parakéyä vä syäd dvärakä-sambandha-mätreëa tayoù samaïjasä syäd ity evälikhiñyat | na våndävana-gatäyäà çré-rädhikäyäà samaïjasäm adarñayiñyat | kurukñetra-gatäsu5 rädhikädyäsu samarthäbhävam adarçayiñyat | vraje kätyäyané-vrata-paräëäà kanyänäà parakéyänäà kanyänäà paroòhänäà ca täratamyaà nädarçayiñyat | sa-gaëäà sveñöäà çré-rädhäà kätyäyané-vrata-paräsu kanyäsv agaëayiñyat |

1 nanu dhämno vailakñaëyenaiva tat-sambandhena tat-tat-parikaräëäà preyasénäà säjätyenaikasmin dhämni vartamänä paroòhä vä kanyä vä sarväsäà rati-säjätyam eva nety äha yadéti | 2 mukhya-parakéyä gauëa-parakéyety evaà dvaividhyena | 3 nanu, bhavatu svéyäyäà samarthä kintu çakti-çaktimator aikyäd goloka-gatäëäà priyäëäà sarvata utkarña iti cet tatra nety äha kià ceti | 4 nanütkarña-hetu-svarüpa-jïänaà kià tävad ity atra pürvokta-rati-svarüpa-bheda eva päträdi-samasta-bheda-käraëam | tad eva béjäìkura-nyäyenotkarña-hetutvena nirüpayati pätreti | 5 gauëa-samarthäsu

ata eva samarthä-lakñaëa-vyatirekätiçaya1-kiïcid-anvaya2-kiïcid-vyatireka3-gamyä rati-bhedäù prakäçyante | tatra samarthä-lakñaëa-vyatirekeëa pratiyogitä-präpta-lakñaëasya gauëatayä tad-atiçaya-präpto gauëé samaïjaseti rati-bhedaù | lakñaëa-gauëatvaà lakñita-gauëatvät | tat tu nirantaraiçvaryänusandhänena rateù saìkocanän, na tu sämaïjasya-gauëatvät | tal-lakñaëa-kiïcid-anvaya-präptaù samaïjasä präyeti rati-bhedaù | tal-lakñaëa-kiïcid-vyatireka-präptaù samarthä-präyeti rati-bhedaù | kià ca,4 tal-lakñaëa-präpta-svarüpa-käryayor ägantukatvena5 präpta6 ägantuké samartheti rati-bhedaù | samarthotkarña-hetu-çré-vrajäd anyatra tu tad-utkarña-hänyä tal-lakñaëa-gauëatväpattyä präpto gauëé samartheti7 rati-bhedaù | tal-lakñaëa-mukhyatä-präptaù samartheti8 rati-bhedaù | tal-lakñaëa-vyatirekeëa pratiyogitä-präpta-lakñaëa-präptaù samaïjaseti rati-bhedaç ca mukhyatayä lakñita udähåtaç ca | paroòhänäà ratim apekñya parakéyäëäà kanyänäà ratau kiïcid vaijätyam | kätyäyané-vrata-paräëäà kanyänäà ratau kiïcit säjätyam9 | mahiñéëäà ratau sarvathä vaijätyam, goloka-gata-lakñméëäà ratau sarvathä vaijätyätiçayaù10 | krameëa patityäga-rüpäsämaïjasyäbhävät | parakéyäëäà kanyänäà ratau kiïcit säjätyaà loka-tyäga-rüpäsämaïjasya-sad-bhävät | loka-dharma-pati-tyägäbhävena sarvathä sämaïjasyät sarvathä sämaïjasye’pi åukmiëy-ädi-kåta-virodha-tiraskäräbhävät | ata eva krameëa samyak sämarthyäbhävät kiïcit sämarthyät samyag asämarthyätiçayät | ata eva krameëa kiïcin nisarga-valita-svarüpotpannatvät kiïcit svarüpa-valita-nisargotpannatvät sarvathä-mukhya-nisargotpannatvät sarvathä-gauëa-nisargotpannatvät | ata eva krameëa mahä-bhävopädänaà yogyatä-samyaktäyä abhävät kiïcid yogyatäyäù sad-bhävät samyag ayogyatätaù11 samyag-ayogyätiçayät12 | paroòhäsu nitya-priyäëäà ratim apekñya devénäà çruti-muni-tad-itara-sädhaka-caréëäà ca ratau sarvathä säjätye’pi nyünatvam | ä