I POJAM MEĐUNARODNOG JAVNOG PRAVA

1. ODREĐIVANJE TERMINATermin „međnunarodno pravo” egzistira od kraja XVIII veka. Smatra se da ga je u pravni sistem uveo Džeremi Bentam, a i danas je prisutan zajedno sa terminom međnunarodno javno pravo. Preovlađujuće mišljenje danas je da je međunarodno pravo ono koje „više ne reguliše odnose izmenu država, već i odnose izmenu država i međunarodnih organizacija, između pojedinih međunarodnih organizacija, kao i njihove unutrašnje odnose, i još šire – odnose izmenu naroda, kao nosilaca suvereniteta i prava na samoopredeljenje” U tom kontekstu međunarodno pravose deli na međunarodno javno i međunarodno privatno pravo. Pri tom međunarodno javno reguliše odnose izmenu država, odnose izmenu država i međunarodnih organizacija, unutar i izmenu međunarodnih organizacija u njihovim odnosima kao nosilaca suverenosti (dakle, javnopravne odnose), a međunarodno privatno pravo za predmet regulisanja ima odnose izmenu država povodom odnosa pojedinaca (odnosno privatno-pravne odnose). Menutim, ova podela međunarodnog prava danas nema previše pristalica. Pre uvođenja termina međunarodno pravo, u pravnoj teoriji Srednjeg veka preovladavao je termin pravo naroda. U istoriji je poznat i termin „međudržavno pravo”-U novije vreme promoteri globalizacije predlažu termin „transnacionalno pravo”. Drugi alternativni termin čije se uvođenje predlaže je termin ‘supranacionalno pravo’Procedura donošenja akata menunarodnog prava poštuje suverenitet država, pa je donošenje propisa, po pravilu, izraz saradnje, koordinacije i usaglašene volje država.Međunarodno pravo, međutim, poznaje i norme, doduše izuzetno, opšteg univerzalnog obavezujućeg dejstva, koje kao ius cogens obavezuju sve države, bez obzira na činjenicu da su one izraz slobodne i suverene volje svih država.S obzirom na krug subjekata koje obuhvata, odnosno prostornog važenja, pravna pravila međunarodnog prava dele se na univerzalna, regionalna i partikularna.

2. ODNOS UNUTRAŠNJEG I MEĐUNARODNOG PRAVAOsnovni principi funkcionisanja država u međunarodnim odnosima zasnovani na jednakosti i suverenosti i dalje su dominantni, ali i podložni korekcijama koje zahteva usaglašeno i sinhronizovano delovanje međunarodne zajednice. Otuda i problem koje se nameće kako u praksi tako i u teoriji prava, jeste pitanje odnosa izmenu međunarodnog i unutrašnjeg prava. U teoriji međunarodnog prava ovaj odnos je opredeljen kroz dve relativno suprotstavljene doktrine: dualističku i monističku.

Dualistička teorija polazi od pretpostavke da međunarodno i unutrašnje pravo funkcionišu kao dva odvojena, ravnopravna i nezavisna pravna sistema, pri čemu međunarodno pravo reguliše odnose izmenu država, a unutrašnje ili državno pravo propisuje okvir delovanja pravnih i fizičkih lica unutar teritorije jedne države. Ova koncepcija počiva na suverenitetu države, te u skladu sa njom, državi pripada primat u odnosu na međunarodnu zajednicu.

Druga teorijska koncepcija o odnosu izmenu međunarodnog i unutrašnjeg prava polazi od činjenice da je pravni poredak jedinstven, a da su međunarodno i državno pravo delovi jednog sistema, te da se nalaze u posebnom interakcijskom odnosu. No, pristalice monističke teorije imaju različit stav po pitanju značaja i važnosti pravnih pravila međunarodnog, odnosno unutrašnjeg prava. Doktrinarni stav monističke teorije, koji zagovara primat unutrašnjeg nad međunarodnim pravom, pojavio se u pravnoj nauci krajem XIX veka.Drugi doktrinarni stav monističke teorije daje primat međunarodnom pravu u odnosu na unutrašnje O primatu međunarodnog prava nad unutrašnjim govori i praksa međunarodnih sudova.

3. ZNAČAJ I FUNKCIJE ME.UNARODNOG JAVNOG PRAVAPeriod posle Drugog svetskog rata odlikuje kodifikacija ugovornog, diplomatskog i konzularnog prava, saobraćajnog (pomorskog, železničkog, rečnog, poštanskog, vazduhoplovnog), krivičnog, administrativnog, medicinskog, humanitarnog, kosmičkog...Do toga perioda klasično međunarodno pravo, koje je kao subjekte poznavalo isključivo države, delilo se na međunarodno ratno i međunarodno mirnodopsko pravo. Međunarodno mirnodopsko pravo je istovremeno bila alternativa ratovima, ali je poslužilo i kao uspostavljanje principa jednakosti pravnih subjekata u međunarodnim odnosima. Stvaranjem novih, nezavisnih i suverenih država menjali su se i međunarodni odnosi, a sa njima je donjeta serija obavezujućih pravnih akata koji uređuju kako opšta prava i slobode pojedinaca, tako i položaj pojedinih kategorija lica.Posle osnivanja Ujedinjenih nacija donijeto je više međunarodnih kodifikovanih akata poput: Konvencije o pravu mora iz 1958, Konvencije o diplomatskim odnosima iz 1961, Konvencije o konzularnim odnosima iz 1963, Konvencije o specijalnim misijama iz 1969, Konvencije o ugovornom pravu iz 1969, Konvencije o sukcesiji država u odnosu na međunarodne ugovore iz 1978. godine i niz drugih.Pitanje kodifikacije međunarodnog trgovinskog prava povereno je posebnoj Komisiji UN za međunarodno trgovinsko pravo (UNCITRAL), a značajan doprinos na planu unapređenja saradnje dale su i druge specijalizovane ogranizacije i tela OUN, poput Konferencije UN o trgovini i razvoju, Ekonomske komisije UN.

4. POJAM I VRSTE IZVORAMaterijalni izvor međunarodnog javnog prava su društveni odnosi koje odlikuje sukob političkih, državnih, ekonomskih, geopolitičkih ili nekih drugih interesa od značaja za funkcionisanje i opstanak menunarodne zajednice, te ih je neophodno regulisati i usmeravati pravnim normama menunarodnog karaktera.Savremena međunarodnopravna doktrina i praksa imaju relativno jedinstven stav po pitanju hijerarhije formalnih izvora međunarodnog prava. Prihvaćena je klasifikacija koju je utvrdio Statut Menunarodnog suda pravde.Saglasno odredbi iz člana 38. Statuta kao glavni izvori međunarodnog prava utvrđeni su međunarodni ugovori, međunarodna običajna pravila i opšta pravna načela, dok se u pomoćne formalne izvore ubrajaju sudske odluke i učenja najpoznatijih stručnjaka za međunarodno pravo. Redosled primene glavnih formalnih izvora međunarodnog prava sačinjen je shodno njihovoj utvrđenoj važnosti, što znači da sudovi najpre primenjuju međunarodne ugovore, ukoliko isti postoje i mogu da se primene. U slučaju da ugovora nema,primenjuju se običajna pravna pravila i, na kraju, opšta pravna načela. Izvor međunarodnog prava predstavljaju i pravno obavezujuće odluke međunarodnih organizacija, dok je značaj pravno neobavezujućih odluka organizacija srazmerno manji.

5. MEĐUNARODNO OBIČAJNO PRAVOObičaj se uglavnom definiše kao društvena norma zasnovana na dugotrajnom ponavljanju koje je prešlo u naviku i dobilo karakter društvene obaveznosti.. Međutim, da bi običaj prerastao u međunarodno običajno pravo neophodna je pravna svest o obaveznosti običaja.

Međunarodna običajna pravila nastaju u praksi država, međunarodnih organizacija i drugih subjekata međunarodnog prava, kada oni steknu pravnu svest o obaveznosti običaja, a sa ciljem da pravno urede konkretne međunarodne odnose.Opšte usvojeni pojam međunarodnih običajnih pravila sadrži i objektivni ili materijalni i subjektivni ili psihički supstrat. Materijalni elemenat je sadržan u opštoj praksi, a subjektivni u psihičkom poimanju obaveznosti međunarodnih subjekata tj. opinio iuris.

2

Sa aspekta važenja običajnih pravnih pravila, razlikuju se opšti ili univerzalni običaji i partikularni međunarodni običaji. Dok univerzalni međunarodni običaji imaju globalni domen primene i važe za celu međunarodnu zajednicu, partikularni običaji se dele na regionalne i lokalne. Međunarodni običaji moraju da imaju jednoobraznost, kontinuitet i učestalost primene. Vreme stvaranja međunarodnog običajnog pravila takođe je promenljiva kategorija uslovljena učestalošću međunarodnih odnosa. Nekada je za stvaranje običajnog pravila trebalo da prođe desetine, pa i stotine godina primene opšte prakse, ali je povećanom učestalošću konkretnih savremenih oblika međunarodnih odnosa taj rok višestruko skraćen. Inače, pravna svest nije pretpostavljeni elemenat običajnog pravila, već je dužnost država i međunarodnih organizacija kao subjekata međunarodnog prava da je kroz svoju praksu na jasan, vidljiv i kontinuiran način promovišu.

6. OPŠTA PRAVNA NAČELAStanovišta pravnih teoretičara u pogledu odrenivanja pojma opštih pravnih načela nisu, međutim, jedinstvena.Tako, jedni prihvataju veoma široku formulaciju i pod opštim pravnim načelima podrazumevaju najopštije pravne principe koji su zajednički svim vrstama prava kao i razvijenim pravnim sistemima država bez obzira na oblik civilizacije kojoj pripadaju.Drugo mišljenje, koje je u našoj teoriji preovlađujuće, smatra da su „opšta pravna načela apstraktne norme, izvedene iz niza pravila koja se primenjuju u unutrašnjim porecima država, koje ulaze u sastav međunarodne zajednice”.Prilikom primene opštih pravnih načela Menunarodni sud pravde će, od strane u sporu koja je njihovu primenu tražila, zahtevati da taj pravni princip važi kao opšte pravno načelo u pretežnom broju država koje pripadaju različitim pravnim sistemima (evropskom ili kontinentalnom, muslimanskom, anglosaksonskom). U opšta pravna načela ugranene su univerzalne društvene i pravne vrednosti i principi, koji su sadržani u svim pravnim sistemima u svetu.Načela međunarodnog prava proizilaze iz međunarodnog običajnog ili ugovornog prava, a posredno izvor uglavnom nalaze u unutrašnjim pravnim sistemima, i svoju verifikaciju ostvaruju kroz praksu i presude međunarodnih sudova. Kao načela međunarodnog prava egzistiraju, primera radi, načelo ravnopravnosti država, načelo mirnog rešavanja sporova...

7. SUDSKA PRAKSA I DOKTRINASudska praksa i doktrina predstavljaju pomoćni izvor međunarodnog prava, odnosno pomoćno sredstvo za utvrnivanje pravnih pravila.Pod sudskom praksom u međunarodnom pravu podrazumevaju se odluke Menunarodnog suda pravde, arbitražnih sudova, a u novije vreme, i drugih regionalnih ili specijalizovanih međunarodnih, pa čak i nacionalnih sudova po međunarodnim pitanjima.

Uloga teorije u tumačenju pravnih propisa kao izvora menunarodnog prava daleko je manja nego sudske prakse. Danas se doprinos teorije ispoljava kroz doktrinarnu sistematizaciju i tumačenje novih pravnih pravila pozitivnog međunarodnog prava, ali i na uticaj na institucije koje rade na izradi nacrta konvencija, kakve su Institut za međunarodno pravo ili, pak, Komisija za menunarodno pravo Ujedinjenih nacija.

8. SUĐENJE PO PRAVDINačelno, sporove, koji su pred njim pokrenuti, međunarodni sud rešava saglasno međunarodnom pravu..

3

U postupku primene međunarodnog prava o pravičnosti se raspravlja infra legem, praeter legem i contra legem.Pravičnost infra legem odlikuje svaku primenu prava od strane suda, kada primenjuje međunarodno pravo. Načelo pravičnosti obavezuje sudiju i bez zahteva stranaka, a posebno je ispoljeno kroz domen slobode diskrecionog odlučivanja.Odlučivanje po pravičnosti praeter legem vezano je za one slučajeve u međunarodnom pravu koji nisu obuhvaćeni pravom, već postoje pravne prazninePrimena načela pravičnosti contra legem najčešće se vezuje sa posebno ovlašćenje koje su stranke dale sudu da njihov spor reši ex aequo et bono.

9. JEDNOSTRANI PRAVNI AKTI DRŽAVAJednostrane akte država predstavljaju različiti pravni akti koje na osnovu unutrašnjeg zakonodavstva države donose kolektivni ili inokosni državni organi sa ciljem da proizvedu određene međunarodnopravne posledice. Ove akte mogu da, u okviru svojih ovlašćenja, a po proceduri predvinenoj unutrašnjim pravom, donose parlament ili vlada kao kolektivni organ ili šef države, predsednik vlade ili ministar inostranih poslova, kao individualni organi.Jednostrani akti država vrlo često se primenjuju u diplomatskoj komunikaciji izmenu država u međunarodnim odnosima. U jednostrane pravne akte država spadaju: jednostrana izjava, notifikacija, protest, priznanje i estopel.Jednostrana izjava države predstavlja akt države koji u njeno ime daje predsednik zemlje, predsednik vlade, ministar inostranih poslova ili neko treće ovlašćeno lice sa namerom da ista proizvede određene međunarodnopravne posledice. Notifikacija je jednostrani pravni akt kojim država službeno obaveštava drugu državu ili druge međunarodne subjekte o činjenicama ili doganajima od značaja za odvijanje međunarodnih odnosa. Notifikacije se dele na obavezne i dobrovoljne.Protest je jednostrano javno obaveštenje kojim država osporava punovažnost jednog izvršenog ili nameravanog pravnog akta, postupka, zahteva ili držanja. Može da se izrazi pismenim putem, usmeno ili konkludentnim radnjama, a međunarodnopravnu validnost dobija kada se saopšti preko diplomatskih predstavnika..Priznanje je jednostrani akt kojim država ili neki drugi menunarodni subjekt prihvata neku novu pravnu situaciju.Estopel je institut preuzet iz anglosaksonskog prava i predstavlja potvrdu poštovanja načela doslednosti u međunarodnim odnosima.

10. POJAM I VRSTE MEĐUNARODNIH UGOVORANajbrojniji i, svakako, jedan od najznačajnijih izvora međunarodnog prava, koji i u proceduralnom smislu omogućava autonomiju volje međunarodnih subjekata predstavlja međunarodni ugovor. Međunarodni ugovor predstavlja pravni akt, proizvod saglasnosti volja dvaju ili više subjekata međunarodnog prava, izražene preko nadležnih organa u cilju stvaranja recipročnih prava i obaveza.U međunarodnoj praksi je uobičajena pisana, pa čak i svečana forma u kojoj se ugovori zaključuju. Međutim, stav i međunarodne teorije, a takođe i prakse, je da međunarodni ugovori proizvode pravne posledice i ako su zaključeni i u usmenoj formi, pa čak i prećutno.Da bi međunarodni ugovor proizvodio pravne posledice on mora biti u skladu sa ius cogens normama međunarodnog prava, a njegov predmet pravno dopustiv. Ugovori kod kojih izražena volja stranaka ne odgovara njihovoj stvarnoj volji mogu da budu uzrok apsolutne ili relativne ništavosti tih ugovora. Mane volje koje su razlog apsolutne ništavosti ugovora su prinuda izvršena nad ovlašćenim predstavnikom države ili prinuda izvršena nad samom državom ugovornicom. Mane volje koje mogu da budu uzrok relativne

4

ništavosti ugovora su zabluda, prevara i korupcija predstavnika države i one mogu da budu razlog ništavosti samo ako se oštećena strana na nju pozove.

S obzirom na broj ugovornih strana u postupku zaključenja ugovora razlikujemo dvostrane (bilateralne) i višestrane ili multilateralne ugovore. Međunarodni ugovori se zaključuju izmenu tačno utvrđenog broja ugovornih strana, koje i obavezuju. U zavisnosti od činjenice da li su originarne ugovorne strane dozvolile pristupanje novih, naknadnih, ugovornih strana postojećem ugovoru razlikujemo otvorene ugovore (gde je dozvoljena mogućnost pristupa) i zatvorene ugovore (gde je osnovnim tekstom ugovora zabranjeno pravo pristupanja stranama koje nisu učestvovale u njegovom donošenju). Postojeu praksi i tzv. poluotvoreni ugovori, gde je za pristupanje novih strana ugovornica potrebna saglasnost origiranarnih ugovornih strana.Sa obzirom na činjenicu teritorijalnog važenja međunarodne ugovore delimo na generalne, ili opšte, i regionalne. Prema sadržaju predmeta i odnosa koje regulišu međunarodni ugovori mogu biti: politički, ekonomski, administrativni, granansko-pravni, tehnički, ugovori proceduralnog karaktera... U međunarodnopravnom opštenju uobičajen i najčešći naziv za sporazume subjekata jemeđunarodni ugovor međutim upotrebljavaju se i termini: konvencija, pakt, povelja., sporazum, deklaracija, protokol, kompromis, konkordat i dr.

11. PROCES ZAKLJUČIVANJA I RATIFIKACIJA MEĐUNARODNIH UGOVORASklapanje međunarodnih ugovora je po pravilu dugotrajan i složen postupak koji treba da dovede do saglasnosti volja ugovornih strana. Praksa po složenosti procedure poznaje dva načina sklapanja ugovora i to: pojednostavljeni i složeni postupak.

Jednostavna procedura zaključivanja ugovora sastoji se u razmeni isprava ili nota ugovornih strana, koje putem istih za rezultat imaju saglasnost volja za zaključenje ugovora. Tzv. Ponuda i prihvat ponude za zaključenje ugovora.Složeni postupak sklapanja međunarodnih ugovora sastoji se od dve faze: izrade teksta ugovora i davanja pristanka radi vezivanja ugovorom. Izrada teksta ugovora odvija se kroz pregovore, usvajanje teksta i overavanje teksta. Pregovore u ime međunarodnih subjekata vode posebno ovlašćena lica. Unutrašnjim propisima najviše pravne snage poslovi zastupanja države povereni su šefu države, predsedniku vlade i ministru inostranih poslova. Ovlašćenja u procesu usvajanja međunarodnih ugovora ex officio imaju i šefovi diplomatskih misija u pregovorima sa državom u kojoj su akreditovani i predstavnici države na međunarodnoj konferenciji ili kod međunarodne organizacije. Granice ovlašćenja i lica koja zastupaju međunarodne organizacije propisane su njihovim osnivačkim aktima. Pored navedenih lica državu u procesu međunarodnog pregovaranja mogu, na osnovu punomoćja koje je izdao nadležni organ države, zastupati i druga lica. Usvajanje teksta ugovora vrši se jednoglasnim pristajanjem svih država koje su učestvovale u njegovoj izradi, osim kada se isti usvaja na međunarodnoj konferenciji, kada je dozvoljena dvotrećinska ili neka druga dogovorena većina strana ugovornica.Verodostojnost i konačnost teksta ugovora overava se od strane učesnica saglasno njihovom dogovoru, a ukoliko njega nema overa se vrši potpisom, potpisom ad referendum ili parafom teksta ugovora ili završnog akta konferencije od strane predstavnika tih država. Posle overe ili autentifikacije tekst ugovora više se ne može menjati. Ipak, sva tri načina overe teksta ugovora (potpisivanjem, potpisom ad referendum i parafom) mogu istovremeno biti i čin konačnog potpisivanja ugovora.

5

Ratifikacija označava saglasnost odnosno potvrnivanje. U kontekstu procesa zaključivanja međunarodnih ugovora ratifikacija predstavlja završni konstitutivni akt ugovorne procedure. U materijalnom smislu ona predstavlja izjavu volje države da prihvata obavezu preuzetu potpisivanjem međunarodnog ugovora.Kao završni deo procedure međunarodnog ugovaranja ratifikacija mora da budem ugovorena. Ratifikacija deluje pro futuro i nema retroaktivno dejstvo. Ugovor, po pravilu, stupa na snagu ratifikacijom izuzev ukoliko samim ugovorom nije precizirano da stupa na snagu potpisivanjem. Država ima suvereno pravo da ugovor ili ratifikuje ili pak odbije njegovu ratifikaciju.Unutrašnjim zakonodavstvom država propisuju se organi nadležni za ratifikaciju međunarodnih sporazuma U Republici Srbiji organ zadužen za ratifikaciju međunarodnih ugovora je Narodna skupština. Analogno aktu ratifikacije, kojim države prihvataju međunarodni sporazum, svoju volju za prihvatom međunarodnog ugovora međunarodne organizacije izražavaju kroz akt formalne potvrde.

12. PRIHVATANJE, PRISTUPANJE I STUPANJE NA SNAGU UGOVORARazlozi praktičnosti i jednostavnosti uveli su u međunarodnu praksu, pored ratifikacije, jednostavnije forme pristanka na posledice usvajanja međunarodnih ugovora. Prihvatanjem ugovora (akcesija) države izražavaju pristanak na obaveze iz ugovora, a sam prihvat je moguć ukoliko je predvinen ugovorom ili dogovoren na neki drugi način.Odobravanje ugovora. Međunarodni ugovor odobrava vlada svojim aktom, pa je i postupak odobravanja prostiji i znatno brži nego ratifikacija. Pristupanje ugovoru je izraz pristanka države ili međunarodne organizacije na ugovor u čijem sklapanju nije učestvovala kao ugovorna strana, ili pak jeste učestvovala, ali ga nije u predviđenom roku prihvatila. Mogućnost pristupanja međunarodnim ugovorima je različita. Takozvanim zatvorenim ugovorima nije predviđeno pristupanje trećih država ili je, pak, izričito zabranjeno. Kod poluotvorenih ugovora, kakvi su, recimo, ugovori koji se sklapaju u okviru regionalnih organizacija moguć je naknadan pristup samo država iz toga regiona. Kod otvorenih ugovora, čiji je cilj da se artikuliše volja međunarodne zajednice i da im pristupi što veći broj država, treće države mogu istim pristupiti i pre stupanja na snagu navedenih ugovora. Pristupanje međunarodnim ugovorima se može izvršiti jednostranim i dvostranim aktom.

Međunarodni ugovor stupa na snagu na način i u vreme koji su utvrđeni njegovim odredbama ili sporazumno izmenu država koje su učestvovale u pregovorima. Ukoliko ugovor ne sadrži takve odredbe ili nema sporazuma pregovarača, ugovor stupa na snagu kada sve države koje su učestvovale u pregovorima daju svoj pristanak za obavezivanje ugovorom.Država koja je naknadno izrazila pristanak da bude obavezana ugovorom koji je već stupio napravnu snagu, svoje obaveze prema tom ugovoru preuzima od datuma pristupanja ugovoruukoliko nije drugačije određeno.I pre stupanja na snagu, a odmah po usvajanju teksta ugovora, primenjuju se odredbe ugovora koje regulišu overavanje teksta, davanje pristanka država da budu obavezane ugovorom, način i datum stupanja na snagu, rezerve, funkcije depozitara, a takođe i sva ostala pitanja koja se nužno postavljaju pre stupanja ugovora na snagu.Osnovno je pravilo da se ugovor u celosti primenjuje od dana stupanja na snagu. Međutim, Konvencija o ugovornom pravu predviđa da se ugovor ili njegov deo mogu privremeno primenjivati i pre stupanja na snagu, ako je to ugovorom predviđeno ili ako su se države koje su učestvovale u pregovorima dogovorile na drugi način. Međunarodni ugovori se objavljuju. Povelja Ujedinjenih nacija predviđa obavezu registracije ugovora kod Sekretarijata OUN, pa njegovo objavljivanje. Na međunarodni ugovor ili

6

sporazum koji nije registrovan u Sekretarijatu nijedan član UN neće se moći pozvati ni pred jednim organom Organizacije UN.

13. IZVRŠENJE, DEJSTVO I TUMAČENJE MEĐUNARODNIH UGOVORAU izvršavanju ugovora koji su na snazi i preuzetih obaveza države treba da postupaju u skladu sa dobrim namerama (bona fides). Razlog za neizvršenje preuzetih obaveza iz međunarodnog ugovora može da bude viša sila, nužda ili faktička nemogućnost izvršenja. Razlog za neizvršenje obaveza po međunarodnom ugovoru ne mogu da budu pravila unutrašnjeg prava, jer je pretpostavka da se pre vezivanja ugovorom vodilo računa o nacionalnim interesima i eventualnim ustavnim ograničenjima. Načelno, ugovori se donose da bi proizvodili dejstva pro futuro i, shodno tome, obavezuju njegove stranke tek od dana kada stupe na snagu. Retroaktivna primena je moguća ukoliko proizilazi iz odredbi ugovora ili je na drugi način utvrnena izmenu ugovornih strana, a u skladu je sa ciljem ugovora.Sa aspekta prostorne primene, po pravilu, ugovor vezuje svaku državu članicu u pogledu cele njene teritorije. U slučaju da iste ugovornice zaključe kasniji ugovor koji se razlikuje od ranijeg, važi pravilo lex posterior derogat legi priori, jer je logična pretpostavka da su ugovorne strane novim ugovorom stari htele staviti van snage i na novi način regulisatiodnose.Misaoni postupak kojim se utvrnuje prava sadržina i smisao nejasnih ili višeznačnih ugovornih odredbi ili ugovora u celini predstavlja tumačenje ugovora. Sporne odredbe ugovora pravna doktrina tumači na različite načine pri čemu su dominantna tri teoretska metodološka pristupa. 1. subjektivni metot, 2. objektivni ili tekstualni metod i 3. funkcionalni ili teološki metod tumačenja ugovora.

14. SUSPENZIJA, PRESTANAK I POVLAČENJE IZ UGOVORASuspenzija primene predstavlja privremenu obustavu dejstva ugovora. Kako se međunarodni ugovori zaključuju sa namerom izvršenja, u praksi veoma retko dolazi do njihove suspenzije. Dogovorena suspenzija oslobađa članice ugovora, menu kojima je primena ugovora obustavljena, obaveze izvršenja dužnosti u međusobnim odnosima za period ukidanja i pri tom ne dira u druge pravne odnose utvrđene ugovorom. Prestanak ugovora ili povlačenje jedne članice oslobađa sve ili datu ugovornu stranu obaveze izvršavanja ugovora i predstavlja legitimno pravo strana ugovornica koje proizilazi izdispozitivne prirode ugovornog prava. Razlog za prestanak višestranog ugovora u kome je broj njegovih članica pao ispod broja potrebnog za stupanje na snagu može da bude osnov prestanka tog ugovora samo u slučaju da je samim tim ugovorom tako određeno. Pravilo je da gašenjem dejstva ugovora prestaju da važe sve odredbe toga ugovora.Prećutno gašenje ugovora ili obustavljanje njegove primene iz razloga zaključenja docnijeg ugovora predviđeno je članom 59. Konvencije o ugovornom pravu. Raniji ugovor, u skladu sa članom 59. Konvencije, prestaje da važi prećutnim putem ako iste strane ugovornice zaključe novi ugovor o istom predmetu. Prestanak ugovora kao posledica njegovog kršenja moguć je samo ukoliko se radi o povredi bitnih odredaba ugovora, odnosno odredbi čije ostvarenje je bitno za ostvarenje predmeta i cilja, s tim da Konvencija o ugovornom pravu iz 1969. godine pravi razliku u pogledu gašenja dvostranih i višestranih ugovora. Prestanak ugovora zbog nemogućnosti izvršenja ispoljava se u situacijama kada u toku izvršenja ugovora nastupe okolnosti koje eliminišu faktičku mogućnost izvršenja ugovora. Doktrina međunarodnog prava naknadnu nemogućnost izvršenja ugovora objašnjava kroz fizičku nemogućnost izvršenja, odnosno istu poistovećuje sa nestankom predmeta ugovora.

7

Suštinska promena okolnosti (rebus sic stantibus) može takođe da bude razlog za prestanak ugovora u slučaju da sam ugovor ne predviđa odredbe koje regulišu načine prestanka ugovora. Da bi klauzula rebus sic stantibus mogla biti razlog prestanka ugovora, okolnosti od suštinskog značaja za pristanak stranaka da budu vezane ugovorom, u momentu zaključenja ugovora moraju da budu nepredvidive.

15. NIŠTAVOST UGOVORASkrivene okolnosti i mane koje su postojale u trenutku zaključenja ugovora, mogu da izazovu prestanak dejstva ugovora, odnosno ništavost, kada dođe do spoznaje tih nedostataka. Kao apsolutne uzroke ništavosti ugovora, dakle one uzroke koji se ne mogu naknadno otkloniti i ugovor osnažiti sporazumom stranaka, Konvencija predviđa: 1) prinudu nad predstavnikom države; 2) prinudu nad državom, i 3) sukob sa normom ius cogens.Prinuda nad predstavnikom države ili međunarodne organizacije ispoljava se nanošenjem fizičkog ili stavljanje u izgled nekog drugog zla predstavniku države ili njemu bliskog lica sa ciljem da on izjavi volju saglasno interesima drugog pregovarača. Prinuda nad državom izvršena putem pretnje ili upotrebom sile protivna načelima međunarodnog prava predviđenim Poveljom Ujedinjenih nacija

Relativni uzroci ništavosti ugovora koje navodi Konvencija o ugovornom pravu su: prevara, zabluda, korupcija predstavnika države, propisi unutrašnjeg prava o nadležnosti za zaključenje ugovora i posebna ograničenja ovlašćenja da se izrazi pristanak države na obavezivanje ugovora. Navedeni osnovi predstavljaju uzroke relativne ništavosti ugovora. Prevara predstavlja obmanjujuću radnju ili postupak (podvalu, zlonamerno predstavljanje, laž) jedne države u procesu pregovaranja sa drugom državom koji ima za cilj da kod ove druge stvori lažnu predstavu o predmetu ugovora i izazove njen pristanak da bude vezana ugovorom. Zabluda je pogrešna ili netačna predstava o nekoj činjenici ili situaciji koje su od suštinskog značaja za zaključenje i postoji u momentu zaključenja ugovora. Korupcija predstavnika države ili međunarodne organizacije je osnov ništavosti ugovora novijeg vremena. Ugovorna strana, čiji je izraženi pristanak vezanosti ugovorom proizvod korupcije njenog predstavnika neposrednim ili posrednim delovanjem neke druge države koja je učestvovala u pregovorima, može se pozvati na ovu korupciju. Podmićivanje ili korupcija koja čini osnov ništavosti ugovora mora da bude od odlučujućeg uticaja na predstavnika države pri zaključenju ugovora.Propisi unutrašnjeg prava o nadležnosti za sklapanje ugovora mogu da budu osnov za ništavost ugovora samo pod uslovom da je kršenje odredbi njenog unutrašnjeg prava u vezi sa nadležnošću za zaključivanje ugovora, kao izraz manjkavosti njenog pristanka, bilo očigledno i ako se odnosilo na neko pravilo unutrašnjeg prava od suštinskog značaja. Posebno ograničenje ovlašćenja da se izrazi pristanak države ili međunarodne organizacije može da bude osnov ništavosti ugovora, pod uslovom da je ostalim državama koje su učestvovale u pregovorima to ograničenje saopšteno, pre izražavanja ovog pristanka.

16. SUBJEKTI MEĐUNARODNOG PRAVADržave su subjekt međunarodnog prava i kao takve poseduju određena svojstva priznata međunarodnim pravnim sistemom.Da bi država mogla da preduzima izvorne dužnosti i da bude kreator međunarodnog prava, ona mora da poseduje i takozvanu delatnu sposobnost.Delatna sposobnost sastoji se od poslovne, deliktne i procesne sposobnosti. Poslovna sposobnost ispoljava se kao mogućnost sticanja i raspolaganja pravima i obavezama. Deliktna sposobnost ogleda se u mogućnosti kršenja međunarodne obaveze. Procesna sposobnost

8

sastoji se od mogućnosti pokretanja međunarodnih postupaka radi ostvarivanja svoga prava. Pored navedenih sposobnosti država, kao međunarodni subjekt sa suverenitetom, uživa i imunitet od nacionalne jurisdikcije. Pored država subjekt međunarodnog javnog prava su i međunarodne organizacije.Status međunarodnog subjekta mogu da dobiju i priznati ustanici kao privremeni subjekti koji se bore za vlast u nekoj državi, pod uslovom da su priznati.

17. KRITERIJUMI DRŽAVNOSTIDa bi jedna teritorijalna i društvena zajednica mogla da se smatra državom, neophodna su tri konstitutivna elementa: 1) postojano odnosno stalno stanovništvo, 2) utvrneđa teritorija, i 3) suverena državna vlast.Stanovništvo mora da bude stalno naseljeno na tačno utvrneđoj teritoriji, kako bi uz organizovanu i suverenu vlast ispunio kriterijum državnosti. Stalnost i sastav stanovništva u državi su relativno promenjive kategorije. Gro stanovništva čine državljani određene države, koji pri tom ne moraju govoriti ni isti jezik niti imati isto etničko poreklo. U tom slučaju govorimo o nacionalnim manjinama, dok manji deo populacije čine stranci. Brojnost stanovništva nije kriterijum koji ograničavajuće deluje u smislu sticanja međunarodno pravnog subjektiviteta neke države. Suverenost se definiše kao vrhovna vlast države na njenoj teritoriji koja isključuje vlast drugih država i pri tom je samostalna i nezavisna od neke više vlasti. Suprematija državne vlasti i njeno efektivno vršenje na celom područiju države pretpostavka je međunarodnog priznanja države. Međunarodno pravo, braneći načelo nacionalne suverenosti, zabranjuje mešanje jedne države u unutrašnje stvari druge i, naravno, zabranu intervencije, ali istovremeno državni suverenitet ograničava ukoliko je to neophodno za obezbeđenje mira i bezbednosti u svetu.Državna teritorija podrazumeva kopnenu oblast sa zemljinom utrobom ispod nje, vodene površine koje čine reke, jezera i površina teritorijalnog mora i vazdušnu oblast koja se nalazi iznad kopnenih i vodenih površina državnog područja. Jedna suverena vlast na utvrneđoj državnoj teritoriji opšte je pravilo međunarodnog prava. I od ovog pravila postoji izuzetak. Istorija međunarodnih odnosa poznaje institut coimperiuma. Coimperium predstavlja vršenje zajedničke vlasti dve ili više država nad određenim područjem.

18. POJAM I VRSTE DRŽAVNIH GRANICADržavna teritorija je trodimenzionalni prostor sa stalnim stanovništvom na kom se preko državnih organa vrši efektivna vlast. Područije države omeđeno je državnim granicama. Državne granice se utvrđuju bilateralnim ili multilateralnim međunarodnim ugovorima susednih država ili na međunarodnim konferencijama. Teorija međunarodnog prava pravi razliku izmenu međunarodnih i nacionalnih granica. Međunarodne granice predstavljaju linije razdvajanja izmenu suverenih država, dok nacionalne granice odvajaju prostor pod nacionalnom jurisdikcijom na moru i u vazduhu od zajedničkog dobra međunarodne zajednice ili res communis. U zavisnosti od kriterijuma određenja državne granice se dele na prirodne i veštačke, pri čemu astronomske granice predstavljaju poseban vid veštačkih granica. Vještačke granice su rezultat sporazuma različitih suvereniteta i po pravilu su pravolinijske, a dve teritorije razdvajaju kroz pustinjske ili ravničarske predele.Prirodne granice, za razliku od veštačkih, prate prirodne orijentire, poput planinskih venaca, klisura, reka, jezera, kao tački vezivanja zamišljenih graničnih ravni. Međunarodnopravna doktrina utvrdila je određene principe koji se primenjuju prilikom određivanja granica pod uslovom da granične linije nisu drugačije utvrđene međunarodnim ugovorom.

9

Tako, ukoliko granična linija ide neplovnom rekom, ide njenom sredinom, a kao merilo se uzima najniži vodostaj neplovne reke. Ukoliko međunarodna granica ide plovnom rekom linija razdvajanja ide telvegom, odnosno plovnim tokom glavne struje (maticom) koja se koristi za nizvodni saobraćaj. U slučaju pomeranja rečnog toka koje je neznatno, menja se i granica i to u korist države u kojoj je to pridodato zemljište nastalo pomeranjem rečnog toka. Međutim, ako je reka naglo napustila svoje korito, granična linija ostaje ista, a reka pripada državi na čije je područije skrenula, pod uslovom da su države ugovornice u ugovor unele klauzulu o stalnosti i nepromenjivosti granica. Ukoliko granica ide vodenom površinom manjeg jezera, jezero se deli izmenu graničnih država, a u slučaju da se granična linija povlači velikim jezerom međunarodnim sporazumom graničnih država određuje se širina teritorijalnih voda, a preostali, po pravilu centralni deo vodene površine, proglašava slobodnom vodom.Postupak utvrđivanja graničnih linija je složen i veoma odgovoran i odvija se u dve faze.Prva faza, ili delimitacija, je deo u kom se na osnovu geografskih karata i druge dokumentacije utvrđuje granična linija kao predmet međunarodnog sporazuma od strane diplomata i eksperata dve ili više država. Druga faza, ili demarkacija, odnosno ucrtavanje, predstavlja nastavak realizacije postignutog sporazuma, ali utvrđivanjem granica na terenu.

19. STICANJE DRŽAVNE TERITORIJESticanje državne teritorije u skladu sa međunarodnim pravom moguće je na originaran (izvorni) i derivativan (izveden) način. Sticanje državne teritorije nasilnom promenom granica od strane drugog suvereniteta ili kao posledica pretnje silom nije dozvoljeno imperativnim normama međunarodnog prava.Na originaran način država svojinu stiče: mirnom okupacijom, priraštajem i održajem.Mirna okupacija podrazumeva sticanje suverenosti na području koje do tada nije pripadalo nijednoj državi (terra nullius). Priraštaj predstavlja ipso facto izvorni način sticanja prava svojine zasnovan na prirodnom ili, pak, ljudskom aktivnošću izazvanom uvećanju državne teritorije. Uvećanje područja priraštajem (accessio) odigrava se na graničnoj reci ili na teritorijalnom moru.Održaj (usucapio) je sporan kao način sticanja državne teritorije i u praksi i u doktrini međunarodnog prava. U pravnoj teoriji postoji pozitivni i negativni održaj. Pozitivni održaj dokazuje se faktima vršenja efektivne vlasti od strane sticaoca u dužem vremenskom intervalu, dok se negativni vid dokazuje prikazom odsustva svake druge suverene vlasti nad spornom teritorijom koja je predmet održaja.Cesija (ustupanje) predstavlja derivatni način sticanja državne teritorije. Kada jedna država ustupi dio svoje teritorije drugoj državi.

20. PRIZNANJE DRŽAVEDa bi nova država postala subjekt međunarodnog prava pored tri elementa državnosti, (teritorije, stanovništva i suverene vlasti) u praksi se postavlja i pitanje meĐunarodnog priznanja nove države. Stvaranje nove države, u principu, moguće je na dva načina. Prvi je ujedinjenjem dve ili više država. U tom slučaju, međunarodnopravni subjektiviteti država koje se spajaju, po pravilu, nestaju na uštrb novoformirane države. Drugi način stvaranja nove države je otcepljenje stanovništva dela teritorije jedne države od postojeće i stvaranje nove države. Obzirom na pravne učinke i posledice priznanja novih država razlikuju se konstitutivna i deklarativna teorija.Priznanje novostvorene države je neopoziv akt sa retroaktivnim dejstvom što mu daje dodatni značaj. Otuda prizanje ne sme biti preuranjeno, tj. kriterijumi državnosti moraju biti ispoštovani do kraja. U suprotnom, preuranjeno priznanje nove države, osim što je zabranjeno, može da se okvalifikuje i kao mešanje u unutrašnje stvari neke države.

10

Obzirom na broj država koje daju priznanje novoj državi razlikujemo pojedinačna i kolektivna priznanja. Prijem u UN istovremeno znači i priznanje subjektiviteta nepriznate države od strane ove međunarodne organizacije, a može da znači i prećutno priznanje od strane država članica UN koje su za priznanje glasali.

21. PRAVA I OBAVEZE DRŽAVAShvatanja o osnovnim pravima i obavezama država rezultat su ideje škole prirodnog prava. Deklaracija o načelima međunarodnog prava o prijateljskim odnosima i saradnji izmenu država iz 1970. godine, definišući opšta načela međunarodnog prava koja obavezuju sve države sveta, posredno prezentuje i dužnosti država. Deklaracija iz 1970. godine utvrđuje sedam načela, i to: 1. načelo zabrane upotrebe sile; 2. načelo mirnog rešavanja međunarodnih sporova; 3. načelo neintervencije; 4. dužnost država da međusobno saranuju u skladu sa Poveljom UN; 5. načelo ravnopravnosti i samoopredeljenja naroda; 6. načelo suverene jednakosti država; 7. načelo poštovanja prihvaćenih međunarodnih obaveza u dobroj veri.Pravo na suverenu jednakost država je jedno od elementarnih prava države i manifestuje se u slobodnom i nezavisnom vršenju jurisdikcije na svojoj utvrđenoj teritoriji i prema licima i stvarima koje joj teritorijalno i personalno pripadaju. U formalnom smislu ona se manifestuje i pravom na glas koji svakoj državi pripada u međunarodnom opštenju i glasanju, pravu da kod zaključivanja dvostranih ugovora jedan primerak bude na jeziku svake države. Jedini izuzetak predviđen je davanjem statusa stalnih članica u Savetu bezbednosti UN: SAD, Kini, Velikoj Britaniji, Francuskoj i sada Rusiji.Načelo zabrane upotrebe sile u suštini sadrži dužnost uzdržavanja od pretnje silom ili upotrebe sile i kao „prirodno pravo” države pravo na individualnu i kolektivnu samoodbranu.Obaveza rešavanja sporova mirnim putem obavezuje države članice međunarodne zajednice da sve sporove koji mogu da ugroze međunarodni mir i bezbednost rešavaju mirnim putem. Načelo ravnopravnosti i samoopredelenja naroda je u kontradikciji sa načelom teritorijalne celovitosti, političke nezavisnosti i nepromenjivosti granica postojećih država u svetskoj zajednici.22. SUKCESIJA DRŽAVASukcesija predstavlja promenu teritorijalnog suvereniteta izvršenu u skladu sa međunarodnim pravom kojom država sledbenik (sukcesor) stiče teritoriju i ulazi u deo pravnih odnosa države prethodnice kao nosilac prava i obaveza. Sukcesiju može da karakteriše gubitak (države prethodnice) ili pak sticanje međunarodnog subjektiviteta (za državu sukcesora), što zavisi od načina izvođenja teritorijalne promene.Ustupanje ili cesija postoji kad država prethodnica ustupa deo svoje teritorije državi sukcesoru, a da pri tom obe zadržavaju međunarodnopravni subjektivitet.Ujedinjenjem ili spajanjem dve ili više država prethodnica nastaje nova država sukcesor sa međunarodnopravnim subjektivitetom, dok svoju državnost države koje se spajaju gube.Pripajanje ili asimilacija je oblik sukcesije pri kom se država prethodnica pripaja i gubi ili utapa svoju državnost u državi kojoj se pripaja i čiji deo postaje.Secesija ili odvajanje prisutna je u slučajevima kada se jedan ili više delova teritorije odvoji od države prethodnice i stekne međunarodni subjektivitet, koji je zadržala i država prethodnik.Raspad ili disolucija je oblik sukcesije u kom se država prethodnik raspada, gubi svoju državnost, a na njenoj teritoriji se formiraju dve ili više novih država sukcesora, kao nosioci međunarodnog subjektiviteta.Podela (partition) predstavlja opciju u kojoj dve ili više država podele treću državu sukcesora, gaseći joj državnost, i na konto njene teritorije povećaju svoja državna područija.Državni dug pri sukcesiji država raspadom prelazi na države sukcesore u pravičnoj srazmeri.

11

23. MEĐUNARODNOPRAVNA ODGOVORNOST DRŽAVEU međunarodnom pravu postavlja se pitanje građanske, političke i krivične odgovornosti država. U pogledu krivične odgovornosti država preovlađujući stav doktrine i prakse je da se protiv države, kao pravnog lica, ne može voditi krivični postupak, te da je krivična odgovornost uvek individualna i vezuje se za pojedince. Politička odgovornost država kao posledica povrede međunarodnih mirovnih normi utvrđuje se u postupku pred organima univerzalnih međunarodnih organizacija, odnosno danas Ujedinjenih nacija.Građanska odgovornost države vezuje se za teritoriju na kojoj ona vrši suverenu vlast i protivpravne akte nastale na njenoj teritoriji. Pri tom, država se neće smatrati odgovornom za štetu koja je nastala kao rezultat oružane pobune ili nemira nelegalnih grupa koje privremeno ili trajno drže pod svojom kontrolom deo državne teritorije na kojoj je nastupila šteta. Ipak, ukoliko pobunjenički pokret preraste u novu vlast ili, pak, uspe da na delu teritorije formira novu državu, kontinuitet odgovornosti preneće se na novu vlast, odnosno, u drugom slučaju biće ustanovljena međunarodna odgovornost novoformirane države. Država je, dakle, odgovorna za akte svih svojih organa bez obzira na visinu nivoa predstavljanja u međunarodnim odnosima i zakonodavni, sudski ili izvršni karakter poslova organa predstavljanja i zastupanja. Kao pretpostavka odgovornosti države za povredu međunarodnog prava neophodno je nastupanje štete za oštećenu državu, koja može da bude materijalna i nematerijalna. Bez obzira na vid štete, država – štetnik je dužna da nadoknadi štetu ili izvrši povraćaj u pređašnje stanje.

24. OBLICI I IMUNITETI ODGOVORNOSTI DRŽAVEDirektna odgovornost države predstavlja odgovornost države za akte koje u vršenju ili propuštanju svojih nadležnosti čine zakonodavni, sudski ili izvršni organi države. Ali, pored odgovornosti za formalne organe državnog aparata država direktno odgovara i za radnje ili akte propuštanja lica ili grupa lica koja de facto nastupaju u svojstvu zastupnika države.Odgovornost države za delatnost zakonodavnih organa postoji kada oni ne donesu potrebne zakone ili druge propise koji su preduslov za izvršavanje međunarodnih obaveza države ili u slučaju da donesu zakone koji nisu u skladu sa međunarodnim obavezama države, pa usled njihove primene dođe do povreda međunarodnog prava.

Svaki protivpravni delikt je za posledicu imao nastupanje štete zahteva utvrđivanje odgovornosti štetnika i nadoknadu štete. U zavisnosti od prirode i okolnosti izvršenog delikta, oblika i visine štete naknada može biti izvršena kroz povraćaj u pređašnje stanje (restitutio in integrum), novčano obeštećenje i satisfakciju ili zadovoljenje, kao pojedinačne vidove obeštećenja ili kroz kombinaciju navedenih formi.U međunarodnopravnoj praksi prisutna je isplata ex gratia, kao naknada štete odgovorne države za protivpravni akt po priznanju, ali bez utvrđivanja pravnog osnova odgovornosti i visine štete u propisanom postupku. Naknada ex gratia je, po pravilu, priznanje krivice za štetu i najčešće je motivisana humanitarnim razlozima, a ponekad i željom da se izbegne utvrđivanje stvarne visine štete, troškova postupka i izbegne medijska promocija štetnog događaja.Imunitet strane države može se definisati kao izuzimanje države iz sudske odnosno jurisdikcije izvršnih organa države foruma u pogledu izvršenja na državnoj imovini. U praksi imunitet se manifestuje legitimnim pravom strane države da odbije nadležnost pravosudnih i izvršnih organa države foruma, kao i obavezom države sedišta da ne zahteva oddruge države da se podvrgne jurisdikciji njenih unutrašnjih organa. Nauka međunarodnog prava poznaje dva parktična pristupa pitanju imuniteta strane države. Prvi pristup, koji pripada manje-više bliskoj istoriji, vezan je za angloameričku

12

jurisprudenciju i ispoljava se kroz poštovanje apsolutnog imuniteta strane države bez obzira da li strana država nastupa kao nosilac javnih ili komercijalnih ovlašćenja.Drugi, i danas preovlađujući koncept odgovornosti, koji je razvijen u evropskom kontinentalnom pravu, polazi od ograničenog ili funkcionalnog imuniteta strane države. Po ovom sistemu strana država je izuzeta od nadležnosti organa druge države samo u pogledu akata koje je donela kao nosilac suverenih ovlašćenja. Strana država, dakle, uživa imunitet od sudske nadležnosti, ali i imunitet od zaplene ili izvršenja državne imovine, ukoliko ista služi za obavljanje javnih funkcija. A contrario, imovina države koja služi u komercijalne svrhe mogla bi biti predmet izvršenja. Odricanje od imuniteta države mora da bude izričito i nedvosmisleno i odnosi se na svaki postupak koji se vodi pred sudskim ili izvršnim organima neke druge države.

25. MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE (POJAM I GENEZA)Osnivački akt međuđarodnih vladinih organizacija je višestrani ugovor i njime države članice prenose na međunarodnu organizaciju deo svojih suverenih ovlašćenja. Osnivački ugovor imaistovremeno i obeležja ustavnog akta organizacije i njime se propisuju, pored ostalog, i: ciljevi osnivanja, nadležnosti organizacije, ustrojstvo i prava i obaveze organa, uslovi za sticanje te gubitak članstva, način finasiranja...Specijalizovane međunarodne vladine organizacije institucionalni su okvir rešavanja određenih pitanja. S druge strane nalaze se tzv. opšte međunarodne organizacije u čijoj nadležnosti je najveći broj međunarodnih aspekata saradnje. Najpoznatija opšta međunarodna organizacija je Organizacija ujedinjenih nacija u čijoj nadležnosti je saradnja u oblasti politike, bezbednosti, ekonomije, socijalnih pitanja, kulturne saradnje...Ukoliko se kao kriterijum za podelu međunarodnih organizacija uzme brojnost država članica one se dele na univerzalne i regionalne međunarodne organizacije. Regionalne međunarodne organizacije okupljaju zemlje određenog geografskog regiona, a svrha formiranja im je unapređenje regionalne međunarodne saradnje najčešće u sferi ekonomije (Evropska zajednica za ugalj i čelik, Evropska ekonomska zajednica, OPEK...). Međunarodne organizacije univerzalnog tipa imaju ambiciju ili, pak, obuhvataju sve države na zemlji.Tipičan primer međunarodne organizacije univerzalnog karaktera je Organizacija ujedinjenih nacija. Vekovima je najvažnija svrha organizovanja međunarodne saradnje država za cilj imala očuvanje trajnog mira u međunarodnim odnosima.

26. DRUŠTVO NARODAInicijativu za osnivanje Društva naroda dao je američki predsednik Vudro Vilson i Društvo naroda je osnovano Paktom na Mirovnoj konferenciji 1919. godine. Osnivači Društva naroda bile su države članice, potpisnice mirovnih ugovora i države pozvane da pristupe Paktu do proleća 1920. godine.. Pored Skupštine, glavni organi Društva naroda bili su Savet i Stalni sekretarijat kao glavni administrativni organ, na čijem čelu se nalazio generalni sekretar.Savet Društva su činili stalni predstavnici savezničkih država pobednica, te nestalni članovi koje je birala Skupština. Cilj osnivanja Društva naroda bilo je očuvanje međunarodnog mira i unapređenje međunarodne saradnje, a sedište organizacije je bilo u Ženevi. Država inicijator ideje o formiranjuDruštva naroda Sjedinjene Američke Države nezadovoljne tekstom Ugovora odbile su da pristupe organizaciji, dok SSSR do 1934. godine nije primljen u članstvo, čime su dve vodeće svetske sile bile isključene iz procesa odlučivanja u Društvu naroda. Društvo naroda de facto, prestaje sa radam 1940. godine. Formalno-pravni prestanak rada Društva naroda usledio je šest godina kasnije na zasedanju skupštine Društva aprila 1946. godine u Ženevi. Sva imovina Društva naroda preneta je na novu svetsku organizaciju – Ujedinjene Nacije.

13

27. OSNIVANJE I ČLANSTVO U UJEDINJENIM NACIJAMAVeć u avgustu 1941. godine sastanak američkog predsednika Ruzvelta i ministra predsednika Velike Britanije Vinstona Čerčila rezultirao je proklamacijom u kojoj su iznete osnovne smernice spoljne posleratne politike poznate pod nazivom „Atlanska povelja”. U toku 1943. godine predstavnici vlada SAD, SSSR-a, Kine i Velike Britanije u Deklaraciji o opštoj bezbednosti, koja je doneta u Moskvi i otuda poznatija kao Moskovska deklaracija, istakli su „potrebu stvaranja, u što skorije vreme, jedne međunarodne organizacije zasnovane na načelu suverene jednakosti svih miroljubivih država i otvorene za prijem u članstvo svim državama, velikim i malim, radi očuvanja međunarodnog mira i bezbednosti.”U Sjedinjenim Državama 1944. godine projektovana je buduća međunarodna organizacija sa pet glavnih organa: Generalnom skupštinom, Savetom bezbednosti, Međunarodnim sudom, Ekonomsko-socijalnim većem i Sekretarijatom.Osnivačka konferencija Ujedinjenih nacija održana je od 25. aprila do 26. juna 1945. godine u San Francisku i na njoj je 50 država osnivača usvojilo tekst Povelje i Statut Međunarodnog suda pravde. Tekst Povelje UN sastavljen je na pet svetskih jezika: engleskom, kineskom, ruskom, francuskom i španskom.Ujedinjene nacije su osnovane kao mirovna međunarodna organizacija univerzalnog sastava. Od 50 država osnivača danas u svom sastavu imaju 192 države članice i bave se najširim aspektima međunarodnih odnosa. Povelja UN je kao ciljeve Ujedinjenih nacija utvrdila: održavanje međunarodnog mira i bezbednosti i princip rešavanja međunarodnih sporova mirnim putem; razvoj prijateljskih odnosa zasnovanih na načelu ravnopravnosti i samoopredeljenja naroda; ostvarenje međunarodne saradnje rešavanjem društvenih, privrednih, kulturnih ili humanitarnih međunarodnih problema, rad na unapređenju poštovanja ljudskih prava i osnovnih sloboda.Povelja Ujedinjenih nacija u realizaciji predviđenih ciljeva utvrdila je sledeća načela delovanja: načelo suverene jednakosti svih država članica, savesnost ispunjavanja međunarodnih obaveza, rešavanje međunarodnih sporova mirnim putem, uzdržavanje odosno zabrana upotrebe sile u međunarodnim odnosima, načelo poštovanja teritorijalnog integriteta ipolitičke nezavisnosti svake države.

Sve države koje su uzele učešće, pa potom i ratifikovale Povelju UN, na osnivačkoj konferenciji u San Francisku 1945. godine predstavljaju članove osnivače Ujedinjenih nacija.Za razliku od njih, preko 140 država koje su kasnije postale članice UN, prošle su proceduru prijema predviđenu Poveljom. Procedura prijema predviđa podnošenje molbe sa izjavom o prihvatu obaveza utvrđenih Poveljom. Verodostojnost činjenica razmatra Savet bezbednosti na osnovu čije preporuke Generalna skupština UN donosi odluku o prijemu glasanjem dvotrećinske većine prisutnih država članica. Sve države članice imaju pravo učešća i glasanja na redovnim i vanrednim zasedanjima Generalne skupštine UN. Države članice mogu birati i biti izabrane za nestalnu članicu Savetabezbednosti, za članicu Ekonomsko i socijalnog veća, člana Međunarodnog suda pravde, generalnog sekretara UN i druge organe. Suverena jednakost država članica, kao jedan od osnovnih principa Povelje UN, narušena je davanjem posebnog statusa stalnim članicama Saveta bezbednosti u pogledu statusa i „važnosti” glasa, kao uslovu za donošenje odluke.

28. ORGANI UJEDINJENIH NACIJAU skladu sa Poveljem kao glavni organi Ujedinjenih nacija osnovani su i funkcionišu: Generalna skupština, Savet bezbednosti, Ekonomski i socijalni savet, Starateljski savet, Menunarodni sud i Sekretarijat. U slučaju potrebe mogu biti osnovani i pomoćni organi.

14

Generalna skupština predstavlja organ najvišeg demokratskog legitimiteta koji okuplja predstavnike svih država članica. Generalnoj skupštini u radu pomaže niz stalnih, ali ad hoc komiteta, koji se bave raznim aspektima menunarodne saradnje, ali i proceduralnim pitanjima.Generalna skupština održava redovna godišnja zasedanja u septembru, a vanredna zasedanja u slučaju potrebe saziva generalni sekretar na zahtev Saveta bezbednosti ili većine članica Ujedinjenih nacija.

Kao predstavnički organ sa najvišim demokratskim kapacitetom Generalna skupština razmatra godišnje izveštaje generalnog sekretara, Saveta bezbednosti i drugih organa Ujedinjenih nacija. Generalna skupština bira nestalne članice Saveta bezbednosti, članove Ekonomskosocijalnog saveta i dopunske članove Starateljskog saveta, dok zajedno sa Savetom bezbednosti bira sudije Međunarodnog suda pravde. Neke odluke Generalna skupština donosi na preporuku Saveta bezbednosti, poput odluke o prijemu novih država članica, odluku o isključenju iz članstva, te odluke o izboru nestalnih članica Saveta bezbednosti i izboru generalnog sekretara. Generalna skupština donosi u formi preporuka – rezolucija koje generalno nemaju obavezujuće dejstvo. Obavezujuće dejstvo imaju samo odluke vezane za rad Sekretarijata,Ekonomsko-socijalnog i Starateljskog saveta, te za realizaciju budžetskih pitanja, dok ostale nemaju.

29. SAVET BEZBEDNOSTISavet bezbednosti, kao izvršni organ Ujedinjenih nacija, sastoji se iz 15 članova od kojih je pet stalnih. Status stalnog člana Saveta bezbednosti imaju Kina, Francuska, SSSR (danas Ruska Federacija), Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države, dok nestalnih članova ima deset i bira ih Generalna skupština na period od dve godine. Pri izboru nestalnih članova Saveta bezbednosti Generalna skupština rukovodi se sa dva kriterijuma. Prvi je subjektivan i predstavlja političku ocenu doprinosa člana Ujedinjenih nacija održanju međunarodnog mira i bezbednosti i ostalim ciljevima UN. Drugi kriterijum je objektivan i podrazumeva pravičnu geografsku raspodelu prilikom izbora članova. Sednicama Saveta bezbednosti rukovodi predsednik čiji mandat traje mesec dana, a smenjuje se po automatizmu u skladu sa alfabetskim redom država članica. Inicijativu za sazivanje sednice Saveta bezbednosti može dati svaki član Saveta pojedinačno, Generalna skupština ili država direktno. Savet bezbednosti može da osniva pomoćne organe potrebne za obavljanje njegovih zadataka, bilo kao stalne ili ad hoc.Glavni zadatak i ovlašćenje Saveta bezbednosti je prvenstveno odgovornost za održavanje međunarodnog mira i bezbednosti. U vršenju navedenih ovlašćenja on može da preduzme preventivne ili prinudne mere, uljučujući i kolektivnu oružanu intervenciju, kao jedino moguće rešenje sa namerom da se uspostavi međunarodni mir i bezbednost.Saglasno načelu suverene jednakosti država svaki član Saveta bezbednosti prilikom odlučivanja i glasanja raspolaže jednim glasom. Ukoliko Savet bezbednosti odlučuje o proceduralnim pitanjima za donošenje odluke potreban je potvrdan glas devet članova, a po svim ostalim pitanjima takođe devet glasova uključujući potvrdne glasove stalnih članova.Dakle, negativan glas jednog od pet stalnih članova Saveta bezbednosti sprečava donošenje odluke o najvažnijim pitanjima mira i bezbednosti. (institut veta).

30. SAVET EVROPESavet Evrope predstavlja političku i ideološku osnovu za integraciju zapadnoevropskih država posle Drugog svetskog rata. Kao međunarodna regionalna organizacija država osnovan je ugovorom koji je potpisan 5. maja 1949. godine u Londonu.

15

Savet Evrope kao otvorena menunarodna organizacija, danas broji 47 država članica. One su kao uslov za članstvo u Savet Evrope ratifikovale Evropsku konvenciju o ljudskim pravima i osnovnim slobodama čoveka, ali su morale da zadovolje i minimalne standarde u pogledu demokratije i zaštite ljudskih i manjinskih prava. Srbija je status članice Saveta Evrope dobila 2003. godine. Sedište Saveta Evrope je u Strazburu. Glavni organi Saveta Evrope su: Parlamentarna skupština, Komitet ministara, Kongres lokalnih i regionalnih organa vlasti, Evropski sud za ljudska prava i Sekretarijat.Parlamentarna skupština Saveta Evrope nije organ odlučivanja već je savetodavni organ i na njenom dnevnom redu se mogu naći sva pitanja izuzev onih vezanih za odbranu, a rezultat rada su preporuke koje se upućuju Komitetu ministara i državama članicama. Komitet ministara je organ Saveta Evrope sa najširim ovlašćenjima i nosilac je prava odlučivanja. Sastavljen je od ministara inostranih poslova država članica. Izvršni organ Saveta Evrope je Sekretarijat. Na čelu Sekretarijat nalazi se generalni sekretar, koji je odgovoran za organizaciju i rad stručnih službi, sprovonenje budžeta i programa rada Saveta. Organ Saveta Evrope koji vrši pravosudne ingerencije je Evropski sud za ljudska prava.Evropski sud za ljudska prava broji onoliko sudija koliko Savet Evrope ima država članica. Sudije na period od šest godina bira Parlamentarna skupština, a da pri tom ne postoji ograničenje broja mandata. Svake tri godine bira se polovina sudija i na taj način se obezbenuje kontinuitet sudijskog odlučivanja. Sudije iz svojih redova, na plenarnoj sednici, biraju predsednika i dva potpredsednika. Sud sudi u većima od sedam sudija, a kada odlučuje o važnim pitanjima, te o tumačenju Konvencije ili protokola, odlučuje u Velikom veću koje broji 17 sudija. Kada odlučuje o prihvatljivosti predstavke Sud zaseda u odborima koji broje tri sudije. Postupak pred sudom vodi se na engleskom ili francuskom jeziku, koji su službeni jezici suda. Postupak pred Evropskim sudom za ljudska prava je u načelu javan, formalan i pismen.

31. SEVERNOATLANSKI PAKTVojnopolitička međunarodna organizacija pod imenom Severnoatlanski pakt ili NATO osnovana je na inicijativu Sjedinjenih Američkih Država posle Drugog svetskog rata. Ugovor o formiranju pakta potpisan je 4. aprila 1949. godine u Vašingtonu od strane SAD, Kanade, Velike Britanije, Francuske, Italije, Danske, Belgije, Holandije, Luksemburga, Portugala, Norveške i Islanda.U osnivačkoj fazi NATO je naznačen kao odbrambeni regionalni vojni savez čija je delatnost usaglašena sa Poveljom Ujedinjenih nacija, a za cilj osnivanja je imao poboljšanje efikasnosti u odbrani država članica u Evropi i Severnoj Americi. Sedište Severnoatlanskog pakta je u Briselu.Glavni organ NATO-a je Savet koga čine predstavnici država članica na nivou ambasadora. Savetu, koji se sastaje jednanput nedeljno predsedava generalni sekretar NATO-a. Generalni sekretar Severnoatlanskog pakta predsedava sednicama Saveta, a u slučaju njegove sprečenosti zamenik. Zajedničke vojne snage NATO-a, shodno utvrnenoj vojnoj doktrini, nameni i opredeljenim ciljevima, organizovane su u tri strukturna elementa, i to: Snage za neposredan i brz odgovor, Glavne odbrambene snage i Dodatne snage.Devedesetih godina prošlog veka NATO se transformiše u ofanzivni savez sa ambicijom da od Saveta bezbednosti preuzme ulogu vrhovnog arbitra u sistemu kolektivne bezbednosti utvrnene Poveljom Ujedinjenih nacija.

16

32a. ORGANIZACIJA ZA EKONOMSKU SARADNJU I RAZVOJ (OECD)Međunarodna organizacija koja je u sferi ekonomije zemalja Zapadnog sveta odigrala, a i danas ima, značajnu ulogu je Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD). Doduše, kada je 16. aprila 1948. godine osnovana od strane zamalja korisnica Maršalovog plana nosila je naziv Organizacija za evropsku ekonomsku saradnju (OEED). Zadatak joj je bio da na najbolji način organizuju realizaciju i korišćenje sredstava Maršalovog plana koja su bila namenjena za obnovu ratom razrušenih privreda zapadnoevropskih država. Kao glavni kreditori SAD i Kanada su dobili status pridruženih članica ove evropske ekonomske organizacije.Članstvo u OECD-u nije teritorijalno omenano, te su članice ove organizacije 30 država sveta.Na taj način Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj je postala, umesto regionalne evropske, organizacija koja ima širu dimenziju i ciljeve, ali i ideološki predznak koji odlikuje takozvane zemlje prevashodno razvijene zapadne demokratije.Cilj OECD-a je da ubrza ekonomski razvoj država članica kroz liberalizaciju trgovine i uklanjanje prepreka koje koče slobodnu razmenu roba i usluga posebno u domenu menunarodnih plaćanja. Glavni organ OECD je Savet u koji ulaze predstavnici svih država članica. Savet odluke donosi jednoglasno, a u slučaju da predstavnik neke države izjavi da njegova država nije zainteresovana za odreneno pitanje, to neće biti prepreka za donošenje odluke, koja će obavezivati ostale članice OECD-a.Operativni organ Saveta je Izvršni komitet koji broji sedam članova.

32b. ORGANIZACIJA ZA EVROPSKU BEZBEDNOST I SARADNJU (OEBS)Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS) rezultat je razvoja sistema bezbednosti i saradnje na evropskom kontinentu i njegova institucionalna forma. Pre osnivanja OEBS-a kao menunarodne organizacije pitanja bezbednosti u Evropi rešavana su kroz sistem tematski organizovanih diplomatskih konferencija. Transformacija KEBS-a u Organizaciju za evropsku bezbednost i saradnju izvršena je 1994. godine na sastanku u Budimpešti, a tela KEBS-a postala su organi OEBS-a sa svim ingerencijama predvinenim aktima ove menunarodne organizacije. Pored Ministarskog saveta, Stalnog saveta, Visokog saveta i Sekretarijata, u red organa OEBS-a spada i Ekonomski forum, koji raspravlja pitanja ekonomske tranzicije i Parlamentarnu skupštinu u svojstvu savetodavnog organa koga čine predstavnici parlamenata država članica. U obiman aparat organa OEBS-a ulaze i Kancelarija za demokratske institucije i ljudska prava, Centar za prevenciju sukoba, Visoki komesar za nacionalne manjine i Predstavnik za slobodu medija.Danas OEBS funkcioniše kao tipična menunarodna organizacija, gde se za članice, bez konsenzusa ne mogu konstituisati menunarodne obaveze. Ovakav način odlučivanja često je dovodio do blokada u radu pa se u slučaju spora iz konsenzusa izuzimaju strane u sporu.Posle raspada SSSR-a i SFR Jugoslavije broj zemalja članica Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju iznosi 53. Službenici OEBS-a, kako stalni, tako i povremeni, uživaju imunitete, privilegije i olakšice kao i diplomatski agenti. Sedište OEBS-a nalazi se u Beču.

17