knjiga 1 crnogorski.inddVESELIN KONJEVI
VRANEŠKA LEGENDA Predanje o Pâvi i Ahmetu - izmeu istorije i legende
2
Veselin Konjevi VRANEŠKA LEGENDA
Predanje o Pâvi i Ahmetu - izmeu istorije i legende - Tree, dopunjeno i doraeno izdanje –
Recenzenti prvog izdanja prof. dr Boidar Šekularac, akademik DANU
dr Radoje Pajovi, akademik DANU
Elektronsko izdanje
3
VESELIN KONJEVI
VRANEŠKA LEGENDA Predanje o Pâvi i Ahmetu - izmeu istorije i legende
- Tree, dopunjeno i doraeno izdanje -
Podgorica, 2020.
1. O VRANEŠKIM LEGENDAMA ......................................... 12
2. PREDANJE O PÂVI AMHETU - IZMEU ISTORIJE I LEGENDE ............................................................................. 18 2.1. Prva verzija predanja ......................................................... 23 2.2. Druga verzija predanja ...................................................... 25 2.3. Trea verzija predanja ....................................................... 27 2.4. etvrta verzija predanja ..................................................... 30 2.5. Peta verzija predanja .......................................................... 32 2.6. Šesta verzija predanja ........................................................ 34 2.7. Sedma verzija predanja ..................................................... 37 2.8. Osma verzija predanja ...................................................... 38 2.8.1. Ko je i kada izmislio da se knez Joksim Vraneški pominje 1514. godine? ........................... 45 2.9. Deveta verzija predanja .................................................... 47 2.10.Deseta verzija predanja .................................................... 48 2.11. Jedanaesta verzija predanja ............................................. 55
2.11.1. Da li je Ahmet-paša Vraneševi izmišljena linost? ............................................. 56 2.12. Dvanaesta verzija predanja ............................................. 58 2.13. Dvije nove verzije predanja u rodoslovu Joksimovia iz Vraneša ......................................................................... 61 2.14. Petnaesta verzija predanja .............................................. 67 2.15. Šesnaesta verzija predanja .............................................. 69
5
2.16. Sedamnaesta verzija predanja .......................................... 72 2.17. Osamnaesta verzija predanja ........................................... 75
3. ZAKLJUAK ......................................................................... 81 3.1. Istorijska utemeljenost predanja ........................................ 85 3.2. Dogaaj i predanje ............................................................. 85 3.3. Zaštita lokaliteta i njegova turistika valorizacija ............ 87 3.4. Znaaj predanja o Pâvi i Ahmetu ....................................... 89 4. PRILOZI ................................................................................. 91
5. IZVORI I LITERATURA .................................................... 110
Bilješka o autoru ......................................................................... 116
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Uz ovo izdanje
Prvo izdanje Vraneške legende pojavilo se 2010. godine (izdava Matica crnogorska), a drugo, dvije godine kasnije (2012), povodom štampanja prigodne poštanske marke posveene Pâvi i Ahmetu. Za proteklu deceniju (2010. - 2020) predanje o Pâvi i Ahmetu doivjelo je snanu afi rmaciju, kako u Crnoj Gori, tako i u regionu, a i šire.
O ovom predanju, u navedenom periodu, objavljeno je veliki broj priloga/tekstova u raznim medijima: navinama, asopisima, radio i TV stanicama, portalima itd. Posebnu medijsku pozornost izazvalo je proglašenje ovoga predanja nematerijalnim kulturnim dobrom drave Crne Gore, decembra 2015. godine. Tu informaciju prenijeli su gotovo svi znaajniji mediji u Crnoj Gori, a i mnogi u regionu.
Predanje o Pâvi i Ahmetu postalo je inspiracija brojnim stvaraocima za svoje umjetnike kreacije – slikarima, knjievnicima, pjesnicima... Tako su nastale balade, lirske i epske pjesme, ljubavne prie inspirisane ovim predanjem, potom likovna djela, muzike kompozicije, itd.
Znaaj predanja o Pâvi i Ahmetu nadilazi granice drave Crne Gore, jer su njegove poruke jednako aktuelne u svim vremenima i na svim prostorima, pogotovu u nacionalno i vjerski mješovitim sredinama. Iz tog razloga sam, avgusta 2019, podnio inicijativu Kancelariji UNESKO-a, pri crnogorskom Ministarstvu kulture, sa prijedlogom da se predanje o Pâvi i Ahmetu nominuje da bude zaštieno od UNESKO-a, kao neprolazna vrijednost univerzalnog znaenja. Ta procedura je u toku.
Sve navedeno je bilo povod da se odluim za tree, dopunjeno i doraeno izdanje knjige Vraneška legenda, u kojem su obuhvaena i neka nova saznanja i injenice, koje potvruju ukorijenjenost predanja u kolektivnom sjeanju naroda toga (vraneškoga, bjelopoljskoga) kraja, kao i njegovu istorijsku utemeljenost.
U ovom izdanju uvrštene su dvije nove verzije predanja o nastanku toponima Pâvino Polje (ukupno osamnaest verzija), zapisane tridesetih godina XX vijeka: predanje koje je 1935. godine, po kazivanju Ahmet- bega Mušovia, zapisao poznati helenista i homerolog Milman Peri (audio zapis i transkript toga razgovora uvaju se u Kolekciji Milman Peri, na amerikom univerzitetu Harvard), i zapis o predanju novinara i putopisca Grigorija Boovia, objavljen 1936. godine u beogradskoj Politici. Takoe, u ovom izdanju dopunjena su i doraena tumaenja i analize pojedinih
8
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
verzija predanja; detaljnije su obraeni mnogi pojmovi i dogaaji, a i zakljuak je u znaajnoj mjeri doraen i proširen, u odnosu na prethodna dva izdanja Vraneške legende.
U bie narodâ, koji danas ive na prostoru Crne Gore, kroz vjekove postojanja, utkana je duhovnost i pravoslavlja, i katolianstva i islama, a i supstrati starih vjerovanja autohtonih naroda ovoga prostora. Sve to nas upuuje na zakljuak da je prihvatanje razliitosti egzistencijalna nunost, naše civilizacijsko dostignue a i kulturološko bogatstvo.
Prihvatanjem predanja o Pâvi i Ahmetu, koje afi rmiše razliitost kao sistem vrijednosti, uvaavaju se nacionalne, vjerske i druge razlike meu narodima, nastale sticajem istorijskih okolnosti. Upravo iz tog razloga, predanje bi trebalo biti dijelom kolektivne memorije naroda ovih prostora, na kome e se budue genarcije edukovati o znaaju i bogatstvu razliitosti, jer na tim temeljima je sazdana i moderna drava Crna Gora.
Stoga, moemo rei da je predanje o Pâvi i Ahmetu svojevrstan brend graanske Crne Gore, multietnike i multikonfesionalne, koja njeguje i afi rmiše razliitosti, kao svoju najveu kulturnu i civilizacijsku vrijednost i dostignue.
Maja, 2020.
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Predgovor prvom izdanju
Izmeu narodnog predanja i istorijske istine - predanje o nastanku Pâvinog Polja –
Brojna su predanja o postanku mjesta ne samo u Crnoj Gori nego i diljem svijeta. Štaviše, koliko mjesta - toliko i legendi o raanju njihovog imena. O nastanku veine toponima postoji više predanja, legendi koje imaju mitsko ili zemaljsko porijeklo i utemeljenje.
Meu izuzetno zanimljiv narodn predanjima o mjestima u Crnoj Gori nesumnjivo spada i ono o imenu Pâvina Polja, koje je vremenom od geografske odrednice polj prerastalo u stalno naseljeno podruje koje ine više manjih sela i zaselaka.
A šta je, u stvari, predanje? To je pria o neemu što se prenosi s koljena na koljeno. Ta pria se
obino naziva legendom. Ona naješe ima realnu osnovu a izmišljenu potku, dok formu dobija kroz narodnu tradiciju i stvaralaku mo narodne mašte, kolektivnog pamenja i oblikovanja anonimnih i kreativnih pojedinaca.
Predanje, kao usmena tradicija, ima duboke korijene u Crnoj Gori. U odnosu na bajke, narodna predanja se mogu svrstati u sage, a to znai da su u odnosu na one prve istorinije, sa naglašenim elementom vjerodostojnosti kazivanja. Kod nas se narodno predanje naješe obuhvata i terminima: legenda, skaska, kaa, kao folklorna proza – blia korpusu ivota i obiaja naroda nego pripovjedakoj formi.
Predanje o Pâvi i nastanku toponima Pâvino Polje spada u predanja o imenu mjesta i ima prije svega istorijsku dimenziju. Pria o tome je izloena kratko i jednostavno, u poetnoj varijanti, a kasnije je doerivana i proširivana novim sadrajima kazivanja. Sam dogaaj oko koga je nastalo ovo predanje je stvaran, tako da se ono formiralo oko istorijskog jezgra, po ustaljenoj motivskoj shemi u narodnoj uspomeni, vjerovanju i tradiciji. Stvarnost u predanju o Pâvi (i njenom muu) nije apstraktna ve nekako „subjektivno istinita“, istorina, ali i nejasno osjenenih kontura, što joj u pojedinim elementima i domišljavanjima daje prizvuk fantastinosti. Kratka radnja je uokvirena poetnim i završnim iznošenjem „dokaza“ o onome o emu se pripovijeda, a sam dogaaj je smješten u odreeni „vraneški“ ambijent i u odreeno „tursko doba“, što treba da utemelji vjerodostojnost legende. Forma legende je kasnije proširivana, tako da je kazivanje na granici izmeu udešene „istorijske istine“ i forme bliske
10
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
„istinitoj bajci“ koju narator kroz sopstvenu subjektivnost projektuje stvarni dogaaj, a eše detalje izmišljenog dešavanja. Meutim, nesumnjivo je da je predanje o Pâvi i Pâvinom Polju emotivno, etiki, vremenski, prostorno, a ponekad i ideološki vezano za stvarnost vraneškog kraja kroz istoriju.
Saga ili legenda o Pâvi daje istorijsko-etnografske podatke s lokalnom fabulom. Ipak, po vjerodostojnosti kazivanja, koje plijeni svojom uvjerljivošu, ima najviše odlika narodnog predanja.
Veselin N. Konjevi, autor knjige „Vraneška legenda“ to je odlino osjetio. On je shvatio ne samo ljepotu i znaaj predanja o Pâvi i nastanku naziva Pâvino Polje nego i njegovu izuzetnu zanimljivost za odgonetanje uvijek delikatnog pitanja odnosa izmeu istorijske istine i legende, ukazujui na uvijek prisutnu opasnost da se stvarnost tumai legendarnim sadrajima, da se predanje namee kao istorijska istina.
Polazei sa kritikog metodološkog stanovišta, Veselin Konjevi kroz predanje o Pavi i tumaenje nastanka toponima Pâvino Polje, sagledano i u istorijskom kontekstu, daje ne samo genezu jednog predanja i njegove kasnije prerade i varijante nego i nastoji da ukae kako se, uprkos nedostatku injenica i istorijskih dokaza, izmišlja stvarnost, formira predstava o prošlosti i namee kao istorijska istina. Tako nekritiko usvajanje predanja i njegovo prenošenje kao „istine“ dovodi do naunog orsokaka, apsurda koji ne samo da falsifi kuje sliku o prošlosti nego o njoj formira i svijest koja je spremna na mitologizovanje i transponovanje fi kcije u stvarnost, što je, kako bi kazao Njegoš, „samoobmana opasna i za ljude i za narode“.
Poevši od prve osnovne verzije predanja o Pâvi koju je svojevremeno zabiljeio poznati istoriar Gliša Elezovi, V. Konjevi navodi još petnaest kasnije nastalih verzija istog predanja.
Manirom visprenog intelektualca i metodom kritikog sagledavanja on je vrlo priljeno i objektivno izloio sve varijante i verzije, ukazao na njihovu injeninost i legendarnost, a zatim ih uz vrlo argumentovane komentare i opaske podvrgao objektivnoj kritici i analizi, istiui ono što je vrijedno sa stanovišta istorijske istine i pomjeranja granica saznanja o tome, ne samo za njega nego i za crnogorsku istoriografi ju, vrlo delikatnom i interesantnom pitanju. Svoje verzije, dijelom preuzete ili nadopunjene, oko osnovnog jezgra poetne, Elezovieve varijante, zabiljeili su i publikovali još i Tanasije Pejatovi, ukan Joksimovi, Momir Sekuli, arko Šepanovi, Ejup Mušovi, Vukoman Šalipurovi, orije Joksimovi, Petko Boškovi. Postoje i nekolike verzije objavljene u nekim publikacijama, dok je posljednja, šesnaesta, verzija izloena u kazivanju Momira Savova Milikia.
11
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Autor je posebnu panju posvetio prvoj varijanti predanja kao poetnoj i najpouzdanijoj pošto ima dokumentarno-istorijsku osnovu, ali je svoju kritiko–metodološku analizu usmjerio na kasnije nastavke legende o Pâvi, brojna proširivanja njene fabule i oigledne nadopune, a u nekim verzijama i izvjesne konstrukcije.
Veselin Konjevi je legendi o Pâvi i predanju o nastanku toponima Pâvino Polje pristupio sa zaviajnom ljubavlju i neskrivenim pijetetom, ali sa dosljednom kritinošu i spremnošu da u granicama svojih mogunosti i raspoloivih argumenata dâ svoj istinski doprinos razrješavanju ovoga kontroverznog predanja. On je vrlo hrabro, ali i suvereno, ušao u njegovu problematiku, s neskrivenom ljubavlju i istraivakim entuzijazmom.
Zadivljuje dubina autorovog poniranja u svu sloenost predanja o Pâvi, vrijeme u kome je nastalo i u kolektivno pamenje prostora koji je sauvao uspomenu na svoju heroinu, ovjekovjeivši njeno ime toponimom za vraneško podruje.
Knjiga Veselina Konjevia baca sasvim novu svjetlost ne samo na pitanje nastanka naziva Pâvino Polje nego u izvjesnoj mjeri i na poznavanje prošlosti Vraneške doline u tursko doba. S druge strane, bez obzira na neutemeljenost i domišljanje u pojedinim varijantama predanja, legenda o Pâvi, sa svim njenim rukavcima, ima i nesumnjivo folklorno bogatstvo i literarnu ljepotu.
Pâva je junakinja autentinog predanja i legende. Saga o njoj je i pria o jednoj nesvakidašnjoj ljubavi i sudbini i zasluivala bi i literarnu obradu. Ona nije ni Izolda ni Kosara, ali je najpoznatija vraneška odiva, koja je svoj zaviaj astila svojim imenom, a on nju vjenim pomenom.
Njena ljubav i traginost uspinju se kao bršljan uz stablo njenog mua (Ahmeta), ništa manje traginog izabranika. Njihova ljubav je iznad vremena, a ljepota predanja iznad istine i istorije.
Tekst Veselina Konjevia je nastojao da odgonetne i rasvijetli istinitost predanja o Pavi, što nije nauštrb ni njegove ontološke vrijednosti ni literarne ljepote.
Valjda e i ova knjiga doprinijeti ne samo veem interesovanju za ovo predanje nego i drugaijem odnosu prema junacima vraneške legende – Pâvi i njenom muu (Ahmet-begu), iju ljubav nijesu mogle uništiti ni vjera, ni istorija, ni vrijeme. U stvari, moda je autor ove legende njen izabranik koji je svoj zaviaj astio Pavinim imenom.
A pria i pjesma su, potvrdilo se bezbroj puta, ljepše od evojke. Radujem se publikovanju knjige Veselina Konjevia „Vraneška
legenda – predanje o Pâvi izmeu istorije i legende“.
Marijan Mašo Milji
1. O VRANEŠKIM LEGENDAMA
Razaranjem prvobitnih mitova i nastankom monoteistikih religija nijesu iz ljudske svijesti nestale mitske predstave o prirodi svijeta i ivota. Stara vjerovanja o duhovima, odnosno boanstvima dobra i zla, prisutna su i u monoteistikim religijama. Tako i u hrišanstvu, umjesto raznih boanstava, dolaze mnogobrojni svetitelji, legendarne istorijske ili neistorijske linosti. Religija, institucionalizovana kroz crkvu, ne samo što je i sama poivala na mitološkim pretpostavkama, nego je i morala napraviti brojne kompromise sa takozvanim paganskim vjerovanjima i mitologijama. Hrišanstvo je u itavoj svojoj istoriji, a to je tako i u drugim religijama, vodilo borbu protiv mnogoboakih kultova – stvaranjem vlastitih kultova, mitova i legendi. Na taj nain je iz legendi potiskivalo prethrišanske elemente unošenjem hrišanskih1.
Kao knjievna vrsta, legende spadaju meu najstarije oblike usmenog knjievnog stvaralaštva. To su narodna predanja o ivotu neke osobe ili o nekom neobinom dogaaju; izmišljene prie o ivotu i udesima nekog sveca.
Istorija legendi na teritoriji današnje Crne Gore veoma je duga i see duboko u antiko doba; pogotovu na Crnogorskom primorju (legenda o nastanku Budve – o Kadmu i Harmoniji, legende o nastanku Kotora, Ulcinja, itd). Te su legende, kako smatra Radoje Radojevi, ivjele, a neke su i stvarane, u nekdašnjim grkim kolonijama na ovome dijelu jadranske obale. Ove i druge antike grke legende docnije su primili i Romani, kao i romanizovani Iliri, koji su pored svojih legendi, usvajali i neke elemente iz rimsko-grke antike. Danas je, kae Radojevi, teško govoriti o tome koliko u crnogorskim legendama, bajkama, vjerovanjima, u narodnoj fantastici uopšte, ima elemenata prvobitno slovenskih, a koliko ilirskih, odnosno romanskih ili drugih2.
1 Na osnovu svog dugogodišnjeg istraivanja, poznati srpski istoriar religije Veselin ajkanovi (1881-1946), došao je do zakljuka da je “srpska” religija uglavnom prethrišanska i paganska, onakva kakva je bila do VII vijeka, i djelimino do XII vijeka, tj. prije primanja i u prvim vjekovima uvoenja hrišanstva. ajkanovi konstatuje da je kompromis, koji je tokom vremena ostvaren izmeu hrišanske crkve i narodnih religioznih shvatanja i obreda, sauvao veliki broj arhainih, prethrišanskih obiaja, vezanih za pojedine crkvene praznike, te da su starinska vjerovanja, obiaji i praznici produili da ive i dalje, samo su dobili novu - hrišansku interpretaciju. Crkva je, smatra on, nastojala da glavnim paganskim svetkovinama i obredima nametne hrišanski karakter. (Veselin ajkanovi: Sabrana djela iz srpske religije i mitologije 1/5, priredio V. uri, Srpska knjievna zadruga, Beogad, 1994.)
2 Radoje Radojevi: Vilina gora, antologija crnogorskih legendi, biblioteka Lua, Grafi ki
13
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Legende na podruju Vraneške doline, po vremenu nastanka, moemo uslovno podijeliti na rane, koje se vezuju za starosjedilaka ilirsko-romanska plemena ili se pretpostavlja da su nastale u tom periodu, potom na legende proizašle iz kosovskog mita i na legende nastale tokom viševjekovne turske vladavine.
U prvu grupu spada legenda o nastanku imena sela Kiava. Ona, naime, govori o tome da je ime toga sela, iznad Kovrena, nastalo po Kriima, koji su nekada naseljavali to podruje. To ilirsko pleme, po legendi, ime je dobilo stoga što su - po uvjerenju novopridošlih plemena - „kriali“ kada su govorili, pa se i mjesto prvobitno zvalo Kriava, da bi se kasnije, radi lakšeg izgovora, slovo „r“ izgubilo i postala Kiava3.
Za to selo (Kiavu) vezuje se i legenda o postojanju jedne trešnje, koja ima stub u svojoj krošnji, u obliku ruke savijene u laktu. Taj lakat, navodno, „tano pokazuje u masivu planine Lise ulaz u podzemne peine, u kojima je skriveno blago“. To skriveno blago e, kako legenda kazuje, „jednom izai na svijetlo dana“. Mnogi su, ranije, pokušavali nai to blago, ali su stradali4.
U ovu grupu moemo ubrojiti i legendu o dvojici brae koji su namjerili da išeraju vile iz planine Lise, iznad Kovrena. Jedne veeri, kazuje legenda, dou braa kod izvora na koji su dolazile vile da piju vodu. Legnu kraj te vode, okrenuvši jedan drugome tabane u tabane, a preko nogu se prekriju nekom strukom. Kada su vile došle na izvor ugledaše nekakvo udovište sa dvije glave a jednim trupom, od kojeg se uplaše. Jedna od njih ree: „Tako mi 377 izvora u Lisi i ove naše najbolje vode, ovo udo do sada nijesam viela. Ova zemlja nije za nas, ve se spremite da bjeimo“. I tako je, po legendi, Lisa ostala bez vila5.
O vladarima i velmoama iz doba nemanjike vlasti u Zeti sauvane su legende o nastanku imena Vraneš, o Marku Kraljeviu i njegovom Šarcu (o tome kako se „poznaju“ otisci Šarevih kopita u kamenu (kada je Marko „boravio“ u ovom kraju), potom o Jug Bogdanu, o Starom Vujadinu... Te legende su obino kratke, neke i literarno nedovršene, esto i bez poente; obino se završavaju time da je ovim krajem prošla, u njemu boravila ili (ak!) „vladala“ (kao što je to sluaj sa Jug Bogdanom!) neka od pomenutih linosti iz epske poezije.
Zanimljiva je legenda o nastanku imena Vraneš, koja govori o navodnom prokletstvu koje je srpski „car“ Lazar uputio iteljima toga kraja (koji se tada, navodno, zvao Zlate), „zbog toga što nijesu došli u Boj zavod – Titograd, 1971, 14.
3 Rajko K. Medojevi: Pavino Polje i njegove škole, Pavino Polje, 2005, 831. 4 Isto, 829.
5 Isto, 826.
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
na Kosovo“: „Dabogda se ne zvao Zlate, nego bio vran (crn) kao gavran“. I tako, po legendi, nastane Vraneš (Vran-eš). Ono što je interesantno u vezi s tim legendama jeste da se one, u interpretaciji nekih hroniara, a i u poimanju jednog dijela lokalnog stanovništva, esto tretiraju kao istorijska istina6.
Ona narodna predanja za koja se moe rei da literarnom formom zadovoljavaju suštinu legende naješe se javljaju u postanku naziva pojedinih toponima vraneškog kraja, i moemo ih svrstati u treu kategoriju vraneških legendi (srednjovjekovne legende). To se prije svega odnosi na legendu, odnosno predanje, o nastanku imena Pâvino Polje, potom na legendu o Novakovia peini iznad današnjeg Tomaševa, za koju se „vjeruje“ da skriva „nebrojeno blago Starine Novaka“, koji se u njoj, navodno, sa svojim hajducima skrivao od Turaka.
Po jednoj drugoj legendi, koja se vezuje za propast Brskova, u Novakovia peini skriveno je blago Latina, koji su ivjeli u Brskovu, nekad razvijenom trgovinskom centru. Tu legendu, dosta mistinu i naivnu, zabiljeio je Andrija Jovievi, nekadašnji uitelj u mojkovakim Poljima, a prenosi je arko Šepanovi.
U Brskovu su, kazuje legenda, nekada ivjeli Latini, a gradom je upravljao kralj, koji se navodno zvao Buan, a u susjedstvu, one preko Lima, vladao je srpski kralj, koji se zvao upan ili Dupan (zamjena titule imenom). Kraljevi su, prema legendi, bili pašenozi. Kada je srpska kraljica došla kod svoje sestre u goste, latinski kralj htio je da je obljubi, ali ona lukavstvom pobjee preko Lima. Latini sustigoše njenu pratnju i pobiše je. Srpski kralj zbog ovoga napade na grad (Brskovo), osvoji ga i popali, a Latini se razbjeaše. Neki se, navodno, kasnije povratiše i poniješe dio zakopanog blaga. Neki pobjegoše put Vraneša i zlato sakriše u Novakovia stijenama (kod Tomaševa), za kojim mještani uzaludno tragaju7.
Legenda o Muju i Alilu „od Kladuše“ vezuje se za mjesto Crkvice, iznad Kovrena, oni su, kako pria kazuje, napustili ovaj kraj nakon što im se njihovo odbjeglo jare uvee pretvorilo u zeca, što su protumaili kao znak da odatle treba bjeati8. Interesantan je zapis . Šepanovia u vezi sa tom legendom, koji kae da je „guslarski bard natprosjene inteligencije i s darom da uspali maštu gorštaka – or Huso Husovi, koji je tada (šesdesetih godina XIX vijeka – prim. V.K.) pjevao svojim sugraanima – savremenicima, etovoi Fejzagi Kaljiu i drugim, oznaio Lijesku Kaljia sa sred Donjeg
6 Crkva Sv. proroka Ilije, kod Tomaševa, dograena je i 2011. godine pretvorena u manastir, koji je, oslanjajui se na ovu legendu, nazvan - manastir Zlate. 7 . Šepanovi: Srednjovjekovno Brskovo na Tari, „Odzivi“ br. 2, Bijelo Polje 1972., 84. 8 ukan Joksimovi: Donji Kolašin, Leskovac 1939, 18-19.
15
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Kolašina9, kao rodno mjesto Muja i Alila“10. Legenda o selu Krstae, iznad Pâvina Polja, govori o Turinu kome
je jedno obane, na njegov nagovor, pomoglo da pronae ulaz u peinu, koja je bila puna zlata. Od zlata uzetog iz te peine obane, koje je bilo u najmu, kupilo je itavo to selo, koje se od tada prozva Krstae – jer su na pronaenim zlatnicima bili utisnuti veliki krstovi.
Osim navedenih, ovaj kraj obiluje i brojnim legendama o postanku pojedinih bratstava, odnosno prezimena bratstava, bilo da su to starosjedioci, bilo da su takva predanja donijeli sa sobom prilikom naseljavanja ovog prostora. Karakteristika tih legendi jeste da one nijesu optereene širokim epskim prianjem, nego su preteno usmjerene ka isticanju poente.
Predanje o Pâvi i Ahmetu, odnosno predanje o nastanku imena Pâvino Polje, zasluuje posebnu panju – prije svega zbog toga što je, kao nijedno drugo, esto bilo predmet domišljanja i dopriavanja, shodno nahoenju i afi nitetu zapisivaa. Zapisivano je to predanje - za koje se moe rei da (makar u njegovim prvim varijantama) ima istorijsku osnovu – bez elje njenih autora da sauvaju njegovu suštinu i literarnu formu, esto se
9 Krajem XIX i poetkom XX vijeka ime Donji Kolašin je oznaavalo tursu kazu (srez) u meurijeju Tare i Lima, od Mojkovca do blizu Prijepolja, ije je administrativno središte bilo u Šahoviima (današnje Tomaševo). Kaza Donji Kolašin obuhvatala je nahije Vraneš i Mojko- vac, sa po 9 sela, i Ravnu Rijeku, sa 13 sela. To je bio srez bez gradskog naselja, a vea su mu mjesta bila Mojkovac, Brodarevo i Šahovii. Ovaj srez je 1911. godine imao 13.911 stanovnika, od ega 10.187 muslimana. To je, kako navodi . Šepanovi, bila „svojevrsna zakašnjela kra- jina, gdje su se sukobljavale ete mjesnih hajdukih druina sa etama Kolašinaca-krajišnika, ratoborno raspoloenih prema Crnoj Gori i susjednim plemenima druge konfesije, a bun- tovnih prema svim pokušajima turskih vlasti da se na tom podruju zavede red, otuda i krilat- ica: ‘Tara ne zna za cara’“.
Kaza (srez) Donji Kolašin obrazovana je carskom iradom (ukazom) 1303. godine (po Hidri), odnosno 1884/1885. godine, spajanjem nahija Vraneš, Ravna Rijeka i Mojkovac. Poetkom XX vijeka nalazila se u sastavu Sjenikog sandaka, a ovaj, zajedno sa Pljevaljskim i još etiri druga ulazio je u sastav Kosovskog vilajeta. Danas Donji Kolašin predstavlja samo istorijski pojam. (arko Šepanovi: „Društveno-politike prilike u Bijelom Polju i okolini poetkom XX vijeka“, 95-96; Isti: „Najstarije stanovništvo Donjeg Kolašina“, Odzivi, 12-13, Bijelo Polje, 1975, 93; Isti: „Društveno – politike prilike u Potarju i Zatarju uoi ustanka 1875. i prva ustanika godina u tom kraju“, 106; Isti: Srednje Polimlje i Potarje, 123, 224, 225)
O tome kako je nastao sam pojam Donji Kolašin, svjedoi nam Ahmet-beg Mušovi, koji navodi: ... pošto su Crnogorci uzeli Kolašin gornji, potom su turski ‘mehmuri’ ka ono bili su ka nekako ka izdali ta Kolašin gornji, onda su naeli ime onome gornjemu Kolašinu, za Šahovie, Kolašin, donji Kolašin. Demek, tamo da se neuje u Carigrad da je Kolašin primljen, no jopet ima Kolašin biva. To je ak tudijen baeno, te se nadijo posljen ime Kolašin ovamo. (V. Konjevi: Kazivanje Ahmet-bega Mušovia, Almanah, Podgorica, 2018, 38)
Iz navedenog kazivanja Ahmet-bega Mušovia proizilazi da je pojam, odnosno toponim Donji Kolašin nastao nakon što je crnogorska vojska zauzela (Gornji) Kolašin 1878. godine, jer su kolašinski „mehmuri“ („mehmur“- tur. - slubenik, inovnik, namještenik), iz straha od mogue kazne i optube za izdaju, htjeli od sultana da prikriju pad Kolašina u crnogorske ruke, pa su prostor od Mojkovca do Kovrena nazvali Donjim Kolašinom.
10 arko Šepanovi: „Društveno-politike prilike u Potarju i Zatarju uoi ustanka 1875. i prva ustanika godina u tom kraju“, Odzivi, br. 16-17, Bijelo Polje, 1976, 108-109. O Donjem Kolašinu kao „postojbini Muja i Alila“, piše i G. Boovi u svojim reportaama. (Grigorije Boovi: Graniarska kob - putopisi i pripovetke iz Starog Vlaha, Srednjeg Polimlja i Potarja, Prijepolje, 2010, 138, 144, 150 ...)
16
Pâvino Polje (foto: Novak Novakovi)
17
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
povodei i za ideološkim ili nekim drugim (linim) razlozima. U mnogim, kasnije nastalim verzijama toga predanja pomiješani su
stvarni sa likovima koje su autori tih zapisa (za tu priliku) izmišljali, ili sa likovima iz epske poezije (takoe izmišljenim).
Tako su prve zapisane verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje vremenom toliko „nadograene“ da je predanje gotovo u potpunosti izgubilo prvobitni sadraj i poprimilo oblik – legende. Predanje je, dakle, „preraslo“ u nešto što se nikako, makar ne onako kako je zapisivano u verzijama koje su nastale posljednjih tridesetak godina, nije moglo desiti! Tako je i nastalo dvadesetak (zapisanih) verzija ovog predanja.
Upravo zbog toga, predanje o Pâvi i Ahmetu bie i predmet našeg detaljnog analiziranja svih njegovih verzija. Saopštiemo kako su glasile prve zapisane verzije, sa namjerom da ukaemo na to ko je, kada i kako to predanje tokom proteklog i poetkom ovog vijeka domišljao i dopisivao - po sopstvenom nahoenju.
18
2. PREDANJE O PÂVI AMHETU - IZMEU ISTORIJE I LEGENDE
Predanje o Pâvi i Ahmetu, odnosno predanje o nastanku imena Pâvino Polje zaokupljalo je panju brojnih istoriara, hroniara i novinara, koji su, ponekad i naratorski nadahnuto, saopštavali svoje verzije, sa eljom i uvjerenjem da interpretiraju neki istorijski dogaaj iz prošlosti ovog kraja. Vremenom e se, a pogotovo u posljednjih tridesetak godina, dopisivanjem i domišljanjem iskarikirati ova divna elegina pria, jer je, izgleda, glavna preokupacija zapisivaa bila – kako unijeti „nešto novo“ u predanje, a ne kako preispitati njegovu istorijsku osnovanost! Zapisivalo se, dakle, predanje - ne onako kako ono postoji u narodu ili kako bi se logino moglo pretpostaviti da se desio taj dogaaj, na osnovu koga je kasnije nastalo predanje - ve onako kako su sami autori eljeli da se dogodilo! To je dovelo do toga da se više niko i ne sjea kako su glasile te prve verzije predanja, objavljene prije više od sto godina, a koje su vjerovatno i najblie istini! Jer kasnije varijante predanja sve više su bile produkt mašte onoga ko je domišljao i dodavao, a sve manje su se oslanjale na narodno kazivanje o tom dogaaju. Stoga se predanje o nastanku imena Pâvino Polje moe posmatrati i kao svojevrsna paradigma prekrajanja prošlosti vraneškog (a i ne samo vraneškog!) kraja.
U nastojanju da rasvijetlimo istorijsku utemeljenost predanja o nastanku imena Pâvino Polje - koliko je to mogue sa ovolike vremenske distance i tako malo relevantnih podataka – sakupili smo sve njegove poznate varijante (osamnaest verzija11), esto znaajno razliite, zapisane tokom XX i poetkom ovog vijeka, kritiki ih analizirali, sa namjerom da iskristališemo moguu, to jest najpribliniju istorijsku istinu. Namjera nam je, dakle, da, uz korištenje ono malo raspoloivih istorijskih podataka, pokušamo rekonstruisati dogaaj koji se, makar kako predanje biljei, dogodio u Vranešu i po kome je nastao toponim Pâvino Polje. Da bismo koliko-toliko došli do pribline istine o tom dogaaju, moramo se vratiti prvobitnim verzijama predanja o nastanku imena Pâvino Polje.
11 Zapis o postanku imena Pâvino Polje, koji ove nijesmo uvrstili kao posebnu verziju, pribiljeio je i Ferko Šanti, 1987, koji kae da je „Pâvino Polje dobilo naziv po muškom im- enu Pava ili Pavo“. (F. Šanti: Prijepolje u drugoj polovini XV vijeka, Simpozijum „Seoski dani Sretena Vukosavljevia“ XII, Prijepolje 1987, 141)
Šanti, zapravo, i ne zapisuje predanje o nastanku imena Pâvino Polje, ve nagaa kako je nastao njegov naziv, i to potpuno pogrešno, jer u Crnoj Gori ne postoji muško ime „Pâva“ - sa dugosilaznim akcentom na fonem „a“, kako je to u nazivu Pâvino Polje! No, da je bilo u pitanju muško ime „Pâvo“ - onda bi se zvalo Pâvovo, a ne Pâvino Polje!
19
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Prvi poznati zapis o tom dogaaju datira iz 1901. godine, kad je izvjesni turski hroniar u salnami (godišnjaku) Kosovskog vilajeta zapisao (na turskom jeziku) narodno predanje o nastanku imena Pâvino Polje. Taj zapis je pronašao Gliša Elezovi i objavio u skopskom asopisu Juni pregled, 1931. godine.
Drugi zapis predanja je iz 1902. godine. Njega je zabiljeio pljevaljski etnograf Tanasije Pejatovi i objavio u svojoj studiji Srednje Polimlje i Potarje.
Treu verziju zabiljeio je poznati homerolog i helenista Milman Peri, po kazivanju Ahmet-bega Mušovia, 1935. godine, u Bijelom Polju. Originalan zapis ovoga kazivanja nalazi se u Perijevoj kolekciji, na amerikom univerzitetu Harvard.
etvrtu verziju predanja zabiljeio je Grigorije Boovi, u putopisu iz Vraneša, objavljenom u beogradskoj Politici 1936. godine.
Petu verziju objavio je ukan Joksimovi 1939. godine, u knjizi Donji Kolašin.
Naredne verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje pojavljuju se sedamdesetih godina prošlog vijeka: prvo, knjievnika Momira Sekulia, 1974. godine, potom arka Šepanovia u studiji Srednje Polimlje i Potarje, 1979, a dvije godine kasnije (1981) i Ejupa Mušovia, u tekstu „Mušovii“, objavljenom u Istorijskim zapisima. Znaajno izmijenjenu verziju toga predanja Mušovi je objavio u svojoj studiji Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499), 1997. godine. Iste (1981) godine predanje o nastanku imena Pâvino Polje zapisuje i Vukoman Šalipurovi, u Zborniku radova Etnografskog Instituta SANU, u lanku „Nekoliko podataka o knezovima u prijepoljskom i pljevaljskom kadiluku od 1677. do 1759. godine“. Potom, orije Joksimovi u Novopazarskom zborniku 1994, u lanku „Kako je nastalo ime Pâvino Polje“. Novinar Budo Simonovi zapisuje predanje o Pâvi i Ahmetu u dnevnome listu Dan 1999, u tekstu „Ni zbog bega se nije prevjerila“.
U rodoslovu bratstva Joksimovia Vraneška kolijevka, 2004, autora Ljubomira R. Joksimovia, objavljene su dvije nove verzije ovoga predanja, a u monografi ji Pâvino Polje i njegove škole, 2005, objavljene su tri verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje, od kojih je jedna nova – autora Petka Boškovia, u okviru lanka „Herak Vraneš“. Novinar Vasko Radusinovi, u reportai iz Pâvinog Polja, zabiljeio je ovo predanje u dnevnome listu Pobjeda, 1998, u tekstu „Darovi zlatne doline“, da bi, sedam godina kasnije (2005), takoe u Pobjedi, objavio gotovo identinu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje, u tekstu „ivotni vjetrovi Vraneške doline“.
20
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
Pedanje o nastanku imena Pâvino Polje objavljeno je i u Istorijskom leksikonu Crne Gore, 2006. godine, koji su uredili Š. Rastoder i . Andrijaševi. Pišui o porijelu bratstva Mušovia u Crnoj Gori, pod odrednicom „Mušovii“, autori su objavili i predanje o Pâvi i Ahmetu.
Zabiljeili smo i verziju predanja koju nam je saopštio Momir Savov Miliki (Konjevi), iz kojeg bratstva, kako se vjeruje, Pâva potie.
Pâvu pominje i Boidar Šekularac, koji je priredio Katastik manastira Dobrilovina, 1988. godine. Naime, u tom katastiku, koji je, kako Šekularac konstatuje, pisan s poetka XVII vijeka, navodi se da je u selu Bijeli Potok12, prvoupisana kua kneza Milike, za koga Šekularac kae da je „rodonaelnik bratstva Milikia, iz kojeg potie Pâva, po kojoj je i jedan dio Vraneša dobio ime – Pâvino Polje“13. Šekularac izvodi zakljuak da „pošto se u Katastiku prozivaju kao Kneii a titulišu se i sami kao knezovi – Milika i Stjepan14 iz Bijelog Potoka u Vranešu, skoro sigurno se moe rei da su oni potomci slavnog pretka Heraka (Vraneša)“15.
Iako se ne odnosi na predanje o nastanku imena Pâvino Polje, Šekularev zapis je veoma znaajan za rasvjetljavanje teme o kojoj je rije. Prije svega, za rješavanje dileme – kada se zbio taj dogaaj na osnovu koga e kasnije nastati predanje o Pâvi i Ahmetu? Naime, bratstvo Milikia/ Konjevia16 vjeruje da je njihov rodonaelnik knez Milika, koji se pominje u tome Katastiku17. Takoe je opšteprihvaeno uvjerenje u tom bratstvu, kao i kod hroniara i istoriara koji su zapisivali to predanje, da je Pâva rodom Miliki. Ako je, dakle, izvjesno da Pâva potie iz bratstva Milikia, onda je jasno da se i pomenuti dogaaj (Pâvina udaja) nikako nije mogao desiti prije XVII vijeka - jer je tada upisan knez Milika u Katastik!
Osim navedenih osamnaest verzija predanja18 o nastanku imena Pâvino Polje, postoje još nekolike verzije koje nijesmo uvrstili, jer se bitnije ne razlikuju od onih koje su objavljene u ovoj knjizi. Neke, pak, verzije „predanja“, nastale nakon pojavljivanja prvog izdanja Vraneške legende (2010), koje su plod neobuzdane mašte i line frustracije njenih autora, zaslijepljenih neznanjem - nijesu vrijedne pomena.
12 Selo Bijeli Potok i danas postoji, pripada mjesnoj zajednici Pâvino Polje (opština Bijelo Polje). 13 Boidar Šekularac: Dobrilovina i dobrilovinski Katastik, Mojkovac, 1988, 39. 14 Knez Stjepan je u Katastiku upisan u „pleme Vranješi“, u „selu Bijeli Potok“, sa pet
lanova – Josif, Jovan, Ilija, Monjo, Atanasije. (B. Šekularac: Isto, 57) Nema preciznih poda- taka koje bratstvo (ili bratstva) danas vode porijeklo od ovog vraneškog kneza.
15 Isto, 38. 16 Vraneški Konjevii su od (vraneških) Milikia nastali poetkom XIX vijeka. 17 U kui kneza Milike, upisano je 14 lanova - 7 muških i 7 enskih, i to: Aranit, ure, Avram, Jakim, Ivan, Teofana, Manda, Milica, Nenadija, Matijaš, Poleksija, Cvijo, Jana i monahinja Marta. (B. Šekularac: Isto, 57) 18 U prvom i drugom izdanju Vraneške legende uvršteno je šesnaest verzija predanja, što je pojašnjeno u uvodnom dijelu ovoga izdanja knjige.
21
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Vrhunac takvog besmisla (kome je, upravo zbog toga, vrijedno posvetiti odreenu panju, kao svojevrsnom fenomenu), svakako predstavlja publikacija Potonje slovo o Pavi, koja se pojavila 2015. godine19. Sa ciljem da ospori i demantuje sve što je, u vezi sa predanjem o Pâvi i Ahmetu, napisano u knjizi Vraneška legenda, potpisani autor Ivo Joksimovi (zapravo, rije je o grupi autora) ove nesvakidašnje paškvile je pomjerio granicu u domišljanju i karikiranju predanja. Koga injenice ne obavezuju, onda je mogue napisati i ustvrditi da je istinito - baš sve! ak i stupidnosti koje vrijeaju zdrav razum, poput one da je Pâva – muško (Radovi)!
U elji da itaocu nametne i projektuje poeljno mišljenje o prošlosti Vraneške doline, I. Joksimovi ne mari što za takve stupidarije ne postoji utemeljenje u kredibilnim istorijskim izvorima, ni u predanjima o nastanku toponima Pâvino Polje, niti kod pripadnika toga bratstva (Radovia)! Ne obazire se ni na injenicu da u Crnoj Gori ne postoji muško ime „Pâva“ - sa dugosilaznim akcentom na prvom slogu, kao što je to akcentovano u nazivu Pâvino Polje! Da je u pitanju muško ime Pva (sa kratkosilaznim akcentom na prvom slogu), onda bi se i mjesto zvalo Pvino Polje, a ne Pâvino Polje – kako se danas zove!
Podstaknut neobuzdanom maštom i linom frustracijom, a zaslijepljenih ideologijom i neznanjem, I. Joksimovi se uplie u problematiku kojoj oigledno nije dorastao. Iako je u pomenutoj knjizi objelodanio da ne posjeduje iole ozbiljnije znanje o istoriji toga podruja (Vraneške doline), ima ambiciju da dâ konaan sud o navedenoj temi, pa, shodno svojoj samozaljubljenosti i pretencioznosti, daje i naslov knjizi: Potonje slovo o Pavi. I. Joksimovi je ispao, kako bi to kazao Branislav urev u jednoj svojoj polemici, “kao dijete koje se usudi da govori o krupnim stvarima odraslih”.
Uz savjetodavnu višelanu ekipu, na pisanju ovoga pamfl eta-knjige angaovan je i samozvani „strunjak“ (Radomir Ili), da pripomogne u prekrajanju prošlosti vraneškog kraja. Po mišljenju tog njihovog, privatno angaovanog „strunjaka“, itava Vraneška dolina, od Slijepa mosta do Kovrena, nekada je nosila naziv Pâvino Polje; u drugoj varijanti, da je divlja loza („Pavit“) nekada bila prekrila Vranešku dolinu (str. 49) – što je, u oba sluaja, notorna glupost!
Suvišno je nabrajati brojne kontradiktornosti i izmišljanja u ovoj knjizi-pamfl etu, kao i drastine primjere autorovog (i njegovih pomagaa) elementarnog neznanja prošlosti toga kraja - poput onog da je naziv Pâvino Polje nastao „nakon 1937. godine“ (str. 80), a da je turski hroniar, koji je zapisao prvu verziju predanja o nastanku imena Pâvino Polje (1901. 19 Ivo Joksimovi: Potonje slovo o Pavi, Bijelo Polje, 2015.
22
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
godine), bio „usamljen u svom neznanju“, jer „nije znao da selo Pâvino Polje ne postoji 1901. godine“!? (str. 80-81) Autor ne zna, niti mu je ko od njegovih savjetodavaca saopštio opštepoznatu injenicu da je još 1913. godine postojala Pâvinopoljska opština, sa sjedištem u Pâvinom Polju!
Uz uvredljive komentare i brojna podmetanja na moj raun, paškvilant I. Joksimovi me optuuje za otimanje „naše kulturne baštine u Vranešu“ (bez objašnjenja ija je to „naša“ kulturna baština u Vranešu?!). Predvia, ak, i „realnu mogunost da hrišanski grobovi u Pâvinom Polju postanu mjesto hodoaša i okupljanja radikalnih islamista“ (str. 29). Posebno ga je pogodila izjava tadašnje direktorice Uprave za zaštitu kulturnih dobara, o namjeri proglašenja ovoga predanja nematerijalnom kulturnom baštinom drave Crne Gore, pa uspanieno poziva na odbranu „od otvorene agresije na našu prošlost i kulturu“ (str. 31). Kada je shvatio da mu je svaki napor uzaludan, rezignirano zakljuuje da se „nikako (se) ne moemo pomiriti sa realnom opasnošu da naše kulturno nasljee bude oteto odlukom dravnog organa“ (str. 44).
Vidno pogoen zbog toga što ne moe uticati na odluku Uprave za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore (iako je, koliko je kâdar, nastojao da takvu odluku sprijei - što e takoe ostati zabiljeeno!), traio je od Uprave da protiv “nepoznatih lica“ podnese krivinu prijavu zbog „krivinog djela skrnavljenja groba, izvršena ograivanjem dijela groblja“, o emu se i u knjizi pohvalio! (str. 113, 115) Iz Uprave su me izvijestili o toj inicijativi I. Joksimovia i njegovom drskom ponašanju prema nadlenima u toj instituciji, naglašavajui da to ni u kom sluaju nee uticati na njihovu (buduu) odluku! Što se i potvrdilo, Rješenjem Uprave za zaštitu kulturnih dobara od 29. 12. 2015, predanje o Pâvi i Ahmetu proglašeno je nematerijalnom kulturnom baštinom drave Crne Gore! Na kraju, tu odluku Uprave I. Joksimovi naziva skandaloznom i “kulturocidom nad vraneškim kulturnim nasljeem“ (str. 142), jadikujui, pri tom, što tim povodom ne moe „izjaviti albu na ovaj akt“ (str. 42).
Teško je nai razumno opravdanje za navedeno ponašanje (pisanje) I. Joksimovia i njegovih savjetodavaca i „strunjaka“!
Brojni su sluajevi u svijetu kada se sline prie afi rmišu, bez obzira na to da li su istinite ili ne, kako bi se njima privukli posjetioci (turisti), što, u konanom, ima za posljedicu ekonomski razvoj toga podruja!
Nakon što je predanje o Pâvi i Ahmetu proglašeno nematerijalnim kulturnim dobrom drave Crne Gore (prethodno je 2011. štampana i poštanska marka, posveena Pâvi i Ahmetu), brojne novinske i TV ekipe, iz Crne Gore i regiona, pravile su reportae o tom predanju i Pâvinom Polju. Karakteristian primjer za reeno je dolazak u Pâvino Polje ekipe poznate
23
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
amerike TV kue Travel enel (Travel Channel), koja je, inspirisana upravo predanjem o Pâvi i Ahmetu, maja 2018. godine napravila reportau o turistikim atraktivnostima Crne Gore (o tome je TVCG 1 emitovala prilog u Dnevniku II, od 20. maja 2018). Radio Slobodna Evropa je, istim povodom, 20. januara 2016, emitovala opširan prilog o ovom predanju. Takoe, i ekipa RTS-a iz Beograda je dolazila u Pâvino Polje i pravila reportau o tom predanju (emisija Kvadratura kruga – Pâva i Ahmet, od 1. 12. 2014), kao i mnoge druge novinske i TV kue iz Crne Gore i regiona. To je, nesumnjivo, doprinijelo snanoj turistikoj promociji i afi rmaciji ne samo Pâvinog Polja i Vraneške doline ve i Crne Gore. Sve navedeno ukazuje na to koliko je ovo predanje atraktivno i primamljivo za potencijalne turiste, bez obzira na to odakle dolaze.
Stoga e knjiga Potonje slovo o Pavi ostati kao svojevrstan spomenik stupidnosti i besmislu, sazdan nastojanjem njenog autora (Iva Joksimovia) da jedno divno predanje iz Vraneša - koje ima svevremenu i univerzalnu vrijednost, ljepotu i znaenje, kojoj bi se i Šeksip zadivio – obesmisli, što mu, na alost njegovu i njegovih pomagaa, nije uspjelo! Pâva i njen mu - kako god da se zvao i ma kog porijekla bio - simboli su zajedništva i ljubavi, ne samo u Vranešu nego uopšte, kao Izolda i Tristan, i toliko lijepih primjera kroz istoriju i mitologiju, samo što Ivo Joksimovi i njegovi pomagai i „strunjaci“, na alost, to ne znaju, niti su u stanju da shvate!
Predanja o Pâvi i Ahmetu, odnosno predanja o nastanku imena Pâvino Polje iznosimo hronološki - po vremenu kada su zapisana, s namjerom da se jasnije sagleda kako je vremenom dopunjavano novim detaljima, koji suštinski nemaju nikakve veze sa njegovom prvobitnom verzijom, niti s moguim istorijskim dešavanjima. Saopštavamo ih onako kako su zapisana, bez ikakvih intervencija.
2.1. Prva verzija predanja
Prvo poznato zapisano predanje o nastanku imena Pâvino Polje, datira još iz 1901. godine i objavljeno je u godišnjaku (salnami) Kosovskog vilajeta za pomenutu godinu. Taj zapis pronašao je istoriar Gliša Elezovi i objavio u skopskom asopisu Juni pregled, 1931. godine, a integralno glasi:
... Pa i ime Pavinog Polja pokazuje, a to i narodna tradicija potvruje, da je pre nekolike stotine godina to polje pripadalo nekakvoj devojci po
24
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
imenu Pava, koja je obasjana svetlošu islama, pa se zato udala za nekog iz tamošnje kue Hasanbegovia, pošto je u mladim godinama umrla, zemlja je prešla u naslee njenom muu, a njoj za spomen polje i selo u njemu prozvani su njenim imenom20.
Ovo predanje napisano je saeto (u jednoj sloenoj reenici), bez širih opisa i sa jasno izraenom poentom – kako je postalo ime (toponim) Pâvino Polje. Uoljivo je da turski hroniar govori da je predanje veoma staro - govori se o „narodnoj tradiciji od pre nekolike stotine godina“. Saopštavaju nam se neki osnovni podaci o tome šta se, navodno, nekada dogodilo u Vranešu: da je postojala „nekakva“ evojka Pâva; da se mlada udala za mještanina Hasanbegovia; da je donijela znaajne posjede u miraz; da je mlada umrla i da su ti posjedi prešli u vlasništvo njenog mua, koji ih je, njoj za spomen, nazvao njenim (Pâvinim) imenom.
Konstataciju autora (turskog hroniara) teksta da se, zato što ju je privukla dra islamske vjere („obasjana svetlošu islama“), Pâva udala za mještanina Hasanbegovia („pa se zato uda...“), teško da drugaije moemo protumaiti osim kao autorovu (hroniarevu) pristrasnost! Jer, da je bila oarana „svetlošu islama“, valjda bi, udajom, i promijenila vjeru!? Stoga je i sasvim logian onaj dio (nadograenog) kasnijeg predanja, koji govori da je „paša“ (Hasanbegovi) bio zaljubljen u Pâvu, te da joj je, iz tog razloga, dozvolio da zadri svoju, pravoslavnu vjeru.
Iz ovog teksta turskog hroniara ne moe se precizno zakljuiti ko je „naredio“ da se itav kraj prozove Pâvinim imenom, kao što se to saopštava u kasnijim verzijama (da je „paša naredio“). No, iz dijela teksta, e se kae „njoj za spomen ... prozvani su njenim imenom“, moe se zakljuiti da je tu inicijativu (ili, naredbu, svejedno) predloio Pâvin mu. Zašto je Hasanbegovi, Pâvin mu, „naredio“ da se reeno polje prozove Pâvinim imenom? Razlog za takvu odluku vjerovatno je taj što su ti posjedi, kako se dâ zakljuiti iz predanja, bili njen (Pâvin) miraz, dakle, njeno vlasništvo21. (U tekstu se kae da je posjedovala „to polje“, pri tom oigleno mislei na prostor koji obuhvata današnju teritoriju Pâvinog Polja.)
20 Gliša Elezovi: „Kolašin na Tari i Kolašin na Ibru. Kako je nastalo ime Kolašin“, Juni pregled br. 1. VI, Skoplje 1931, 23-24. Elezovi navodi da je ovo predanje o nastanku imena Pâvino Polje objavljeno u Salname–i–vilayet-i-Kosova (zvaninom godišnjaku Kosovskog vilajeta) za 1901. godinu (1318. po hidri), na strani 730. 21 I danas je est obiaj u Crnoj Gori da se pojedini posjedi (polja, livade ...) zovu po prethodnom vlasniku. Zato je, vjerovatno, u narodu opšteprihvaen (sve do današnjih dana) naziv Pâvino Polje – jer je ostalo u sjeanju da je to polje (ranije) bilo vlasništvo Pâvino, odnosno, da je ona te posjede „donijela“ u miraz, kako to proizilazi iz ove, prve verzije predanja.
25
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Kljuni momenat predanja jeste Pâvina prerana smrt, koji priu usmjerava ka poenti – da se (Pâvini) posjedi prozovu Pâvinim poljem! Da nije bilo tog dramatinog dogaaja (Pâvine prerane smrti), pria o njenim posjedima i udaji za nekog „turskog“ pašu vjerovatno bi brzo nestala u istorijskom kovitlacu konstantnih ovdašnjih previranja i sukoba, dok bi tok istorijskih (buduih) dogaaja odredio (izvjesno drugaiji) i naziv tog mjesta – koje se danas naziva Pâvino Polje.
Autor zapisa ne saopštava detaljnije podatke o tome ko su bili Pâva i njen mu, Hasanbegovi, što e biti kasnije predmet mnogih dopriavanja i nagaanja. Za Pâvinog mua jedino se moe zakljuiti da je bio mještanin – musliman, jer se kae da se udala za „nekog iz tamošnje kue Hasanbegovia“.
Nesumnjivo je da je prva verzija predanja o Pâvi, kao i ono što se logiki dâ naslutiti iz ovog teksta, otvorila prostor za naraciju, za ispredanje brojnih, kasnije nastalih verzija predanja.
2.2. Druga verzija predanja
Poznati pljevaljski etnograf s kraja XIX i poetka XX vijeka Tanasije Pejatovi, zabiljeio je jedno narodno predanje o postanku imena Pâvino Polje u svojoj antropogeografskoj studiji Srednje Polimlje i Potarje, objavljenoj 1902. godine, (pod pseudonimom Petar Mrkonji), koje glasi:
- Salname – turski šematizam – po narodnoj prii belei o imenu Pavino Polje (u Vranešima) da je postalo na ovaj nain: Bio pre nekoliko stotina godina nekakav bogat ovek i imao jedinicu kerku Pavu. Ova se poturi i uda za plemia Asanbegovia, ali je sa njim malo ivela pa umre i svu zemlju ostavi muu. Da se ne bi na nju zaboravilo, mu iz zahvalnosti prozove tu zemlju Pavino Polje22.
Pejatovi ne navodi kada je objavljeno to predanje (u salnami), što je bitan propust, jer bismo tada znali da li se radi o istom predanju (iz 1901. godine), koje je Pejatovi donekle interpretirao na svoj nain, ili je rije o nekom novom zapisu.
U ovoj verziji predanja uoljivo je „turenje“ Pâvino. To ne moe biti taan podatak! Vjerovatno Pejatovi nije imao prilike da posjeti Pâvin grob u Pâvinom Polju i lino se uvjeri u „manjkavost“ te prie, odnosno, da na njemu postoji jasno hrišansko obiljeje – u reljefu urezan krst na kamenoj, nadgrobnoj ploi, a na grobu Pâvinog mua – polumjesec. 22 Tanasije Pejatovi: „Srednje Polimlje i Potarje“, reprint izdanje, Pljevlja 1986, 135.
26
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
Uostalom, i samo ime Pâva nije arapskog, ve hrišanskog porijekla, što jasno ukazuje da Pâva nije mijenjala svoju (hrišansku) vjeru23.
Dio teksta iz prve verzije predanja, e se kae da se Pâva udala zato što je bila „obasjana svetlošu islama“, ukazuje na to da bi moglo biti u pitanju pogrešno Pejatovievo tumaenje („prevod“) originalnog zapisa – u „turenje“24. To bi podrazumijevalo da je ta verzija predanja o nastanku imena Pâvino Polje ista ili slina s prethodnom (prvom), koju je Pejatovi pogrešno protumaio! No, takva dilema (da li je Pâva promijenila vjeru) kod hroniara i istoriara, koji su kasnije zapisivali ovo predanje, ne postoji.
Na osnovu dijela prie o „...nekakvom bogatom ovjeku koji je imao jedinicu Pâvu“, mogli bismo zakljuiti da je ona bila šer vjerovatno nekog vraneškog kneza, koji je imao, kako se dâ zakljuiti iz ovog predanja, velike posjede, koji su obuhvatali prostor današnjeg Pâvinog Polja.
Jer u predanju se izriito kae da je njen (Pâvin) mu „...tu zemlju nazvao Pâvinim poljem“ – oigledno mislei na zemlju koju je Pâva ostavila svom muu u nasljedstvo!
Takoe je jasno da je rije o šeri – jedinici, jer ona u miraz udajom donosi i sve te posjede. To odgoneta i dilemu: otkuda njoj (Pâvi) toliki posjedi? Naime, jedino ih je kao jedinica mogla naslijediti! U nekim kasnijim verzijama kae se da je Pâva bila i ljepotica - sve su to bitni preduslovi da se razvije pria o tome kako je paša volio Pâvu, i kako je, u znak ljubavi i poštovanja prema njoj, „naredio“ da se ti posjedi, koje je on naslijedio od Pâve – prozovu Pâvinim poljem.
U Pejatovievom zapisu uoljivo je da se Pâva udala za „plemia Asanbegovia“ – a ne Hasanbegovia, kao što se kae u prvoj verziji predanja. Vjerovatno se radi o istom prezimenu, odnosno bratstvu, te moe biti u pitanju samo slovna greška, uslovljena vjerovatno razlikama u izgovoru toga prezimena25.
23 Pâva (muško ime Pâvo, Pâvle, Pâvao...) latinskog je (romanskog) porijekla. esto se kao osnova (pâv) javlja u onomastici i toponomastici balkanskih naroda (u onomastici: u imenima - muško ime, Pâvle, Pâvao..., u prezimenima - Pavlovi, Pavlekovi, Pavelji i sl.; u toponomastici – Pavlovina, Pavljani, Paviina kula, Pavlov do i sl. (Petar Skok: Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knj. II, k-poni, JAZU, Zagreb 1972, 624, 625)
24 Svakako da se pod pojmom „turenje“ ove misli na konvertitstvo, odnosno primanje islama. 25 Hadi Jovo Medojevi navodi podatak da su Asanbegovii u bjelopoljski kraj doselili iz Kolašina nakon 1878. godine, dok za Hasanbegovie kae da su porijeklom od Hajdarpašia (J. Medojevi: Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, Almanah, Podgorica 2003, 79, 103). Na osnovu ovoga, namee se zakljuak da su u pitanju dva bratstva – sa razliitom genealogijom. Meutim, problem je u nepouzdanosti (kontradiktornosti) Medojevievog kazivanja porijekla bjelopoljskih muslimanskih bratstava, o emu e biti više rijei. Stoga moemo zakljuiti da je ove vjerovatno rije o jednom bratstvu – Hasanbegoviima, a zapisiva druge verzije predanja o Pâvi je, vjerovatno u skladu sa izgovorom, izostavio poetno slovo prezimena “H” i tako ostalo Asanbegovi.
27
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Ono što u prethodnom kazivanju (prvoj verziji predanja) nije bilo sasvim jasno, Pejatovi pojašnjava: da je Pâvin mu (a ne, recimo, narod tog kraja), iz zahvalnosti, „prozvao tu zemlju Pâvinim poljem“. Takoe je vano naglasiti da se u ovoj verziji pominje plemi („nekakav plemi“) kao Pâvin mu, jer u ovom podatku (da je Pâvin mu bio plemi) lei logiki osnov kasnije razraene prie (predanja), koja kae da je u pitanju bio paša (a u nekim verzijama i sandak beg - hercegovaki namjesnik), koji je „naredio“ da se odreeni posjedi prozovu Pâvinim poljem.
I u toj, kao i u prethodnoj verziji, naglašava se da je Pâva kratko ivjela sa svojim muem, odnosno, da je mlada umrla. Njihovo potomstvo u tim dvijema verzijama se ne pominje.
2.3. Trea verzija predanja
Da predanje o nastanku toponima Pâvino Polje ima istorijsku utemeljenost, govori nam i kazivanje Ahmet-bega Mušovia o porijeklu svoga bratstva, koje je zabiljeio poznati helenista i profesor sa amerikog Univerziteta Harvard Milman Peri sa svojim prevodiocem Nikolom Vujnoviem, u Bijelom Polju, jula 1935. godine. Ahmet-beg Mušovi je u to vrijeme imao šezdeset i etiri godine, svojevremeno bio jedan od najbogatijih Kolašinaca, a u Bijelo Polje je došao 1912. godine. Taj fragment njihovog razgovora integralno glasi:
(...) N(ikola Vujnovi): Kai mi Ahmete. Oklen26 su ti Mušovii doselili tamo u to vaše mjesto? A(hmet-beg Mušovi): Da ti kaem, kada je sultan Murat Kosovo osvojio. N: Ja. A: Pa ondar, u ove krajeve vamo, došao jedan iz Azije iz Azije s onom vojskom. I tu je imala u Pavino Polje, jedna Pava, po njojzi se zove Pavino Polje. Bila je evojka. Imala je imanje veliko, svoje. I ona se Azijat zaljubijo s tom Pavom, i tu Pavu uzeo, i ondar kad se ona vojska povratila natrag on je osto kod nje tu. I ona se turila nije, i ona je rodila Muša i Hasana i Dauta i Selmana. Pa to, što je Muša rodila, to su Mušovii. Što je rodila Selmana, to su Selmanovii. Što je rodila Dauta, to su Dautovii. Što je rodila Hasana, to su Hasanbegovii. N: Aha. A: Pa ondar ti sinovi, nju su vodili svake neelje u crkvu, pa ondar kad je umrla, ukopali su je popovi srpski u srpsko groblje. Pa ondar ti sinovi su joj davali „sofru“27 i ono sve po zakonu i adetu onome 26 Na rukopisu nijesu vršene pravopisne intervencije.
27 Sofra (sovra, sopra), (ar) – trpeza, sinija. A. Škalji: Isto, 568. Obiaj kod pravoslavaca da se, nakon obavljenog pogrebnog ceremonijala - “daje sofra”. Odnosno, kada pokojnikova po- rodica poziva u svoju kuu (ili, u novije vrijeme, na nekom za tu namjenu prikladnom mjestu) osobe koji su prisustvovali sahrani, gdje ih posluuju hranom i piem.
28
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
srpskome, sve izvršili kad je umrla. Pa tu je u Pavino Polje smo se mi „iskovinjali“28, pa ondar toga Muša car pomilovo. Bio je valjan junak, pa mu je dao e goj hoe zemlju da bira, kolko goj hoe. Pa ondar uzeo i u Niši, i u Berane smo imali zemlju, i u Kolašin. Pa ondar otolen iz Pavina Polja, to je ostalo Hasan begu. I u Pljevlja smo imali zemlju. I u Vraneš, i u Kovren i u Grab. Ondar Hasanbegovii su ostali, ta je Hasan ostao te uzeo „hise“29 u Pavino Polje i Vraneš njegov bijo. A Daut uzeo Kovren, Grab, a Selman uzeo u Pljevlja, a mi uzeli u Niši u Kolašin, Muši, Mušo uzeo u Niši i u Kolašin zemlju. N: Ja. A: Pa ondar, u Kolašin otpratijo ta, otpratili, pa onda, dva brata jopet ostala u Kolašin, pa jedan otišao u Niši, brat, a jedan ostao u Kolašinu. Pa se oni tamo ‘iskovinjali’ imalo hi nekoliko kua, a ovi ovamo u Kolašin. Eto tako...“ 30.
Za razliku od prve dvije verzije, Ahmet-beg nam saopštava mnogo više podataka u vezi sa reenim predanjem. Naime, govorei Periju i Vujnoviu o porijeklu svoga bratstva, Ahmet-beg navodi da je u tom kraju bila jedna Pâva, koja je bila evojka, te da se po njojzi zove Pâvino Polje. On jasno navodi da je Pâva imala imanje veliko, svoje, ime potvruje podatak iz prve zapisane verzije predanja (iz 1901. godine), da je paša posjede koje je Pâva „donijela“ u miraz, prozvao Pâvinim poljem. Ovaj detalj, da je Pâva imala svoje (velike) posjede, izgubie se u kasnijim verzijama (dopriavanjima) predanja, pa e ostati nejasno – ije je posjede paša prozvao Pâvinim imenom?
28 Iskovinjali – rodili i podigli. 29 Hise (ar.) – dio. A. Škalji: Isto, 331. Ovdje se misli na nasljedni dio imanja. 30 Milman Peri jedan je od najuticajnijih klasinih fi lologa XX vijeka, izmeu 1933. i 1935.
godine, sakupljao je epske pjesme, u nastojanju da razriješi takozvano „homersko pitanje“, koje se sastojalo u dilemi – da li je jedan ovjek mogao da spjeva 15.696 stihova, koliko ima Homerova Ilijada, ili je rije o više autora-pjevaa? Svog „Homera“ (Avda Meedovia) Peri je pronašao na Obrovu, kod Bijeloga Polja, koji mu je osmislio i ispjevao pjesme duine stihova priblinim Ilijadi i Odiseji. Time je Peri, kako se smatra, riješio „homersko pitanje“. Perijev posao je nastavio Albert B. Lord, harvardski profesor i višegodišnji kurator Perijeve zbirke, autor uvene knjige Pjeva pria (Th e Singer Of Tales, 1960), koji je svoja istraivanja (od 1950. do 1955) pridodao Perijevoj zbirci na Harvardu.
Jedan od pjesnika - pjevaa, sa kojim je Peri 1935. godine obavio razgovor je i Ah- met-beg Mušovi, rodom od Kolašina, a nastanjen u Bijelom Polju. Mušovievo umijee pjevanja uz gusle bilo je osnovni motiv Perijevog interesovanja za njega. Ahmet-begovu ivotnu priu zapisao je Perijev saradnik i prevodilac Nikola Vujnovi, a pohranjena je u Kolekciji Milman Peri, na Harvardu. Transkript cjelolkupnog razgovora dostupan je u ru- kopisu, u elektronskom izdanju, na sajtovima Biblioteke Harvard. (http://nrs.harvard. edu/urn3:HLNC.MPCOL:104579;http://chs119.chs.harvard.edu/mpc/songs/mp_songs5. html;https://iiif.lib.harvard.edu/manifests/view/drs:2587556$1i;http://nrs.harvard.edu/urn- 3:HLNC.MPCOL:104579?n=1https://www.bastabalkana.com/2014/07/da-li-je-homer-na- pisao-ilijadu-odiseju/;http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=26009; Boidar Ilijin Milii: Starac Milija Kolašinac – portret pjesnika, Artgrafi ka, Podgorica, 2013, 15; Veselin Konjevi: Kazivanje Ahmet-bega Mušovia, Almanah, Podgorica, 2018, 70-73.)
29
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
Ahmet-beg ne saopštava ime Pâvinog mua; navodi da je došao iz Azije s onom vojskom, što ukazuje na to da je vjerovatno bio ofi cir, koji je došao sa svojom vojskom u vraneški kraj. Ahmet-beg dalje navodi da se on (ofi cir) zaljubio u Pâvu i da je ostao kod nje, a da se vojska povratila natrag. U ovoj verziji predanja uoava se da su (i) sinovi voljeli i poštovali svoju majku Pâvu, koja je ostala u pravoslavnoj vjeri, kao i da su je vodili svake neelje u crkvu. Takoe, jasno je saopšteno da je Pâva zadrala svoju vjeru te da je sahranjena u pravoslavnom („srpskom“) groblju, po hrišanskim obiajima.
Pâva je, po verziji predanja koju nam kazuje Ahmet-beg Mušovi, rodila etiri sina, Muša, Hasana, Dauta i Selmana, od kojih su nastala etiri ugledna muslimanska bratstva: Mušovii, Hasanbegovii, Dautovii i Selmanovii. Dodajmo da se jedino u ovoj verziji predanja pominje da je Pâva rodila etir sina, u ostalim verzijama naješe se govori o raanju tri sina (Muša, Hasana i Dauta)31.
U prilog istorijskoj utemeljenosti predanja - da Mušovii vode porijeklo iz Vraneša (Pâvinog Polja), govori i podatak da se u tom kraju, sve do 1924. godine, uvao „nišan“ (nadgrobni spomenik) Mušu, rodonaelniku Mušovia. Iz Vraneša, kao postojbine, Mušovii su se raseljavali u raznim pravcima, najviše prema Kolašinu i Nikšiu32.
31 Za razliku od Mušovia, Hasanbegovia i Dautovia, ije se porijeklo vezuje za Pavino Polje, odnosno za predanje o Pâvi i Ahmetu, nema nijednog podatka koji bi ukazivao na to da Selmanovii vode porijeklo iz Vraneša! T. Pejatovi navodi da Selmanovii iz Pljevalja vode porijeklo od Mileševa, ispod planine Zlatar. „Za njih (Selmanovie – prim. V.K) se tvrdi da su nekada bili pravoslavni Srbi i vlasteoskoga porekla. Starina im je kod Mileševe u selu Kosatici ispod planine Zlatar. U doba turske najezde isturili su se i prigrabili u svoje ruke gotovo ceo kraj izmeu Tare i Lima severno od Kolašina, najpre kao spahije, a docnije, kada se ukinuo spahijski sistem, kao age i begovi, oglasivši svu zemlju notle (?) samo u spahiluku, kao svojinu. Iz njihove porodice bilo je nekoliko paša...“ (T. Pejatovi: Srednje Polimlje i Potarje, 124)
M. Vojinovi navodi da Selmanovii vode porijeklo od Stevana Tomaševia, koji je bio srpski vlastelin i koji je uestvovao, na strani Turaka, u bici na Mohau 1526. godine. „Na- kon iskazane hrabrosti u pomenutoj bici, Turci su mu ponudili da mu daju visoko zvanje, pod uslovom da pree u islam. On je pristao i dobio zvanje paše. Tomaševii su i do tada imali veliko imanje oko Prijepolja, zatim Obarde, Kozicu, Mataruge, posle su zaposeli Pot- krajce, Duboicu, Korijen, Glibae, Bobovo, Jugovo, Šumane, Borovicu, Ljue, Kornjau, Pljevaljsko polje i mnoga imanja u drugim selima... Pored ovih poseda drali su: Šarance, Jezera, Drobnjak do Krnova. Svoje posede u Jezerima, Šarancima i Drobnjaku prodali su 1838. godine Smail-agi engiu. Izgleda da je Stevan Tomaševi, Selman-paša po kome se i prozvaše Selmanovii... U Pljevlja su došli oko 1600. godine, a imale su saraje pod Gosteom... Imali su sedam paša. (Mileta Vojinovi: Pljevaljski kraj – prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja, 1997, 328-329)
32 E. Mušovi: „Mušovii“, 91.
30
2.4. etvrta verzija predanja
Grigorije Boovi, putopisac i pripovijeda, tridesetih godina XX vijeka objavio je nekolike reportae u beogradskom listu Politika sa svog proputovanja po Šahoviima (danas Tomaševo) i Pâvinom Polju. Boovi, u lanku „Pavino Polje“ (iz 1936. godine), navodi da je „neka Pâva naturila mestu svoje ime“, i nastavlja:
- Za vena vremena bez obzira na to što se carstva progonila i menjala. Pria je jaka gotovo kao i vreme. Posle or-paše i Hajdar-paše pojavio se na Limu i neki Šeho, Šeho-paša. Ali naš Šeho. Da li sebar ili vlastelin – sve jedno, tek naš. Bio ioglan33, postao paša i dali mu Kolašin na upravu. Moda je to bilo krajem petnaestoga veka. Tu on podigao svoje dvore i zasudio. A zatekao bratstvo Joksimovie, doseljene po predanju iz Vuitrna, pa ak po glasu toga predanja da su i rod Brankoviima. Bila to kneevska i popovska kua. U njoj mlada, krasna i pametna udovica popadija Pava, iz starinake kue Milikia. Osvajake po lepoti i gospodstvu pojave. Bacio je oko na nju Šeho. Valjda progovorila u njemu krv, htelo mu se da ima i enu s kojom e govoriti rodnim jezikom. Ko zna? Pria samo tvrdi da je popadija Pava osvajala i lepotom i duhovnom otmenošu. Moda je to bila ukrštena Varaanka ili Bukumirka, pa zbog toga i vanredne lepote planinske. Tek paša joj, naš Šeho, uinio prijateljski predlog. Ko zna zbog ega? Uostalom, paše naše krvi imale su obiaj, bilo pod starost, da zaborave na Carigraanke i dou u svoj rodni kraj da izaberu po volji seljanku, Turkinju koliko su i oni sami to bili.
- Hou – odgovorila naša lepa udovica popadija: - ali da mi ostaviš veru i da mi ime ne propadne...
Lako je bilo za veru, ali potee za ime. Ljubav je i to rešila. Paša je više manastira u selu, pokraj potoka na jednom divnom proplanku podigao Pavi dvorac, iji se tragovi još oznaavaju i koje se mesto i dalje zove Pavina Livada. A celo ovo polje, ovu kotlinu, dao joj u baštinu, te je udnoj popadiji sauvao na taj nain ime i ostalo do današnjeg dana Pavino Polje.
Šehu je Pava poklonila tri sina: Hasana, Muša i Dauta. Od njih su postala tri velika roda: Hasanbegovii, Mušovii i Dautovii...34.
33 Ioglan – m (tur.) maloljetni djeak – sluga koji moe nesmetano ulaziti u harem; dvor- ski pa. (A. Škalji: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, 339)
34 G. Boovi: Graniarska kob – putopisi i pripovetke iz Starog Vlaha, Srednjeg Polimlja i Potarja, 140-141; isto i u Grigorije Boovi: Po Crnoj Gori, putopisi, Beograd, 2007, 267-269.
31
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
U ovoj verziji predanja prvi put se piminje ime Pâvinoga mua (Šeho-paša), kao i to da je Pâva bila udovica, popadija, koja je bila „mlada, krasna i pametna“, „iz starinake kue Milikia“. Takoe, navodi da su (i) „silni bezi Mekii, potomci Šehapaše i popadije Pâve iz Pâvina Polja u Kolašinu...“35. Ono, pak, što autor ovoga zapisa (G. Boovi) ne saopštava je – po ijem kazivanju je zapisano ovo predanje? Moemo pretpostaviti da je predanje uo i zapisao po kazivanju mještana. Meutim, jedan detalj iz te prie upuuje na zakljuak da je predanje, ili makar jedan njegov dio, Boovi saznao od svog vodia kroz vraneški kraj. A njegov vodi na proputovanju kroz Vraneš bio je - Šeho Musli, iz (mjesta) Muslia, kod Šahovia36.
S obzirom na to da Boovi zapisuje da se Pâvin mu zvao Šeho- paša, a na drugom mjestu navodi da su (i) Muslii potomci Pâve i njenog mua, namee se zakljuak da je njegov vodi - Šeho Musli, „osmislio“ ime Pâvinoga mua, kao i to da su Muslii potomci Pâve i njenog mua.
Poznato je, naime, da Muslii vode porijeklo iz Kua, odakle su se raselili nakon bitke na Malom Orljevu 1688. godine37, tako da je sasvim jasno da je Booviev vodi i sagovornik, Šeho Musli, izmislio da njegovo bratstvo vodi porijeklo od Pâve i njenog mua, vjerovatno iz elje da se, pred strancem, podiiti porijeklom svoga bratstva. Takoe, da se Pavin mu zvao Šeho-paša, to bi, sasvim sigurno, znao i Ahmet- beg Mušovi, ije je kazivanje zabiljeeno godinu prije Boovievog proputovanja Vraneškom dolinom (1935)! Ahmet-beg, kao što smo vieli u prethodnoj veziji predanja, ne saopštava ime Pâvinoga mua! Dodajmo da Boovi u svojim reportaama iz Vraneške doline, u više navrata, sa velikim poštovanjem piše o Pâvi i njenom muu.
U ovoj verziji predanja pominje se da je Pâvin mu bio porijeklom iz toga (vraneškog) kraja, te da je kao maloljetan (ioglan) dospio na sultanov dvor; da je postao paša i dobio na upravo oblast Kolašina.
Boovi navodi da se taj dogaaj zbio „moda krajem petnaestoga vijeka“, te da je Pâvin mu (Šeho-paša) tu „zatekao bratstvo Joksimovie, doseljene po predanju iz Vuitrna (sa Kosova)“. Meutim, u istom tekstu, za Joksimovie navodi da je „to prezime staro više od 250 godina i došlo im je od kneza Josima...“38. Knez Joksim, rodonaelnik vraneških
35 G. Boovi: Isto, 169. 36 Isto, 147. Boovi navodi da je Šeho Musli, koga su mu „našli“ za vodia, bio vanredno
pametan i vaspitan, „aginski potomak“. „Navodio me je na svaku crkvinu, na svako mesto po planinama vezano za kakvu legendu. Jer je sa mnom išao punih šest dana. Priao mi je o starincima, pokazivao Varage i Krie...“ (Isto)
37 J. Medojevi: Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, 94; V. Konjevi: Kazivanje Ahmet-bega Mušovia, 21-23.
38 G. Boovi: Isto, 142.
32
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
Joksimovia, prvi put se u istorijskim izvorima pominje 1684. godine39, što, dakle, iskljuuje mogunost da se dogaaj o kome je rije u predanju zbio u petnaestom vijeku.
Detalj u kome se kae da je paša „više manastira u selu, pokraj potoka na jednom divnom proplanku podigao Pâvi dvorac, iji se tragovi još oznaavaju i koje se mesto i dalje zove Pâvina Livada“, dodatno osnauje istorijsku utemeljenost ovoga predanja. Boovi navodi da je paša ovu kotlinu, Pâvi dao u baštinu, što se razlikuje od prve i tree verzije predanja, u kojima se kae da je paša posjede koje je Pâva donijela u miraz, prozvao Pâvinim imenom (Pâvino Polje).
Ono što je, svakako, bitno, a što ini jezgro predanja o nastanku toponima Pâvino Polje, potvruje se u ovoj verziji predanja – da je Pâva, u braku, rodila tri sina: Muša, Hasana i Dauta, od kojih su nastala tri vraneška bratstva – Mušovii, Hasanbegovii i Dautovii, te da je, nakon njene smrti, polje pored Ljubovie dobilo po njoj ime - Pâvino polje (Pâvino Polje).
2.5. Peta verzija predanja
Predanje koje je zabiljeio ukan Joksimovi 1939. godine, donosi nam nešto više podataka o tom dogaaju. Govori se o tome da ime „Pâvino Polje dolazi od neke Pâve iz plemena Milikia“, i dalje nastavlja:
- Pleme Milikia i Joksimovia bilo je najstarije u Pavinom Polju. Po predanju, ta dva plemena bila su jaka. U to vreme, jedan mladi iz plemena Joksimovia, poturio se i otišao kod sultana. Sultan ga je školovao i uinio pašom. Kada je postao paša, zahtevao je od sultana da ga postavi za pašu u njegovo rodno mesto i sultan mu odobri. Paša doe u Vraneš i odmah blizu današnje crkve podie sebi kulu, iji se temelji dobro poznaju. Paša zatrai za enu kerku nekog kneza Milikia u Vranešu. Devojka je izjavila da ne pristaje udati se za Turina. Kada joj je paša kazao da je roeni Srbin iz istog mesta kao i ona, devojka je pristala poi za njega, s tim da ne menja veru, ve da ostane i dalje pravoslavna Srpkinja. Paša pristane i uzme je za enu. Paša i Pava postupali su blago prema Srbima u Vranešu... Pleme Joksimovia imalo (je) naroite povlastice kod sultana u Carigradu. Njima je paša izradio kod sultana ferman, po kome se Joksimoviima priznaje begovstvo nad Vranešom40.
U ovoj verziji predanja blie se pojašnjava porijeklo Pâve i njenog mua. Iako se ne pominje ime njenog mua (ni hrišansko, ni muslimansko),
39 Gliša Elezovi: Turski spomenici, knj. I, sv. I, 1348-1520, Beograd, 1940, 866. 40 . Joksimovi: Donji Kolašin, 16 – 17.
33
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
podaci koji su saopšteni o njemu bie osnov da se kasnije razviju brojne varijante predanja na tu temu. Ono što je interesantno iz ovog kazivanja jeste da je paša (koji je, po ovoj verziji predanja, „potureni“ Joksimovi), izdejstvovao od sultana dozvolu da Joksimovii postanu vraneški knezovi (. Joksimovi kae: Njima je paša izradio kod sultana ferman, po kome se Joksimoviima priznaje begovstvo41 nad Vranešom).
Ukoliko se ovaj podatak temelji na istorijskoj injenici, moe nam pomoi u odgonetanju bitne dileme – kada se to dogaalo? Naime, poznato je da se knez Joksim (od kojega, po predanju, vraneški Joksimovii vode porijeklo), prvi put pominje 27. oktobra 1684. godine42. Ukoliko je, dakle, taan podatak iz ove verzije predanja da je paša izdejstvovao Joksimoviima kneevstvo u Vranešu, onda se taj dogaaj (Pâvina udaja), na osnovu kojega je nastalo predanje, najvjerovatnije dogodio u drugoj polovini XVII vijeka!43
Ne navodi se razlog primanja islama „mladia Joksimovia“, ali je izvjesno da je, makar po predanju, to omoguilo njegovom bratstvu sticanje znaajnih povlastica u Vranešu, u tadašnjem otomanskom sistemu vlasti44. Prihvatanje islama bio je najprei put ka sticanju znaajnih privilegija u ondašnjem Osmanskom carstvu, o emu svjedoe brojni sluajevi iz naše prošlosti.
Ono što nedostaje ovom predanju jeste, zapravo, njegova suština – kako je Pâvino Polje dobilo ime? Ne pominju se Pâvini (naslijeeni) posjedi; ne pominje se ko je i zašto „naredio“ da se tako nazovu, ili ko je dao ime tim posjedima?! Tako da ostaje nejasno: kako je i zašto Pâvino Polje dobilo ime upravo po Pâvi?!
U nastavku teksta o Donjem Kolašinu, . Joksimovi navodi još jedno predanje iz Vraneša, koje se moe dovesti u vezu sa Pâvom, odnosno
41 Beg je plemika titula (Abdulah Škalji: Turcizmi u Srpskohrvatskom jeziku,etvrto izdanje, Sarajevo 1979, 129), a jedina plemika titula u Vranešu mogla je biti knez.
42 G. Elezovi: Isto, 866. 43 U takvo tumaenje uklapa se i vjerovanje (predanje) koje je uvrijeeno kod vraneških
Konjevia (Milikia) – da su Joksimovii od Milikia naslijedili kneevstvo u Vranešu. Toj pretpostavci ide u prilog i injenica da se Milikii, nakon XVII vijeka, ne pominju kao vraneški knezovi. Naime, Simo Miliki, koji je „pisao knjige“, pominje se, bez ikakve titule, u jednom zapisu iz 1750. godine, koji se uva u Narodnoj biblioteci u Beogradu, pod brojem 370, odnosno, u Katalogu Biblioteke pod brojem 369. (Ljub. Stojanovi: Stari srpski zapisi i natpisi, knj. II, SKA, Beograd, 1903, 164, 2992; i knj. III, SKA, Beograd, 1905, 201, 5825).
44 U Rodoslovu Joksimovia na više mjesta se pominje da je knez Joksim posjedovao znaajna imanja, o emu postoje i turska dokumenta. Ukoliko uporedimo prve verzije pre- danja sa ovom – petom, onda se namee zakljuak da je knez Joksim vjerovatno naslijedio – dobio od svog islamiziranog brata ili sina – paše i Pâvine (bivše!) posjede. (Zakljuak o srodstvu kneza Joksima i paše izveden na osnovu sedme i osme verzije predanja – autora . Šepanovia i E. Mušovia.) To se dâ zakljuiti i na osnovu verzije predanja koje je zabiljeio Vukoman Šalipurovi, e se kae da je paša dao sva imanja u Vranešu Joksimoviima i Milikiima. (Više u devetoj verziji predanja).
34
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
njenim ocem. Predanje govori o izvjesnom vraneškom knezu Milikiu, koji se suprotstavio nekom turskom paši:
- U Vraneš je došao carski paša (izaslanik) iz Carigrada, da vidi ‘kako ivi i kako se vlada njegova raja’. U Vranešu, tome paši izašao je u susret knez Miliki. Paša je kneza prvo upitao: ’Šta radi raja i je li verna caru?’.
Na to mu je knez odgovorio: ’Ovde nema raje, ve su ovde samo Srbi, koji sebe smatraju slobodnim!’ Zatim ga knez izbatina i ree: ’Idi odavde natrag i dok te odavde mogu gledati ne smeš jahati konja!’
Odatle paša poe niz Ljuboviu i kad je došao blizu Velike Crkve, u Pavinom Polju, koja je bila pokrivena olovom, poplaši mu se konj od sunanih zraka, koji sijahu od olovnog krova pomenute crkve, i padne sa konja i slomi se.
Pratioci pašini vrate se u Carigrad i kau sultanu šta se dogodilo s pašom. Na sultanovo pitanje ’Kako se vlada raja u Vranešu’, pašini pratioci odgovore: ’Tamo raje nema! Njihove crkve su prekrivene zlatom i olovom i teško je i carskim pašama proi od njihovog sjaja’. Car se naljuti i pošlje veliku vojsku na Vraneš da ga pokori. Turska vojska je prvo napala na Veliku Crkvu i razruši je do temelja. Pred sam turski napad na crkvu, sveštenici i kalueri, meu kojima se pominje i iguman Makarije, natovare nou šest konja crkvenim utvarima i prenesu ih u manastir Bogovau, u kome i danas ima tih prenesenih utvari, kae . Joksimovi, navodei kao izvor ove prie popa Sava Rakoevia, iz Pâvinog Polja45.
Da li je, u navedenom predanju, ukoliko je istorijski utemeljeno, rije o knezu Nikoli Milikiu, za kojeg se vjeruje da je bio otac Pâvin? - nemamo pouzdan odgovor. Ukoliko jeste, onda je to njegovo suprotstavljanje turskoj vlasti, svakako, bio dodatan razlog da izgubi kneevstvo u Vranešu46.
2.6. Šesta verzija predanja
Naredne verzije predanja o nastanku imena Pâvino Polje zapisane su sedamdesetih godina XX vijeka. Verzija predanja, koju je zapisao knjievnik Momir Sekuli, bitno se razlikuje od prethodnih, a glasi:
- Kraj Bijelog Polja, na desnoj obali reke Kiavice, bila starica sa 45 . Joksimovi: Donji Kolašin, 17-18. 46 Kod Milikia i Konjevia iz Vraneša sauvano je predanje da je Pâvin otac, knez Nikola
Miliki, išao u Carigrad da se ali sultanu što mu je oduzeta titula kneza! Njega su, kako ovo predanje kazuje, ubili „Turci“ u zasjedi, u (današnjem) Pâvinom Polju, prilikom njegovoga povratka iz Carigrada.
35
Wftfmjo!Lpokfwj~ VRANEŠKA LEGENDA
sinom i snahom Pavom. Ali doe vreme da njina kua odui dug caru, da sin ode na vojsku. I dom ostade bez muške glave. Minuše godine, od sina ni traga ni abera. A on ratovaše u mnogim turskim pohodima, te se prou junaštvom i pameu. Za vernu slubu sultan ga naini pašom u Gornjem Vranešu.
Jednog dana stie on s vojskom na uše Kiavice. Kad se malo odmori od duga puta, ode svojoj kui. Pred domom zatee ostarelu majku i s njom zapodenu razgovor. Upita je ima li poroda. Starica se izjada: imaaše, ree, sina jedinca, al’ ga davno uzeše u vojsku i njene ga oi ne videše više. On joj ree da se moe nadati sinu:
- No, bi l’ bi ga po em’ mogla poznati?, upita. Ona odgovori: sina ne moe poznati, jer obnevide. Pava poslovaše u kui, pa izae da vidi nenadna gosta. S praga se
zagleda u pašu; njegove oi je opomenuše na mua. Ona zatrai da zasue desni rukav. Paša zavrnu rukav. ena ugleda beleg na mišici, i ree starici:
- Majko, evo ti sina. Paša ree Pavi da mu i odsad bude ena. Ona pristade ali ne htede
menjati veru. Paša joj onda obea zemlju koju zatrai. Pava izabra dolinu Ljubovie, i tako postade: Pavino Polje47.
Ova verzija predanja nije optereena ideološkim primjesama, što je karakteristika gotovo svih kasnijih verzija predanja, naroito onih nastalih 90-tih godina prošlog vijeka.
U ovoj verziji predanja, koja se bitno razlikuje od prethodnih, navodi se da je Pâvin mu, koji je bio jedinac (nasluuje se da je iz siromašne kue), odveden u „carsku vojsku“ te da se, nakon izvjesnog vremena, vratio u Vraneš, primivši u meuvremenu islam. Nije jasno – da li je u pitanju nasilno odvoenje u janiare ili, pak, neki drugi vid vojne slube?! Odvoenje u janiare, u devširmu („danak u krvi“) predvialo je odvoenje ece od 8 do 12 godina, koja su prevoena u islam i kasnije postajala dijelom elitne turske vojske (janiara)! Da li je Pâvin mu mogao biti prisilno odveden da slui tursku vojsku - janiare48?
. Šepanovi navodi da su Turci „svake sedme godine od 3 muška eteta iz jedne kue uzimali najokretnije“, a da bi izbjegle taj namet,
47 Verzija predanja, koju je zapisao Momir Sekuli, preuzeta je iz knjige Mirka Milojkovia: U tami blago, Prosvjeta, Beograd, 1974, 293.
48 Sa namjerom da modernizuje svoju vojsku, sultan Mahmut II je 1826. godine ukinuo janiare, koji su, inae, bili izgubili svaki ugled u javnom mnjenju, zbog njihovog neuspjeha u suzbijanju grkog ustanka (1821-1829). Narodu je bila dozlogrdila njihova samovolja i nasilje. Janiari su podigli bunu protiv takve sultanove odluke, ali je ona ubrzo u krvi ugušena. To je bio kraj janiarskog vojnog reda. (Vasilj Popovi: Istono pitanje - istorijski pregled borbe oko opstanka osmanlijske carevine u Levantu i na Balkanu, tree izdanje, Beograd, 1996, 157)
36
VRANEŠKA LEGENDA Wftfmjo!Lpokfwj~
„mnoge porodice su prelazile u islam“49. U Istorijskom leksikonu Crne Gore navodi se da u devširmu, za vojnu slubu, po pravilu nijesu mogli biti uzeti „sin – jedinac, dijete bez roditelja, ili dijete iz najnieg i najsiromašnijeg socijalnog sloja“50. V. orovi navodi da se taj danak „kupio svake godine izmeu muške dece od 8 do 12 godina, ali ne uvek u istim pokrajinama, nego u raznim, tako da se turnus obavljao svake pete godine... Da bi spasli decu, poneki su ih sakatili, a u varošima su se trudili da ih mitom otkupe. Sva pokupljena deca bila bi poturena. Uzimali su ih za adami-oglane i vaspitavali za janiare. Ponajbolji su prevoeni u sultanovu gardu, i njih je oekivala lepa karijera“51.
Navedeni izvori nam, dakle, ukazuju na to da sinovi - jedinci nijesu bili odvoeni u janiare! S tim u vezi, namee se zakljuak da je bio u pitanju neki drugi vid sluenja u turskoj vojsci, te da je Pâvin mu, kada je otišao na vojsku „da odui dug caru“, vjerovatno dobrovoljno primio islam52 (iz završnog dijela predanja zakljuuje se da je primio islam)! Svakako da mu je to primanje islama pomoglo da brzo napreduje (uz linu sposobnost) u vojnikoj slubi. Taj „logiki“ nedostatak prie, u vezi sa odlaskom u vojsku i (dobrovoljnim!) primanjem islama, pojedini hroniari e kasnije „ispraviti“ tako što e napisati da je Pâvin mu odveden na silu u janiare, „u danku u krvi“, pa je bio primoran da primi islam.
Nije sasvim jasan ni dio predanja e se kae da je „paša obeao (Pâvi) zemlju koju zatrai“... Da li je Pâva traila da joj paša pokloni taj dio zemlje („pored Ljubovie“), ili je, pak, (samo!) traila da se taj dio zemlje nazove njenim imenom - kao što e se u nekim kasnijim varijantama predanja vieti (“da joj se ime ne zaboravi&ldquo