Leksioni nr. 6 Udhezime dietologjike.

• Eshte e natyrshme qe ushqimi eshte esencial per jeten, ashtu sic eshte treguar ne leksionet e meparshme, ai luannje rol thelbesor ne vazhdimesine dhe mireqenien e njeriut.

• Por jo cdo person ka nevoje per te njejten sasi, apo llojeushqimesh.

• Ato ndryshojne ne varesi te faktoreve te ndryshem, duke filluar qe nga mosha dhe gjinia e deri tek gjendjet specifikepatologjike apo variantet nga norma.

Faktoret e lidhur me kerkesat per ushqim :

• Ka shume faktore qe lidhen me sasine e ushqimeve qe merr nje person gjate dites.

• Ketu hyjne kryesisht nevojat ditore per sasine e kalorive, te cilat ndikohen si nga nevojatbazale per energji qe ka nje person, ashtu edhenga faktore te tjere ambjentale apo patologjike.

Keshtu permendim :

• Mosha : Sasia e kalorive te nevojshme tek nje person arrinpikun ne moshen 25 vjecare dhe me pas nis te ulet me nga 2 % cdo 10 vjet . Keshtu psh nese ne moshen 25 vjecare sasia e kalorive te nevojshme per te ruajtur peshen eshte 2200 kcal. Nderkohe qe ne moshen 35 vjecare ajo bie ne 2156 kcal e keshtume rradhe.

• Gjinia : Nje mashkull adult ka nje perqindje me te ulet te masesdhjamore rreth 10-20 % me te ulet sesa nje femer e se njejtesmoshe. Kjo pasi muskujt djegin nje sasi me te madhe kalorishnga ajo qe djeg masa dhjamore. Keshtu mund te themi se sasia e kalorive qe ka nevoje mnje mashkull me teper sesa nje femereshte rreth 5-10 % me e madhe. Ketu ben perjashtim rastifiziologjik I nje gruaje shtatzane apo ne laktacion.

• Metabolizmi individual : Nje person ka nevoje per nje numerminimal kalorish per te ruajtur funksionet e veta jetesore, sifrymemarrja dhe ruajtja e frekuences kardiake. Ky minimum eshte quajtur ndryshe dhe ritmi metabolik bazal. Nje menyre e thjeshte dhe e shpejte per te llogaritur ritmin metabolik bazaleshte te shumezosh peshen (ne pound) me 10 ne rastin e njefemre, ose me 11 ne rastin e nje mashkulli.

•

• Psh. Nje grua 150 pound ka nevoje per 1500 kcal ne dite thjesht per te ruajtur peshen e saj trupore; ndersa nje mashkull 175 pound ka nevoje per 1925 kcal.

• Aspekti gjenetik i metabolizmit : Ritmi metabolik qetrashegojme nga familja percakton pjeserisht numrin e kalorive qe trupi jone ka nevoje per te funksionuarnormalisht dhe qe perben nje aspect te pandryshueshem.

• Semundjet metabolike te trasheguara, sidomos ato qeprekin gjendren tiroide, mund te shkaktojne nje djegie tekalorive me te shpejte ose me te ngadalte.

• Nje mosfunksionim I gjendres tiroide, mund te sabotoje tegjitha perpjekjet tona per te humbur ne peshe.

• Ne kete rast eshte e nevojshme nje konsulte e mjekut per tepercaktuar gjendjen e funksionit te tiroides.

• Forma e trupit dhe permasat : Forma e trupit dhepermasat ndikojne ne numrin e kalorive qe nevojiten sepsemuskuli djeg me teper kalori nga yndyrnat.

Psh nese nje person ka nje strukture solide dhe ka nje raportme te madh te muskulit krahasuar me lipidet, ritmi I metabolizmit eshte me I larte.

Po keshtu edhe nese ne trupin e njeriut ka me teper masedhjamore sesa muskul, ritmi I metabolizmit eshte me I uletdhe personi ka nje tendence me te madhe perte depozituardhjam sesa nje person tjeter qe eshte I gjate dhe I holle.

• Niveli i aktivitetit fizik : Nje person qe ka nje jete active nga pikepamja fizike, djeg me teper alori. Dhe nese njeperson djeg me teper kalori nga sasia e atyre qemerr, atehere eshte e logjikshme qe do te humbase ne peshe.

Lloji I ushtrimeve qe zgjedhim, dhe gjatesia dhe intensitetime te cilin I kryejme ato, percakton saktesisht sesa kaloridjegim. Disa lloje aktivitetesh fizike e ndihmojne trupin qete djegi kalori edhe pasi perfundon ushtrimin.

• Kushtet klimaterike te vendbanimit te personit : Kushtetklimaterike jane elemente te rendesishem persa I perket sasise se kalorive qe nje person ka nevoje te marre gjate dites.

• Njerezit kane me shume gjasa te konsumojne me shume ushqim gjateperiudhes se ftohte te vitit, sesa ne kohen e ngrohte te vitit.

• Po keshtu edhe banoret e zonave qe ndodhen nen kushte klimaterikete ftohta, kane tendencen te marrin ushqime me permbajtje kalorikeme te larte sesa banoret e zonave te ngrohta.

• Kjo I dedikohet faktit qe trupi ka nevoje te ruaje temperature e tij, ne menyre qe te funksionoje sa me mire. Ne menyre qe te realizoje kete, trupi ka nevoje te marri me teper energji me ushqim, kryesisht npmushqimeve te pasura me karbohidrate si orizi, buka, makaronat etj qete ruaje temperaturen optimale.

Megjithate kur behet fjale per periudhat e ngrohta te vitit trupi ka nevoje qe te uli temperature e tij qe te ruaje funksionimin normal. Per kete arsye ka nevoje qe te marri me shume sasi lengjesh qe te realizojedjersitjen per te arritur ftohjen e trupit.

• Faktoret emocionale : Kohet e fundit jane kryer shumestudime te cilat tentojne te bejne nje perqasje lidhur me gjendjenemocionale te nje personi dhe sjelljes se tij ndaj ushqimit. Ketostudime kane marre ne considerate sjelljet e njeriut qe ne moshen e hershme te femijerise, ku eshte krijuar per here te pare lidhja e konceptit te nenes me ushqimin (tek foshnja) e se si ka evoluar kjo sjellje gradualisht me socializimin dhe zhvillimin e femijes.

• Studimet kane treguar se nje person qe ndodhet ne pranine/shoqerine e personave te tjere te afert kane nje prirje per te sekretuar me teper acid klorhidrik, dhe per pasoje tekonsumojne me teper ushqim, sesa kur ndodhen ne pranine e nje personi te huaj.

• Mendohet se ky fenomen i dedikohet stimulimit parasimpatik qei behet nervit vagus (qe inervon dhe kurbaturen major testomakut) nga faktore emotiv.

• Stili i jeteses : Personat te cilet konsumojne sasi te medhaalkooli, kane nevoja te ndryshme ushqimore krahasuar me ata qekonsumojne me pak ose aspak alkool. Duke qene se alkooli eshtenje substance ne vetvete qe permban shume kalori, nje person I alkoolizuar kronik, nje pjese te madhe te kalorive qe ka nevojeper ritmin e tij bazal I merr nepermjet alkoolit, dhe limitonkeshtu sasine e energjise qe merr npm ushqimeve te tjera.

Megjithese sasia e kalorive qe ky person merr eshte ajo e duhura(si sasi kcal) kjo menyre jetese eshte tejet e rrezikshme, pasi ketokcal qe personi merr nga alkooli kane vetem nje nutrient perberes, psh.karbohidrate. Kjo e con personin te zhvillojedeficite te nutrienteve te tjere ne organizem (sivitamina, proteina, apo minerale) dhe te shfaqi klinikatperkatese.

• Gjendja shendetsore aktuale : Personat e shendetshemkane nevoje per nje sasi dhe cilesi te caktuar ushqimesh, e cila ndryshon tek ata qe jane nen vuajtjen e nje semundjejeacute apo kronike. Personat qe vuajne nga semundjekronike te karakterit metabolik, kane nje nevoje ushqimorete ndryshme ne varesi te sindromave te tyre, keshtu psh.

• Nje pacient qe vuan nga diabeti e ka te nevojshme shmangiensa me shume te ushqimeve qe kane permbajtje te lartekarbohidratesh, gje e cila do te ndikonte per perkeqesimin e situates se tij shendetsore.

Planifikimi i vakteve ushqimore :

• Pyetjet qe shtrohen shume shpesh kur vjen puna tek te ngrenitshendetshem dhe krijimi I nje diete te balancuar, jane :

• Cfare te sherbejme ?

• Ne cfare sasie duhet te sherbejme ?

• Sa duhet shpenzuar per ushqimin ?

• Cfare dhe sa ushqime duhet te blejme ?

• Si duhet ta pergatisim ushqimin ?

• Ne cfare ore duhet te marrim vaktet ?

• Etj..

• Planifikimi I vakteve per te realizuar nje ushqyerje korrekte eshteI rendesishem per te mbajtur nje nivel te kenaqshem mireqeniejefizike dhe psikologjike.

• Per tu perfeksionuar ne lidhje me pyetjet e mesiperme, gjithesekreti qendron tek te pasurit njohurite e duhura mbi ushqimindhe nutrientet, dhe tek praktikimi I pergatitjes se vakteve.

• Nje vakt ushqimor, duhet te duket mire, te kete arome tekendshme dhe shije te mire.

• Planifikimi I vaktit ushqimor kerkon njohuri dhe aftesi te cilatperfeksionohen nepermjet praktikes.

Qellimet e planifikimit te vakteve ushqimore :

• Qellimi kryesor I planifikimit te nje vakti ushqimor, eshte qe teplotesohen nevojat ushqyese te personit apo personave (kurbehet fjale per nje familje apo komunitet).

• Ne radhe te pare, percaktohen nevojat kalorike dhe nevojatper nutrientet specifike (shihen rastet kur nje person vuan ngandonje semundje kronike si diabeti, ka problem te metabolizmit(ritmit) si pasoje e ndonje semundjeje te gjendres tiroide etj.

•Sigurimi I shumellojshmerise tek vakti ushqimor : perzgjedhja e duhur e ushqimeve ku secili prej tyre eshte pjese e nje grupi te caktuar ushqimor. Kombinimi i mishit me perimetme gjethe jeshile dhe me sasi karbohidratesh per te krijuar njediete te balancuar.

• Te krijohet nje vakt/pjate sa me terheqese : kjonenkupton zgjedhjen me kujdes te ngjyrave(kombinimin), perberjes dhe shijes. Duke krijuar nje pjate e cila permban nutrientet kryesore qe I nevojiten njepersoni, dhe duke e bere ate sa me atraktive/terheqese, ka me shume shanse qe dhe grupmoshat e reja apo ato te voglate marrin kete ushqim te shendetshem.

Keshtu psh. Nese femijeve te vegjel do t’iu ofrohej nje pjate e cila permban kombinimin e duhur te dritherave me proteinatdhe karbohidratet, e pergatitur kjo duke pasur parasyshkombinimet e ngjyrave dhe te aromes, do te behej shumeterheqese per keta femije, dhe keshtu do te mernin edhesasine e nutrienteve te domosdoshem.

• Marrja parasysh e preferencave individuale kur pergatitet njevakt ushqimor: Kjo eshte nje nga pikat e cila nuk duhet neglizhuar. Nese nje person merr me detyrim nje vakt ushqimor I cili shkonkunder preferencave te tij, eshte I prirur te mos e trese mire keteushqim, ose dhe ne raste ekstreme te provokoje nxjerjen jashte te tij(emeza).

• Larmishmeri ne pergatitjen e vakteve nga njera dite ne tjetren : Alternimi eshte nje nga elementet me te rendesishem kur vjen punatek planifikimi I vakteve. Alternimi nuk duhet kryer thjesht ne aspektin e kombinimit te ushqimeve me njera tjetren, por edhe ne ndryshimin e vakteve nga dita ne dite.

• Duke alternuar ushqimet qe serviren, jo vetem qe arrin te merren tegjithe nutrientet te cilet mund te kene qene deficitare ne vaktin e ditesse meparshme, por dhe te krijohet nje atmosfere rekreative dheterheqese lidhur me procesin e ushqyerjes, personi (qe mund te jete I cfaredo grupmoshe, por ne kete rast kjo pike vlen kryesisht per femijet, qe jane me te prirur te refuzojne ushqimet e shendetshme) eshte I prirur te ushqehet rregullisht dhe te marre te gjitha elementetqe I nevojiten.