“Ik hoef niet de Macdonalds van de kunst te worden omdat iedereen dat leuk vindt.”Een interview met de Nederlandse kunstenaar Johan Potma, werkende in Berlijn. Over Nederlandse betutteling, de geluksfactor en leren ‘nee’ te zeggen.

Door Anouk van der Graaf

Harige armpjes, een zwierende, rood-wit gestreepte staart, uitpuilende, nieuwsgierige oogjes en een lange, slurfachtige neus; het zijn vreemde wezens die je beloeren vanaf de muur in één van de galerieën van kunstenaar Johan Potma (38) in Berlijn. Ze staan geschilderd en getekend op oude sigaardozen, stukken houten deur, het deksel van een kist en andere oude, geleefde materialen.

De van oorsprong Friese Potma schildert en tekent deze vreemde wezens het liefst in zijn werkplaats in de wijk Kreuzberg, waar zijn hond Kubah hem gezelschap houdt. ‘The Cheese Mountain Tragedy’ heet deze creatieve broedplaats en het is samen met de galerie ‘Onkel Zozo’ de nieuwste aanwinst van Potma en zijn Amerikaanse collega Matteo Dineen. De Nederlandse kunstenaar kwam tien jaar geleden samen met zijn vriendin naar Berlijn om op zoek te gaan naar een betaalbare werkruimte. Hij

ontmoette Dineen op de Boxhagener flohmarkt in de wijk Friedrichshain en na ruim een jaar stonden ze samen achter een kraam. “Elke zondag moesten we meteen geld verdienen voor de rest van de week. Doordeweeks maakten we razendsnel kunst dat we voor een goede prijs konden verkopen. Het was keihard werken en dat was op de lange termijn niet op deze manier vol te houden.” Galerie Zozoville werd in het leven geroepen en dat betekende zes dagen in de week business. ‘De opening van de winkel was gigantisch druk. We hadden zonder het te weten een enorme schare fans verzameld en het was overweldigend. Mijn ouders waren er ook en wisten niet wat ze zagen. De markt is een geweldige reclame voor het werk van een beginnende kunstenaar, elke dag lopen er wel tienduizenden mensen langs je kraam. De galerie had daardoor vanaf het begin veel aanloop.”

Beestenboel

Het succes overviel Potma. Hij was altijd al ondernemend ingesteld en deed daarom naast een studie grafisch design en illustratie op de kunstacademie Minerva in Groningen een opleiding in marketing en reclame. “Ik was er van overtuigd dat ik het als autonome kunstenaar niet ging redden zonder me te richten op een meer commerciële markt. Het feit dat je als kunstenaar kunt leven van wat je maakt is iets wat je niet verwacht, daarom wild ik illustrator worden om geld te verdienen.’’ Maar Potma voelde zich niet thuis in de reclamewereld.“Na vier jaar reclame studeren dacht ik: dit is een verschrikkelijke wereld. Het is een machine van leugens die mensen klein houdt en laat voelen dat ze niet zijn wat ze horen te zijn. Ze moeten dunner zijn, mooier en rijker; het zijn allemaal verkeerde doelen. We worden gebombardeerd met logo’s en gevoelens van succes die je zou kunnen hebben als je ‘dit’ draagt en ‘dat’ koopt.”Potma besloot een anti-stem te zijn en begon met het schilderen van een bijzondere, opvallende beestenboel. “Het is een fascinatie voor het vreemde. De wezens zijn toegankelijk, ze laten een menselijke kant zien, ze zorgen voor een opener dialoog en een ander perspectief. Ik kies de monsters en nerds als dragers van mijn boodschap. Ik wil niet zeggen ‘Je moet er zo uit zien’, maar juist ‘Hey, je mag er ook zo uit zien en dan ben je ook heel leuk’. Dat is de kern van mijn visie.”

Mooie foutjes

Als je goed kijkt is in elk schilderij van de Groningse kunstenaar een stukje tekst te vinden. Vaak zijn het mooie, sierlijke letters die de bijzondere wezens een naam geven: ‘ The Collector, Mr. Knowitall, Crazylegs en The Great Unseen bijvoorbeeld’. Potma heeft een grote liefde voor typografie en grafische vormgeving. “Vooral de oude, handgemaakte typografie die in de begin jaren 20 en 30 werd gemaakt vind ik geweldig. Daar zitten nog foutjes in, je ziet nu goed de overgang van het menselijke werk naar het machinale werk. Ik vind er niets aan als het foutloos is gemaakt door een computer.” Dat is waar het om gaat in Potma’s werk: Het materiaal vertelt een verhaal. Naast oude kranten en tijdschriftenknipsels als achtergrond zoekt hij naar de juiste basis. “Een oude kist of een stuk hout heeft veel meegemaakt. Die gedachte spreekt me heel erg aan.” Hij kan zijn hart ophalen in Berlijn, want er zijn vlooienmarkten genoeg waarover hij kan struinen op zoek naar een oud verkeersbord of een oude deksel. “Zodra ik een schets heb ga ik opzoek naar het juiste materiaal. Dat is een proces dat ik niet kan controleren. Je bent aan het schilderen en ineens ben je aan het eind van het stuk hout…en dan? Ik word dan gedwongen om een oplossing te verzinnen die vaak heel verrassend is. Deze manier van werken houdt mij fris en zorgt ervoor dat het schilderen een avontuur blijft dat ik niet helemaal in de hand heb.”

Berlin, Berlin

Wat is het toch aan Berlijn, dat veel creatievelingen daar naar toe willen? Volgens Potma is de creatieve energie in de stad heel groot. “Berlijn is absoluut inspiratievol. De creativiteit druipt hier van de muren. De stad is levendig, veel kunstenaars komen hier heen en daar wil ik graag deel van uitmaken. Je raakt met elkaar in gesprek en voor je het weet heb je een expositie gepland: samen staan we hier sterk” Volgens Potma biedt Berlijn, anders dan Nederland, de mogelijkheid om je eigen idee op te zetten als beginnend ondernemer. Een pand huren is er bijvoorbeeld goed te betalen. “In Nederland is het een heel ander verhaal, daar moet je met vijf-jarenplannen komen. Er komt allerlei rompslomp bij die beginnende ondernemers niet aandurven. Hier kun je je eigen ding doen.”

Niet alleen het tekort aan betaalbare, creatieve ruimte zorgde ervoor dat de kunstenaar naar Berlijn vertrok. “Ik zou niet gauw terug gaan naar Nederland, ik vind het een enorm tuttig land. Alles gaat zo goed dat mensen alleen nog maar kunnen zeiken over kleine dingetjes. Iedereen is rijk, alles ziet er keurig netjes uit, maar bijna niemand is gelukkig.” Hij merkt dat mensen steeds vaker teruggrijpen naar de basis. “Waar komt het vlees vandaan dat ik eet, wie is de slager? Ze willen kleding met een persoonlijke touch en een goede herkomst.” In Berlijn ziet Potma dat de mensen meer durven en minder veroordelen. “In Nederland moet je niet op school komen met een accent, want dan ben je een boer, je moet precies dragen wat iedereen draagt en niet te veel opvallen. Visueel ziet iedereen er in Nederland het zelfde uit. Hier durven mensen meer, er is meer vrijheid. De stad is groot en het maakt niemand wat uit hoe je eruit ziet. Het is een setting waar je veel vrijer kunt leven.” Vriend of vijand

Samenwerken met zijn beste vriend Mateo Dineen bleek zowel een zegen als een vloek. Het werk van de kunstenaars lijkt veel op elkaar en door het gedeelte atelier ontstonden er frustraties. “Ik merkte dat we elkaar teveel gingen beïnvloeden. Ik heb jaren gezocht naar mijn eigen stijl en het voelde alsof ik mijn identiteit aan het kwijtraken was doordat we zo dicht op elkaar lip zaten. Mateo is als een broer voor mij, maar hij is tegelijkertijd mijn grootste concurrent.” De partners schakelden een mediator in, die ze van een afstand liet kijken naar hun bedrijf. Ineens beseften ze hoe mooi het was wat ze hadden opgebouwd. ”Het was teveel om weg te gooien en daarom kwamen we met een oplossing: allebei een eigen werkplek, een studio op een andere locatie.” Mateo werkt nu op de …strabe, nog geen ..km van de werkplek van Johan vandaan. En het werkt. Hun vriendschap is weer een ‘grote luxe’ in het samenwerken. Waar collega’s uren doen over het opbouwen van een kraam op de markt voelen de vrienden elkaar feilloos aan, staan ze in een mum om zich daarna te verkneukelen om het gestuntel om hen heen. “We hoeven niet veel te overleggen, we zijn ‘one mind’”.

Douchegordijn

Het is niet makkelijk om te beginnen op de arbeidsmarkt. Dat geldt voor elk beroep. Hoeveel kun je vragen voor je werk? En hoeveel tijd moet je er dan insteken? Toen Potma net in Berlijn was zei hij tegen elke opdracht gever ‘ja’. “En ik had het ook gratis gedaan.” Nu dat het zo goed gaat met het bedrijf en er vier galerieën in het centrum te vinden zijn is Potma niet meer zo geïntimideerd door de industrie. “Ik weet wat ik kan maken en word nu vertegenwoordigd door een agenten. Die hebben veel know how en via hen verdien ik nu drie keer zoveel.” Potma maakte al beeld voor Pepsi en werkte samen met Nickelodeon. Er was enorm veel ruimte om te groeien,

maar ineens trokken ze aan de rem. “We merkten dat we te vaak in vergaderingen zaten met bedrijven. Ik besefte me: ik wil helemaal geen douchegordijnen maken met poppetjes erop. Ik hoef niet de Macdonalds van de kunst te worden omdat iedereen dat leuk vindt. Ik wil kwaliteit leveren en goed produceren. Het is super fijn dat we nu de ruimte hebben om die keuzes te maken waar we in geloven. Dan kost dat t-shirt met onze afdruk wel iets meer, maar dat geeft niet als het biologisch gemaakt is.”

Een kwestie van geluk

Het geeft de kunstenaar voldoening om eindelijk ‘nee’ te kunnen zeggen en de touwtjes in handen te hebben. “Het grappige is dat je nog aantrekkelijker wordt voor klanten als je nee zegt. Dan denken ze ‘shit, hij heeft een onderhandelingspositie.’ Meer en groter hoeft voorlopig niet, vindt de bescheiden Potma. Voorlopig is hij heel tevreden met wat hij heeft bereikt. En hoe kom je op dat punt als beginnende kunstenaar? Hij heeft geen idee. “Ik doe maar wat! Ik geloof dat ik ook veel geluk heb gehad. Natuurlijk werk ik hard en je moet in jezelf geloven, maar de geluksfactor moet je niet onderschatten. Ik stond blijkbaar op de juiste markt, met de juiste mensen en…oke, met een beetje talent.”