kopje

Fakulteti i Shkencave Politike dhe Juridike

Master shkencor Administrim Financiar

ADMINISTRIMI DHE PRIVATIZIMI I

NDËRMARRJEVE PUBLIKE

Punoi:Marsida Truma

Udhëheqëse: Fatbardha Kadiu

Durrës, Shtator 2013

kopje

1

Deklaratë

Unë, e nënshkruara Marsida Truma deklaroj që:

(1) Kjo mikrotezë përfaqëson punimin tim origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe

referencave

(2) Kjo mikrotezë nuk është përdorur më parë si mikrotezë apo projekt kursi në këtë

Universitet apo në Universitete të tjera.

MARSIDA TRUMA

DATË 13.09.2013

kopje

2

Falenderime dhe dedikime.

Sinqerisht dua të falenderoj Universitetin “Aleksandër Moisiu ” Durrës i cili për

dy vite na krijoi kushte të përshtatshme si në mësimdhënie nëpermjet një stafi të

përzgjedhur profesionalistësh, ashtu dhe ambjenteve te fakultetit.

Një falenderim i veçantë i shkon udhëheqeses së temës znj.Fatbardha KADIU

që u përfshi në këtë studim shkencor, për profesionalizmin e demonstruar gjatë gjithë

proçesit të vlerësimit të gjetjeve dhe studimit.

Shpreh mirenjohje të veçantë për bashkëpunimin e ofruar nga stafi i Autoritetit

Portual Durrës për gadishmërine e treguar gjatë studimit në terren.

Falenderimin më të përzemërt ia dedikoj familjes sime ,sidomos prindërve të mi

për mbështetjen që më kanë dhënë gjatë gjithë ciklit të studimit. Përfundimi me sukses i

këtij masteri shkencor nga ana ime do ti shpërblente deri diku sakrificat e tyre .

Me respekt,

Marsida Truma

Studente e Masterit Shkencor

Dega: Administrim Financiar

Fakulteti i Shkencave Politike dhe Juridike

UNIVERSITETI ALEKSANDER MOISIU DURRES

kopje

3

Abstrakt

Ky punim kërkimor u realizua me qëllim studimin nga pikëpamja manaxheriale dhe ekonomike e

ndërmarrjeve publike për mënyrën e alokimit të burimeve (të të mirave publike) për sigurimin e tyre sa më

lehtë nga ana e konsumatorit (publikut të gjërë).Ndërmarrjet publike për nga roli që ato kanë në realizimin

e shërbimeve publike hasen me një sërë problemsh manaxheriale dhe qeverisjeje. Prandaj mendoj se do

ishte interesante të analizohej në këtë temë sesi funksionojnë NP sot dhe cilat janë sfidat me të cilat po

ballafaqohen këto ndërmarrje duke huazuar elementë nga sektori privat për të rritur performancën e tyre

dhe për të ecur përkrah ndërmarrjeve private për realizimin le të themi të një qëllimi të përbashkët :

“Plotësimi i nevojave konsumatore”.

Ndërmarrjet publike dhe sektori privat bashkëpunojnë në sigurimin e shërbimeve dhe infrastrukturës me

anë të një shumëllojshmëri mekanizmash.

Ështe arritur në përfundimin se ndërmarrjet publike nuk mund të reformohen apo të ristrukturohen në

mënyrë të plotë për të qënë në gjëndje të kryejnë funksionet e veta me efikasitet dhe kanë vendosur t’i

likuidojnë,ose t’i privatizojnë ato.

Një ndryshim në pronësinë e ndërmarrjeve publike çon drejt ristrukturimit organizativ dhe ndryshimeve në

sjellje që lejojnë ndërmarrjet shtetërore të privatizuara të operojnë konkurueshmërisht dhe të grumbullojnë

të ardhura. Në kushte të përshtatshme, transferimi i pronësisë në sektorin privat do të ndryshonte

karakteristikat organizative, kështu që ndërmarrjet shtetërore të privatizuara fillojnë të operojnë në mënyra

,që i lejojnë ato të ndërmarrin misione të qarta dhe të sakta, të jenë më inovative, të menaxhojnë me

efikasitet burimet humane dhe të rritin rendimentin me anë të përpjekjeve më të mëdha në punë.

Përmirësimet në performancën organizative mund të çojnë në përmirësimet në menaxhimin financiar,

prodhim më të mirë të mallrave dhe të shërbimeve, shpërndarje më efikase shërbimesh dhe krijimin e më

shumë mundësive për punësim.

kopje

4

Hyrje ................................................................................................................................. i-ii

Metodologjia ................................................................................................................................ iii

Kap.I. Roli i Qeverisë në alokimin e burimeve ................................................ 9-18

I.1 Përse është e rëndësishme ndërhyrja ë shtetit në ekonomi ............................................9

I.2 Sektori publik dhe përmasat e tij ................................................................................10

I.2.1 Matja e madhësisë së sektorit publik ........................................................................12

I.2.2 Sektori publik në vënde të ndryshme të Europës .....................................................14

I.3 Mënyra për të përmirësuar performancën e Sek .publik .............................................16

I.3.1 Reformat në sektorin publik ....................................................................................18

Kap.II.Qeverisja e ndërmarrjeve publike ................................................. 20-39

II.1 Ndërmarrjet publike, roli dhe sfidat e tyre në zhvillimin e vëndit .............................20

II.2 Kontributi i NP – ve Në zhvillim ...............................................................................24

II.2.1 Problemet e performancës së NP si mjete të zhvillimit ..........................................24

II.2.2 Alternativat e politikës për përmirësimin e qeverisjes dhe manaxhimit të NP- ve .28

2.2.1 Qeverisja e brëndëshme dhe Reformat në manaxhim .............................................28

II.2.3 Mjetet potenciale për përmirësimin e manaxhimit të NP – ve ...............................35

2.3.1 Kontraktimi .............................................................................................................36

2.3.2 Parteneritet Publik – Privat ......................................................................................37

2.3.3 Privatizimi ..............................................................................................................39

HISTORIKU I AUTORITETIT PORTUAL DURRES ...................... 42-43

1..Dhënia me konçension ............................................................................................ 44-53

Konkluzione dhe Përfundime ..................................................................................... 54-55

Referenca ..........................................................................................................................56

kopje

5

Tabela e figurave

Figura 1. Punësimi publik si nje % e krahut total të punës në BE ................................................ 13

Figura 2. Krahason mesataren e BE të pjeses së punësimit publik me ato të SHBA dhe Japonisë.14

Figura 3: Shpenzimet totale qeveritare si nje % e GDP ne BE, SHBA dhe Japoni ....................... 14

Figura 4 (Tabela 1) Të dhëna mbi rëndësinë e Np-ve në ekonominë kombëtare .......................... 22

Figura 5 (Tabela 2) Dallimet kryesore ndërmjet qeverisjes së firmave private dhe publike ......... 23

HYRJE

Objektivi i qeverisë është mirëqënia e popullit. Prosperiteti dhe progesi material i një kombi janë të dëshirueshme, për sa kohë që ato çojnë në mirëqënie morale dhe materiale të të gjithë qytetarëve të mirë. Theodore Roosevelt

Shpesh, si qytetarë, duhet të vlerësojmë projektet e shumta, të cilat lidhen me rolin e

qeverisë në ekonomi. A duhet të rriten tatimet mbi të ardhurat?A kemi nevojë për qëndra

të kujdesit ditor për fëmijët, të cilat financohen nga shteti? A janë të nevojshme kontrollet

strikte mbi qarkullimin e automjeteve? Lista është pothuaj pafund. Në kushtet kur qeveria

kryen aktivitete të shumta ekonomike, nevojitet një lloj skeme e përgjithshme, e cila

shërben për të vlerësuar domosdoshmërinë e veprimeve të ndryshme të ndërmarra nga

qeveria.

Egziston një lidhje natyrale ndërmjet së mirës së përbashkët nga njëra anë dhe strukturës

e funksionimit të autoritetit publik në anën tjetër. Rregulli moral. i cili ka nevojë për

autoritetin publik për të promovuar të mirën e përbashkët në shoqërinë njerëzore, kërkon,

gjithashtu që autoriteti të jetë efektiv në sigurimin e rezultatit.

Cilat të mira dhe shërbime duhet të ofrojë sektori publik? Cilat nga shërbimet që

aktualisht ofrohen nga qeveria duhet të ofrohen privatisht?

Ekonomia e tregut lindi si një ekonomi e pastër individuale, krejtësisht e lirë nga

influencat e faktorëve të jashtëm, e kushtëzuar vetëm nga ligjet e konkurrencës së lirë.

Gradualisht, kjo mënyrë prodhimi ndryshoi, sepse shoqëria u zhvillua, zhvillim i cili u

shoqërua nga nevoja për një teknologji më të avancuar ,që nuk mund të plotësohej nga

individë të veçantë. Sot, ekonomia e tregut ekziston në formë mikse, si kombinimi i

ekonomisë private dhe shtetërore.

kopje

6

Por si kanë ndryshuar pikëpamjet mbi ekonominë e tregut dhe rolin e shtetit në të?

Në shekullin e 18, mbizotëronte mendimi se qeveria duhet të ketë rol aktiv në nxitjen e

tregtisë dhe industrisë. Kjo rrymë e përfaqësuar nga ekonomistët francezë, quhet

merkantilizëm.Pjesërisht në kundërshtim me këtë mendim ka qënë Adam Smith, i cili

njihet si themelues i ekonomisë moderne si shkencë, me librin e tij “Pasuria e

Kombeve”(1776), në të cilin ai shpreh idenë e një roli të kufizuar për qeverinë. Smithi

argumentoi se konkurrenca

dhe motivi i fitimit ¹ i drejton individët në ndjekjen e interesave të tyre private,

nëpërmjet të cilave ata mbrojnë edhe interesa publike. Doktrina e nxitur nga A.Smith dhe

e përkrahur nga John Stuart Mill njihet me emrin “laissez faire”, sipas së cilës qeveria

duhet të lejojë ekonominë private të zhvillohet mbi bazën e ligjeve të konkurrencës së

lirë.

Gjatë shekullit 19-të studiuesit nuk ishin më tërësisht në një mëndje me A.Smith. Të

shqetësuar nga lindja e fenomeneve negative sociale si papunësia, varfëria etj, ata

mendonin se dikush duhet të kishte të drejtën e ndërhyrjes me qëllim përmirësimin e

situatës sociale. Në thelb të observacionëve të tyre qëndronin pikëpamjet mbi

pabarazinë në shpërndarjen e të ardhurave. Këtu përmendim Ouen, Marks. Sismond

etj, të cilët u përpoqën që jo vetëm të zhvillonin teoritë e tyre, por edhe të sugjeronin

mënyrat e riorganizimit të shoqërisë.

Sot, mbizotëron mendimi se ndërhyrja e kufizuar e shtetit në ekonomi mund të zbusë,

por jo të zgjidhë problemet kritike sociale.

Kalimi nga një strategji zhvillimi tejet e centralizuar në një ekonomi që mbështetet në

iniciativën e lire të njerëzve, pra në një ekonomi tregu me qëllim fitimin, këto 20 vjetët e

fundit, në vendin tonë është shoqëruar me një rritje të jashtëzakonshme të bizneseve

private.Kështu ka lindur nevoja për studimin nga pikëpamja manaxheriale dhe

ekonomike e ndërmarrjeve publike për mënyrën e alokimit të burimeve (të të mirave

publike) për sigurimin e tyre sa më lehtë nga ana e konsumatorit (publikut të

gjërë).Ndërmarrjet publike për nga roli që ato kanë në realizimin e shërbimeve publike

hasen me një sërë problemsh manaxheriale dhe qeverisjeje. Prandaj mendoj se do ishte

interesante të analizohej në këtë temë sesi funksionojnë NP sot dhe cilat janë sfidat me të

cilat po ballafaqohen këto ndërmarrje duke huazuar elementë nga sektori privat për të

rritur performancën e tyre dhe për të ecur përkrah ndërmarrjeve private për realizimin le

të themi të një qëllimi të përbashkët : “Plotësimi i nevojave konsumatore”.

________________________________

¹ Adam Smith “Pasuria e kombeve” Tiranë 2006

kopje

7

Metodologjia e përdorur :

Për të realizuar këtë punim është përdorur kjo metodologji studimi :

Secondary research (kërkim dytësor) – Studimi dhe shfrytëzimi i literaturës së

huaj dhe asaj shqipe, duke u pasuar nga studimi i praktikave ekonomike dhe

manaxheriale të ndërmarrjeve publike aktuale. Për këtë janë përdorur arikuj të

shumtë studimor .

Primary research (kërkimi primar) – i cili është bazuar në të dhënat dhe

informacionin në terren. Studimi nga ana praktike e ndërmarrjeve publike duke

marrë informacion pranë zyrave të tyre si dhe duke marrë kontakt të

drejtëpërdrejtë me drejtuesit që punojnë pranë këtyre institucioneve, informacion i

siguruar nëpërmjet burimeve zyrtare të APD-së si dhe informacion i marrë në

rrjet on-line.

kopje

8

Objektivat :

Objektivi kryesor është që :

- Nëpërmjet studimit të evidencojë se mirëmenaxhimi dhe mirëqeverisja

e Np- ve është një faktor për garantimin e rritjeve të qëndrueshme të

rritjes ekonomike

- Objektiva të tjetë përmendim domosdoshmërinë e rigjallërimit të ekonomisë

nëpërmjet mbështetjes së manaxhimit dhe qeverisjes së Np- ve për përdorim me

frytshmëri të burimeve materiale dhe njerëzore.

- Evidencimi i domosdoshmërisë së përgatitjes së manaxherëve të rinj të aftë për

qeverisur dhe manaxhuar Np- të në kushtet e ekonomisë së tregut.

kopje

9

KAPITULLI I : Roli i Qeverisë në alokimin e burimeve.

I.1 Përse është e nevojshme ndërhyrja e shtetit në ekonomi ?

Ekonomia e tregut quhet perfekte kur si rezultat i konkurrencës, nën disa kushte të

caktuara, arrihet një shpërndarje e burimeve të prodhimit e tillë që askush nuk mund të

ndryshojë atë duke tentuar të përmirësojë nivelin e tij pa dëmtuar në të njëjtin moment,

një individ tjetër. Megjithatë egzistojne kushte nën veprimin e të cilave (në mënyrë të

veçantë apo të kombinuar) ekonomia e tregut dëshmon paaftësinë për t’iu përgjigjur

kërkesave të individëve. Shkurt, pyetjes së mësipërme mund t’i përgjigjeshim : Shteti

duhet të ndërhyjë në ekonomi pikërisht për shkak të “dështimeve” të tregut.

Me “ dështime “ ² të tregut do të kuptojmë të gjitha papërsosmëritë e mekanizmit të

tregut, që pengojnë arritjen e rezultateve optimale. Kur flasim për rezultate optimale të

pritura nga shoqëria, kemi parasysh para së gjithash :

Së pari: alokimin optimal të burimeve, pra edhe sigurimin e një structure

optimale të produktit të prodhuar.

Së dyti : sigurimin e drejtesisë në shpërndarje

Së treti : përdorimin e plotë të burimeve ( punëzënie e plotë ) dhe

stabilitet çmimesh

Le të shohim më rradhë , papërsosmërite e mundëshme të tregut.

Alokimi (përndarja) optimal i burimeve

Alokimi optimal i burimeve nënkupton arritjen e pikës më të dëshirueshme në Kurbën e

Mundësive të Prodhimit (KPM)

Egzistenca e papërsosmërive të tregut nënkupton që forcat e kerkesës dhe të ofertës nuk

çojnë në pikën e ekuilibrit komunitar, pra në piken e KMP ku i maximizohet mirëqënia

komunitare Kjo do të thotë se për të arritur në ketë pikë ekuilibri, nevojitet ndërhyrja

qeveritare.

Të mirat publike.

Në analizën e mekanizmit të tregut kemi patur parasysh pikërisht të mirat

private.Funksionimi efiçent i mekanizmit të çmimeve, domethënë kryerja e rolit

informues dhe atij alokativ të çmimeve, nënkupton që përfitimet nga konsumi i një të

mire të veçantë të jenë të mundëshme vetëm për ata individë që e blejne atë mall apo

shërbim. Pra, nënkupton që kjo e mirë të jetë e mirë private. Por ka edhe mallra apo

shërbime që nuk e gëzojnë vetinë e mësipërme të përjashtimit, karekteristikë për të mirat

private. Një e mirë e tillë , konsumi i së cilës nga një person nuk përjashton konsumin e

saj nga persona të tjerë, quhet e mirë publike.³

Kështu ndodh në përgjithësi me ruajtjen e rendit, me shërbimin e mbrojtjes së vëndit, me

administrimin e drejtësisë etj.Këto shërbime ofrojnë përfitime për cilindo, pavarësisht se

kush paguan për to.

_________________________ ² Public Financ sixth edition Rosen Harvey S, faqe 45 ,perkthyer M.Kalica,G.Cane Tirane 2003

³ faqe 47 po aty

kopje

10

Eksternalitetet.

Tregu do të priret të reduktojë prodhimin e mallrave që shoqërohen me përfitime të

jashtme (eksternalitete positive) dhe të shtojë prodhimin e mallrave që shoqërohën me

kosto të jashtme (eksternalitete negative). Bëhet e nevojshme ndërhyrja qeveritare për të

realizuar kombinimin optimal të prodhimit, duke nxitur aktivitetet që shoqërohen me

eksternalitete positive dhe duke frenuar aktivitetet që shoqërohen me eksternalitete

negative.

Fuqia Tregtare

Tregu “dështon” në arritjen e kombinimit optimal të prodhimit për shkak të sinjaleve të

shtrëmbëruara që japin çmimet në treg. Por tregu mund të “dështojë” edhe kur sinjalet që

japin çmimet në treg janë të sakta..Fuqia tregtare e firmave të veçanta është karakteristike

e formave të ndryshme të konkurencës jo të plotë, si monopoli, oligopoli, konkurrenca

monopolistike.Panvarësisht nga burimi i fuqisë tregtare, pasojë direkte e saj është alokimi

joefiçent i faktorëve të prodhimit.Në këto kushte, bëhet e nevojshme ndërhyrja qeveritare

për të reduktuar fuqinë tregtare, duke ndryshuar strukturën e tregjeve me anë të politikave

antitrust.

I .2 Sektori publik dhe përmasat e tij.

Arsyet e trajtuara më sipër, që bëjnë të nevojshme ndërhyrjen shtetërore në ekonomi,

përcaktojnë edhe funksionet kryesore ekonomike të shtetit.Funksionet kryesore

ekonomike të shtetit në një ekonomi moderne tregu mund të përmblidhen si më poshtë :

Krijimi dhe jetësimi i kuadrit të nevojshem ligjor për një ekonomi tregu.

Hartimi dhe zbatimi i politikave stabilizuese makroekonomike

Ndërhyrja në alokimin e burimeve për të përmiresuar efiçencën

ekonomike

Hartimi dhe zbatimi i programeve për rishpërndarjen e të ardhurave

Trajtojmë vetem pikën e parë si një pikë të rëndësishme.Koordimi i veprimtarisë së

agjentëve ekonomikë kërkon, përveç veprimit të forcave ekonomike të tregut, edhe

vendosjen e një kuadri të përshtatshëm ligjor lidhur me sjelljen e këtyre agjentëve,

pikërisht familjeve (individëve ) , firmave, vetë qeverisë. Në këtë kuadër ligjor, me

rëndësi të veçantë janë ligjet dhe rregullat mbi pronën, mbi kontratat dhe sjelljen

reciproke të palëve bashkëvepruese, mbi detyrimet reciproke të punonjësve dhe

administratës së firmave apo institucioneve të ndryshme etj. Në tërësi, kuadri ligjor

përcakton “rregullat e lojës” së agjentëve ekonomikë në mjedisin ekonomik.

Ky funksion i shtetit ka ardhur duke u fuqizuar , sidomos lidhur me përgjegjësitë e

firmave prodhuese për produktet e prodhuara, lidhur me mbrojtjen e punonjësve,

mbrojtjen e konsumatorëve, mbrojtjen e mjedisit, etj.

kopje

11

Krijimi i një kuadri të përshtatshëm ligjor për një ekonomi tregu është një funksion

shumë i rëndësishëm, parësor, i qeverisë në vëndet në tranzicion. Roli i kuadrit ligjor në

këto vënde, siç është Shqipëria, lidhet para së gjithash me transformimin e sistemit

ekonomik, me krijimin e institucioneve të ekonomisë së tregut. Krijimi i legjislacionit

përkatës përbën themelin e reformës në secilën fushë të saj.

Ekonomistët shpesh duke pranuar papërsosmëritë apo dështimet e tregut, tërheqin

vëmëndjen edhe për papërsosmëritë apo “dështimet e qeverisë” 4,pra të ndërhyrjes

qeveritare (që përmendem më lart). Për më tepër, mund të ndodhë që dështimet e qeverisë

të kenë efekte më negative se dështimet e tregut. Efektet e ndërhyrjes qeveritare do të

ishin negative ose për shkak të treguesve rezultues inferiorë lidhur me çmimet, kostot apo

prodhimin, krahasuar me tregun e parregulluar, ose sepse kostot e ndërhyrjes do të ishin

më të larta se përfitimet prej saj. Në të dy rastet nga ndërhyrja shtetërore përkatësisht nga

politika rregulluese, do të rezultonte një alokim

inferior i burimeve.

Gjatë dekadave të fundit ka pasur një fuqizim të kritikave ndaj politikave rregulluese e

përgjithësisht ndaj ndërhyrjes shtetërore në aktivitetet ekonomike në vëndet e zhvilluara.

Në shumë raste janë zbatuar politika derregulluese që kanë synuar në reduktimin e

ndërhyrjes shtetërore. Për dështimet potenciale të qeverisë dëshmon edhe eksperienca

dhjetëravjeçare e vendeve ish-socialiste, pra edhe e Shqipërisë. Vetëm një ndërhyrje e

kufizuar, e matur dhe e bazuar në parimet e tregut, mund të konsiderohet si ndërhyrje

efektive e qeverisë.

Realizimi i programeve të ndryshme qeveritare për korigjimin e papërsosmërive apo

dështimeve të ndryshme kërkon kryerjen e shpenzimeve të caktuara.

Shpenzimet e publike parashikohen në buxhetin qeveritar ku mund të përmendim

shpenzime për mallra dhe shërbime: ku përfshihen shpenzimet

korrente për sherbimet e mbrojtjes kombetare, ruajtjes së rendit,

arsimit, administratës publike etj.

Shpenzime për investime publike(shpenzime kapitale) , siç janë

shpenzimet për rrugët , urat, ndërtimin e spitaleve, shkollave etj

Subvencionet ndaj degëve apo ndërmarrjeve të caktuara, publike

apo private.

Pagesat transferuese ndaj individëve apo familjeve, ku

përfshihen pensionet, përfitimet për papunësinë, pagesat për

asistencën sociale etj

Pagesat e interesave për huatë publike etj.

___________________________ 4 Public Financ sixth edition Rosen Harvey S, faqe 50 ,perkthyer M.Kalica,G.Cane Tirane 2003

kopje

12

Shpenzimet publike parashikohen dhe realizohen si shpenzime të vetë qeverisë qëndrore

dhe shpenzime të administratave lokale. Studimet empirike, si për vendet e zhvilluara

ashtu edhe për vendet në zhvillim, provojnë prirjen afatgjatë të rritjes së shpenzimeve

publike ( shtetërore) gjatë këtij shekulli.

Disa nga faktorët që kanë ndikuar në këtë prirje janë :

o Rritja e të ardhurave për frymë të popullsisë.Rritja e të ardhurave për frymë

është shoqëruar me një rritje më të shpejtë të kërkesave për shërbime të tilla të

ofruara nga sektori publik si arsimi dhe shëndetësia, përderisa kërkesa për këto

të fundit është elastike lidhur me të ardhurat.

o Rritja e popullsisë. Që padyshim shoqërohet me rritjen e kërkeses për

shpenzime publike si transporti komunikacioni, furnizimi me ujë etj. Rritja e

popullsisë në mosha të larta shoqërohet me rritjen e shpenzimeve shëndetsore,

shpenzimeve për pensione etj.

o Shpenzime më të larta të punës për njësi të produktit (shërbimi).në sektorin

privat, ku si rregull, janë më të gjëra mundësitë për zbatimin e teknologjive të

reja.

I.2.1 Matja e madhësisë së sektorit publik.

Prirja për rritjen e shpenzimeve publike dëshmon për një prirje në rritje të peshës së

sektorit publik në ekonomi gjatë shekullit të fundit.Megjithatë një prirje e tillë nuk është

absolute. Sektori publik përfshin ato pjesë të ekonomisë kombëtare,për të cilën, në këtë

apo atë mënyrë, përgjegjësi direkte ka qeveria. Përveç institucioneve qeveritare (

shtetërore) qëndrore dhe lokale, këtu përfshihen edhe organizata të tjera qeveritare dhe

korporatat (ndërmarrjet publike). Nevoja për sektorin publik buron nga arsye që lidhen

me efiçencën dhe drejtësinë në shpërndarje, të dyja të mishëruara te mirëqënia sociale

(komunitare).Optimizimi i përmasave të sektorit publik arrihet pikërisht kur

maksimizohet mirëqënia sociale.

Edhe në kufijtë e kësaj periudhe relativisht të shkurtër kohe, vërehet një prirje e

përgjithshme e rritjes së përmasave të sektorit publik në vëndet më të zhvilluara.

Përmasat e sektorit publik mund të maten edhe me termat e të ardhurave të buxhetit

qeveritar në raport me GDP(Produkti i Brëndëshëm Bruto). Për matjen e madhësisë së

sektorit publik përdoren tregues të ndryshëm ku do përmendim 5:

A) Përdorimi i pjesës së punësimit qeveritar

Diagrama e majtë paraqet trajektoret për ato vënde në të cilat pjesa e punësimit publik

është rritur në këto 23 vitet e fundit; e anasjellta tregohet në diagramën e djathtë. Në

Bashkimin Europian punësimi publik mbetet i pandryshuar gjatë një periudhe 23 vjeçare

e luhatur në vlerën 17%.. Në kontrast me tendencën për BE si një e tërë, eksperienca e

kopje

13

vëndeve individuale është shumë heterogjene në nivelin dhe zhvillimin afatgjatë.

Ndërkohë që vëndet skandinave dhe

Franca kanë sektorët më të mëdhenj publike, me një pjesë të punësimit në sektorin

publik në krahun total të punës prej më shumë se 20% në vitin 2004, punësimi publik në

Greqi, Irlandë, Hollandë dhe Gjermani ishte thuajse gjysma e kësaj pjese. Mbreteria e

Bashkuar është vendi i vetëm në këtë model që ka ulur në mënyrë domethënëse pjesën e

punësimit publik nga një normë paksa e larte prej 27,9% deri në 17,8% ne 2004. Në

vëndet jugore, përveç Italisë është rritur punësimi publik nga nivelet shumë të ulta që

ishin dekadën e kaluar; këtu theksohet më shumë Portugalia ku pjesa e punësimit publik u

rrit nga 9,7% në deri në 17,0% në vitin 2004 . 6

Figura 1: Punësimi publik si nje % e krahut total të punës në BE

Figura 2 krahason mesataren e BE të pjeses së punësimit publik me ato të SHBA dhe

Japonisë. Sektori publik i SHBA është diçka më i vogël se ai i BE. Megjithatë, punësimi

në sektorin publik është nën 10% në Japoni dhe më i ulët se në Gjermani, një vend me

pjesën më të ulët të punesimit publik.

__________________________ 5 Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 300-320

6 po aty faqe 300-320

kopje

14

B) Përdorimi i pjesës së shpenzimeve publike

Vëndet skandinave përfshi këtu edhe Austrinë, Belgjikën dhe Francën, kanë shpenzimet

më të mëdha publike, duke tejkaluar 50% të GDP.

Belgjika, Hollanda, Mbretëria e Bashkuar dhe Irlanda kanë rritur në mënyrë të

konsiderueshme shpenzimet e tyre publike që dy dhjetëvjeçarët e fundit

Një krahasim i Europës me Japoninë dhe SHBA tregon se niveli i sektorit publik siç

matet nga shpenzimet qeveritare në GDP është shumë më i madh në BE sesa në SHBA

dhe Japoni. Arsyeja kryesore është shkalla e lartë e rishpërndarjes së shpenzimeve (siç

jepet me detaje në figurën 3).

Figura 3: Shpenzimet totale qeveritare si nje % e GDP ne BE, SHBA dhe Japoni 7

I.2.2 Sektori Publik në Vende të ndryshme në Europë

Sektori publik në vendet Nordike– Sektori publik nordik është më i decentralizuari në

botë dhe shpenzimet publike kapin reth 26% të GNP-së.Në këto vende, bashkitë luajnë

rolin kryesor në shoqërinë civile.

Danimarka.

Karakteritikë për Danimarkën është bashkëpunimi i ngushtë midis qeverisjes lokale dhe

publikut.Besimi i madh qytetar reflektohet më mirë në përqindjen e votimeve.Në

Danimarkë dhe vëndet e tjera skandinave sektori publik është i obliguar me ligj sipas

hierarkisë:shërbimi publik-shërbim për individin8,ndërkohë që në vëndet e tjera

evropiane përgjegjësitë kryesore kalojnë sipas hierarkisë:individi në vetvete-familja-

skemat e sigurisë-sektori publik në përgjithësi.

Në kontrast nga Finlanda në Danimarkë ka një rritje të NGO-ve,të cilat formojnë

komitete të cilat mund të kritikojnë administrimin lokal për çështje specifike.

______________________ 7 Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 300-320

8 The size and performance of public sector activities in Europe april 2002 H.Heinz,R.Philip faqe 80

kopje

15

Suedia.

Në Suedi koncepti i mirëqënies për publikun,është konsideruar një fenomen i

pasluftës.Suedia u kushton një vëmendje shumë të madhe njerëzve me aftësi të

kufizuara.Cdo individ në bazë të legjislacionit social,mund t’i drejtohet gjykatës nëse nuk

është i kënaqur nga shërbimi social që i takon..Në Suedi,dy janë prioritetet kryesore për

autoritetet lokale:Shkollat dhe shërbimet sociale. Shihet që në të ardhmen në Suedi të

rritet ndjeshëm roli i NGO-ve dhe ato do të bëhen siguruesit e këtyre shërbimeve dhe do

të financohen nga taksapaguesit(qytetarët). Besohet që NGO-të mund të sigurojnë një

shërbim më të lirë dhe në një mënyrë krejt ndryshe nga oganizatat publike,me më pak

burokraci..

Finlanda.

Dialogu midis përdoruesve dhe shërbimeve lokale përfshin:pjesëmarjen në proçesin e

shërbimit, në çështjet e cilësisë,apo pjesëmarje në vlerësim,që

d.m.th.survejimet,intervistat me përdoruesit,format e tjera të feedback-ut,siç mund të jetë

telefoni,pjesëmarja në menaxhim,anëtarësimi në grupet e menaxhimit,dhënia e

konsulencës,pjesëmarrja në planifikimin strategjik dhe në bërjen e politikave.

Perspektiva Evropiane .

Franca.

Në ndryshim nga vëndet nordike, Franca është shteti që për të rritur shkallën e

shërbimeve publike në çdo qytet e komunë,kërkon ndihmën e NGO-ve.Këshillat lokale

bashkojnë sektorin publik,NGO-të dhe prezantuesit e përdoruesve për të debatuar për

çështje të përbashkëta përsa i përket planifikimit të mirëqënies sociale .Cdo vend e ka të

sanksionuar me ligj,që çdo qytetar ka të drejtë të informohet për shërbimet publike,por

Franca e ka ligjëruar shumë kohë më parë këtë të drejtë.

Britania e Madhe –Skocia.

Si në vëndet Nordik dhe në Britaninë e Madhe,shërbimet publike janë siguruesit kryesorë

për mirëqënien e fëmijëve,familjeve dhe personave me aftësi të kufizuar.

Në fillim të kësaj çështje u dhanë argumentat për nevojën e ndërhyrjes së shtetit në

ekonomi. Një pjesë e këtyre argumenteve lidheshin drejtëpërdrejtë me nevojën që sektori

publik të bëhet ofrues i drejtëpërdrejtë i një vargu mallrash. Para së gjithash këto mallra

apo shërbime kanë karakterin e të mirave publike. Në një kuptim më të gjërë në këtë

koncept do të përfshinim të mirat komunitare 9, si mbrojtjen, ruajtjen e rendit etj, të

mirat kolektive si parqet, urat, furnizimin me ujë dhe disa shërbime jetësore si

arsimi,shëndeti etj. Tregu nuk do të siguronte furnizimin me këto mallra ose do ta

kufizonte atë në përmasa të pamjaftueshme. Në raste të caktuara vetë madhësia e

projekteve, pra e investimeve kapitale fillestare apo edhe shkalla e lartë e riskut bëjnë të

nevojshme që zbatimi i tyre të merret përsipër nga shteti.

_______________________ 9 The size and performance of public sector activities in Europe april 2002 H.Heinz,R.Philip faqe 83-88

kopje

16

Shteti pra del në rolin e prodhuesit dhe furnizuesit të drejtëpërdrejtë të një serie mallrash

dhe shërbimesh. Degë të tëra apo ndërmarrje të veçanta mund të ndodhen në pronësi të

drejtëpërdrejtë të shtetit. Përmasat e sipërmarrjes shtetërore në prodhimin e mallrave dhe

shërbimeve nuk janë të dhëna njëherë e përgjithmonë, ato variojnë në varësi të situatave

konkrete ekonomike, të ecurisë së ndërmarrjeve shtetërore etj.

Në zgjerimin dhe ngushtimin e “sipërmarrjes” shtetërore ndikojnë përkatësisht

nacionalizimi, në situata të caktuara, i degëve të caktuara të ekonomisë dhe nga ana tjetër,

privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore, sidomos kur ato funksionojnë me shkallë të ulët

efiçence.

Sidoqoftë një politikë e suksesshme publike mund të jetë efektive, ajo mund të sigurojë

zgjerimin e mundësive prodhuese të komunitetit, mund të sigurojë një shpërndarje të

drejtë të të ardhurave dhe mund të jetë efiçente.

I.3. Mënyra për të përmirësuar performancën e Sektorit

Publik.

Mjedisi në të cilin operojnë organizatat publike dhe jofitimprurëse po bëhet gjithmonë

e më i pasigurt dhe kompleks. Kompleksiteti dhe pasiguria shtrojnë para organizatave të

sektorit dhe atyre jofitimprurëse disa detyra :

Organizatat duhet të mendojnë më tepër se kurrë në terma Afatgjata

Organizatat duhet ti përkthejnë qëllimet e tyre në strategji efektive, të cilat do ti

mundësonin përballimin e ndryshimeve të mjedisit.

Organizatat duhet ti zbërthejnë strategjitë në programe që do të ndihmonin zbatimin e

strategjive

Megjithatë disa studiues të sektorit publik kanë vënë në pikëpyetje vlerën e koncepteve të

manaxhimit strategjik të kompanive private për sektorin publik. Ato e argumentojnë

kundërshtimin e tyre me ndryshimin që egziston midis dy sektorëve10

.

Në realititet, sektori publik dhe ai privat nuk janë 2 sektorë komplet të ndryshëm dhe të

shkëputur nga njëri tjetri. Shumë pak organizata janë thjesht publike ose thjesht private –

shumica qëndrojnë midis dy ekstremeve. Në fakt reformat qeveritare gjithmonë kanë

patur qëllim të instalojnë mekanizma të sektorit privat në agjensitë qeveritare, me qëllim

që të rrisin efektivitetin e shërbimit publik .

Presionet për përmirësime në performancën e sektorit publik në shumë vënde ka çuar në

lëvizje reformuese me qëllim11 :

(a) kufizimin e rolit të qeverisë në sigurimin e mallrave dhe shërbimeve dhe

(b) futjen e koncepteve të reja të menaxhimit në institucionet e tjera të sektorit publik me

qëllim përshtatjen e qëndrimeve më të orientuara nga klientët, decentralizimin e

__________________________

10 The size and performance of public sector activities in Europe april 2002 H.Heinz,R.Philip faqe 100

kopje

17

administratës, zvogëlimin e ndërhyrjes së panevojshme të qeverisë, liberalizimin e

monopoleve të mëparshme natyrale dhe privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore.

Reformat në administratën publike janë aspekti më i dukshëm për të përmirësuar

performancën e qeverisë. Reformat kryesore synojnë praktikat e menaxhimit, proçesin e

buxhetit dhe përdorimin e mekanizmave të tregut në dhënien e shërbimeve publike..

Shumë reforma filluan si përgjigje ndaj kërkesave në rritje për shpenzime publike dhe për

të kundërshtuar performancën e dobët ekonomike. Megjithëse paketat e reformave

individuale mund të mos zgjidhin të gjitha problemet në sektorin publik, qeveritë duhet të

kuptojnë se reformat e qëndrueshme janë të nevojshme për të vazhduar me zhvillimet

inovative në sektorin privat.

Udhëzime të rëndësishme të reformave kanë qenë menaxhimi i burimeve humane për të

përmirësuar stimujt për nëpunësit civile.

Sigurimi i stabilitetit fiskal bën thirrje për reforma ndërkohë që rrit efiçencën e

shpenzimeve publike.

Fusha më e mirë për një vlerësim të eficiencës së sektorit publik është menaxhimi Eshtë

diskutuar për një kohë të gjatë se performanca dhe orientimi i klientit, i administratës

publike mund të përmirësohet duke futur disa praktika tregëtare menaxhimi.

“Menaxhimi i Ri Publik (NPM)”, “menaxhimi total i cilësisë (TQM)” dhe “qeveria

elektornike (e-government) janë koncepte shumë të njohura në ketë drejtim, Qëllimi i

futjes së sinjalave të tregut më anë të teknikave të tilla si benchmarking dhe

nënkontraktimi 11 me tenderim transparent zakonisht do të përdoret për të përmirësuar

eficiencën e shërbimeve publike ndërkohë që u përgjigjet nevojave të klienteve me cilësi

më të mirë.

Midis shumë fushave të rëndësishme të reformave potenciale është menaxhimi i

personelit publik: sektori publik është një punëdhënës i rëndësishëm në vëndet e BE, me

norma qeveritare për punësim total që variojnë nga 10% - 30%. Menaxhimi i burimeve

humane (pagat, marrja në punë, ngritja në detyrë sipas meritave) në sektorin publik

shpesh ndryshon nga ai në sektorin privat. Përmirësime në strukturën e stimujve shihen si

një mekanizëm qëndror për të nxitur performancën e sektorit publik.

Një tjeter fushë e reformave është futja e e-Government 12, që përkufizohet si “përdorimi

i teknologjisë së informacionit dhe komunikimit” veçanërisht në Internet si një mjet për

të arritur një qeverisje më të mirë. Në krahasim me format tradicionale të komunikimit

midis qeverisë dhe qytetarëve, avantazhet kryesore të e-Government është arritja e

standarteve të përgjithshme në agjensitë publike dhe eliminimi i sistemeve të tepërta. Kur

sistemet e informacionit funksionojnë mirë pritet përmirësim domethënës në cilësinë e

shërbimeve pubike.

_____________________________

11 The size and performance of public sector activities in Europe april 2002 H.Heinz,R.Philip faqe105-107

12 po aty faqe 109

kopje

18

Qeveria e SHBA ka lançuar një program masiv në 2002 duke përfshirë lehtësira për

menaxhimin e katastrofave, akses në programet fitimprurese në nivel federal dhe

shtetëror, pjesëmarrje në proçeset e hartimit të rregullave që kanë të bëjnë me bizneset e

vogla, kurset e-training, një mekanizëm për kërkim pune dhe shërbime elektronike

taksash.

Një tregues krahasimi ndërkombëtar i gatishmërise së e-Government (2004), Rrjeti online

i Kombeve të Bashkuara në Administrimin Publik dhe Financat (UNPAN 2004) e

pozicionoi SHBA në krye të vëndeve të tjera edhe pse brënda BE Danimarka dhe

Mbretëria e Bashkuar janë shumë afër SHBA.

I.3.1 Reformat në sektorin publik

Reformat në sektorin publik filluan që nga mesi i viteve ’60-të. Sektori publik po merrte

përmasa gjithnjë e më të mëdha dhe kjo shoqërohej me një rritje të kostove të

programeve publike, ndërkohë që rezultatet që arriheshin ishin larg atyre që priteshin.

Kjo bëri që në shumë vënde të industrializuara të kërkoheshin mënyra të ndryshme për të

dalë nga kjo gjendje.

Reformat u ndërmorrën në të tre aspektet ose degët e sektorit publik:

1).Në shpërndarjen e burimeve publike,që ka të bëjë me krijimin dhe shpërndarjen

e të mirave dhe shërbimeve për publikun.

2). Rishpërndarjen e burimeve të sektorit publik, që ka të bëjë me programet e tran

sferimit për shpërndarjen e të ardhurave

3).Rregullimin publik.

Tre objektivat kryesore të reformave të ndërmarra në sektorin publik ishin :

Efiçenca – që ishte qëllimi kryesor i reformave të drejtuara në shpërndarjen e

burimeve publike dhe në rregullimin publik

Barazia – që ishte qëllimi kryesor në reformimin e rolit rishpërndarës të qeverisë

Kursimet – që përfshihen të tre aspektet e sektorit publik

Politikat e reformave në sektorin publik mund të ndërrmerren për dy arsye ;

- për të kryer reformë institucionale ose,

- për të aplikuar shkurtime

Kryerja e shkurtimeve, në rast se është e suksesshme do të sjelli kursime për qeverinë,

ndërkohë që reformat e institucioneve në degë të ndryshme të qeverisjes mund të

ndërmerren me qëllim që të reduktojnë ose zgjerojnë programet publike. Reformat në

sektorin publik janë përqendruar në reformimin e institucioneve me qëllim që të rrisin

burimet në dispazicion të programeve të ndryshme publike. Po ndërkohë defiçiti shtetëror

vjen gjithnjë duke u ritur, presioni fiskal bëhet gjithnjë e më i madh dhe si rrjedhi

reformat e shkurtimeve bëhen të domosdoshme

kopje

19

Shkurtimet në rishpërndarjen e burimeve të sektorit public, i kursejnë shtetit shuma të

mëdha parash, po nga ana tjetër ndikimi që kanë mbi qytetarët është shumë i ndjeshëm.

Për këtë arsye kur reformohen programe të mëdha të transferimit për rishpërndarjen e të

ardhurave, motivimi kryesor nuk janë kursimet që mund të sjellë një process i tillë, po

përpjekjet për të reduktuar inefiçencat që programe të tilla mund të shkaktojnë (si p.sh.,

ulja e motivimit për të kërkuar punë pasi burimet që ofrohen nga programet e asistencës

sociale mendohet se janë të mjaftueshme për të plotësuar nevojat)

Politikat e reformave publike janë përqëndruar si në sektorin publik ashtu edhe në

atë privat. Në sektorin publik u përqëndruan reformat ë tilla si decentralizimi 13

, që ka të

bëjë me kalimin e detyrave, funksioneve, ose programeve nga qeverisja qëndrore në atë

locale, pra me ndryshime në institucionet politike: dhe privatizimi 14

që ka të bëjë me

kalimin e detyrave, funksioneve ose programeve nga ndërrmarrjet publike në ato private,

pra me ndryshime në istitucione ekonomike

Ndërkohë që në sektorin privat janë përqëndruar reformat në rregullimin publik, që

kanë të bëjnë me ndryshimin e skemave rregulluese publike që aplikohen në tregje të

ndryshme. Nga strategjitë e para që u ndërrmorën në këtë tip reformash, ishin ato de-

rregulluese, pra reduktimi ose eleminimi i rregullave publike në tregje të caktuara.

Qëllimi i këtyre reformave ishte rritja e konkurrencës në ekonominë e një vëndi.

Vënia në zbatim e politikave për të tre tipet e reformave të përmendura më lart, për

decentralizimin, privatizimin, dhe reformar rregulluese , mund të sjelli si rezultat zgjerim

ose zvogëlim të sektorit public. Kombinime mes këtyre strategjive dhe rezultateve të

vënies në jetë jepen si më poshtë :

o Reforma decentralizimi që çojnë në një zgjerim të sektorit publik. Pra duke

kaluar funksione e programe nga organizatat e qeverisjes qëndrore në ato

locale, mund të kemi si rezultat zgjerim të shërbimeve publike, pasi programe

ose shërbime që nuk mund të realizoheshin në nivel qëndror, tani janë të

mundura si pasojë e rritjes së mundësisë për një menaxhim më të mirë e me

një kosto më të ulët.

o Reforma privatizimi që çojnë në një zvogëlim të sektorit publik: Për arsye

financiare programe e funksione të caktuara nuk mund të përballohen më nga

buxheti shtetit ndaj ato transferohen në sektorin privat duke zvogëluar në këtë

mënyrë peshën e sektorit public në ekonominë e një vëndi.

o Reforma privatizimi që çojnë në zgjerimin e sektorit publik: Keto janë raste

të veçanta të privatizimit të ndërrmarjeve publike, ku ato transferohen në

ndërrmarje me kapital të përbashkët, po qeveria ka pronësi të plotë mbi to. Pra

ndërkohë që këto ndërmarrje veprojnë nën ndikimin e mekanizmave të tregut

të lirë, pra në një farë mënyre themi se janë privatizuar, janë përsëri nën

kontrollin total të shtetit. Por ndryshimi i organizimit dhe strukturës së tyre

bën që ato të jenë më efiçente dhe si rrjedhim të çojnë në një zgjerim të

programeve , funksioneve e aktiviteteve që mbulohen nga sektori publik.

_________________________

13

Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 330

14 po aty faqe 331

kopje

20

o Reforma de-rregullimi që çojnë në një zvogëlim të sektorit public.Qëllimi

kryesor i reformave de-rregulluese ka qënë pikërisht ulja e rolit të shtetit në

ekonominë e një vëndi duke i lënë dorë më të lirë të mekanizmave të tregut.

Po në disa vënde u vu re se ndërrarja e reformave të tilla pati një efekt të

kundërt me atë të dëshiruar.

Reformat rregulluese i referohen ndryshimeve dhe përmirësimit të cilësisë rregulluese, që

do të thotë: rritje e performancës efektivitetit dhe kosto të ulta ose cilësi nga ana ligjore

për rregullimet dhe formalitetet qeveritare që lidhen me to.

De- rregullimi është një nën – grup i reformave rregulluese dhe i referohet eliminimit

total ose të pjesshëm të rregullimeve në një sektor të caktuar për të përmirësuar rezultatet

ekonomike. Megjithëse vënia në zbatim e reformave de-rregulluese pati si rrjedhim një

reduktim të madhësisë dhe rolit të sektorit public qëllimi i tyre kryesor ishte rritja e

konkurrencës në ekonominë e një vëndi.

Kapitulli II . Qeverisja e Ndërmarrjeve Publike

II.1. Ndërrmarjet publike, roli dhe sfidat e tyre në zhvillimin e vendit

Numri i ndërrmarjeve në pronësi të shtetit ose siç quhen ndryshe edhe ndërmarje

publike (NP), u rrit dukshëm duke filluar nga vitet ‘ 30-të, por veçanërisht pas Luftës së

dytë botërore si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në vendet në zhvillim. Synimi ishte i

shumëfishtë :

- kapërcimi i problemeve të dala nga defiçitet e tregut dhe mungesat në

kapital

- nxitja e rritjes ekonomike

- reduktimi i papunësisë massive si dhe

- sigurimi i kontrollit kombëtar mbi drejtimin e përgjithshëm të ekonomisë,

veçanërisht në vëndet në zhvillim.

Duke ofruar kapital dhe teknologji në fusha strategjike ku sektori privat ose nuk futej ose

i mungonte kapitali i nevojshëm për të investuar ( si në industrinë e rëndë apo

infrakstrukturë) shumica e qeverive shpresonin që me anën e NP-ve të rritnin formimin e

kapitalit, të prodhonin mallra të domosdoshme me kosto të ulët, të rrisnin numrin e

vëndeve të punës dhe

të kontribuonin ndjeshëm në zhvillimin e vëndit. Kjo tendencë vazhdoi deri në fillimin e

viteve 80-të.

Por një sërë dukurish negative si rritja e korrupsionit, inefiçenca në menaxhim,

tejmbushja e ndërrarjeve me staf, inflacioni dhe rritja e defiçitit buxhetor, bëri që në vitet

’80-të të ekspozonin dështime masive të qeverive dhe kufizimin e rolit të përcaktuar më

parë për ndërmarrjet publike si aktorë kryesorë në zhvillimin ekonomik.

kopje

21

Panvarësisht nga këto dhe nga nga reduktimi që i është bërë numrit dhe peshës së

ndërmarrjeve publike me anën e proçesit të privatizimit ( i cili arriti kulmin në vëndet në

zhvillim në vitin 1997 dhe megjithëse ngelet në një nivel të ulët në përgjithësi, prapë

proçesi i privatizimit ka filluar rritjen e tij graduale), përsëri NP-të vazhdojnë të kenë një

prezencë të rëndësisshme në shumë vënde, të jenë ofruesit më të mëdhenj të një sërë

shërbimesh sociale si dhe gjenerues të një numri të konsiderueshëm vëndesh pune.

Nëse do t’ju referoheshim shifrave, do të dukej qartë se në vëndet me të ardhura më të

larta , pesha e ndërmarrjeve të këtij lloji në PPB dhe investime përbën respektivisht 8%

dhe 13%. Për vëndet me të ardhura mesatare këto shifra janë 9% dhe 17%, ndërsa në

vëndet më pak të zhvilluara (Least Developed Countries) ato janë 14 %dhe 28%.

Këto ndërmarrje përbëjnë një burim të rëndësishëm të të ardhurave të qeverive në shumë

vënde në zhvillim (si psh në Kinë 7%, Turqi 6%, Liban 17%, Siri 24% dhe duke arritur

pikën më të lartë në Ajgjeri me 60 5, ndërsa në vëndet e Evropës Lindore luhatet në

kufijtë mesatarë nga 3 – 5 %) dhe nga pikëpamja e punësimit, një përqindje të ndjeshme

të totalit të zënë me punë. (në Kinë rreth 7.4% dhe në Indi 8.1%). Ndërsa të dhëna më të

detajuara për NP-të, në disa vende të botës jepen në Tabelën 115

Tabela 1 Të dhëna mbi rëndësinë e Np-ve në ekonominë kombëtare

Vendet Numri i NP-ve Pesha ne ekonomi

Suedia 59(duke perfshire edhe 15

nderrmarjet ku shteti eshte

bashkepronar)

Te punesuar 200.000 njerez

dhe vleresohen 350-410

mld korona

Zelanda re 30 Vlera neto 9.8 mld $

zelandeze japin 10% te PPB

Franca 1500 Vlerësohen më shumë se

150 mld€

Anglia 26 Me nje portofol qe

qarkullon 20 mld paund

Kanada 43(ne nivel federal) Asete 77 mld kanadez,te

punesuar 72 mije njerez

Singapori 22 Japin 20% te PPB,Np-te e

listuar vleresohen rreth 90

mld $

Shqiperia Te punesuar 188 965

Qeveritë e kanë konsideruar dhe e kanë pozicionuar reformimin e sektorit public në

përgjithësi dhe rritjen e performancës së ndërmarrjeve publike në veçanti, si një moment

të rëndësishëm dhe i kanë dhënë një vend të dukshëm në kuadrin e programeve

kopje

22

qeveritare, sidomos në prag fushatash elektorale. Por panvarësisht nga përpjekjet e

qeverive dhe nga programet e tyre për përmirësime radikale e shpresëdhënëse, praktika

ka treguar se performanca e këtij sektori dhe veçanërisht e kompanive shtetërore është e

dobët dhe nuk mund të krahasohet me sektorin privat Reformat e zbatuara jo vetëm në

shtetet e ekonomive në tranzicion, kanë qënë përgjithësisht joefektive në drejtim të

sigurimit të një përformance më të mirë dhe sidomos në kuadër afatgjatë në këtë sektor

sepse nuk i janë adresuar si duhet problemeve themelore të qeverisjes së ndërmarrjeve

publike.

Dhe para së gjithash, këto defiçenca e kanë burimin e tyre tek përcaktimi i

objektivave të shumëfishta dhe në konflikt me njëri tjetrin për këto lloj ndërmarrjesh, në

ndërhyrjen e vazhdueshme dhe të ndjeshme të politikës si dhe në mungesën e

transparencës. Dhe çuditërisht , megjithë këto defiçenca dhe pavarësisht peshës së këtyre

ndërmarrjeve në ekonomi dhe në jetën e qytetarëve , qeveritë kanë qenë mjaft të

preokupuara për të hartuar një legjislacion dhe rregulla moderne pothuajse vetëm për

fushën e lojës së lojtarëve “privat”, duke filluar që me mënyrën e kompozimit dhe të

pavarësisë së bordeve të drejtorëve e në vijimësi me të drejat e aksionerëve dhe mbrojtjen

e aksionerëve në minorancë, tek çështje të transparencës dhe të auditimit etj. Ndërsa për

ndërmarrjet publike kanë bërë shumë pak, çka duket qartë tek performanca e tyre në

mjaft vënde të ndryshme të botës.

Sigurisht që këto lloj ndërmarrjesh kanë veçantitë e tyre, gjë që bën që sfidat me të cilat

ato ballafaqohen të jenë të ndryshme, madje unike dhe për rrjedhojë, edhe rruga e

reformimit të qeverisjes së tyre të jetë edhe më e vështirë sesa reformat e ndërmarra në

sektorin privat.

Ndërsa për firmat e sektorit privat objektivat kanë një fokusim të qartë në maksimizimin

e vlerës, kompanitë publike ndjekin edhe objektiva komerciale/biznesi edhe objektiva

jokomerciale. Njëkohësisht, kompanitë e sektorit privat janë më të hapura dhe

transparenca është më e lartë dhe e kundërta ndodh me homologët e tyre nga sektori

publik.Në mënyrë më analitike dallimet në qeverisjen e korporatës në firmat e sektorit

privat dhe firmat në pronësi të shtetit paraqiten si në tabelën 2 16

.

_____________________ 15

Qeverisja e korporatave cikel leksionesh kap.9 faqe 260-265 shkurt 2008 16

Qeverisja e korporatave cikel leksionesh kap.9 faqe 267-269 shkurt 2008

kopje

23

Tabela 2 Dallimet kryesore ndërmjet qeverisjes së firmave private dhe publike

Treguesit Firmat e sektorit privat Ndërmarrjet

publike

Objektivat Fokusimi i qartë në Ndjekje e objektivave

maximizimin e vlerës komerciale dhe jo-

komerciale

Çështje të Agjensie vetme: Agjensi e dyfishtë:

agjensisë preokupim mbi sjelljen preokupim mbi sjelljen

e orientuar nga interesi e orientuar nga interesi

vetjak i menaxherëve vetjak i menaxherëve dhe

apo i aksionerëve kontrollues politikanëve/burokratëve

Stimujt/ disiplina Stimuj dhe disiplinë e fortë Mekanizma të dobët jo të

e diktuar nga tregu tregut

Transparenca Nivel i lartë i transparencës Nivel i ulët i transparence

Pavarësisht nga përpjekjet e bëra, deri më sot asnjë qeveri nuk ka mundur të manaxhojë

në mënyrë të suksesshme e të kapërcejë të gjitha problemet thelbësore, me të cilat

ndeshen ndërmarrjet publike. Sidoqoftë, duhet të pohojmë se disa prej tyre kanë pasur

progres të ndjeshëm. Zelanda e Re, për shembull, ndërrmori një reformë radikale në

kuadër të një qeverisje më të mirë të NP-ve. Në fakt, këto reforma “produktuan” një rritje

mesatare vjetore të produktivitetit prej 6% si edhe ulën koston e produkteve dhe

shërbimeve të ofruara nga kompanitë publike. Por sidoqoftë, vitet e fundit progresi është

reduktuar dhe me ngritjen e papërcaktuar të privatizimit, po rishfaqet shqetësimi se

politika do të ndërhyjë rishtazi tek NP-të.

Edhe Suedia prezantoi reformat ë ngjashme vetëm pak vite më parë, duke bërë që NP-të

të kenë një fokus më të qartë komercial, disiplinë financiare më të fortë, borde më

profesionale dhe një përmirësim jo të vogël të monitorimit të tyre nga qeveria.

Megjithatë, këto ndryshime nuk u reflektuan në performancën e NP-ve për shkak të

rënies ekonomike të kohëve të fundit dhe ndoshta është akoma herët për të nxjerrë

konkluzione përfundimtare.

Sigurisht,këtu mund të thuhet me të drejtë se privatizimi është zgjidhja më e mirë sesa

reforma e qeverisjes së korporatës. Nuk ka asnjë dyshim se privatizimi është rruga më

efektive për të përmirësuar dukshëm performancën, por jo gjithmonë privatizimi është i

mundëshëm. Kështu NP-të me probleme mjedisore apo me borxhe e detyrime të tjera

mund të kenë shance shumë të pakta në mos fare për të gjetur blerës potencialë.

Për më tepër disa vendeve ju mungon tregu konkurrues, kapitali privat si dhe një sistem

efektiv ligjor dhe rregullator i nevojshëm për të realizuar një privatizim të suksesshëm.

Por edhe kur privatizimi mund të jetë i suksesshëm, qeveria mund të preferojë të mbajë

në pronësi të vetë disa ndërmarrje kur ato janë monopole natyrore,që kanë vlerë

strategjike apo që ofrojnë shërbime të rëndësishme publike. Mundet që të ekzistojë një

kopje

24

kundërshtim i fortë i politikës dhe i lëvizjes sindikaliste ndaj privatizimit të disa prej

këtyre ndërmarrjeve.

Eshtë e qartë që përfitimi nga një reformë e suksesshme e qeverisjes së korporatës, në

kushtet kur NP-të kanë një performancë të ulët,do të ishte sigurisht i madh. Kështu, sipas

Institutit të Kërkimeve Ekonomike Koreane, produktiviteti i firmave në pronësi të

qeverisë ishte sa 2/3 e nivelit të tij në firmat private. Ndërsa sipas auditimit të bërë nën

kujdesin e FMN për pesë kompani shtetërore indoneziane, rezultoi se praktikat inefektive

të aplikuara prej tyre gjatë një periudhe kohore 1995 – 1999, kostoja e tyre ishte 1.6

miliardë $.

Kur diskutojmë NP-të kemi parasysh dy lloje prej tyre :

a) Ato që operojnë mbi baza të pastra komerciale, me fokus maximizimin e

vlerës, dhe ato

b) Që operojnë mbi baza komerciale por me fokusim në një përzierje

objektivash komerciale dhe sociale17

Dhe ndryshe nga agjensitë qeveritare pa objektiva komerciale si autoritetet ushtarake apo

të taxave , performanca e NP-ve të orientuara krejtësisht nga biznesi mund të matet me

lehtësi si edhe mund të krahasohet me kompanitë analoge të sektorit privat nga pikëpamja

e fitimit, efiçencës, riskut etj.

Në fakt qeveria duhet të mbështetet kryesisht në ato NP, të cilat kanë fokus të pastër

komercial. Po të flasim në terma të performancës , këto ndërmarrje, kur objektivat

komerciale si psh kosto, kanë probleme, ato duhet të jenë në gjëndje të përmirësojnë

treguesit problematikë. Ndërmarrjet e mëdha industriale të cilat nuk kanë prespektivë

për të bërë një gjë të tillë, duhet të mbyllen apo shiten.

II.2. Kontributi i ndërmarrjeve publike në zhvillim

II.2.1 Problemet e performancës së ndërmarrjeve publike si mjete të zhvillimit

Një vlerësim i ndërmarrjeve publike si mjete të zhvillimit ekonomik dhe social duhet të

fillojë me një njohje të qartë të problemeve që janë shfaqur në performancën e tyre gjatë

gjysmës së shekullit të kaluar. Në vëndet e zhvilluara ekonomikisht, qeveritë kanë krijuar

ndërmarrjet publike si iniciativa për burim të ardhurash, për të mbështetur një strategji të

zhvillimit të importit ose për të siguruar shërbime ose infrastrukturë që konsiderohet të

jenë thelbësore për zhvillimin kombëtar, rajonal ose lokal. Në të vërtetë, shumë qeveri i

kanë krijuar ndërmarrjet publike për arsye që ishin vetëm tangenciale për zhvillim, ose që

kontribuonin në të jo me efikasitet 18.

____________________ 17

Sh.Llaci Qeverisja e korporatave cikel leksionesh kap.9 faqe 272 shkurt 2008

kopje

25

Pas Luftës së Dytë Botërore, qeveritë në Europë dhe në Amerikën e Veriut përdorën

ndërmarrjet publike për të zhvilluar rajonet e prapambetura ekonomikisht për të siguruar

shërbime të specializuara që ishin përtej njohurive të agjensive tradicionale qeveritare ose

për të mbrojtur industritë që konsideroheshin thelbësore për rritjen e mëtejshme

ekonomike.

Por një përhapje e dukshme e ndërmarrjeve publike zuri vend gjithashtu në Europën

Perëndimore , në Ish-Bashkimin Sovjetik dhe vëndet rreth tij për arsye politike apo

ideologjike. Shumë vënde me qeveri socialiste shtetëzuan ndërmarrjet industriale dhe të

shërbimeve dhe kolektivizuan bujqësinë me qëllim për të planifikuar ekonomitë e tyre

dhe për të minimizuar apo eliminuar ndikimet e tregut.

Në periudhën post-koloniale të viteve 1950 dhe 1960, qeveritë në Afrikë, Azi dhe

Amerikë Latine u përpoqën për rritje të shpejtë ekonomike me anë të strategjive të

industrializimit që kerkonin investime të mëdha në infrastrukturë dhe proçeset e

prodhimit. Në shumë vënde post-koloniale në zhvillim, qeveria shpronësoi kompanitë e

huaja dhe ushtroi kontroll mbi burimet natyrore, minierat, mineralet dhe disa industri

prodhuese. Dhe në përpjekjet e tyre për të shpejtuar rritjen ekonomike dhe për të

konsoliduar kontrollin politik, qeveritë e shumë vëndeve në zhvillim krijuan ndërmarrje

të reja publike më shumë sesa të kerkonin investime nga sektori privat. Numri i

ndërmarrjeve publike gjithashtu u rrit me shpejtësi, sepse sektori privat shpesh shihej me

dyshim nga liderat politike dhe nga publiku, veçanërisht në vëndet ku drejtonin regjimet

koloniale ose industritë më të mëdha ishin në pronësi të kompanive të huaja ose ku

aktivitetet tregëtare dominoheshin nga minoritete të huaja apo etnike.

Në vitet ‘70, kontributi i ndërmarrjeve publike në zhvillimin ekonomik dhe social vihet

në diskutim kur qeveritë ushtarake apo autoritare në disa vënde latine amerikane

shtetëzuan pothuaj të gjitha industritë e mëdha me qëllim konsolidimin e fuqisë dhe

kontrollit të tyre politik në ekonomi dhe shpeshherë nxjerrjen e burimeve publike për

fitime private. Për më tepër, orientimi i zhvillimit të ndërmarrjeve publike u bë më shumë

i pakuptimtë kur shumë qeveri afrikane duke kërkuar konceptin e “socializmit afrikan”

morën kontrollin e sektorëve të bujqësisë dhe agrobiznesit , minierat dhe industritë e

burimeve natyrore që kishin mangësi në njohuri dhe kapacitete financiare për të

menaxhuar në mënyrë efiçente. Në shumë vënde në zhvillim,shtetëzimi i ndërmarrjeve

prodhuese dhe të shërbimeve rriti numrin e punonjësve publikë si dhe pagat publike u

rritën me shpejtësi 19

.

Edhe pse jo e gjithë rritja në punësimin qeveritar zuri vënd në ndërmarrjet publike,

ndërmarrjet shtetërore shpesh ishin organizata që siguronin një gamë të gjërë fitimesh

sociale për punonjësit. Pozicionet e larta drejtuese në ndërmarrjet publike shpesh

shiheshin si pozicione që siguronin përkrahje politike për ushtarakët e tërhequr dhe

nëpunësit e lartë civilë, ose për miqtë dhe të afërmit e liderave të fuqishem politikë.

_________________________ 18

The size and performance of public sector activities in Europe april 2002 H.Heinz,R.Philip faqe140-142 19

po aty faqe 143

kopje

26

Në Europën Lindore, ndërmarrjet publike në Ish-Bashkimin Sovjetik dhe në shumë vënde

aziatike punësuan një numër të madh punonjësish për të reduktuar pakënaqësitë sociale

dhe për të rritur mbështetjen politike.

Në Europën Lindore dhe në Kinë, qeveritë vendosën detyrime të forta sociale tek

ndërmarrjet shtetërore industriale për të marrë në punë forca pune dhe për të siguruar

shërbime sociale ndërsa në të njëjtën kohë i lejonin ato të operonin me kufizime të vogla

në buxhet duke i çuar drejt inefiçences, niveleve të ulta të rendimentit dhe humbje

financiare.

Orientimi drejt zhvillimit të ndërmarrjeve u vu më shumë në diskutim me ekonominë në

rritje dhe me problemet financiare që shoqëruan rënien ekonomike në të gjithë botën në

vitet 1970, krizën e borxheve që hasën shumë vënde afrikane dhe latino-amerikane,

rënien politikisht të qeverive konservatore në Amerikën Veriore dhe në Europë gjatë

viteve 1980 dhe zhvendosjen në ekonomi tregu në Azi, Amerikë Latine dhe Europë

Perëndimore gjatë viteve 1990, dhe që të gjitha përqëndruan vëmendjen në dështimet e

ndërmarrjeve publike për të dhënë me efikasitet shërbimet, për të kontribuar financiarisht

në ekonominë kombëtare ose për të promovuar progresin social. Këto tendenca u forcuan

në vitet 1980 dhe në fillim të 1990 duke rritur pakënaqësinë në mënyrën se si qeveria

siguronte mallra dhe sherbime, veçanërisht për të varfërit; me anë të ndërhyrjes politike

në operacionet e ndërmarrjeve publike, me anë të korrupsionit të vazhdueshëm në disa

korporata shtetërore, me anë të imponimit të kërkesave për punësim dhe me anë të

operacioneve jo-efikase20

.

Në fund të viteve 1980 kritikat e tepërta mbi performancën e ministrive kombëtare dhe

qeveritare dhe ndërrmarrjeve publike në sigurimin e mallrave dhe shërbimeve dhe kostot

në rritje dhe inefiçenca e kontrollit të qeverisë në aktivitetet ekonomike në përgjithësi,

çuan vendet perëndimore dhe ato në zhvillim të merrnin sërish në konsideratë eficiencen

e tyre. Mungesa e efiçencës së tyre u pa qartë në aftësitë e tyre të kufizuara për të

përmbushur nevojat në rritje për

shërbime tregetare dhe sociale që po bëheshin themelore për rritjen dhe pjesëmarrjen e

gjerë në ekonominë globale.

Vendimet për investime të agjencive qeveritare ishin kufizuar nga ligje të veçanta,

kriteret dhe proçedurat e planifikimit te qeverise qendrore; ato rralle here merrnin

parasysh nevojat e komuniteteve apo preferencat e konsumatorëve.

Thuajse kudo, kompanitë qeveritare të telefonave dhe telekomunikacioneve p.sh nuk

ishin efiçente në përmbushjen e kërkesave për shërbime që ishin bërë themelore për

pjesëmarrjen e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në tregëtinë globale dhe në investime

dhe për të krijuar vende pune që do të shërbenin për reduktimin e varfërisë dhe për të

rritur standartet e jetesës së njerëzve. Gjatë viteve 1980 dhe në fillim të atyre 1990

periudha mesatare e pritjes për një instalin telefoni në Indonezi ishte gati 8 vjet, në

Filipine 7 vjet, në ish-Bashkimin Sovjetik dhe në Pakistan 10 vjet.

___________________________ 20

The size and performance of public sector activities in Europe april 2002 H.Heinz,R.Philip faqe 150-

160

kopje

27

Normat e plotësimit të thirrjeve telefonike ishin tepër të ulta në shumë vënde në zhvillim

për shkak të paaftësisë të ndërmarrjeve publike për të investuar në pajisjet kryesore të

komunikimit.

Shumë kompani shtetërore komunikimi në vendet në zhvillim kishin mangësi në

kapitalin investues dhe në burimet financiare për mbajtjen dhe shtrirjen e linjave dhe

ishin të mbi-populluara me staf.

Inefektiviteti i ndërmarrjeve publike për të dhënë shërbime bazë është shtrirë edhe në

sektorë të tjerë. Në Nigeri psh, pronësia nga shteti dhe pozicioni monopolist i Autoritetit

Kombëtar të Fuqisë Elektrike, një organizatë e pushtuar nga korrupsioni, inefiçenca dhe

keq-menaxhimi (kushtet që karakterizojnë shumë ndërmarrje publike në Nigeri) i

ndërlikuan më shumë sesa i zgjidhën problemet e shpërndarjes së vazhdueshme të

energjisë elektrike.

Dyshimet rreth aftësisë së tyre për të kontribuar në zhvillim u rritën kur shumë

ndërmarrje publike sillnin humbje më shumë sesa fitime.. Kërkesat e mëdha të shumë

ndërmarrjeve publike për kapital ndrydhën investitorët private nga tregjet në disa vënde

dhe në disa të tjera kufizuan aksesin e sektorit privat në huatë për investime që mund të

sillnin vende pune dhe të ardhura publike.

Këto kufizime në kapacitetin e ndërmarrjeve publike për të kontribuar në zhvillim

vazhduan edhe në shek.XXI. Në Rumani psh, mbijetesa e ndërmarrjeve publike qe nuk

sillnin më shumë veçse humbje me anë të ndihmave direkte dhe indirekte të shtetit çoi

drejt borxheve të mëdha në të gjithë ekonominë dhe drejt ndikimeve negative në

buxhetin kombëtar dhe për të gjithë efektivitetin ekonomik në vitet 1990.

Në Turqi, manipulimi i qeverisë për çmimet e mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga

ndërmarrjet publike gjatë periudhës para zgjedhjeve për të reduktuar inflacionin i

vendosën furnitorët publike dhe privatë në pozicione të paqëndrueshme financiare.

Paaftësia e ndërmarrjeve publike për të kontribuar në zhvillim doli jo vetëm nga

inefiçenca e tyre falë monopolizmit ose statusit të mbrojtur, por edhe për shkak të

qeverisjes së dobët. Zakonisht në ndërmarrjet publike mungojnë, presionet që aksionerët

dhe drejtuesit e jashtëm mund të ushtrojnë tek menaxherët për të përmirësuar efiçencën,

presionet që tregjet kapitale mund të ushtrojnë mbi kompanitë, drejtuesit e jashtëm të

cilët ushtrojnë presion tek punonjësit për të përmirësuar rendimentin. Aty ku ndërmarrjet

shtetërore kontrolloheshin më shumë nga shteti, shpesh u kthyen në burokraci të paepura.

Në ish-Bashkimin Sovjetik, ish-regjimet socialiste në Poloni, Hungari, dhe Çekosllovaki,

regjimet autoritare në shumë vënde latino-amerikane, në Kinë dhe në Vietnam, pjesa më

e madhe e ndërmarrjeve të medha shtetërore ishin të mbi-ngarkuara me staf dhe kishin

teknologji të vjetëruar që e bënte të vështirë për ta faktin për të konkurruar denjësisht me

firmat perëndimore në tregjet globale ose për te siguruar mallra dhe shërbime në sasi të

mjaftueshme dhe me çmime të arsyeshme për ekonominë e brëndëshme.

kopje

28

Në shumë vënde, ndërmarrjet publike inefiçente jo vetëm që dështuan në kontributin e

tyre për zhvillim, por dështuan edhe me burimet që mund të sillnin aktivitete zhvillimi,

pra me krijimin e kostove domethënëse të oportunitetit në ekonomitë me burime të pakta.

Kostot për të vazhduar ndihmën ndaj ndërmarrjeve jo fitimprurëse shtetërore ishin të

mëdha edhe për vëndet më të mëdha. Në vitin 1990,qeveria e Kinës, p.sh, duhet të

angazhonte 11 bilion $ (17% të buxhetit kombëtar) në ndihmë direkte dhe 20 bilion $ në

hua për ndërmarrjet jo fitimprurëse shtetërore.

Përveç këtyre subvencioneve të larta prodhimi i ndërmarrjeve shtetërore në sektorin

industrial u rrit me më pak se 3%. Normat më të larta të rritjes në vlerën e outputit

industrial ishin në ndërmarrjet private (rreth 21%) dhe joint ventures dhe firmat e huaja

(56%)

Me rritjen e globalizimit të ndërveprimit ekonomik në kufijtë kombëtarë, shumë vënde

me numër të madh ndërmarrjesh publike gjetën se ato përfshinin zhvillimin kombëtar dhe

integrimin ndërkombëtar. Në vitet 2000, qeveria e Vietnamit, dalloi që pjesa më e madhe

e ndërmarrjeve shtetërore nuk plotësonin më nevojat për zhvillim për shkak të nivelit të

tyre të ulët si dhe dështimit të tyre në fushat kyçe të ekonomisë. Qeveria raportoi se

ndërmarrjet shtetërore në Vietnam kanë “teknologji të prapambetur dhe kapacitete të

dobëta menaxhimi, me nivele të ulta autonomie dhe përgjegjësie në biznes dhe prodhim”,

kapacitete te dobeta menaxhimi, objektiva te paqarta, sisteme te dobta financiare dhe

nivele te ulta te eficences, rritje borxhesh dhe numer te madh punonjesish te tepert.

Një vlerësim i ndërmarrjeve publike në Afriken e Jugut në vitin 2000 nxorri në dukje se

krijimi i ndërmarrjeve shtetërore devijoi qëllimet e zhvillimit, infrastrukturën dhe dhënien

e shërbimeve dhe se shumë prej tyre kanë “borxhe të paqëndrueshme, pak investime në

infrastrukturë dhe teknologji dhe struktura të pamenaxhueshme në nivel korporate”.

Raporti nxorri në pah se me anë të qënies vazhdimisht në pronësi publike të këtyre

ndërmarrjeve, Afrika e Jugut rrezikon jo vetëm të mos arrijë objektivat e politikave të

veta,por gjithashtu edhe një zhvlerësim të ashpër të këtyre aseteve. Nga sa shohim mund

të theksojmë se “ndikimi total” do të jetë një dështim i vazhdueshem për të siguruar

ndërhyrje rigoroze dhe të drejtpërdrejta ,për të siguruar se zhvillimi socio-ekonomik zë

fill në ato fusha që ndikohen më shumë nga e kaluara dhe në fushat e ekonomisë së re.

II.2.2 Alternativat e politikës për përmirësimin e qeverisjes dhe

manaxhimit të ndërmarrjeve publike

2.2.1 Qeverisja e Brëndëshme dhe Reformat në Manaxhim

Qeveritë vendosin të mbajnë në pronësi shtetërore ndërmarrjet publike me performancë

të dobet për një sërë arsyesh 21

,

a-duke besuar se mallrat apo shërbimet që ata sigurojnë nuk mund të ofrohen në mënyrë

efikase nga sektori privat për shkak të kundërshtimit të fortë politik për privatizimin, me

qëllim mbrojtjen e asaj që konsiderohet një industri strategjike apo sektor për qëllime

zhvillimi ekonomike;

kopje

29

b-për shkak të frikës së luhatjeve të mëdha sociale dhe politike nga reduktimi apo

shkurtimi i vëndeve të punës apo për shkak të plogështisë politike.

Reformat e qeverisë janë mënyrat më të rëndësishme për të përmirësuar performancën e

ndërmarrjeve publike Me qëllim funksionimin me efikasitet të ndërmarrjeve publike, ato

duhet të mbikqyren mirë nga ndonjë agjenci shtetërore ose një bord i pavarur. Drejtimi i

ndërmarrjes përfshin ato struktura dhe proçedura që të sigurojnë funksionimin me

efikasitet dhe me përgjegjshmëri të ndërmarrjes në interes të publikut dhe të kontribuoje

në zhvillimin kombëtar. Roli i qeverisë është të caktojë politikat, proçedurat dhe

strukturat organizative që drejtojnë veprimtarinë e ndërmarrjeve publike për të arritur ato

qëllime. Struktura më e përshtatshme për qeverisje ndryshon midis vëndeve, por ne

mund të japim tre opsione kryesore:

1. Një objektiv politik dhe një Bord Drejtuesish i kualifikuar i përbërë nga përfaqesues të

qeverisë dhe anëtarë të jashtëm të cilët nuk kanë konflikt interesash apo potencial për

fitime personale të paligjeshme, kur janë në shërbim të bordit;

2. Një organ qeverisës i përgjegjshëm si Komisioni i Ndërmarrjeve Publike apo agjencia

me përgjegjësi për mbikqyrjen e aktiviteteve të ndërmarrjes duke audituar financat e saj

dhe duke siguruar komformitet me ligjet dhe rregulloret;

3. Një kompani shtetërore e cila i raporton një sërë ndërmarrjesh shtetërore.

Qeveritë duhet të marrin masa për të siguruar se operacionet dhe proçedurat e organeve

qeverisëse të ndërmarrjeve publike janë transparente dhe të hapura për kontroll.

Tre janë drejtimet kryesore ku duhet përqëndruar përpjekjet për reformimin e qeverisjes

së ndërmarrjeve publike: përcaktimi i objektivave të qarta për NP-të, reduktimi i

ndërhyrjes së politikës dhe burokracisë, si edhe transparencë më e lartë.

A) Përcaktimi i objektivave të qarta për NP-të.

Para së gjithash qeveria duhet të vendosi objektiva të qarta për NP-të. Nëse synimi

themelor i tyre do të ishte performance financiare, atëherë mbikqyrësit e shtetit

(institucione, agjensi etj ) duhet të përcaktojnë objektiva të qartë për kët çështje. Matësit /

treguesit e performancës nuk është e thënë që patjetër duhet të përputhen me ato të

sektorit privat – ku maximizimi i fitimit tenton të jetë objektivi i vetëm. Por sidoqoftë

objektivat e performancës duhet të sigurojnë, që një NP do të rikuperojë koston e kapitalit

të saj ( kur kostot e objektivave jo komerciale janë të përjashtuar). Vetëm kur qeveria

është e sigurë që një NP ka një gjëndje të shëndoshë financiare, mund t’i drejtohet kësaj

kompanie, që të ketë në vëmendje objektiva jo komerciale si stabiliteti it ë punësuarve etj.

Çdo këndvështrim tjetër riskon gjendjen e shëndoshë financiare të kompanisë në një

kuadër afatgjatë.

_______________________ 21

Sh.Llaci Qeverisja e korporatave cikel leksionesh kap.9 faqe 290 , shkurt 2008

kopje

30

Në rastet kur qeveria përcakton objektiva të shumëfishtë, atëherë është e domosdoshme

që të përcaktohet rradha prioritare e plotësimit të tyre dhe me direktiva të qarta mbi trad

offs ndërmjet objektivave sekondare.Ndërsa kjo duket racionale, pak qeveri e realizojnë

praktikisht , të paktën deri tani. Përveç kësaj, qeveritë duhet të kalkulojnë kostot për

plotësimin e objektivave jo komerciale dhe t’i bëjë të ditura publikisht. Akoma më tej, do

të ishte më mirë nëse përcaktohen edhe fonde të veçanta për të “mbuluar” arritjen e

këtyre objektivave. Në Zelandën e Re për këtë gjë duhet të merret aprovimi i parlamentit.

Dhe në vitin 2003 qeveria përkatëse dha një fond prej 10.7 ml $ zelandezë për zhvillimin

e programeve televizive locale.

B) Reduktimi i ndërhyrjes politike

Mbajtja e NP-ve larg ndërhyrjes politike është një gjë mjaft e vështirë dhe jo vetëm në

vëndet në tranzicion. Por një gjë e tillë mund të minimizohet sikurse na tregojnë shembuj

nga vënde të ndryshme të botës, sikurse është eksperienca e Zelandës së Re apo e ndonjë

vëndi tjetër, ku praktika ka treguar se rritjet e performancës së NP- ve nga reformart e

ndërmarra në kuadrin afatgjatë do të varen në një masë të konsoderueshme nga

“distanca” në të cilën mbahen politikanët dhe burokratët e qeverisë.

Krijimi i distancës ndërmjet qeverisë dhe NP-ve e bën të vështirë për politikanët dhe

burokratët që të ndërhyjnë për interesat e tyre dhe e bëjnë reformën të qëndrueshme në

kohë. Në të njëjtën kohë nga kjo gjë kanë përfitim dhe politikanët, edhe punonjësit civilë.

Ajo minimizon mundësinë që ata të kritikohen për vendimet jo efektive, që menaxherët

do të ishin të detyruar të ndërmernin nga ndërhyrjet e politikanëve. Një shembull i qartë i

kësaj mosndërhyrje është ndarja e bankës qëndrore nga politika në Angli. Parlamenti

anglez ka deklaruar në mënyrë të qartë se ai nuk do të ndërhyjë në përcaktimin e

përqindjes së interesave nga Banka e Anglisë. Për rrjedhojë Parlamenti dhe publiku nuk

mund të bëjnë përgjegjës ministrat për politikën eventualisht jo popullore të interesave të

ndërmarra nga kjo bankë.

Hapi i parë në zbutjen e ndërhyrjes politike do ishte qartësimi i roleve të qeverisë si

aksioner, financier, rregullator,furnitor, klient etj.Një mënyrë për arritjen e kësaj është

përqëndrimi i pronësisë dhe i kontrollit të NP-ve në një agjensi të vetme qeveritare. Në

Suedi psh, aksionet e shumicës së NP-ve janë në duart e Ministrisë së Industrisë, ku një

njësi e specializuar brënda saj monitoron këto ndërmarrje dhe ushtron të drejtate

aksionerit, të tilla si emërimi i drejtorëve dhe aprovimi i blerjeve të rëndësishme të

ndërmarrjeve.

Në Singapor, pronësia dhe monitorimi janë në varësi të Temask Holding një kompani

më vete e themeluar gati 30 vjet më parë. Qeveria franceze ngriti në vitin 2003

Agjensinë e pjesëmarrjes së shtetit (Agence des participations de l’ Etat) për të

centralizuar funksionet e aksionerëve, që më parë ishin të shpërndara nëpër ministri të

ndryshme. Qeveria kineze ka ngritur Komisionin për mbikqyrjen dhe administrimin e

aseteve për bashkimin e monitorimit dhe pronësisë në 196 ndërmarrje të mëdha të

drejtuara në mënyrë të centralizuara. Ndërsa në Shqipëri , si rregull të gjitha

ndërmarrjet publike në formën e shoqërive anonime, për çështje të administrimit

ekonomik varen nga drejtoria e administrimit të shoqërive anonime në Ministrinë e

kopje

31

Ekonomisë, ndërsa udhëheqja e tyre nga pikëpamja profesionale bëhet nga Ministria në

varësi të së cilës ajo është (për shembull Drejtoria e përgjithshme hekurudhave) – pra

nuk kemi bashkim në një agjensi të vetme sit ë monitorimit ashtu edhe të pronësisë.

Një hap i tillë e bën të qartë se është një entitet qeveritar “pronari” i NP-ve, që ushtron

të drejtat e aksionerit dhe nga ana tjetër, menaxherëve duhet t’ju komunikohet se ata

kanë vetëm një “bos”. Përsa i përket agjensive të tjera qeveritare, ato duhet të

udhëzohen që të bashkëveprojnë me NP-të duke ruajtur “distancën” mes tyre.

Rregullatorët industrialë, për shembull duhet t’i trajtojnë NP-të njësoj si ndërmarrje

analoge private.Një shembull i favorizimit të padrejtë ishte ajo që thuhej se Ministria

Kineze e Informacionit rriti tarifat e telefonisë, me qëllim që të nxiste interesin e

investitorve ndaj telekomit kinez në 2002.

Po kështu, kur një njësi qeveritare jep hua në para për NP-të, duhet që huatë t’i ofrojë

me të njëjtat kushte sikur të ishte huadhënës privat. Në shumë vënde NP-të marrin hua

nga thesari i shtetit apo nga bankat që janë pronë e shtetit me përqindje interesi nën ato

të tregut dhe me kushte më të favorshme, sesa ato që ofrohen nga bankat e tjera. Kjo

lloj mbrojtje, që ju bëhet atyre nga forcat e tregut, reduktojnë interesin e ndërmarrjeve

publike për të përmirësuar performancën si edhe ndikon negativisht në

konkurrueshmërinë e tyre në kuadrin afatgjatë.

Më e mira akoma do ishte, që NP të kërkojnë hua vetëm në sektorin privat. Kjo jo

vetëm që do të eleminonte një mundësi ndërhyrje nga ana e qeverisë, por dhe do të

edukonte një disiplinë më të madhe në marrëdhëniet me institucionet financiare të

manaxherëve të këtyre kompanive. Ky loj trajtimi përdoret në Suedi, e cila ka detyruar

disa nga kompani publike që të marrin nga tregu privat. Arsyetimi i qeverisë është i

tillë, që përfitimi i NP-ve duke operuar me bankat / tregjet e kapitalit mësojnë,për

rrjedhojë ja vlen kostoja më e lartë e paguar. Dhe tani asnjë kompani nuk ka pasur

probleme me pagesat ndaj bankave dhe dividentët e lartë të paguar nga NP-të ndaj

qeverisë suedeze janë shenja se kjo strategji po jep rezultate pozitive.

Atje ku konsideratat politike e quajnë të pamundur bashkimin në një agjensi edhe të

pronësisë edhe të monitorimit,qeveria duhet të përpiqet që të ngrejë një agjensi për

monitorimin e NP-ve në emër të të gjithë aksionerëve (multiple shareholders). Një

trajtim i tillë ndihmon për më shumë koherencë në politikën e NP-ve, lejon që të

zhvillohet një ekspertizë më e kompletuar në bizneset e NP – ve si dhe lehtëson

adaptimin e praktikave më të mira ndërmjet këtyre kompanive. Në Zelandën e Re, ku

aksionet e NP-ve janë në duart e dy ministrive, monitorimi i NP-ve bëhet nga një njësi

gjysëm autonome (Craën Compani Monitoring Advisory Unit- CCMAU). Kjo njësi

këshillon edhe ministritë përgjegjëse për strategjinë e NP-ve, mundësitë për investime,

si dhe një sërë çështjesh të tjera që lidhen me ndërmarrjet publike.

Qeveritë mund të rrisin shkallën e ndarjes nga politika edhe me anën e ndryshimit të

statusit ligjor të ndërmarrjeve në varësi të shtetit, e duke i dhënë autoritet real një bordi

profesional drejtorësh. Në këtë mënyrë, duke transformuar ndërmarrjet, që

momentalisht operojnë si departamente qeveritare në një korporatë që vepron sipas

kopje

32

ligjit të kompanive, vende të ndryshme adaptojnë një model qeverisje, i cili në shumë

aspekte ka më shumë sens për NP-të e orientuara nga komercialiteti. Ligji i kompanive

e distancon më shumë akoma ndërhyrjen e qeverisë dhe të politikanëve në përgjithësi

sepse seksione të veçanta të këtyre lloj ligjeve (sipas veçorive të vendeve respektive) në

shumë vende e kufizojnë të drejtën e aksionerëve, që të menaxhojnë në mënyrë të

drejtëpërdrejtë ndërmarrjen. Kjo e drejtë ushtrohet nga bordi i drejtorëve dhe shefi

ekzekutiv, nëse nuk është e shprehur ndryshe me ligj të veçantë (apo në statutin e

kompanisë).

Natyrisht që këto nuk i zgjidhin deri në fund problemet e varësisë dhe të ndërhyrjes së

politikës. Shembull evident në këtë drejtim është Evropa Lindore në këto vite të gjata

tranzicioni, ku megjithëse shumë ndërmarrje publike janë kthyer në shoqëri aksionere

(sh.a), ndërhyrja e shtetit vazhdon të jetë në nivele relativisht të larta .

Për biznesin publik në vendin tonë, në pjesën më të madhe të kohës është lënë jashtë

vëmendjes fakti, që ky segment duhet të menaxhohet me rregullat e kapitalit privat.

Sigurisht që kjo nuk është e thjeshtë sidomos kur flasim në terma konkrete. “Difekti

kryesor që konstatohet nga një vëzhgim i ushtruar mbi 14 ndërmarrje shtetërore është ai

mungesës së koncepteve manaxheriale. Ndryshimet e shpeshta të ekipeve drejtuese dhe

sidomos psikologjia e të qënit i përkohshëm në postet drejtuese të sektorit public ka

qënë me pasoja mjaft të rënda për të. shtë shumë e vështirë që të formohen drejtues

dhe sipërmarrës, qofshin këta edhe për sektorin public. Në 14 ndërmarjet e vëzhguara

në vitet e para të tranzicionit shqiptar rezultonte se për 5 vjet drejtuesit kryesorë janë

ndërruar mesatarisht 2.16 herë, çka do të thotë se çdonjëri është ndërruar mesatarisht

për gati 2 vjet. Për periudha kaq të shkurtra, kur në vendin tonë mbizotëroi psikologjia e

braktisjes dhe e fillimit nga e para, efekti drejtues është i papërfillshëm.

Analiza e mëvonshëmë (viti 2008) 22

tregon se në intervalin 1- 3 vjet kanë vjetërsi pune

manaxheriale 48 % e manaxherëve dhe se në një post drejtues që nga viti 2008 e deri

më sot janë ndryshuar mesatarisht 3.34 persona. Ky proçes “permanent” ndryshimesh

përbënte një factor bazë që ka ndikuar në moskonsolidimin e administratës në

përgjithësi dhe të asaj publike në veçanti.Eshtë fakt se jo rrallë , biznesi publik, shërbeu

si një mjedis ku mund të zhvilloheshin format e kamufluara të korrupsionit nën

emërtimet e termave të ekonomisë së tregut.

Nga të intervistuarit ( Sh.Llaci, 2008) 23

i jepeshin mesatarisht 3.99 pikë nga 5 të

mundëshme, roli që luante angazhimi politik në caktimin e personave në poste drejtuese

manaxheriale, sidomos e theksuar kjo në administratën publike.Kjo përforconte më tej

atë çka dihet për ndikimin e njëanshëm të politikës mbi manaxhimin në përgjithësi dhe

në emërimet e individëve edhe në nivelet relativisht të ulta hierarkike.

Autoriteti i qeverisë duhet të ngelet brënda kufijve të tillë si përcaktimi i objektivave

dhe standarteve të performancës ( siç është dividenti apo madhësia e të ardhurave)

emërimi i drejtorve, monitorimii performancës së ndërmarrjes dhe i drejtorve si edhe

ndërhyrja, kur punët shkojnë keq apo ndodhin skandale financiare, pjesa tjetër e

kopje

33

autoritetit duhet realisht t’i kalojë de fakto bordit të drejtorve. Në fakt, çështja e një

bordi realisht efektiv është një

gjë e vështirë edhe për sektorin privat.

Prandaj ndërtimi i një bordi solid të NP-ve nuk është e lehtë, sidomos në tregjet e reja

ku edhe kandidatët potencialë për drejtorë janë të pakët. Në bord duhet të përfshihen

njerëz, që janë jo vetëm të talentuar, por edhe të përkushtuar e të gatshëm të mësojnë

mbi biznesin , të sfidojnë manaxhimin e lartë të kompanisë si edhe të jenë në gjendje t’i

rezistojnë ndërhyrjes së politikanëve dhe të punonjësve civilë.

Ndodh jo rrallë, që në vend të specialistëve të zotë e me integritet, zgjidhjen individë në

sajë të lidhjeve dhe preferencave politike.Bordet në Indonezi, për shembull, janë të

mbushur me qeveritarë dhe individë nga sfera ushtarake, të cilët nuk kanë as aftësitë dhe

eksperiencën e duhur. Emërimet në përbërje të bordit duhet që të ndjekin një proçes

rigoroz të formalizuar dhe të bazuar në meritokracinë. Njësia e monitorimit (CCMAU) në

Zelandën e Re verifikoi që Kandidaturat potenciale për drejtorë të plotësojnë kriteret e

përcaktuara që më parë për borde të veçanta dhe pastaj bëhet emërimi i tyre.

C) Më shumë transparencë mbi performancën e NP-ve

Zakonisht transparenca konsiderohet si guri i themelit të një reforme serioze të

qeverisjes. Aksesi i gjerë tek informacioni ofron një bazë të mirë për përgjegjshmërinë

e qeverisë dhe njëkohësisht përbën edhe një barrierë të fortë ndaj ndërhyrjeve, që i

shërbejnë interesit vetiak të individëve apo segmenteve të caktuara të pushtetit e

politikës. Pa informacion të saktë dhe të detajuar, është e vështirë të vlerësojmë

performancën e kompanisë dhe të bordit, të përcaktojmë objektiva të sakta dhe të

alokojmë në mënyrë efiçente kapitalin.

Një nga aspektet e qeverisjes së korporatës, që nuk i jepet prioriteti i duhur nga ana e

NP-ve është raportimi i manaxhimit tek aksioneri/nerët.Manaxhimi zakonisht emërohet

nga shteti, disa herë si një “qoshkë e ngrohtë” dhe rrallë ata janë përgjegjës vetëm për

performancën financiare. Edhe nënndarjet e NP-ve shpesh manaxhohen nga shteti apo

të emëruarit nga ministritë, të cilët nuk kanë ndonjë përgjegjësi reale ndaj aksionerëve

imediatë të NP-ve.

Shpesh kemi një sistem dual raportimi, e cila de facto do të thotë të mos ketë fare

raportim. Ky aspekt i pavarësisë ka ndikim në dëmtimin e mundësisë për një monitorim

efektiv të performancës.Në të njëjtën kohë ka edhe një zbehje të përgjegjshmërisë për

një performancë të tillë. Prandaj NP-të duhet të sigurojnë transparencë të plotë tek

aksioneri. Auditë me reputacion duhet të emërohen për të gjitha Np-të dh atyre duhet

t’ju kërkohet që të sjellin në vëmendje të aksionerëve aspekte të riskut apo të

performancës së pafavorshme. Njëkohësisht duhet të kërkohet që auditët të veprojnë në

përputhje me standartet ndërkombëtare të auditimit.

_____________________ 22

Sh. Llaci “manaxhimi dhe produktiviteti, monografi, Tiranë 2008 23

Sh Llaci “reformimi i manaxhimit në sektorin publik” , Buletini Ekoomisë dhe Biznesit.Botim i FE të

UT, Tiranë 2008

kopje

34

Megjithëse shumë prej NP-ve nuk janë të listuar në burse, sikurse është rasti i

kompanive analoge shqiptare, në thelb ato janë kompani publike(në kuptimin e

detyrimeve njëlloj si shoqëritë aksionere të listuara) dhe duhet të jenë transparente , të

paktë aq sa edhe kompanitë e listuara. Informacioni duhet të jetë jo vetëm për

performancën, por edhe për objektivat e çdo ndërmarrje ( veçanërisht objektivat jo

komerciale si edhe objektivat sociale), koston e angazhimit për të plotësuar objektivat

jo komerciale si edhe çdo lloj granti të dhënë nga qeveria. Rritja e investigimit nga

publiku, shtypi dhe organizmat joqeveritare ngre në një shkallë të lartë përgjegjësinë si

nga manaxhimi i ndërmarrjes ashtu edhe nga mbikqyrësit e qeverisë.

Ndërmarrjeve publike në Suedi, ju kërkohet që të nxjerrin në qarkullim raporte tre herë

në vit, ku të përfshihen pasqyrat financiare si edhe diskutimet e menaxherëve mbi

operacionet dhe riskun. Përveç kësaj disa NP në Suedi kanë organizuar “ditën e tregut”

ku analistë të jashtëm financiarë dhe gazetarëmund të bëjnë pyetje dhe debatojnë me

manaxherët për objektivat e performancës, strategjinë dhe për shumë çështje të tjera.

Publikimi në kohë dhe sa më i plotë duhet të ketë si minimum : Performancën financiare

me shpjegime të qarta në lidhje me transaksionet jot ë zakonshme; mbi shpërblimin e të

gjithë drejtorëve dhe të manaxhimit, faktorët kryesorë të riskut: detaje mbi ngjarjet

kryesore dhe ndryshimet që ndikojnë materialisht dhe financiarisht rezultatet e

kompanisë; objektivat e kompanisë; aksesi i publikut në informacionin nëpërmjet

internetit.

Po kështu, ka edhe një eksperiencë të mirë të reflektuar në kodin e qeverisjes së

korporatës në Austri,mbas ndryshimeve të bëra kohët e fundit ( për kompanitë e listuara),

e cila mund të adaptohet edhe nga vënde të tjera.Këto praktika progresive përfshijnë

kërkesa që drejtorët të shpjegojnë ndryshimet e rëndësishme dhe devijimet nga projektet,

kërkesat për riskun financiar dhe jo- financiar si edhe të përshkruhen edhe hapat e

ndërmarra për të përballuar këtë risk. Të gjitha këto shpjegime duhet të bëhen sipas

afateve kohore të përcaktuara.

Edhe qeveria duhet të jetë më transparente.Ajo duhet të bëjë publike direktivat për

mbikqyrjen e NP-ve duke përfshirë këtu edhe se kur dhe si do të ndërhyjë vetë qeveria.

Ajo duhet të publikojë edhe objektiva të qarta të vëna për NP-të dhe manaxhimin e tyre,

së bashku me vlerësimin periodik sesa i kanë arritur ndërmarrjet e objektivat e

vendosura.Shkalla e transparencës së ndërmarrjeve publike shqiptare është e kufizuar në

publikimin e pasqyrave financiare. Me projektligjin e ri të shoqërive tregtare, kjo

transparencë parashikohet të jetë më e madhe, sidoqoftë përsëri është disi e kufizuar po të

kemi parasysh vendet si Suedia, të cilat i kemi marrë herë pas here si shembuj të një

transparence të lartë. Ndërsa transparenca e qeverisë karshi NP-ve është në nivele mjaft të

ulta, çka mbetet një çështje, që kërkon një angazhim serioz dhe profesional të agjensive

dhe institucioneve të qeverisë.

kopje

35

Së fundmi, çdo reformë në qeverisjen e kompanive shtetërore kërkon mbështetjen nga

publiku. Në të kundërt, sidikatat dhe grupet e tjera të interesit mund ta dëmtojnë proçesin.

Një gjë e tillë kërkon një debat konstruktiv.Pikërisht kështu veproi Suedia 5 vjet më parë.

Fillimisht ajo organizoi takime me përfaqësues të sindikatave, duke i bindur ata se

mbajtja e vendeve të punës më shumë sesa ishte e nevojshme, do ta jepte ndikimin e vet

negativ në gjëndjen ekonomiko- financiare të kompanisë në një kuadër afatgjatë.

Qeveria, gjithashtu bëri të vetën slloganin “kompanitë e vlefshme krijojnë vende pune të

vlefshme”, në përpjekjet e saj për të bindur publikun për të mbështetur reformën dhe ja

arriti qëllimit.

II.2.3 Mjetet potenciale për përmirësimin e menaxhimit të

ndërmarrjeve publike.

2.3.1 Kontraktimi

Në rrethana të caktuara qeveritë duan të mbajnë ndërmarrjet në pronësi shteterore, por

në situata të tjera mund të kontraktojnë për disa shërbime ndërtimi,apo operimi të

infrastrukturës si dhe menaxhimin e disa apo të gjitha funksioneve të ndërmarrjeve

publike. Kontraktimi për infrastrukturë dhe shërbime i lejon ndërmarrjet publike të bien

dakort me kompanitë private për të siguruar shërbime apo lehtësira që përmbushin

specifikimet e qeverisë. Në përgjithësi, ndërmarrjet publike kontraktojnë organizatat

publike me anë të tre llojeve kontratash: shërbimit, menaxhimit dhe kontratave me qera.

o Kontratat e shërbimeve i lejojnë ndërmarrjet publike të blejnë shërbimet për

periudha afatgjata nga sektori privat.Ndërmarrjet publike përdorin kontraktimin për

të:

modernizuar projektet,

-për modernizimin e ndërtesave qeveritare,

- për të përfituar pajisje mbrojtjeje

- për të përhapur shkollat, spitalet dhe burgjet.

Në shumë vënde kontraktimi është bërë një nga metodat më të rëndësishme të

privatizimit të shërbimeve të furnizimit me ujë dhe menaxhimit të mbeturinave.Në

Amerikën e Jugut, ndërmarrjet e shërbimeve publike në Kili dhe Guatemalë ofruan

konçensione territoriale në qytete të mëdha për firmat private që sigurojnë, shpërndajnë

dhe kanë në ngarkim furnizimin me uje të popullsisë. Në të dy këto vende, tarifat u

aprovuan nga qeveria e cila gjithashtu monitoronte edhe cilësine e ujit. Në Peru,

shërbimet publike kontraktuan kompani private për shumë shërbime duke

përfshirëfurnizimin me ujë, shërbimet kompjuterike, ato elektrike, etj.

kopje

36

o Kontratat e menaxhimit. Ndërmarrjet publike gjithashtu përdorin kontratat e

menaxhimit me kompanitë private për të siguruar shërbime ose për të prodhuar mallra

më me efikasitet. Ata kanë kontraktuar me firma ndërkombetare për të privatizuar

hotelet shteterore në Afrikë dhe Azi, agro-industrinë në Senegal, Bregun e Fildishtë

dhe Kamerunin, si dhe minierat në Amerikën Latine dhe Afrikë.

Kontratat e menaxhimit i lejojnë një firme private të marrë përsipër përgjegjesinë e

operacioneve dhe mirëmbajtjen e shërbimeve publike për një periudhe kohe të caktuar si

dhe e le të lirë të marrë vendime menaxheriale. 24

Shteti persian i Abu Dabit solli disiplinën tregëtare dhe menaxhimin efikas në shërbimet

e veta publike duke kontraktuar sektorin privat për të menaxhuar furnizimin me energji.

Ajo tenderoi me konkurrencë kontrata afatgjata menaxhimi me një firmë private

ndërkohë që gëzonte përparësi në këtë partneritet. Disa vënde frankofone afrikane filluan

në vitin 1980 të përdornin “sistemin affermage” më anë të të cilit shërbimet bashkiake

kontraktonin një kompani private për të operuar dhe për të mirëmbajtur projektin publik

të furnizimit me ujë. Qeveria vendosi rregulla të forta për vendosjen e çmimeve për

furnizimin me ujë që kompania private pagoi për projektin e bashkisë për të zbutur kostot

e ndërtimit të sistemit të ujit.

o Kontratat me qera janë gjithashtu të përdorura gjerësisht për shërbime publike dhe

operacione tregëtare. Praktika botërore është e pasur me bashkëpunime/ veprime

qeveri- privat si bashkëpunime rezultative mund përmendim disa prej tyre: Kështu

në Amerikën Latine dhe Afrikë industritë shtetërore i janë dhënë me qera kompanive

private për operacione afatgjata. Qeveria lëshon me qera ndërmarrjet elektrike dhe

ujësjellësin në Bregun e Fildishtë; rafineritë dhe mullinjtë në Togo; dhe hotelet dhe

fermat në Xhamajkë. Kompanitë që marrin me qera ndërmarjet,ose pjesë të

ndërmarjeve publike kanë përgjegjësi për operacionet, mirëmbajtjen dhe

zëvendësimin e aseteve jo fikse të kapitalit. Autoriteti i Hekurudhës Shtetërore në

Tailandë (SRT) eksperimentoi me sukses gjatë viteve 1980 dhe 1990 me kontrata me

firma private për të siguruar shërbime në tre rrugë qyteti që deri në atë periudhë

rezultonin me humbje. Kompanitë private morën me qera vagonat e pasagjerëve dhe

linjat hekurudhore nga SRT dhe i paguan asaj nje kuotë çdo 15 ditë. Kontraktuesit

privatë mbuluan të gjitha kostot e mirëmbajtjes së vagonave si dhe shërbimin e

pastrimit. SRT ka siguruar përdorimin e stacioneve hekurudhore , personelin

menaxhues, si dhe drejtuesit dhe rojet e trenit.

Të tre format e kontraktimit, shërbimi, menaxhimi dhe kontratat e qerasë e lejojnë

qeverinë të mbajë si pronësinë e saj në bizneset publike dhe kontrollin e shërbimeve

publike, por gjithashtu edhe të përfitojë nga menaxhimi i sektorit privat dhe operacionet

dhe të marrë të ardhura nga qeratë, kuotat e menaxhimit ose konçensionet e shërbimeve.

_________________________ 24

Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 340-350

kopje

37

Në kushte të përshtatshme, kontraktimi me sektorin privat e ka rritur efikasitetin, ka

reduktuar dobësitë në veprimet e punonjësve dhe dështimin e kontraktuesit, ka siguruar

mbrojtje ndaj

sjelljes monopolistike të kontraktuesve apo agjensive qeveritare dhe ka siguruar njohuritë

më themelore dhe kuptim më të mirë të ofrimit të shërbimeve.

2.3.2 Partneritetet Publike – Private

Një tjetër mjet potencial i përmirësimit të menaxhimit të ndërmarrjeve publike është me

anë të partneriteteve publike-private (PPP) që janë bashkëpunime me korporata, biznese

të vogla, organizata jo-qeveritare dhe organizata të shoqërisë civile për të siguruar mallra

dhe shërbime sociale përfituese .

Ndërmarrjet publike dhe sektori privat bashkëpunojnë në sigurimin e shërbimeve

dhe infrastrukturës me anë të një shumëllojshmëri mekanizmash që përfshijnë 25

:

a- konçesione

b- joint ventures

c- bashkëpunime informale dhe vullnetare.

Partneritetet private-publike lejon ose nxit biznesin e brëndshem dhe atë të huaj, grupet e

komuniteteve, kooperativat, shoqatat private vullnetare, ndërmarrjet e vogla dhe OJF të

tjera për të ofruar shërbime sociale. Në vënde të tjera, partneritetet publik-privat janë një

fazë e ndërmjetme në privatizimin e ndërmarjeve shtetërore, ose një alternativë për

privatizimin.

- Konçesioni është forma më e zakonshme dhe më e qartë/saktë e PPP, por nuk është

gjithmonë zgjidhja më e përshtatshme, Pushteti qëndror ose bashkitë do të zgjedhin

koncesionin, në mënyre që të sigurojnë mënyrën me kosto më të ulët dhe me cilësi më të

lartë të kryerjes së shërbimeve publike, si me anë të krijimit të kompanive publike, ashtu

me anë të marrëveshjeve shtetërore, duke nxitur konkurrencën në fazën e zgjedhjes së

ekzekutorit privat të shërbimit.

- Joint ventures janë një mjet me anë të të cilit ndërmarrjet publike punojnë me sektorin

privat me blerje, shkrirje të ndërmarrjeve shtetërore(duke mbajtur një pjesë të stokut në

ndërmarrjet fitimprurëse ose strategjike),ose pronësi e përbashkët midis qeverisë dhe

investitorëve private.

Në Oman, p.sh, qeveria zhvilloi një joint venture midis ndërmarrjeve publike dhe private

të Omanit dhe Sealand për të përhapur dhe mirëmbajtur portin e Salalah. Po kështu në

vitin 2002, bashkia e Ajmanit në Emiratet e Bashkuara Arabe formoi një joint venture të

këtij lloji, Kompania e Ujrave të Zeza të Ajmanit me një konsorcium të Black & Veatch,

Thames Ëater dhe me kompani të tjera për të investuar 100 milion $ në rrjetin e ujrave të

zeza që do të jepte shërbimet e saj për 300 000 njerëz në këtë vend.

_____________________________ 25

Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 352-355

kopje

38

Qeveria i dha kësaj joint venture një konçesion prej 27 vitesh në të cilin kompania do të

mbulonte kostot e saj duke vënë taksa tek klientet për shërbimin e ofruar.

Kina ka përdorur joint ventures midis investitoreve të huaj dhe ndërmarrjeve shtetërore

për të marrë teknologji dhe kapital të huaj, për të mësuar menaxhimin e huaj dhe teknikat

e marketingut, për të rritur dhe promovuar kërkimet e përbashkëta dhe projektet e

zhvillimit.

Qeveria kineze gjithashtu ka përdorur joint ventures midis ndërmarrjeve shtetërore dhe

kompanive të huaja private për të bërë investime të reja në infrastrukturë dhe lehtësirat

menaxhuese. Për shembull,përhapja e pajisjeve të telekomunikacioneve në zonën e

Shangait, u financuan me anë të joint ventures. Shangai Bell Telephone Equipment dhe

Manufacturing Company u morën për një joint venture midis Ministrisë Kineze të

Postave dhe Telekomunikacionit, Alcatel Bell dhe qeverisë belge për të prodhuar pajisje

për kompanitë e telefonave në Kinë.

Qeveritë ne botë përdorin projekte me konsorciume të kompanive private për të ngritur

infrastrukturën e komunikimit, transportit, aeroporteve, furnizimit me ujë, etj. Qeveritë në

vende të zhvilluara ekonomikisht përdorin marrëveshjet ndërtim-operim-transferim

(BOT) 26

ku ato blejnë ose marrin me qera facilitete plotësisht të përfunduara nga

investitorë privatë pasi kompanitë kanë kompensuar investimin e tyre duke operuar në

këto facilitete për një periudhë kohore të caktuar sipas marrëveshjes.

Marrëveshjet BOT ose marrëveshjet ndërtim-operim-pronesi (BOO) kanë qënë

gjerësisht të përdorura në Malajzi dhe në Turqi për të ndërtuar sisteme

telekomunikacioni, autostrada dhe sisteme furnizimi me ujë dhe për t’i përdorur me

konçesion të dhënë nga qeveria. Konsorciumi zakonisht kërkon hua nga agjensi

ndërkombëtare financuese dhe banka tregëtare duke përdorur të ardhurat e mëvonshme

nga projektet për të shlyer huatë.

Një tjetër metodë, marrëveshja BOT është përdorur për të ndërtuar dhe përdorur impiante

energjie të pavarura në Kinë (projekti Shajiao) dhe në Pakistan (projekti i lumit Hab) si

dhe në Republiken Domenikane dhe në Kosta Rika. Këto projekte zakonisht përfshijnë

financim të kufizuar me të cilin kapitali rritet në bazë të fluksit të parasë dhe jo në bazë të

kolateralit të pronarëve të projektit.

Edhe pse këto u ofrojnë qeverive të vëndeve në zhvillim mjete të rëndësishme të shtrirjes

së shërbimeve dhe infrastrukturës dhe sektorit privat mundësi tregëtare për të shtrirë

bizneset e tyre, partneritetet publike-private janë marrëveshje të ndërlikuara dhe nësë ato

nuk hartohen dhe administrohen siç duhet,mund të krijojnë probleme të mëdha për

sektorët publikë dhe privatë. Ato shpesh zëvendësojnë nëpunësit civilë, pra sjellin

kundërshtime politike midis zyrtareve publike, sindikatave dhe shoqatave të nëpunësve

civilë.

Nëse partneritetet publik-privat nuk hartohen mirë dhe shërbimet e tyre nuk mbikqyren,

ato mund të bëhen më të kushtueshme sesa ato që sigurohen nga qeveria. Projektet e

kopje

39

hartuara keq dhe të analizuara në mënyrë të papërshtatshme kanë dështuar si në vëndet e

pasura dhe në ato të varfëra. Korrupsioni mund të gërryejë besimin publik në partneritetin

publik-privat, nëse proçesi i kontraktimit nuk është transparent dhe i mbikqyrur me

kujdes. Mungesa e konkurrencës së mjaftueshme mund t’i bëjë partneritetet publikë

monopole private që operojnë jo më me shumë efikasitet se ndërmarrjet shtetërore. Nëse

rregulloret e qeverisë janë tepër kufizuese mund të çojnë në mangësi të sigurimit të

shërbimit dhe nëse janë shumë toleruese mund të mos i bëjë shumë përgjegjës siguruesit

private të shërbimeve. Kostoja e menaxhimit të kontratës mund të jetë e konsiderueshme.

Në të gjitha rastet, qeveritë duhet të krahasojnë me kujdes kostot e kontraktimit me kostot

e sigurimit direkt të shërbimeve.

Përfshirja e sektorit privat në sigurimin e shërbimeve mund të rritë çmimin e tyre dhe të

vendosë segmentet e dobët të popullsisë në një disavantazh domethënës.

Sektori publik po importon iniciativat private, njohuritë, mjeshtëritë dhe eksperiencën,

por në të njëtën kohë po ruajne përgjegjësinë, kontrollin demokratik, politikë-bërjen dhe

mbrojtjen e interesave të publikut. Partneriteti publik-privat mund të ofrojë zgjidhje

inovative dhe kompetitive për të njëjtën sasi parash të angazhuara, risku alokohet tek ai

partner që e manaxhon më mirë dhe zbut apo zvogëlon atë, e në të njëtën kohë proçeset

janë të hapura, të drejta dhe më transparente.

2.3.3 Privatizimi

Liberalizim, privatizim, derregullim dhe decentralizim janë në kohën e sotme disa nga

konceptet le ta quajmë “në modë” kur diskutojmë për reformat në sektorin publik. Nuk

është një koinçidencë e rastësishme që liberalizimi është në krye të synimeve brenda BE,

duke u zhvilluar kështu si një kuadër institucional i tregëtisë së lirë dhe konkurrencës së

hapur. Edhe atje ku konkurrenca në operacionet publike nuk është e mundur, qeveria e

stimulon me anën e tenderimit publik, koncensioneve dhe kontraktimit. Nga ana tjetër,

shteti (apo bashkia dhe më tej komuna) duhet të garantojë kuadrin bazë rregullator për të

shmangur arbitraritetin e operacioneve të padrejta të organizatave që qëndrojnë në

zonën gri ndërmjet sektorit pubik dhe privat. Krahas dimensioneve të njohura teorike,

ekspertët identifikojnë edhe dy tendeca në reformat e sektorit publik brenda vendeve të

OECD:

Reforma bazuar në privatizimin (objektivi bazë për një ekonomi tregu)

Reforma bazuar në de/rregullimin

______________________

26 Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 360-370

27 Public sector efficiency A.Afonso Perkthyer V.Tanzi Janar 2008 faqe 373-375

kopje

40

Por të dy tipet synojnë të rregullojnë kuadrin ligjor dhe aktivitetet e sektorit publik me

mjedisin e sotëm social e të bëjnë të mundur bashkimin (të bëjnë të mundur kooperimin) e

sektorit publik me atë privat 27

.

Qeveritë në vëndet në zhvillim kanë arritur në përfundimin se ndërmarrjet publike nuk

mund të reformohen apo të ristrukturohen në mënyrë të plotë për të qënë në gjëndje të

kryejnë funksionet e veta me efikasitet dhe kanë vendosur t’i likuidojnë,ose t’i

privatizojnë ato.

Qeveritë në disa shtete e shohin privatizimin si një mënyrë:

rishpërndarjeje shpenzimesh në ndërmarrjet shtetërore,

për më shumë investime fitimprurëse në infrastrukturë dhe programe sociale;

për të rritur masën dhe dinamizmin e sektorit privat;

për të shpërndarë ndërmarrjet shtetërore më gjërë dhe për të promovuar

investime private si vendase dhe të huaja.

privatizimi mund të sjellë të ardhurat e nevojshme për të krijuar vënde të reja

pune për punonjësit e zëvendësuar nga ristrukturimi industrial,

për të reduktuar përgjegjësitë administrative të shtetit dhe detyrimet e

ndërhyrjes së qeverisë në menaxhimin e ndërmarrjeve

për t’u siguruar klienteve mallra dhe shërbime efikase.

Teorikisht, një ndryshim në pronësinë e ndërmarrjeve publike çon drejt ristrukturimit

organizativ dhe ndryshimeve në sjellje që lejojnë ndërmarrjet shtetërore të privatizuara të

operojnë konkurrueshmërisht dhe të grumbullojnë të ardhura. Në kushte të përshtatshme,

transferimi i pronësisë në sektorin privat do të ndryshonte karakteristikat organizative,

kështu që ndërmarrjet shtetërore të privatizuara fillojnë të operojnë në mënyra ,që i

lejojnë ato të ndërmarrin misione të qarta dhe të sakta, të jenë më inovative, të

menaxhojnë me efikasitet burimet humane dhe të rritin rendimentin me anë të

përpjekjeve më të mëdha në punë. Përmirësimet në performancën organizative mund të

çojnë në përmirësimet në menaxhimin financiar, prodhim më të mirë të mallrave dhe të

shërbimeve, shpërndarje më efikase shërbimesh dhe krijimin e më shumë mundësive për

punësim.

kopje

41

Historik “Autoriteti Portual Durrës”

Historia e Institucionit

Porti i Durrësit ndodhet në Jug të Qytetit të Durrësit, në skajin verior të gjirit të Durrësit

në linjën bregdetare të Shqipërisë. Eshtë porta hyrëse detare kryesore në vend.

Koordinatat e tij gjeografike janë 41°14’ V Gjerësi gjeografike dhe 19° 27’ L gjatësi

gjeografike. Gjiri i Durrës ka një gjatësi afërsi afërsisht 18 Km nga veriu në jug dhe është

i mbrojtur mirë nga Kepi i Durrësit nga ererat veri perëndimore, dhe nga Kepi i Lalzit

nga erërat Lindore, si rezultat porti ofron mbrojtjen e duhur për ankorimin e

anijeve.Siperfaqja e tokës së portit është përafërsisht 80 hektarë tokë dhe një basen ujor

prej 70 hektarësh. Porti ka një gjatësi totale të kalatave përpunuese përafersisht 2,205

metra, e cila përfshin 11 kalata me një thellësi uji që varion nga 7.35m në 11.5m

.Durrësi është porti kryesor i Shqipërisë, dhe një pjesë e rëndësishme në rrjetin rajonal

të transportit dhe një portë kyce në Adriatik për Korridorin e VIII Europian. Porti i

Durrësit është porti kryesor tregtar i vendit si dhe një qëndër e rëndësishme për

tregtinë dhe udhëtimet ndërkombëtare.

Misioni dhe objektivat e Institucionit

Misioni

Vizioni: Brenda 30 vjetëve të jetë porta kryesore e gjithë rajonit të Ballkanit

Objektivat e APD

a) Të menaxhojë dhe zhvillojë Portin e Durrësit, në mënyrë që të arrihen

objektivat ekonomik e social, me kujdes të vecantë ndaj sigurisë dhe

mbrojtjes së mjedisit.

b) Të sigurojë që shërbimet portuale ofrohen me kosto të arsyeshme, janë

produktive dhe efektive dhe mund të përfitohen në çdo kohë;

c) Në bashkëpunim me aktorët e rëndësishëm në port dhe institucionet e tjera, të

sigurojë që Porti i Durrësit të jetë i integruar me sisteme të tjera të

infrastrukturës së transportit në Shqipëri dhe në vendet fqinje.

d) Në bashkëpunim me institucione të tjera, të lehtësojë rritjen e tregisë

nëpërmjet Portit të Durrësit.

e) Në bashkëpunim me Drejtorinë e Përgjithshme Detare dhe Kapitenerinë, të

menaxhojë në mënyrë të qëndrueshme dhe të arsyeshme përdorimin e sigurtë

dhe mirëmbajtjen e kanalit hyrës në Portin e Durrësit.

Struktura

Autoriteti Portual Durrës si person juridik publik, i cili organizohet dhe funksionon në

përputhje me dispozitat e ligjit 9130 dt 08.09.2003 “Për Autoritetin Portual Durrës”, dhe

Organi me i larte drejtues eshte Keshilli Drejtues i cili formohet nga anetaret e

perzgjedhur sipas ligjit.

Keshilli Drejtues perzgjedh Drejtorin ekzekutiv si dhe Zv/Drejtoret

kopje

42

Drejtori Ekzekutiv është përgjegjës për drejtimin strategjik, organizativ dhe koordinimin

e veprimtarive. Porti i Durrësit ka forcën e tij të sigurisë e cila është miratuar me ligj të

veçantë Nr. 9281, datë 23.09.2006 si dhe rregullon veprimtarinë e saj në përputhje me

Kodin e ISPS, duke krijuar kështu një imazh të ri për portin përsa i përket Secutity-në.

Drejtori Ekzekutiv eshte pergjegjes per formimine struktures organizative dhe

mbarvajtjen e veprimtarise

Aktualisht veprimtaria e Portit të Durrësit mbështetet tek operacionet në: përpunimin e

mallrave, konteinerëve si dhe të pasagjerëve nëpër terminale, duke përbërë 91% të të

ardhurave në total. E gjithë kjo veprimtari është e organizuar në katër terminale të cilët

operojnë si “Profit Center”, me qëllim pasqyrimin e të ardhurave, shpenzimeve si dhe

fitimin operacional.

Bazuar ne ligjin e Portit deri tani kane kaluar me koncension Terminali i Konteniereve ne

shkurt te viti 2013 si dhe jane ne proces Terminali i Mallrave Lindor dhe Terminali i

Trageteve 28.

Funksionet

1.Në përputhje me funksionet e përcaktuara në ligjin për Autoritetin Portual, APD

duhet:

a) Të planifikojë për zhvillimin dhe operimin e Portit të Durrësit;

b) Të sigurojë territorin tokësor, ujor dhe infrastrukturën e nevojshme për zhvillimin

dhe operimin e Portit të Durrësit;

c) Të zhvillojë vetë Portin e Durrësit, apo të lejojë kundrejt kontrollit që të tretët

(psh stivadorët, ose Operatorët e terminaleve) të marrin pjesë në zhvillimin e tij.

d) Të menaxhojë vetë Portin e Durrësit, apo të lejojë kundrejt kontrollit që të tretët,

të marrin pjesë në menaxhimin e tij.

e) Të ofrojë vetë shërbime dhe operacione në Portin e Durrësit, dhe të ndjekë

politika që këto shërbime, kundrejt kontrollit, të ofrohen nga të tretët;

f) Të ofrojë vetë shërbime për mirëmbatjen e infrastrukturës dhe superstrukturës në

Portin e Durrësit, dhe të ndjekë politika që këta shërbime, kundrejt kontrollit, të ofrohen

nga të tretët.

g) Të promovojë dhe marketojë portin e Durrësit;

h) Të lehtësojë integrimin e sistemeve të infrastrukturës dhe logjistikës të Portit të

Durrësit, me sistemet e llojeve të tjera të transportit jashtë portit të Durrësit.

i) Të menaxhojë, të thellojë dhe mirëmbajë kanalin hyrës për në dhe nga baseni i

Portit të Durrësit;

j) Të bashkëpunojë në sigurimin dhe mirëmbajtjen e mjeteve ndihmëse ndaj

lundrimit në basenin e portit të Durrësit dhe kanalin hyrës;

_________________________ 28 Ligji nr. 9130, datë 08.09.2003 “Për autoritetet portuale”

kopje

43

Në bashkëpunim me Kapitenerinë, të drejtojë lëvizjen e anijeve në Portin e

Durrësit;

k) Të përmbushë funksionet e tjera të cilat i janë besuar APD-së, në bazë të ligjeve

dhe rregulloreve në fuqi.

APD do të përmbushë funksionet sipas pikës 1, në një mënyrë:

- mbrojtëse dhe të sigurtë;

- që mbështet mbrojtjen e mjedisit;

-efektive dhe efiçente:

-arsyeshme nga ana tregtare;

-që ka në konsideratë komunitetin në afërsi të Portit të Durrësit;

DHENIE ME KONÇENSION

MINISTRIA E PUNËVE PUBLIKE DHE TRANSPORTIT e Republikës se

Shqipërisë, që vepron në përputhje me Ligjin nr. 9663, date 18.12.2006 “Për

konçesionet”, i ndryshuar, Vendimin e Këshillit te Ministrave nr. 546, date

28.05.2009 “Për miratimin e masterplanit për zhvillimin e Portit te Durrësit”,

Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 27, datë 19.01.2007 “Mbi miratimin e

rregullave për vlerësimin dhe dhënien e konçesioneve”, i ndryshuar dhe Vendimin

e Këshillit të Ministrave nr. 303, datë 28.04.2010 “Për përcaktimin e autoritetit

kontraktues, për ndërtimin me konçesion në Portin e Durresit, si dhe sipas

Marrëveshjes datë 31.08.2009 nënshkruar midis Këshillit të Ministrave të

Republikës së Shqipërisë, i perfaqësuar nga Ministri i Punëve Publike dhe

shoqeria konçensionare.

A. Autoriteti Kontraktues ka tagrat te nënshkruaje këtë kontrate në përputhje me:

- Ligjin nr. 9663, datë 18 .12.2006 “Për konçesionet”, i ndryshuar;

- Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 27, datë 19.01.2007 ”Mbi miratimin e kritereve

të vlerësimit në lidhje me dhënien e konçensioneve”, i ndryshuar;

- Vendimin e Këshillit te Ministrave nr. 303, datë 28.04.2010 “Për përcaktimin e

autoritetit kontraktues, për ndërtimin me konçesion në Portin e Durresit dhe miratimin e

bonusit në proçedurën përzgjedhëse konkuruese që i jepet shoqërise Konçensionare;

- Ligjin nr. 9251, datë 08.07.2004 “Kodi Detar i Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar;

- Ligji nr. 9130, datë 08.09.2003 “Për autoritetet portuale”;

- Vendimin e Këshillit te Ministrave nr. 546, datë 28.05.2009 “Për miratimin e

masterplanit për zhvillimin e Portit te Durrësit”;

- Marrëveshjen datë 31.08.2009, nënshkruar midis Këshillit të Ministrave të Republikës

së Shqipërise, i perfaqësuar nga Ministri i Punëve Publike dhe Transportit.

- Kërkesën për Propozim dhe Udhëzimet për Ofertuesit, (Dokumentat Standarte të

Tenderit) 132, datë 22/09/2010, me anë të të cilave MPPT ka ftuar ofertuesit të paraqesin

ofertat e tyre menaxhimin, operimin, mirëmbajtjen dhe përmirësimin teknik të sektorëve

përkates në Portin e Durrësit;

- Legjislacionin në fuqi në Republikën e Shqipërisë.

kopje

44

B. Konçensionari paraqet propozimin e tij në lidhje me këtë proçedurë konkurruese

(“Oferta e Konçesionarit”) që është pranuar nga Autoriteti Kontraktues;

C. Autoriteti Kontraktues i dërgon Konçesionarit “Njoftimin e Fituesit”, Negociatat për

negocimin e Kontratës hapen zyrtarisht .

D.Kontratë Konçesioni do të hyjë në fuqi pas miratimit të saj nga Këshilli i Ministrave

dhe Publikimit në Fletoren Zyrtare “Data Efektive”;

E. Autoriteti Kontraktues dhe Konçensionari angazhohen në mirëbesim të vënë në zbatim

këtë Kontratë Konçesioni në përputhje me afatet dhe kushtet e parashikuara më poshtë;

F. Konçesionari, brenda 30ditësh nga Data Efektive do të themelojë një shoqëri tregtare

“Shoqëria Konçesionare”, të cilës do t’i transferohen të gjitha të drejtat dhe detyrimet e

Konçensionarit sipas kësaj Kontrate.

Palet bien dakord si më poshtë duke pasur parasysh disa pika të rëndësishme të

kontratës:

kopje

45

PËRKUFIZIMET DHE INTERPRETIMET

Përkufizimet

Kurdoherë që fjalët me germen e parë të madhe do të përdoren në këtë Kontratë këto

fjalë do të kenë kuptimet e mëposhtme:

“Aktet Korruptive” do të thotë akti i premtimit, i dhënies, i marrjes ose i marrëveshjes

për të marrë para ose ndonjë send tjetër me vlerë, me qëllim korruptimi ose që

perceptohet si korruptim, për të ndikuar tek një punonjës publik në kryerjen e detyrave të

tij shtetërore si dhe aktet që sjellin përgjegjësi penale sipas Kodit Penal Shqiptar.

“Autoritet Kontraktues” do të thotë “Ministria e Punëve Publike dhe Transportit e

Republikës së Shqipërisë” ose shkurt “MPPT” si dhe çdo institucion tjetër të cilit mund

t’i kalojnë në kohë të drejtat dhe detyrimet e kësaj Kontrate.

“Autoriteti Portual Durres ose APD” do të thotë personi juridik i cili përfaqëson

interesin publik dhe administron pronën publike të Portit të Durrësit, i krijuar sipas ligjit

9310, datë 08.09.2003 “Për autoritetin portuale” dhe Vendimit të Këshillit të Ministrave

nr. 596, datë 10.09.2004 “Për miratimin e statutit të Autoritetit Protual Durrës dhe

riorganizimin e tij”, i ndryshuar.

“Data e fillimit të operimit” do të thotë data në të cilën koncesionari fillon operimin, e

cila nuk do të jetë më vonë se 6 muaj nga Data Efektive.

“Data e Paraqitjes së Ofertes” do të thotë data dhe ora në të cilën ofertuesit kanë

paraqitur ofertat e tyre për këtë konçesion në përputhje me Udhëzimet për Ofertuesit.

“Ditë Pune” do të thote një ditë gjatë së cilës në Republikën e Shqipërisë punohet me

përjashtim të të dielave dhe festave zyrtare.

“Dokumente Financuese” do të thotë çdo marrëveshje huaje, bono, kontrata,

instrumente, marrëveshje sigurimi, deklarata regjistrimi ose informimi, hipoteka, akte

perfaqësimi e administrimi, marreveshje kredie, marreveshje per blerje bonosh,

marreveshje pjesemarrjeje dhe dokumente të tjera që lidhen nga Konçesionari dhe/ose

Shoqeria Konçesionare në lidhje me objektin e Konçesionit dhe për ushtrimin e të

Drejtave Konçesionare, duke përfshirë modifikimet, plotësimet, shtesat, zgjatjet,

ripërtëritjet dhe zëvëndësimet e çdo instrumenti financimi.

“E Drejta e Kalimit” do të thotë e drejta për të kaluar mbi dhe nën Port dhe në çdo pjesë

të tyre si dhe për të hyrë dhe për të dalë në të, pa ndërhyrje të parregullt nga ndonjë palë e

tretë me qëllimin e zbatimit të kësaj Kontrate.

“Kontratë Konçesioni” ose “Kontratë” do të thotë kontrate e shkruar e lidhur mes

Palëve perfshirë Dokumentat Standarde të shpalluara nga Autoriteti Kontraktuese,

Ofertën e Konçesionarit, të gjitha Anekset dhe formularët dhe dokumentat bashkëngjitur,

të cilet përbejnë pjesë integrale e të pandashme të saj pavarësisht emërtimeve që u jepen

në vijim të negociatave mes Autoritetit Kontraktues dhe Konçesionarit.

kopje

46

“Entitet Shtëteror” do të thotë Këshilli i Ministrave i Republikës së Shqipërisë, dhe/ose

çdo ministri, departament ose nënndarje politike dhe administrative e saj dhe çdo gjykatë

ose instancë gjyqësore ose çdo entitet tjeter qeveritar, agjenci ose autoritet nën kontrollin

e Republikës së Shqipërisë, ose çdo ministri, departament ose nënndarje politike e saj, si

dhe çdo komune ose bashki, dhe që ushtrojnë juridiksion sipas Ligjeve te Republikës së

Shqipërisë mbi Konçesionarin. Autoriteti Kontraktues përjashtohet nga ky përkufizim .

“Financues” do të thotë çdo institucion i njohur financiar kombëtar apo ndërkombetar, i

cili në përputhje me veprimtarinë e tij mund të financoje këtë Konçesion bashkë me

Konçesionarin/Shoqërinë Konçesionare.

“Shërbimet e Projektit” do të thotë menaxhimi, operimi, mirëmbajtja dhe përmiresimi

teknik dhe adaptimi për të përmbushur kërkesat aktuale dhe të ardhshme duke përfshirë

dhe aktivitetet përkatese, marrjen e masave te burimeve te kerkuara për mjete, pajisje,

sisteme, praktika, procedura,programe, organizim dhe burime njerezore në përputhje me

praktikat më të mira industriale dhe siç janë të specifikuara në Termat e Referencës .

“Institucione Financiare” do të thotë cdo insitucion i njohur financiar, kombëtar ose

ndërkombetar i cili në përputhje me aktivitetin e tij mund të financojë këtë Konçension së

bashku me Koncesionarit/Shoqërine Konçesionare.

“Kodi ISPS ose ISPS” do të thotë Kodi Ndërkombetar i Sigurisë së anijeve dhe

ambienteve të porteve i cili përbëhet nga një sere masash për përmirësimin e sigurisë në

anije dhe ambientet e porteve.

“Konçesionar” do të thotë bashkimi i shoqërive si dhe çdo person juridik tjetër në kohë

të cilit mund t’i kalojne të drejtat dhe detyrimet e kësaj Kontrate.

“Leje, Autorizim, Liçense” do të thotë çdo miratim, leje, liçence, autorizim, aprovim

ose çertifikatë, nxjerrja ose ripertëritja e secilës është në përgjegjësine e çdo Entiteti

Shtetëror dhe që kërkohet për zbatimin e kësaj Kontrate;

“Ligj” do të thotë çdo ligj themelor, dekret, vendim i Këshillit të Ministrave apo cdo

rregullore tjetër, , urdher, license, leje, autorizim, vendimet unifikuese të gjykatave, me

ndryshimet që mund të pësojne gjatë kohëzgjatjes së kësaj Kontrate.

“Mbyllje Financiare” do të thotë data kur nënshkruhen Dokumentet Financuese që

mbulojnë koston totale kapitale të investimit për Konçesionin dhe ato hyjne tërësisht në

fuqi.

“Njoftimi për Zgjidhjen” në lidhje me Autoritetin Kontraktues ose Konçesionarin, sipas

rastit, do të thote një njoftim i njerës Palë drejtuar Palës tjetër që deklaron se kjo Kontratë

do të zgjidhet, sipas rastit, në vijim: të një Rasti Mospërmbushjeje nga Konçesionari ose

të një Rasti Mospërmbushjeje nga Autoriteti Kontraktues, të Forcës Madhore që zgjat

mbi 6 muaj, ose të çdo rasti tjetër të parashikuar shprehimisht Kontrate, i cili do të

specifikojë shkakun e zgjidhjes dhe daten e zgjidhjes faktike të kësaj Kontrate, e cila do

të jetë jo me parë se 30 ditë pas këtij njoftimi.

kopje

47

“Periudha e Shfrytëzimit dhe Mirëmbajtjes” do të thotë periudha e kohës që zgjat nga

Data e fillimit të operimit dhe deri në mbarimin të Periudhës Konçesionare.

“Përfaqesuesi i Autoritetit Kontraktues” do të thotë çdo përfaqësues që mund të

caktohet herë pas herë nga Autoriteti Kontraktues për ta përfaqësuar në lidhje me

kryerjen e ndonje prej të drejtave të tij sipas kësaj Kontrate, me kusht që, nëse do të lindë

në vijim nevoja, Autoriteti Kontraktues të njoftojë menjeherë Konçesionarin për cdo

mbarim mandati, zevendesim ose nderrim përfaqësuesi.

“Përmirësim Teknik” do të thotë zhvillimi dhe përmiresimi ose modernizimi teknik i

infra- dhe superstrukturës që gjithsesi përfshin edhe financimin në përputhje me

Praktikat e Industrise së Mirë me qëllimin për të arritur kërkesat e tanishme dhe të

ardhshme të përdoruesve të portit në fasilitete, produktivitet, eficience dhe kosto efektive

.

“Praktike e Industris së Mirë” do të thote praktikat, metodat, standardet, proçedurat

dhe rekomandimet që janë në përputhje me Ligjet e zbatuara pergjithësisht në sherbimet e

ndertimit, reabilitimit, dhe shfrytezimit te koncensionit , konçesion i cili pritet në menyrë

të arsyeshme të realizohet nga nje kontraktor i aftë dhe me eksperience në rrethana të

njëjta ose të ngjashme me praktika, metoda, standarde dhe proçedura të cilat do të

përfshijnë, pa kufizim, standardet Shqiptare dhe Evropiane .

“Punime Mirëmbajtjeje” do të thotë punimet që duhet të kryhen nga Konçesionari për

të siguruar mirëmbajtjen dhe funksionimin e duhur gjatë gjithë Periudhes së

Koncensionit.

“Shoqëri Konçesionare” do të thotë një shoqëri që do të themelohet dhe funksionojë

sipas ligjeve të Republikës së Shqipërisë .

“Taksë” do të thotë çdo takse, detyrim, tatim, tarifë, pagesë, takse doganore ose tarife e

çdo lloji, e ngarkuar, e vënë, e kerkuar, ose mbledhur, drejtpërdrejt ose tërthorazi, nga

çdo Entitet Shtetëror sipas Ligjit.

“Vlera e Investimit” 29 do të thotë shuma totale (në Lekë) për kryerjen e investimit të

nevojshëm për realizimin e Infrastrukturës dhe Sherbimeve të Projektit.

Detyrimet e Konçesionarit

1. Administrimi dhe shfrytëzimi

Krahas detyrimeve të tjera në këtë Kontratë, Konçesionari do të administrojë dhe,

shfrytezojë, krejtësisht me shpenzimet, kostot dhe nën përgjegjësinë e vet asetet e

luajtshme dhe të paluajtshme në përputhje me parashikimet e kësaj Kontrate. Detyrimet e

Konçesionarit do të përfshijnë, por nuk do të kufizohen, në të mëposhtmet:

a. Do të fillojë menjëherë veprimtarinë e shfrytëzimit të Infrastruktures duke filluar nga

Data Efektive;

b. Do të sigurojë një përdorim optimal

kopje

48

c. Do të sigurojë që Sherbimet të kryhen konform Standarteve të Shfrytëzimit dhe

Mirëmbajtjes si dhe Standarteve të Sigurisë dhe që ekzistojnë kushte shfrytëzimi të

sigurta, funksionale dhe normale e të panderprera të rrjedhës së trafikut portual;

d. Do të ketë gati për përdorim të gjitha burimet financiare, teknike, teknologjike,

administrative dhe burime të tjera për shfrytëzimin, mirëmbajtjen, riparimin dhe

zëvendësimin e Infrastrukturës dhe Sherbimeve sipas afateve të percaktuara në Kontrate;

e. Perveç rasteve të urgjences ta shfrytezojë dhe administrojë Infrastrukturën dhe

Sherbimet, sipas parimit ‘kush vjen i pari, sherbehet i pari” (first come, first serve) dhe

atij të mosdiskriminimit.

f. Do të siguroje ruajtjen në mënyrën e duhur të tëë dhenave/ regjistrimeve/llogarive që

kanë të bëjnë me shfryteziminsi si dhe pasqyrimin e saktë të xhiros së kryer dhe të

tarifave të vjela;

g. Do të pajiset, mbaje të vlefshme dhe zbatoje Lejet, Autorizimet, Liçensat dhe do të

zbatojë Ligjet, perfshirë, por pa u kufizuar, ato që kanë të bëjnë me sigurine e pontileve,

platformave, ambienteve të brendshme (ujore dhe tokesore) të zones së konçesionit,

shendetit, mjedisit dhe sigurinë në punë.

h. Në perputhje me parashikimet e kësaj Kontrate do të kryejë, marrë përsipër apo

sigurojë, në lidhje me Projektin, të gjitha sherbimet që Autoriteti Kontraktues do të ishte i

autorizuar të kryente, merrte përsipër apo siguronte sikur t’i kryente vetë keto sherbime.

i. Nese do të jetë rasti do të parandalojë, duke kërkuar ndihmen e organeve ligjzbatuese,

çdo cenim apo përdorim të paautorizuar të Infrastruktures dhe Sherbimeve te Projektit30

.

Punësimi i punonjësve aktualisht në marrëdhënie pune me APD-në

Te drejtat e Konçesionarit

1. Ankorimi preferencial dhe prioritar

Konçesionari mund t’u ofroje ankorim preferencial dhe prioritar një a më shumë linjave

detare apo pronareve/operatoreve të anijeve për të maksimizuar përdorimin e

Infrastruktures dhe Sherbimeve të Projektit. Ky ankorim preferencial dhe prioritar do të

jetë subjekt i normave të ankorimit prioritar siç mund të bihet dakort nga Palet në

përputhje me Ligjet apo udhezimet e nxjerra nga Autoritetet Shtetërore herë pas here për

këtë qellim.

2. Ngarkim-shkarkimi Konçesionari sipas kësaj kontrate është i autorizuar të ofroje shërbime ngarkim –

shkarkimi vetem për sektorin përkates.

3.Sherbimet Autoriteti Kontraktues do të asistoje Konçesionarin që gjatë gjithë kohëzgjatjes së

Periudhës së Konçesionit t’i sigurohet nga entet përkatese akses në infrastrukturë dhe

sherbime përfshire por pa u limituar në ujin, energjine dhe telekomunikimin e nevojshme

për zbatimin, shfrytëzimin dhe mirëmbajtjen e Projektit/Infrastruktures dhe Sherbimeve

të Projektit në perputje me Kontratën 31

.

kopje

49

Të drejta, detyra dhe detyrime të përgjithshme

a) Lejet e aplikueshme Konçesionari, gjatë kohëzgjatjes së Periudhes së Koncesionit, duhet të zbatoje dhe të jetë

në përputhje me Lejet, Autorizimet, Liçensat për kryerjen e shërbimeve të parashikuara

në këtë Kontratë.

b) Taksat dhe detyrimet fiskale Konçesionari, gjatë Periudheës së Koncesionit, duhet të paguaje në menyrë të rregullt të

gjitha Tarifen Konçesionare, Pagesen Konçesionare (royalty), taksat, tatimet, detyrimet,

T.V.SH-ne, sigurimet shoqërore dhe shëndetesore të të punesuarve, borxhet apo tatimin

mbi te ardhurat, detyrimet per taksat indirekte, detyrimet doganore, taksat e sherbimeve

te cilat mund të vilen, të merren ose të perfitohen në çdo kohë sipas Ligjit nga çdo Ent

apo Organ Shteteror duke përfshire ato, asetet e luajtshme dhe të paluajtshme dhe

Shërbimet.

c)Detyrime shtesë Jashtë vlerës së Çmimit të Kontratës, Konçesionari gjatë Periudhës së Shfrytëzimit dhe

Mirëmbajtjes do të perballoje të gjitha kostot dhe shpenzimet direkte perfshirë takstat jo

direkte, faturat dhe taksta e cdo lloji apo natyre të lidhura me fuqinë punëtore të punësuar

nga Shoqeria Koncesionare nëpërmjet transferimit të punonjësve nga APD tek

Konçesionari/Shoqëria Konçesionare.

Gjithashtu Shoqëria Koncesionare do të ketë detyrimin për të menaxhuar, operuar,

mekanizuar, mirëmbajtur dhe përmiresuar teknikisht, perfshirë mirëmbajtjen e fasiliteteve

dhe makinerive, sheshet dhe zyrat oficinat dhe keto të perfshijnë të gjitha kostot për

rrogat, sigurimet shoqërore, energji elektrike dhe karburante për operacionet e

mirëmbajtjes, materialet e konsumit, energji,

uje, komunikime, largimin e mbeturinave, kompjuterizime, trajnime, sigurime, shendetin

e personelit, kostot e sigurimit teknik dhe të mireqenies, kostot për sigurinë.

d)Dëmshpërblimi Palët do të rregullojnë gjithë pretendimet dhe kërkesat kundrejt njëra tjetrës, dhe do të

rimbursojnë ose ruajnë nga dëmtimet Palën tjetër si dhe punonjësit e saj në lidhje me

humbje dhe/ose dëme të shkaktuara dhe/ose kosto, tarifa/shpenzime të bëra dhe/ose gjoba

të vëna dhe/ose ndonje ankesë për shkak të lendimit ose vdekjes së çdo personi dhe/ose

humbjes ose demtimit të shkaktuar ose të pësuar nga pronat në pronesi ose që i perkasin

Pales tjetër të shkaktuara nga veprimet e Palës tjetër, dhe/ose punonjesit e saj, nepunesit

apo agjentët,me kusht që të jetë marre një vendim gjyqësor i formës së prerë.

Koncesionari do të rimbursohet menjeherë ose do të mundësohet riparimi në natyrë, pas

shkaktimit të një dëmi direkt ose indirekt, cënim apo humbje, e cila vjen si pasojë e

mospërputhjes me Praktikën e Industrisë së Mirë të infrastrukuturës.

_________________________________ 29 Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 27, datë 19.01.2007 ”Mbi miratimin e kritereve të vlerësimit në

lidhje me dhënien e konçensioneve” 30

Ligjin nr. 9663, datë 18 .12.2006 “Për konçesionet” Neni 12;

31 po aty

kopje

50

Rastet e Mospërmbushjes

A) Rasti i Mospërmbushjes nga Konçesionari apo Shoqëria Konçesionare Secili prej rasteve të mëposhtme do të përbëje një “Rast Mospërmbushjeje nga

Konçesionari apo Shoqëria Konçesionare” 32:

- Koncesionari dështon të lirojë truallin e kanierit detar .

- Konçesionari, me vendim gjykate të formës së prerë, dënohet për ndonjë Akt Korruptiv

apo për se ka dhënë deklarime dhe ka paraqitur dokumenta të falsifikuara gjatë

procedurës konkurruese dhe të përzgjedhjes si fitues i këtij Konçesioni;

-Finalizimi i paaftësise paguese apo deklarimi i falimentimit;

kopje

51

- Sigurimi i Kontratës është i pavlefshëm dhe nuk zëvendesohet brenda 3 muajsh nga

marrja e kërkeses për rinovim nga ana e Autoritetit Kontraktues;

- Shoqëria Konçesionare shpreh qëllimin për të revokuar/përfunduar këtë kontratë pa

pasur të drejtën për ta berë një gjë të tillë siç është parashikuar shprehimisht në të;

- Shoqëria Konçesionare qëllimisht dhe me vetëdije urdhëron, udhëzon, angazhon ose

lejon me vetedije një prej punonjesve, furnizuesve, nënkontraktoreve ose përfaqesuesve

të ndërmarrin veprime të cilat ndalohen ose përbëjnë shkelje të kësaj Kontrate dhe/ose

Ligjit.

- Çdo shkelje e kësaj Kontrate, që për nga natyra dhe pasojat e saj është thelbesore,

pavaresisht nësë është percaktuar ose jo shprehimisht si e tillë në këtë Kontrate;

B) Rasti i Mospërmbushjes nga Autoriteti Kontraktues dhe/ose APD

Secili prej rasteve të mëposhtme do të përbëjë një “Rast Mospërmbushjeje nga Autoriteti

Kontraktues dhe/ose APD”:

- Dështimi për të përmbushur detyrimet lidhur me Lejet, Licensat, Autorizimet me kusht

që Konçesionari të këtë paraqitur të gjithë dokumentacionin e rregullt ligjor;

- Çdo shkelje e kësaj Kontrate, që për nga natyra dhe pasojat e saj është thelbësore33.

Transferimi i kompetencave të Autoriteti Kontraktues dhe të Autoritetit Portual të

Durrësit

Nëse detyrat, kompetencat dhe pergjegjësitë e Autoritetit Kontraktues dhe Autoritetit

Portual të Durrësit, i transferohen një tjetër organi shtetëror përmes marrëveshjeve

legjislative, kjo agjenci apo institucioni i ri do të zevëndësojnë Autoritetin Kontraktues

dhe Autoritetin Portual të Durrësit.

___________________________ 32

Ligjin nr. 9663, datë 18 .12.2006 “Për konçesionet” Neni 15 33

po aty

kopje

52

Zgjidhja e Kontrates së Konçesionit

-Zgjidhja e kontratës si pasojë e Forcës Madhore

Në rast zgjidhje të Kontratës, gjatë kohëzgjatjes së saj, për shkak të Forcës Madhore,

secila Palë do të mbartë shpenzimet dhe kostot e veta.

-Zgjidhja e Kontratës për mospërmbushje nga Konçesionari

Në rast zgjidhje të kontratës për shkak të ndodhjes se një Rasti Mospërmbushje nga

Konçesionari, Autoriteti Kontraktues ka të drejte t’i drejtohet gjykatës për percaktimin e

shumës së dëmshpërblimit dhe kompensimit që i takon.

-Zgjidhja e Kontratës për dështim/mospërmbushje nga Autoriteti

Kontraktues

Në rast zgjidhje të kontrates për mospërmbushje nga Autoriteti Kontraktues ose APD,

Konçesionari ka të drejte t’i drejtohet gjykatës për percaktimin e shumës së

dëmshperblimit apo kompensimit që i takon 34.

- Pasojat e përfundimit

a)Pavarësisht pasojave apo kërkesave të tjera sipas kësaj kontrate apo Ligjit:

Konçesionari do të transferojë të gjitha asetet dhe të drejtat si rezultat i mbarimit të

Periudhës Konçesionare, apo i zgjidhjes së Kontratës;

b) Autoriteti Kontraktues do të ketë të drejtë arkëtoje çdo garanci bankare të leshuar nga

Konçesionari për çdo shumë që Konçesionari është debitor ndaj Autoritetit Kontraktues

c) Çdo polic sigurimi do të kalojë në emer të Autoritetit Kontraktues, i cili do të jetë i

vetmi perfitues prej tyre nëse do të jetë rasti 35;

______________________ 34

Ligjin nr. 9663, datë 18 .12.2006 “Për konçesionet” Neni 16 35

po aty

kopje

53

KONKLUZIONE DHE SUGJERIME.

Roli i shtetit në jetën e njërëzve është e një rëndësie të veçantë si në ekonomitë

kapitaliste dhe në ato socialiste kudo në botë. Në qarqe të ndryshme socio – ekonomike

problemi i ndërhyrjes së shtetit ka qënë çështje debati të vazhdueshëm gjatë viteve.

Sot, mbizotëron mendimi se ndërhyrja e kufizuar e shtetit në ekonomi mund të zbusë, por

jo të zgjidhë përfundimisht problemet kritike sociale.

Shumë ndërmarrje shtetërore, të quajtura edhe NP, u krijuan në vendet e zhvilluara dhe

në zhvillim e sipër për t’iu drejtuar mangësive dhe shkurtimeve të kapitalit, për të

promovuar zhvillimin ekonomik, për të ulur papunësinë në masë dhe/ ose për të siguruar

kontroll në të gjithë ekonominë. Megjithatë, korrupsioni në rritje, inefikasiteti i

manaxhimit, stafi i mbingarkuar, inflacioni dhe defiçitet në rritje të llogarive shfaqën “

dështime “ serioze të qeverisë dhe kufizimin e ndërmarrjeve publike (NP) si aktorët më të

mëdhenj në zhvillimin ekonomik. Kështu që, në këto kushte privatizimi doli si një

element domethënës i proçesit të reformave ekonomike.Objektivi kryesor ishte reduktimi

i defiçiteve fiskale dhe kostove të shërbimeve. Në të njëjteën kohë, interesi i punonjësve

u kërkua të mbrohej me anë të rrjeteve të sigurisë.

Mund të themi që integrimi i ekonomisë kombëtare në tregun global ka çuar drejt

privatizimit të veprimtarive publike, duke çuar në një ulje në pjesëmarrjen direkte të

shtetit në aktivitetet e shërbimeve publike dhe tradicionale tregëtare. Pavarësisht, përveç

më shumë se 15 vjet privatizim, pronësia e qeverisë është akoma dominuese në një sërë

rajonesh dhe shtetesh, veçanërisht në disa sektorë kryesorë virtualisht në çdo vend, duke

qënë se as sektori privat as tregu nuk mund t’u përgjigjen plotësisht sfidave të zhvillimit,

veçanërisht zhvillimit të barabartë. Për më tepër, kushtet e burimeve, mjedisi operues dhe

madhësia e tregut , kanë ndikim të rëndësishëm në madhësinë e sektorit privat. Si

rrjedhim, ka një mirëbesim tek ndërmarrjet publike në vëndet ku faktorët e

sipërpërmendur mungojnë. Edhe në vënde ku kontributi i ndërmarrjeve publike është

relativisht më i ulët sesa kontributi i sektorit privat, rëndësia strategjike e ndërmarrjeve

publike për ekonominë kombëtare është akoma domethënëse.

Reformat e qeverisë janë mënyrat më të rëndësishme për të përmirësuar performancën

e ndërmarrjeve publike. Me qëllim funksionimin me efikasitet të ndërmarrjeve publike,

ato duhet të mbikqyren mirë nga ndonjë agjenci shtetërore ose një bord i pavarur.

Drejtimi i ndërmarrjes përfshin ato struktura dhe proçedura që të sigurojnë funksionimin

me efikasitet dhe me përgjegjshmëri të ndërmarrjes në interes të publikut dhe të

kontribuojë në zhvillimin kombëtar. Roli i qeverisë është të caktojë politikat, proçedurat

dhe strukturat organizative që drejtojnë veprimtarinë e ndërmarrjeve publike për të arritur

ato qëllime.

Qeveritë duhet të marrin masa për të siguruar se operacionet dhe proçedurat e

organeve qeverisëse të ndërmarrjeve publike janë transparente dhe të hapura për kontroll.

Kontrollet dhe vlerësimet duhet të bëhen për të kufizuar ndërhyrjen e papërshtatshme

politike në vendimet e organeve qeverisëse dhe për ta mbrojtur atë nga konfliktet e

interesave, korrupsioni si dhe nepotizmi kur merren në punë drejtuesit dhe punonjësit.

kopje

54

Pra në mënyrë që ndërmarrjet publike të drejtohen në mënyrë sa më të mirë, me qëllim

që të sulmohet « dështimi i tregut », ndërmarrjet publike duhet të evitojnë“dështimet e

qeverisë” dhe si rrjedhim edhe “dështimet menaxheriale” në veprimtarinë e tyre.

Dështimet menaxheriale vijnë nga paaftesia e qeverisë për të përshtatur politika të mira

lidhur me investimet, çmimet, financimin si dhe me projektet e reja të cilat janë të

vonuara dhe në disa fusha të tjera ndikojnë menaxhimin e ndërmarrjeve publike.

Dështimet manaxheriale mund të përmirësohen duke integruar një nga teknikat më të

përdorshme për vlerësimin e punës për menaxherët e cila është MBO(menaxhimi me anë

të objektivave) që përdoret edhe nga APD për mirëmenaxhimin e situatës.

Drejtimi nëpërmjet sistemit të MBO do të thotë që “çdo menaxher vendos veprimet e tij

me anë të individualizmit dhe ndjekjes së objektivave specifike.”. Pra duke pasur

parasysh praktikën e re manaxheriale MBO, që ajo të zbatohet dhe të ketë sukses duhet

që të mbështetet nga një politikë e re shpërblimesh.Kjo politikë duhet të ketë parasysh

rezultatet individuale të punonjësve.Duhet patur parasysh që nuk duhet të kujdesesh

vetëm për arritjen e qëllimeve por edhe për mënyrën e arritjes së këtyre qëllimeve, që do

të thotë ti japësh rëndësi strategjike kulturës së kompanisë që krijohet dhe forcohet

nëpërmjet promovimit të këtyre metodave menaxhuese. Orientimi për përmirësimin e

proçeseve, përqëndrimi i klientit, bashkëpunimi dhe integrimi ndërmjet funksioneve, janë

disa nga elementët më të rëndësishëm kulturorë që kompania, në linjë me strategjitë e

diktuara nga organizimi në vazhdim, duhe të ketë ndërmend të zhvillojë.Duhet gjithashtu

që, bashkëmenaxhuesit (bashkëpunëtorët) të mësojnë “të bëjnë skuadër” me objektivat

për rritjen e efiçencës kolektive, që në kontekstet organizative aktuale dhe të ardhme,

quhet gjithmonë e më shumë burim avantazhi konkurrues.

kopje

55

Referencat

Legjislacioni:

- Ligjin nr. 9663, datë 18 .12.2006 “Për konçesionet”;

- Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 27, datë 19.01.2007 ”Mbi miratimin e kritereve

të vlerësimit në lidhje me dhënien e konçensioneve”;

- Ligjin nr. 9251, datë 08.07.2004 “Kodi Detar i Republikës së Shqipërisë”;

- Ligji nr. 9130, datë 08.09.2003 “Për autoritetet portuale”;

- Vendimin e Këshillit te Ministrave nr. 546, datë 28.05.2009 “Për miratimin e

masterplanit për zhvillimin e Portit te Durrësit”;

Libra dhe artikuj:

Rosen , Harvey S., Public Finance, sixth edition, Princeton : Princeton University

(përktheu : Kalica Manjola, Cane Gentiana ., Financa Publike, Tiranë : Albin 2003 , 38 –

676

Llaci , Shyqyri ., Qeverisja e Korporatave – Cikël Leksionesh , shkurt 2008, kap 9

Tabaku Jorida fq. 259 – 366.

Llaci, Shyqyri “Manaxhimi dhe produktiviteti, monografi, Tiranë 2008

Llaci, Shyqyri “Reformimi i manaxhimit në sektorin publik” , Buletini Ekoomisë dhe

Biznesit.Botim i FE të UT, Tiranë 2008

Smith, Adam (2006), “ Pasuria e kombeve “ , Tiranë

Heinz Handler , Bertrand Koebel , Philipp Reiss ., The size and Performance of Public

Sector Activities in Europe – Ëorld Bank Strategy , April 2002

Afonso , Antonio “Public sector Efficiency – Evidence for Neë Member States

Schurknecht , Cudger and emerging Markets.” Ëorking paper Series No 581 /

Tanzi , Vito, January 2008.

Faqje interneti:

www.apdurres.com.al

www.google.com

kopje

56