[email protected] digitalizacija na...

[email protected] nneeddeellnnoo VVRREEMMEE

22 B r o j 1002

Nikol~e Mickoski

U{te mnogu odamna lu|etosfatile deka ne ìveat ve~-no. Sfatile deka po niv doa-|aat mnogu novi generacii.Sfatile i deka treba da go

ostavat toa {to go nau~ile za da mo-àt novite generacii da prodolàtonamu kade {to tie zastanale. Zatoamorale da najdat nekoj medium prekukoj }e komunicira so niv. Toj mediumse menuval so tekot na godinite, a de-nes takov medium se kompjuterite.

Porazvienite i posvesnite zemjisfatija deka podatocite koi ne sedigitalizirani se osudeni na pro-past. Po~naa da gi digitaliziraatsvoite zapisi {to gi imaat na harti-ja. Eden od najgolemite proekti zadigitalizacija e proektot {to gosproveduva internet-prebaruva~ot„Gugl“. So ovoj proekt }e se digita-lizira ogromen del od knièvniotfond na 5 golemi svetski bibliote-ki: Mi~igen, Stenford, Harvard, Ok-sford i Javnata biblioteka na Wu-jork. So toa lu|eto }e dobijat pristapdo ogromno koli~estvo informacii.Iako proektot momentalno e vo za-stoj poradi toa {to nekoi avtori sme-taat deka se kr{at nivnite avtorskiprava i baraat finansiska satisfak-cija od Gugl, sepak pretstavuva ogro-men ~ekor kon celta – ogromna digi-talna baza na podatoci.

Za àl, Makedonija kako da nespa|a vo grupata na zemji {to se sves-ni deka hartijata kako medium zaprenos i skladirawe na informaciipoleka go gubi primatot i e osudenana propast. Dosega vo Makedonija sa-mo mal del od bogatoto kulturnonasledstvo koe generaciite pred nasni go ostavile na hartija za nie daim go preneseme na novite pokolenijae digitaliziran i javno dostapen. Anie seto toa nasledstvo sme go osta-vile na policite i vo vizbite na bib-liotekite i sme go zaboravile. Iako~esto umeeme da se pofalime dekaBlaè Koneski, Slavko Janevski idrugi se pisateli so vizija i silnapoetska mo}, malkumina vo svetot }en* razberat zo{to se gordeeme soovie pisateli zatoa {to malkuminaimale mo`nost da se zapoznaat sonivnoto knièvno tvore{tvo. A zo-{to? Zatoa {to hartienata kniga naKoneski ili Janeski ne uspeala dastigne do ~itatelite vo Afrika,Azija ili Amerika. A zamislete sida bea digitalizirani!

Digitalizacijata na informaci-ite ima ogromen broj na prednosti.Digitaliziranite informacii mo-àt da se indeksiraat i da se preba-ruvaat. Moè da se kreira ednaogromna baza na znaewe koja moè dase koristi od site. Isto taka, digita-liziraweto na podatocite pretstavu-

va golema prednost za site onie {tone sakaat nivniot trud da bide osta-ven nekade na nekoi polici za da so-bira prav. Ogromen broj na nau~nitrudovi, doktorski i magisterski di-sertacii i istraùvawa se ostavenii zaboraveni. Makedonskiot jazikmoèbi ne e poznat za lu|eto vo sve-tot, no sekako e poznat za Makedon-cite koi ìveat vo Makedonija i vodijasporata. Site tie znaewa }e bi-dat dostapni na uvid na site zainte-resirani, kako i na kriti~ki osvrti idopolnuvawa od ~itatelite. Imetona avtorot nema da bide zaboraveno inegoviot trud }e bide ocenet sporedzaslugite, {to zna~i deka nema dabide pro~itan od edna mala grupa nalu|e i potoa ostaven na zaboravot.

Internetot kako globalna mreàne znae za granici. Sekoe digitali-zirano delo moè da dopre do ogro-men broj ~itateli {to }e go pro~ita-at i }e go ocenat. Trudot na avtorotnema da bide zaluden. Negovata po-raka }e dopre do onie {to sakaat daja ~ujat bez da bide cenzurirana odnekoi na koi toa ne im odgovara. Oso-beno ako tie dela se licencirani podlicencite Kriejtiv komons (CreativeCommons) }e moàt da se preveduva-at i da se promoviraat.

Vo Makedonija ve}e se pojavijamediumi i e-spisanija {to sakaat daja promoviraat kulturata na Inter-net bez za toa da baraat pari od ~i-tatelite, kako {to se Blesok, Agora idrugi. Qubitelite na „pi{aniot“zbor ne mora da odat vo najbliskatatrafika ili kniàrnica za da gi ku-pat i da gi pro~itaat. Dovolno e sa-mo od nivnite domovi ili rabotnimesta da se priklu~at na Internet ida ja vpi{at veb-adresata na oviespisanija. Moàt da pro~itaat {totvori sveàta krv vo na{a knièv-nost, da ostavat komentar, da bidatkonstruktivni kriti~ari {to }e mupomognat na avtorot da bide u{te po-dobar, u{te pokreativen, u{te povo-len za novi dela.

Ama... piratstvoto!

Avtorskite prava vo Makedonijase regulirani so Zakonot za avtorskii srodni prava, a so nego, spored~len 1, „...se ureduva pravoto na

avtorite nad nivnite dela od obla-sta na knièvnosta, naukata i umet-nosta i pravata na izveduva~ite, nafonogramskite, filmskite i scen-skite producenti, na radio- i televi-ziskite organizacii, na izdava~itei drugite lica utvrdeni so ovoj za-kon, kako i na podgotvuva~ite na ba-zi na podatoci, nad nivnite izvedbii predmeti na srodnite prava, kako iostvaruvaweto i za{titata na avtor-skoto pravo i srodnite prava.“

Ovoj zakon vo praktika ~esto nefunkcionira. Brojot na sudski po-stapki spored nego e minimalen voodnos na brojot na sekojdnevni prekr-{uvawa. Kaznite se pari~ni i zapravni lica se dviàt od 60.000 do300.000 denari (~len 168). Vo golembroj slu~ai, zarabotuva~kata na pre-kr{itelite e mnogukratno pogolemaod najvisokata pari~na kazna.

Eve nekolku primeri na prekr{u-vawe na avtorski prava:

Tekst – knigi od stranski avto-ri se preveduvani na makedonski bezpismeno odobrenie, seminarski rabo-ti, napisi vo vesnici, prilozi vodrugi mediumi.

Muzika – simnuvaweto muzikaod internet go koristat skoro sitemakedonski prodavnici za muzi~kiCDa. Golem del od muzikata se sni-ma na CDa bez da se plati nadomestna avtorite.

Filmovi – i toa ~esto so na-malen kvalitet vo sporedba so origi-nalite. Koga posleden pat ste iznaj-mile film na DVD koj bil so odli-~en kvalitet na slika i zvuk i bez si-lueti {to vi vletuvaat vo sekoj vtorkadar?

Radiodifuzija – prezemeniprilozi vmetnati vo emisii, pa i re-emituvawe na celi kanali bez dozvo-la preku kabelski mreì.

Dali moè ne{to da se napraviza da se eliminira kr{eweto naavtorskite prava? Da, moè, no spro-veduvaweto na zakonot odi mnogu te-{ko, zaradi slabite kapaciteti nadràvnite organi i inspekciskislu`bi, bavnoto sudstvo i sl.

Od druga strana, {to e so avtori-te koi od razli~ni pri~ini sakaat dadozvolat upotreba na nivnite delaza nekoi nameni koi se pokrieni so

Zakonot za avtorski prava. Na pri-mer, onie koi vo promotivni celi sa-kaat da im ovozmoàt na qubitelitena muzikata da go simnat nivniotnajnov singl na svojot kompjuter. Do-kolku nemaat „na pismeno“ dekaavtorot im dozvolil, takvite lu|e defakto imaat status na osomni~enikriminalci.

Sajber-guruto Marsel Mars(http://ki.ber.kom.uni.st) smeta dekamotivacijata za tvore{tvo moè dapoteknuva od: „Prvo, ednostavna po-treba da se tvori – kreativnost. Vto-ro, priznanie i kredibilitet - jakne-we na egoto. Treto, èlba za op{tes-tveni promeni, aktivizam, promenina odnosite na mo} pome|u proizvo-ditelite i potro{uva~ite, avangard-na umetnost, politika. I ~etvrto –pari. Denes dominantna perspektivae ~etvrtata, a zakonite i propisite sepostaveni kako ostanatite da ne po-stojat.“

Vistinskoto pra{awe {to trebada se postavi e „Dali moè ne{to dase napravi za da se namali prekr{u-vaweto na avtorskite prava?“. Odgo-vorot bi bil „Da, moè, da se vove-dat poslobodni licenci – licenciteKriejtiv komons“. Licenci {to }e imdadat pogolema sloboda i na avtori-te i na korisnicite. I {to e najva`-no, tie moàt i da se vovedat i da sepo~ituvaat.

Kriejtiv komons

Terminot „Kriejtiv komons“ seodnesuva na nekolku licenci objave-ni na 12 dekemvri 2002 godina odKriejtiv komons, neprofitna korpo-racija so sedi{te vo SAD. Nivna na-mena e zgolemuvawe na dostapnostana sodrìni {to nivnite avtori sa-kaat da gi spodelat so svetot, kako ina sodrìni {to se vo javna sopstve-nost.

DIGITALIZACIJA NA KULTURNOTO NASLEDSTVO

Dosega vo Makedonija samo mal del od bogatoto kulturno nasledstvo {to gene-raciite pred nas ni go ostavile na hartija za nie da im go preneseme na no-

vite pokolenija e digitaliziran i javno dostapen. A nie seto toa nasledstvosme go ostavile na policite i vo vizbite na bibliotekite i sme go zaboravile.

Iako ~esto umeeme da se pofalime deka Blaè Koneski, Slavko Janevski i drugise pisateli so vizija i silna poetska mo}, malkumina vo svetot }e n* razberat zo-{to se gordeeme so ovie pisateli zatoa {to malkumina imale mo`nost dase zapoznaat so nivnoto knièvno tvore{tvo. A zo{to? Zatoa {to hartie-nata kniga na Koneski ili Janeski ne uspeala da stigne do ~itatelite vo

Afrika, Azija ili Amerika. A zamislete si da bea digitalizirani!

Spodelete ja

KKRREEAATTIIVVNNOOSSTTAA!!KKRREEAATTIIVVNNOOSSTTAA!!

Lorens Lesig

www.vreme.com.mknneeddeellnnoo VVRREEMMEE

23N e d e l a , 4.3.2007

Debatata okolu kontrolata nakreativnosta premnogu ~esto odivo ekstremni nasoki. Na ednastrana e vizijata za celosna kon-trola, svet vo koj sekoja poslednaupotreba na edno delo e regulira-na i vo koj „site prava se zadrà-ni“ (a potoa i nekoi) pretstavuvanorma. Od druga strana e vizijataza anarhija, svet vo koj avtoriteuìvaat {iroki slobodi, no sepakse podlo`ni na eksploatacija.Balansot, kompromisot i posred-ni{tvoto, nekoga{ dviè~kite si-li na sistemot za avtorski pravakoj{to ednakvo gi cene{e inova-cijata i za{titata, stanaa zagro-zeni vidovi.

Kriejtiv komons raboti za dagi voskresne. Kriejtiv komons gikoristi privatnite prava za dakreira javni dobra: kreativni de-la besplatno dostapni za oprede-lena namena. Kako i kaj dvièwa-ta za sloboden softver i otvorenkod, celite na Kriejtiv komons sekooperativni i naso~eni kon zaed-nicata, no nivnite sredstva se vo-lonterski i slobodoqubivi. Kri-ejtiv komons rabotat za da im po-nudat na avtorite svet so najdo-broto od dvete strani tie da mo-àt da gi za{titat svoite delaistovremeno pottiknuvaj}i odre-deni nivni upotrebi – da navedatdeka „nekoi prava se zadràni“.

Osnova~ot na Kriejtiv ko-mons, profesorot od Harvard iStenford Lorens Lesig, objasnu-va: „Koja bilo licenca od Kriej-tiv komons se temeli na zakonotza avtorski prava. Ako avtorotsaka negovata kniga da se distri-buira besplatno preku Internet,taa s* u{te so za{titeni avtorskiprava, samo se dozvoleni oprede-leni vidovi upotreba - besplatno.Ako nekoj gi prekr{i uslovite nalicencata, toga{ taa li~nost gokr{i i zakonot za avtorski pravai vrz takviot prekr{itel moè dase primenat istite merki koi go{titat i, na primer, Majkrosoftkoga nekoj gi piratizira nivniteprodukti.“

Edna edinstvena cel gi obe-dinuva tekovnite i idnite proe-kti na Kriejtiv komons: da se na-pravi nivo na razumni, fleksi-bilni avtorski prava nasproti re-striktivnite podrazbrani prava.

Izbirawe licenca

Ako avtorot go licencira svo-eto delo pod Kriejtiv komons toane zna~i deka toj se otkaùva odsvoite avtorski prava. Toa zna~ideka avtorot dava nekoi od svoiteprava na javnosta, no pod odrede-ni uslovi. Site licenci Kriejtivkomons baraat korisnikot da od-dade priznanie na na~in baran odavtorot ili sertifikatorot.

Navedi izvor. Avtorot imdozvoluva na drugi da go kopira-at, prikaùvaat iizveduvaat nego-voto delo za ko-e{to toj gi po-seduva avtor-skite prava, ka-ko i da pravatadaptirani dela

bazirani vrz nego, no samo akooddadat priznanie na na~in ba-ran od avtorot.

Primer: Ana objavuva foto-grafija pod licencata Navediizvor zatoa {to saka svetot da gikoristi nejzinite sliki ako i bi-de oddadeno priznanie. Goran janao|a nejzinata fotografija on-lajn i saka da ja stavi na naslov-nata strana od svojot veb-sajt. Go-ran ja stava slikata na Ana nasvojot veb-sajt i jasno naveduvadeka Ana e avtor na slikata.

Grupata na osnovni licenciKriejtiv komons mu dozvoluva nakorisnikot i da me{a i da spore-duva uslovi od opciite navedenipodolu. Vo grupata na osnovni li-cenci Kriejtiv komons spa|aat{est licenci Kriejtiv komons odkoi korisnikot moè da izbira.

Nekomercijalno. Avtorot im dozvo-

luva na drugi da gokopiraat, distribu-iraat, prikaùvaati izveduvaat nego-voto delo, i adap-tiranite dela bazi-rani vrz nego, no samovo nekomercijalni celi.

Primer: Aleksandar objavuvasvoja fotografija na negoviotveb-sajt pod licencata Nekomer-cijalno. Hajrie ja pe~ati foto-grafijata na Aleksandar. Hajriene smee da ja prodava ispe~atena-ta fotografija bez dozvola odAleksandar.

Bez adaptirani dela. Avto-rot im dozvoluva nadrugi da kopiraat,distribuiraat, pri-kaùvaat i izvedu-vaat samo verodo-stojni kopii od de-loto, a ne adapti-rani dela baziranivrz nego.

Primer: Lidija ja licencirasnimkata od nejzinata pesna podlicencata Bez adaptirani dela.Petar bi sakal da „ise~e“ del odnejzinata pesna i da go vmetne vosvojata i da napravi sosema novapesna. Petar ne smee da go napra-vi toa bez dozvola od Lidija.

Spodeli pod isti uslovi.Avtorot im dozvoluva na drugida distribuiraat adaptiranidela samo pod licenca identi~-

na na onaa pod koja e licencira-no negovoto delo.

Primer: Slikata na Irfanobjavena onlajn e licenciranapod uslovi Nekomerci-jalno i Spodeli podisti uslovi. Mari-ja e umetnik-ama-ter i se zanima-va so kolaì.Taa ja vmetnuvaslikata na Irfanvo eden od nejzini-te kolaì. LicencataSpodeli pod isti uslovi nalagaMarija da go licencira svojot ko-la` pod licencite Nekomerci-jalno i Spodeli pod isti uslovi.Taa treba da mu go ponudi svoetodelo na svetot pod istite uslovi{to Irfan i gi dal nea.

Ili: Jovan pi{uva tekst zaKriejtiv komons (jovansblog.do-broutro.com/post/847). Na Nikolamu se dopa|a naslovot i go iskori-

stuva za svoj tekst na istata te-ma, oddavaj}i mu priznaniena Jovan so ovoj pasos.

Kombiniraweto na uslo-vite od gorenavedenite li-cenci nudi {esnaeset mo`-

ni kombinacii, od koi edina-eset se validni licenci Kriej-

tiv komons. êtiri od pette ne-vaè~ki kombinacii vklu~uvaatodredbi od licencite Spodelipod isti uslovi i Bez adaptiranidela, koi me|usebno se isklu~u-vaat.

Sekoja licenca od licenciteKriejtiv komons e dostapna vo triformati:

Komons did (Commons Deed)

Ednostavno, lesno raz-birlivo rezime na licenca-ta, zaedno so relevantnite

ikoni koi jasno im ukaùvaatna drugite potencijalni koris-

nici na deloto spored koi usloviavtorot go licencira istoto i koiprava gi imaat tie spored licen-cata.

Praven kod

Praven tekst namenet na li-cencata za avtorot da bide sigu-ren deka licencata }e bide priz-naena na sud. Sodrì detalenopis na prava i obvrski.

Digitalen kod

Prevod na licencata na jazikrazbirliv za ma{inite koj{toavtorot moè da go dodade na di-gitalnite na deloto. Kodot se na-o|a vo digitalniot izvor i im po-maga na prebaruva~ite i na drugiaplikacii da go identifikuvaatavtorskoto delo spored usloviteza koristewe.

Procesot na licencirawe de-la spored licencite Kriejtiv ko-mons e mnogu ednostaven. Avtorottreba samo da go poseti veb-saj-tot na Kriejtiv komons (www.cre-ativecommons.org), da go izberetipot na licenca i }e dobie kodkoj treba da go postavi vo digi-talnata kopija na deloto i naveb-sajtot na koj toa delo e obja-veno.

Kriejtiv komons vo Makedonija

Vo maj 2005 godina Fonda-cijata Metamorfozis ja orga-nizira{e konferencijata„Avtorskite prava vo digital-nata era“ na koja m-r Maja Bo-gataj, praven ekspert od Slove-nija, gi pretstavi licenciteKriejtiv komons. Vo tekot na2006 g. Metamorfozis vo sora-botka so makedonski pravnieksperti, organizacijata zakulturni politiki Kontrapunkti korporacijata Kriejtiv ko-mons go po~na procesot na lo-kalizirawe na licencite Kri-ejtiv komons.

Tekstot na licencite e pris-posoben na makedonskiot pravensistem i po odobruvaweto na na-crt-tekstot od Kriejtiv komons}e po~ne javna debata. Ve}e napo~etokot na letoto licenciteKriejtiv komons }e im bidat do-stapni na makedonskite avtori,prisposobeni na specifikite namakedonskoto zakonodavstvo ina lokalnite jazici.

Tomislav Medak e rakovoditel na teori-skata i izdava~kata programa na Multime-dijalniot institut od Zagreb (www.mi2.hr)koj raboti na zastapuvawe na slobodniotsoftver i slobodnata kultura. G. Medak evoda~ na hrvatskata lokalizacija na Kriej-tiv komons i ~len na Upravniot odbor na me-|unarodnata organizacija za slobodni inte-lektualni dobra ajKomons (www.iCom-mons.org).

Koj s$ gi koristi licencite Kriejtiv ko-mons vo Hrvatska i vo kolkava merka?

Licencite vo Hrvatska formalno posto-jat od januari 2005 godina, no proizvodstvo-to na kultura i umetnost kako slobodni iotvoreni sodrìni po~na pred da se osnovaKriejtiv komons vo 2002. U{te od 2001 go-dina, inspirirani so javnata licenca GNU imodelot na kolaborativno proizvodstvo naslobodniot softver, go pokrenavme izdava~-kiot proekt za slobodni digitalni sodrìniEGOBOO.bits (www.egoboobits.net). Na negose sobra cela edna generacija elektronskimuzi~ari aktivni vo na{iot klub MAMA ipostigna zna~ajni uspesi, pa koga Kriejtivkomons po~na da gi lokalizira licencite nanacionalni nivoa, re{ivme i nie da go sto-rime toa.

EGOBOObits e golem po~eten korisnik nalicencite Kriejtiv komons - na negoviotveb-sajt moè da se najdat preku 100 ~asamuzika i video. Vo me|uvreme i drugi samo-stojni avtori po~naa da gi koristat licen-cite, glavno muzi~ari i aktivisti, no i dru-gi izdava~ki proekti kako Netlabel Mote-paradiso (netlabel.monteparadiso.org). Najgo-lemi korisnici na licencite se internetportalite kako Kontrapunkt (www.kontra-punkt.hr) i najgolemiot hrvatski blog-por-tal Blog.hr (www.blog.hr) so preku 100.000blogovi.

Koi se najgolemite pr e~ki za razvojotna slobodnata kultura vo Hrvatska?

Pre~ka e relativno nerazvienata digi-talna kultura. No primarna pre~ka e ispre-vrteniot sistem na vrednosti koj nametnuvadeka edinstven motiv za tvorewe se parite iuspehot na pazarot, a ne priznanieto i sora-botkata.

Poentata na informaciskoto op{testvoe site da imaat pristap do digitalnite ala-tki za proizvodstvo i globalnite mreì zadistribucija na tvore{tvoto. Porano ovieraboti moèle da gi ponudat samo golemiteindustrii, a denes golemite mediumski kor-poracii se pretvoreni vo glaven protivnikna {ireweto na kreativnosta.

Koj e najdobriot na~in za r e{avawe naovie problemi?

Mislam deka tehnolo{kiot razvoj i „ne-poslu{nosta“ na korisnicite }e go re{at tojproblem za nas. So dovolno vreme i malkuoptimizam. Sekako i so na{iot trud da pot-tikneme sozdavawe alternativi vo kultura-ta preku sorabotka i spodeluvawe vo tvore{-tvoto. F.S.

Tomislav Medak,Kriejtiv komons,

Hrvatska

INTERVJU

[email protected] nneeddeellnnoo VVRREEMMEE

22 B r o j 1016

Internetot im obezbedina istraùva~ite da giobjavat rezultatite odsvoite istraùvawa dabidat dostapni za site

vo sekoe vreme. Ova se odnesuvana napisi vo spisanija, bez raz-lika dali nivnata biblioteka epretplatena na spisanieto vokoe{to se objaveni napisite,kako i na drugi rezultati odistraùvawa kako {to se kon-ferenciski dokumenti, teziili izve{tai od istraùvawa.Ova e poznato kako otvoren pri-stap.

Istraùva~ite gi objavuva-at svoite rezultati za da vos-postavat svoi stavovi za istra-ùvaweto i da im ovozmoàtna drugi istraùva~i da gra-dat vrz niv. Vo slu~ajot so na-pisi vo spisanija, samo najboga-tite institucii moàt da sidozvolat razumen del od siteobjaveni akademski spisanija izatoa istraùvaweto i prista-pot do takvi napisi ne bil se-koga{ lesen za pove}eto istra-ùva~i. Otvoreniot pristap gopromenuva seto ova.

[to e otvoren pristap?Literaturata za istraùva-

we so otvoren pristap e sosta-vena od slobodni kopii na re-cenzirani napisi i konferen-ciski dokumenti postaveni nainternet, kako i tehni~ki izve-{tai, tezi i rabotni dokumenti.Naj~esto ne postojat ograni~u-vawa so licencirawe na nivna-ta upotreba od strana na ~ita-telite. Spored toa tie moàtslobodno da se koristat zaistraùvawa, predavawa i dru-gi potrebi.

[to ne e otvoreniot pristap?Postojat razni nedorazbi-

rawa okolu otvoreniot pristap.Otvoreniot pristap ne e samo-stojno izdava{tvo, nitu na~inda se zaobikolat recenziite ipublikaciite, nitu e nekoj vidvtoroklasno, evtino izdava{-tvo. Ednostavno, otvoreniotpristap e sredstvo so koe{to

rezultatite od istraùvawatase slobodno dostapni preku in-ternet za celata istraùva~kazaednica.

Kako se obezbeduva otvoren pristap?Otvoreniot pristap moè da

se obezbedi na razni na~ini.Istraùva~ot moè da stavikopija od sekoj napis vo arhivaso otvoren pristap ili skladi-{te na dokumenti, ili moè daobjavuva napisi vo spisanija sootvoren pristap. Isto taka,istraùva~ot moè da stavikopija od sekoj napis na svoj

veb-sajt ili na veb-sajtot na in-stitucijata. Trite na~ini zaotvoren pristap obezbeduvaatmnogu pogolem pristap do napi-site otkolku istite da se skri-eni vo spisanija za koi{to tre-ba da se plati pretplata. Prvi-te dva na~ini pretstavuvaatmnogu posistematiziran i poor-ganiziran pristap otkolku tre-tiot i gi maksimiziraat {ansi-te drugite istraùva~i da gilociraat i da gi pro~itaat na-pisite.

Arhivite ili skladi{tatana dokumenti so otvoren pri-stap se digitalni kolekcii naistraùva~ki napisi {to se po-staveni od nivnite avtori. Voslu~ajot so napisite vo spisa-nija, toa moè da bide naprave-no ili prethodno (pred pe~ate-we) ili po objavuvaweto (po pe-~atewe). Ovoj na~in e poznatkako „samostojno arhivirawe“.Ovie skladi{ta na dokumentigi prikaùvaat metapodatoci-te za sekoj napis (naslov, avtori drugi bibliografski detali)vo format koj odgovara na Pro-tokolot na inicijativata zaotvoren pristap za sobirawemetapodatoci (Open ArchivesInitiative Protocol for MetadataHarvesting) – OAIPMH.

Za da pristapite do sodrì-nata na ovie arhivi moè da gokoristite prebaruva~ot

„Gugl“ili eden od specijalizi-ranite prebaruva~i za popre-cizno i poefikasno prebaruva-we. Specijaliziranite preba-ruva~i sistematski ja sobiraatsodrìnata na arhivite nizsvetot, pravej}i baza na poda-toci od tekovnoto globalnoprebaruvawe. Skladi{tata nadokumenti so otvoren pristapmoàt da bidat multidiscip-linarni i da se locirani nauniverziteti ili drugi istra-ùva~ki institucii, ili moàt

Alma Svan

BESPLATNI DIGITALNI SODR@INI PREKU INTERNET

{ANSA ZA MAKEDONSKATA

Makedonski elektronskibiblioteki (MeB) e konzorci-um na biblioteki i srodni in-stitucii osnovan vo 2003 go-dina, so vizija za sozdavawemakedonska mreà na e-bib-lioteki vo koordinirana pro-mocija na sloboden pristapdo informacii za sekogo.

Vo MeB moè da se za~le-nat biblioteki od site vido-vi: univerzitetski, istraù-va~ki, medicinski, narodni,gradski, specijalizirani...kako i nau~no-istraùva~kiinstitucii, nevladini orga-

nizacii koi nudat javen pri-stap do informacii od obla-sta na kulturata i obrazova-nieto, vladini biblioteki islu`bi so informativna iliistraùva~ka funkcija.

MeB e povrzan so svetska-ta mreà eIFL (eifl.net),formirana na inicijativa naInstitutot otvoreno op{tes-tvo vo 1999 godina, vo koja~lenuvaat nad 2.200 biblio-teki od 50 zemji i preku kojase obezbeduva pristap do bazina podatoci od nau~nite spi-sanija.

BioMed Central, najgo-lemiot izdava~ na spisa-nija so otvoren pristapwww.biomedcentral.com

Za Javnata bibliotekaza nauka poglednetewww.plos.org

Za najnova verzija naspisok na spisanija sootvoren pristap poglednetewww.doaj.org

Peticijata za garanti-ran javen pristap do rezul-tatite od istraùvawa koibile finansirani so pariod gra|anite (www.ec-peti-tion.eu) ima za cel da gi os-tvari preporakite na Studi-jata za ekonomskata i teh-ni~ka evolucija na pazari-te na nau~ni publikacii voEvropa, objavena od Evrop-skata komisija vo januari2006 godina:

Da se vospostavievropska primeneta politi-ka na evropsko nivo so kojasite nau~ni trudovi koiproizleguvaat od istraù-vawa finansirani odEvropskata komisija poopredelen vremenski periodda se napravat dostapnipreku arhivi so otvoren pri-stap,

Evropskata komisija,zaedno so zemjite-~lenki naEU i so evropskite istraù-va~ki i akademski asocija-cii da ispita kako da sesprovedat takvite primenetipolitiki i otvoreni arhivi.

Senatorot Xon Kornin(cornyn.senate.gov), republi-kanec od Teksas, objavil dekaovaa godina }e ja obnovi bor-bata za donesuvawe na zako-not za javen pristap preku in-ternet do podatocite odistraùvawa koi se finansi-rani od sojuzniot buxet. Zako-not (Federal Research Public

Access Act) bara takviteistraùvawa da bidat do-stapni besplatno vo rok od{est meseci po objavuvaweto.

„Ako dano~nite obvrznicipla}aat za proekti finansi-rani od sojuznata vlada, to-ga{ tie zasluùvaat i pristapdo ona za {to platile“ – izja-vil za „Vajerd“ portparolot

na senatorot. „Ovie istraù-vawa se sprovedeni so pari odgra|anite i od istraùva~ivo javni institucii. No ne se{iroko dostapni.“

Kornin go predlaga zako-not zaedno so demokratot Xo-zef Liberman, so namera dabide staven na glasawe vo te-kot na ovaa godina.

Makedonski elektronskibiblioteki

Inicijativa za otvoren pristap vo SAD

w3.nubsk.edu.mk

OTVORENPRISTAPOTVORENPRISTAP

Spisanijaso otvoren

pristap

Inicijativa za otvoren pristap na nivo na EU

www.vreme.com.mknneeddeellnnoo VVRREEMMEE

25N e d e l a , 18.3.2007

NAUKA:Otvoren pristap pretsta-vuva besplatna dostap-

nost na digitalni sodr-ìni preku Internet. Naj-poznata i najlesno izved-

liva forma na otvorenpristap e objavuvawe re-

cenzirani nau~ni trudoviod akademski spisanijabez o~ekuvawe avtoritedopolnitelno da bidat

plateni za toa.

JISC nudi resursi iistraùva novi mehanizmiza delewe pristap do in-stitucionalni resursi:

www.jisc.ac.ukProektot TARDis

istraùva novi modeli nagradewe efikasni institu-

cionalni arhivi: tardis.eprints.org

OAIster ovozmoùvaprebaruvawe digitalni ar-hivi www.oaister.org

Proektot [ERPA raz-viva arhivi so otvorenpristap vo golem broj uni-

verziteti na koi imaistraùvawa:

www.sherpa.ac.ukMerodavna lista na

skladi{ta na dokumenti sootvoren pristap www.open-doar.org

Berlinska deklara-

cija za otvoren pristap doznaewe od prirodnite i op-{testvenite nauki

www.oa.mpg.deBritanskata akade-

mija na nauki i umetnosti– Royal Society

www.royalsoc.ac.uk

da bidat centralizirani i sa-mo za edna oblast, kako {to seonie koi{to pokrivaat oprede-leni oblasti od fizikata ilisrodni disciplini, nare~eniarHiv (arXiv). Vo po~etokot na2005 godina postoeja skoro 40arhivi so otvoren pristap voVelika Britanija, a golem brojuniverziteti i istraùva~kiinstitucii planiraa da napra-vat svoi. Spisokot na arhivi sootvoren pristap vo Velika Bri-tanija go odrùva Eprints.orgod Univerzitetot vo Sautemp-ton. Ako va{ata institucija ne-ma arhiva, na ovoj sajt moàtda se najdat detalni informa-cii za toa kako da se napravi.Samostojnoto arhivirawe e me-|unarodno dvièwe {to brzo serazviva, a nekoi finansieriplaniraat centralni arhivikoi{to bi gi sodrèle napisitena korisnicite na nivnitegrantovi.

Ako ste zagrièni deka iz-dava~ite na spisanija bi moè-le da imaat restrikcii naavtorskite prava koi{to bi ve

spre~ile samostojno da gi ar-hivirate va{ite napisi, toa ne-ma da se slu~i vo najgolemiotbroj slu~ai. Tekovnite politi-ki na izdava~ite za samostoj-noto arhivirawe i avtorskiteprava detalno se opi{ani naveb-sajtot na proektot [ERPAvo Univerzitetot vo Notingem.

Spisanijata so otvoren pri-stap se recenzirani spisanijado ~ii{to napisi sekoj moèbesplatno da pristapi preku in-

ternet. êsto tie moàt da seizdadat i vo pe~atena verzija.Nekoi, glavno onie koi{to seobjaveni od univerzitetska ka-tedra ili so zna~itelna fi-nansiska pomo{, ne napla}aatnitu za avtorot, nitu za strani-cite. Drugi, pak, napla}aat zaobjavuvawe na napisot, sporedtradicionalniot model kade{to bibliotekite pla}aat zapristap do sodrìnata na spi-sanieto preku pretplata. Ovaasuma moè da bide platena odavtorot(ite), no naj~esto e fi-nansirana od grant za istraù-vawe ili institucionalni fon-dovi. Va{ata institucija mo-èbi ve}e odlu~ila da pla}aza da se objavuvaat napisi sootvoren pristap, ili moèbiva{eto telo za finansiska po-

mo{ go prifatilo pla}awetokade del od svojata politika.Spisokot na tela za finansi-ska pomo{ koi{to izri~no do-deluvaat fondovi za ovaa na-mena se nao|a na veb-sajtot naBioMed Central. BioMed Cen-tral e poznat izdava~ so otvo-ren pristap {to izdava nad 100spisanija. Drug primer za spi-sanija so otvoren pristap sespisanijata na Javnata biblio-teka na naukite (Public Libraryof Science), „PLoS Medicina“i „PLoS Biologija“.

Ako avtorot se nao|a vo te-{ka finansiska sostojba, Bio-Med Central, Javnata biblio-teka na naukite i drugi izdava-~i na spisanija so otvoren pri-stap ne napla}aat za objavuva-we. Sumite {to gi napla}aatspisanijata so otvoren pristapzna~itelno se razlikuvaat, nosamo za ilustracija, BioMedCentral napla}a 482 evra zanapis vo pove}eto negovi spisa-nija, dodeka Javnata bibliote-ka na naukite napla}a 1.168evra. Vo 2004 godina JISC(JISC) sklu~i dogovor so Bio-Med Central vo imeto na bri-tanskite institucii da ne imnapla}aat na avtorite za obja-vuvawe vo okolu 90 biomedi-cinski spisanija.

Druga forma na otvorenpristap moè da se najde vo

„hibridnite“ spisanija. Toa sepublikacii {to dozvoluvaatnapisot objaven na internet dabide pristapen za site besplat-no dokolku avtorot se soglasida plati za publikacijata.Primer za hibridno spisanie eZapisi na Nacionalnata akade-mija na naukite, koe{to dozvo-luva napisot da bide so otvo-ren pristap za suma od 760evra.

Zo{to avtorite treba da obezbedat otvoren pristap do nivnite dela?

Postojat s* pove}e dokazi{to pokaùvaat deka istraù-va~kite napisi {to se samo-stojno arhivirani se mnogu po-~esto citirani od onie koi nese samostojno arhivirani. Vopove}eto oblasti postoi naj-malku dvojno zgolemuvawe nastapkata na citiranost. Istotaka, istraùva~kiot krug, vokoj{to deloto e objaveno, ~i-tano, citirano i unapredenood drugi istraùva~i, e podo-bren i zabrzan ako rezultati-te se dostapni vrz baza naotvoren pristap. Pretpostavu-vam deka i vie pretpo~itateda moète lesno i bez nikakviograni~uvawa da pristapitedo site napisi {to treba da gipro~itate i da gi iskoristiteza va{eto istraùvawe.

Avtorkata, D-r Alma Svanod „Klu~ni perspektivi“

(www.keyperspectives.co.uk)e britanska specijalistka pozoologija. Poseduva dolgogo-di{no iskustvo od sferite na

istraùvawe na rakot i nanau~noto izdava{tvo. Tekstot

so dozvola na avtorkata eadaptiran i pro{iren od

strana na Fondacijata Meta-morfozis (www.metamorpho-sis.org.mk) koja ja pokrenuva

inicijativata za slobodenpristap vo Makedonija

Irina Ku~ma, koordina-torka na Programata za in-formacii pri Me|unarodna-ta renesansna fondacija odKiev, vo ekskluzivna izjava,veli:

Otvoreniot pristap naistraùva~ite im ovozmoù-va pogolema vidlivost i po-~esto nivno citirawe odstrana na drugi nau~nici iistraùva~i. Istovremeno na~itatelite im ovozmoùvanavremen i brz pristap donajnovite izdanija za koi netreba da se plati dva pati:edna{ koga istraùvaweto sefinansira od dràvni pari,a vtoriot pat koga pla}ameza pristap.

Ukrainskiot parlament japoddrùva inicijativata zaotvoren pristap za delatafinansirani od dràvniotbuxet, dopolnitelno otvore-niot pristap e klu~en i mnoguvaèn del na nacionalnatastrategija za razvoj na in-

formati~koto op{testvo. Ka-ko rezultat na ovaa inicija-tiva, golem broj ukrainskinau~nici od biomedicinatabea pokaneti da u~estvuvaatvo golem broj me|unarodniistraùva~ki proekti.

Mereno spored brojot nacitirawa vo nau~ni trudo-vi, spisanieto PLoS Bio-logija ve}e postignuva po-golemo vlijanie od tradi-cionalnite nau~ni spisa-nija. Izvor: “Vajerd”, juni2006.

Spisanie Faktor na vlijanie (Impact Factor) Pretplata

PLoS Biology 13.87 besplatnoFederation of American Societies for Experimental Biology (FASEB) Journal 6.82 798 $BioEssays 6.43 1.199 $Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 4.12 2.668 $

Ukrainskiot parlament go poddrùva

otvoreniot pristap

FAKTORINA

VLIJANIE

IZVORI NA INFORMACIIIZVORI NA INFORMACIIIZVORI NA INFORMACIIIZVORI NA INFORMACII

www.jisc.ac.uk

[email protected] digitalizacija na...

Documents