MAGAZYN IZBY GOSPODARCZEJ GAZOWNICTWA

grud

zień

20

11

nr4 (32)

cena 14 zł (w tym 8% VAT)

Aby œwiêta Bo¿ego Narodzenia przynios³y radoœæ wszystkim rodzinom i pozwoli³y nabraæ nadziei, ¿e Nowy Rok bêdzie lepszy od minionych

¿ycz¹Izba Gospodarcza Gazownictwaoraz redakcja „Przegl¹du Gazowniczego”

Motto kongresu:

GAZ ZIEMNY W ENERGETYCE 18 kwietnia 2012 r. (środa)11.00–16.00 Rejestracja uczestników16.00–17.15 Otwarcie kongresu 17.15–18.45 SESJA INAUGURUJĄCA17.15–17.40 Gaz ziemny w polityce energetycznej UE i Polski 17.40–18.45 Panel dyskusyjny

19 kwietnia 2012 r. (czwartek)9.30–12.30 SESJA I 9.30–9.50 1. Sektor gazowniczy w „Polityce energetycznej Polski do 2035 r.”9.50–10.10 2. Współdziałanie sektora elektroenergetycznego i gazowniczego

10.10–11.00 Panel dyskusyjny11.30–12.30 3. Rozwój sektorów energetycznego i gazowniczego a przepisy prawne

(prawo: gazowe, elektroenergetyczne, o odnawialnych źródłach energii, naftowe – nowe rozdanie) Panel dyskusyjny

14.00–16.40 SESJA II 14.00–14.20 1. Rozwój technologiczny branży gazowniczej 14.20–14.40 2. Badania i kształcenie kadr w zakresie inżynierii gazowniczej w Polsce14.40–15.30 Panel dyskusyjny16.00–16.10 3. Nowe wyzwania dla energetyki gazowej (energetyka wiatrowo-gazowa, kogeneracja:

mała i średnia, inteligentne sieci, CNG, biogaz) 16.10–16.40 Panel dyskusyjny

20 kwietnia 2012 r. (piątek)9.00–10.00 Sesja podsumowująca. Podjęcie uchwały III Kongresu Polskiego Przemysłu Gazowniczego

Organizator:

III Kongres Polskiego Przemysłu GazowniczegoHotel Ossa, 18–20 kwietnia 2012 r.

III Kongres Polskiego Przemysłu GazowniczegoHotel Ossa, 18–20 kwietnia 2012 r.

Szczegółowe informacjedostępnena www.igg.pl

Kongres odbędzie się pod patronatem organów rządowych i wiodących firm branży gazowniczej.

Rada Programowa

przewodnicz¹cy Mieczys³aw Men¿yñski,– wiceprezes PZITS

wiceprzewodnicz¹cyCezary Mróz – cz³onek zarz¹du Izby GospodarczejGazownictwa

cz³onkowie:

Maja Girycka– Górnoœl¹ska Spó³ka Gazownictwa Sp. z o.o.

W³odzimierz Kleniewski– Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA

Leszek £uczak– Wielkopolska Spó³ka GazownictwaSp. z o.o.

Bo¿ena Malaga-Wrona– Karpacka Spó³ka GazownictwaSp. z o.o.

Ma³gorzata Polkowska– Operator Gazoci¹gów Przesy³owychGAZ–SYSTEM S.A.

Andrzej SchoeneichIzba Gospodarcza Gazownictwa

Emilia Tomalska– Mazowiecka Spó³ka Gazownictwa Sp. z o.o.

Piotr Wojtasik– Dolnoœl¹ska Spó³ka Gazownictwa Sp. z o.o.

Katarzyna Wróblewicz – Pomorska Spó³ka Gazownictwa Sp. z o.o.

Joanna Zakrzewska– Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA

Wydawca: Izba Gospodarcza Gazownictwa01-224 Warszawa, ul. Kasprzaka 25tel. 22 631 08 46, 22 631 08 38faks 22 631 08 47e-mail: office@igg.plwww.igg.pl

Redaktor naczelny: Adam Cymertel. kom. 0 602 625 474e-mail: adam.cymer@gmail.com

Przygotowanie i opracowanie redakcyjneBARTGRAF00-549 Warszawa, ul. Piêkna 24/26tel. 22 625 55 48faks 22 621 14 55e-mail: bartgraf@bartgraf.com.pl

Projekt graficzny:Jolanta Krafft-PrzeŸdziecka

DTPEwa Ksiê¿opolska-BisiñskaEwa Wojtowicz-Topi³ko, Anna Zabrocka

Nak³ad 2700 egz.

Jeœli zgodnie z tradycj¹ chcielibyœmy podsumowaækoñcz¹cy siê rok w sektorze gazowniczym, to nieulega w¹tpliwoœci, ¿e by³ to medialnie rok gazuz ³upków. Gdy wiosn¹ amerykañska agencja ds. energii poinformowa³ao potencjalnych zasobach tego gazu na œwiecie i w Polsce, nie milk³y g³osyspecjalistów i polityków o przysz³ych zyskach z tego bogactwa. Europa równie¿uleg³a tej pasji, i gaz z ³upków sta³ siê hitem sezonu jesiennego w Europie,by wspomnieæ tylko o debatach w Parlamencie Europejskim, Bundestagui brytyjskiej Izbie Gmin. Nic zatem dziwnego, ¿e tematem wydania uczyniliœmyw³aœnie tê kwestiê, dokonuj¹c swego rodzaju podsumowania owych debatz wyraŸnym wskazaniem, ¿e jeœli mamy powa¿nie traktowaæ prognozywykorzystania tego energetycznego potencja³u, konieczne s¹ ramy prawne,by stworzy³y regu³y gry na rodz¹cym siê rynku gazu ze Ÿróde³niekonwencjonalnych.

Emocje ³upkowe nie przes³aniaj¹ jednak rzeczywistoœci. Jesieñ w Polscedla sektora gazowniczego to równie¿ program uwolnienia gazu ziemnego,przygotowywany przez prezesa URE, radykalny i zaskakuj¹cy,bo administracyjnie narzucaj¹cy konkurencjê na rynku, który... ju¿ staje siêkonkurencyjny (patrz str. 48). Oczywiœcie na tyle, na ile pozwalaj¹ regu³y gry,w wiêc przede wszystkim... administracyjne dzia³ania prezesa URE w postacitaryf gazowych. Otwarcie mocy przesy³owych w Lasowie i Cieszynie i ogromnyna nie popyt, zapowiedŸ rewersu na gazoci¹gu jamalskim, otwiera polski rynekna Europê. Znamienna jest przy tym wypowiedŸ Rados³awa Dudziñskiego,wiceprezesa PGNiG SA, dla kwartalnika „Energetyka Gazowa”, który powiedzia³,¿e dziêki spó³ce PGNiG Sales & Trading GmbH bêdziemy budowaæ portfelklientów na rynkach zagranicznych. Mo¿e byæ i tak, ¿e bêd¹ to nasi kliencikrajowi, ale oferta naszej niemieckiej spó³ki bêdzie o tyle atrakcyjna,¿e nie bêdzie podlegaæ re¿imowi taryfowemu i mo¿e zaoferowaæ rynkoweformu³y cenowe.

Mo¿e wiêc URE powinno po prostu odst¹piæ od taryfowania gazu ziemnego,zgodnie ze stanowiskiem (opini¹ uzasadnion¹) Sekretariatu Generalnego KomisjiEuropejskiej z 6 kwietnia br., zamiast budowaæ kosztowne konstrukcje programuuwalniania gazu? Rynek ju¿ startuje, ju¿ zmierzamy do rynkowej wyceny m szeœc.gazu, a niebawem ruszy gie³da gazowa.

Musimy myœleæ przysz³oœciowo, a nie trzymaæ siê administracyjnegoregulowania rynku. Jeœli administracja chce siê zas³u¿yæ dla rozwoju polskiejgospodarki, powinna ju¿ dzisiaj planowaæ politykê energetyczn¹ do 2050 roku,tak jak czyni to Europa i budowaæ energy mix z udzia³em gazu ziemnego,wiêkszym ni¿ w ju¿ nieco zdezaktualizowanej „Polityce energetycznej 2030”.

Cezary Mrózcz³onek zarz¹du Izby Gospodarczej Gazownictwa

S p i s t r e œ c i

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 14

TEMAT WYDANIA8 Konieczne s¹ regulacje prawne. Adam Cymer wskazuje, ¿e czas na prawne i ekonomiczne

regu³y gry na rynku gazu z ³upków10 Europejska batalia o gaz ³upkowy. Korespondencja Julity ¯yliñskiej z Brukseli12 Brytyjska debata w sprawie ³upków. Korespondencja Mariusza Kukliñskiego z Londynu16 Ekologia wobec gazu ze z³ó¿ niekonwencjonalnych. Pawe³ Poprawa z PIG pisze

o bezpiecznych technologiach poszukiwania i wydobycia gazu ³upkowego

NASZ WYWIAD20 Poczekajmy na dokumentacjê geologiczn¹. Z dr. Henrykiem J. Jezierskim,

g³ównym geologiem kraju (do 12.12.2011 r.) – rozmawia Adam Cymer

PUBLICYSTYKA22 Jaka przysz³oœæ funduszy unijnych dla gazownictwa? – analiza przygotowana przez Micha³a Szpilê24 Propozycje Komisji Europejskiej dotycz¹ce wsparcia sektora energetyki w latach 2014–2020

– opracowanie Jaros³awa Orliñskiego z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego52 Projekt „B³êkitna Linia” dla Warszawy. Marek Kwasowiec prezentuje

warszawski klaster „E-Mobil”

TECHNOLOGIA26 Rozbudowa PMG Wierzchowice – inwestycjê prezentuj¹ Grzegorz Ga³ek

i Mariusz Belczyk

REPORTA¯30 Barbórka – Zabrze 2011 – relacja Anny Pyszki

PGNiG SA32 Nie tylko lampa. O Fundacji PGNiG SA im. I. £ukasiewicza pisze Brabara Grad-WoŸniak

GRUPA KAPITA£OWA PGNiG SA34 Zaanga¿owanie w ¿ycie spo³ecznoœci lokalnej. Piotr Wojtasik pisze o wybudowanym przez DSG boisku

do koszykówki w Zielonej Górze36 Zarz¹dzanie licencjami oprogramowania – omówienie doœwiadczeñ GSG w tym zakresie prezentuj¹ Marcin

Dressler, Grzegorz Gramza i Ma³gorzata W³odarczyk38 Nowe inwestycje gazownicze na LubelszczyŸnie omawia Joanna Pilch z KSG40 Transport gazu z informatycznym wsparciem – to nowatorskie rozwi¹zanie w MSG omawiaj¹ Przemys³aw Gil

i Wojciech WoŸniakowski42 Jak oszacowaæ zu¿ycie gazu? – metodologiê tego procesu omawia Pawe³ S³omiñski z PSG44 Kolejne miejscowoœci z dostêpem do gazu – o nowych inwestycjach w WSG pisze Leszek £uczak

GAZ–SYSTEM SA46 Lasów – otwarcie na Europê. Rafa³ Wittmann i Adam Marzecki prezentuj¹ rozbudowany na granicy niemieckiej

punkt przesy³owy gazu

PRAWO48 W¹tpliwoœci dotycz¹ce za³o¿eñ do programu uwalniania gazu (PUG) w Polsce omawiaj¹ radcy prawni: Wojciech

Bigaj i Adam Wawrzynowicz

OSOBOWOŒÆ50 Przede wszystkim cz³owiek. Sylwetkê Jana Liszki kreœli Adam Cymer

Z DZIA£ALNOŒCI IGG53 Kolejne ustanowione standardy techniczne IGG prezentuje Anatol Tkacz

LISTY DO REDAKCJI

G.EN. GAZ ENERGIA S.A.58 20 lat na polskim rynku. Ryszard Wêckowski omawia bilans 20-lecia

lidera wœród prywatnych dystrybutorów gazu w PolsceNa ok³adce: Muzeum Gazownictwa w Warszawie w œwi¹tecznej szacie. Fot. Ma³gorzata Ciemno³oñska

12

46

20

Z ¿ycia Izby Gazownictwa

AgnieszkaRudzka

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 5

Zakoñczy³y siê uroczystoci barbórkowe,a przed nami wiêta Bo¿ego Narodzenia i No-wy Rok, czas wypoczynku w rodzinnym gro-nie, ale równie¿ zadumy, podsumowañ i pla-nów na przysz³oæ.

Ostatni kwarta³ 2011 r. Izba GospodarczaGazownictwa spêdzi³a pracowicie. Rozpoczêli-my go od spotkania Zarz¹du i Komisji Rewizyj-nej IGG z prezesami, w³acicielami firm zrzeszo-nych w IGG. Celem spotkania by³o omówieniew gronie firm cz³onkowskich kluczowych kwestiidla funkcjonowania firm bran¿y gazowniczejoraz dyskusja na temat form dzia³ania wp³ywa-j¹cych na kszta³towanie dobrych relacji miêdzyfirmami cz³onkowskimi. Inicjatywa ta spotka³a siêz wielkim zainteresowaniem, gromadz¹c ponad80 przedstawicieli firm cz³onkowskich. Uznano,i¿ takie spotkania nale¿y kontynuowaæ w kolej-nych latach. Relacja z przebiegu spotkania znaj-duje siê na stronie 7.

W padzierniku br. IGG, realizuj¹c postulatkonferencji Gaz ziemny paliwem przysz³ociw pojazdach (Kraków, 2223 wrzenia 2011 r.),wyst¹pi³a do ministrów infrastruktury i gospo-darki z zastrze¿eniem odnosz¹cym siê dorozporz¹dzenia ministra infrastruktury z 15 lip-ca 2011 r., zmieniaj¹cego rozporz¹dzeniew sprawie warunków technicznych dozorutechnicznego w zakresie projektowania, wy-twarzania, eksploatacji, naprawy i moderniza-cji specjalistycznych urz¹dzeñ cinieniowych.Uczestnicy wspomnianej konferencji, repre-zentuj¹cy zarówno naukowców, jak i wiele firmu¿ytkuj¹cych, sprzedaj¹cych i produkuj¹cychpojazdy samochodowe wykorzystuj¹ce gazziemny, uznali, i¿ wprowadzony w rozporz¹-dzeniu zapis dotycz¹cy koniecznoci posiada-nia przez osoby nape³niaj¹ce zbiorniki CNGi LNG odpowiednich uprawnieñ wydanychprzez TDT, potwierdzaj¹cych kwalifikacje nie-zbêdne do wykonywania tych czynnoci, zabezpodstawne i szkodliwe dla rozwoju rynkugazu CNG i LNG. Rygorystyczne traktowaniegazu w porównaniu z benzyn¹ i olejem napê-dowym (te paliwa nie wymagaj¹ przeszkole-nia, aby mo¿na by³o zatankowaæ pojazd) jestniezrozumia³e, bior¹c pod uwagê w³aciwocifizykochemiczne tych wszystkich paliw. Nawiecie uznaje siê gaz ziemny za najbez-pieczniejsze paliwo do powszechnie u¿ywa-nych pojazdów. Poza tym w ¿adnych przepi-sach UE nie ma wymagañ podobnych dowprowadzonego zapisu. Wymóg ten spowo-duje, i¿ Polska stanie siê pod tym wzglêdemwyizolowanym krajem w UE.

W padzierniku br. Izba Gospodarcza Ga-zownictwa skierowa³a do w³aciwych organówrz¹dowych oraz URE Raport zespo³u ds. inte-ligentnego opomiarowania w gazownictwie.Obecnie zespó³ kontynuuje prace ukierunko-wane przede wszystkim na wypracowanie w³a-snych (autonomicznych) rozwi¹zañ bran¿o-wych, które nie bêd¹ kolidowaæ z rozwi¹za-niami elektroenergetyki w zakresie SM oraz

uzyskaj¹ aprobatê klienta. W roku 2012 prze-widujemy rozpoczêcie prac pilota¿owych, któ-re bêd¹ prowadzone przez operatorów syste-mu dystrybucyjnego.

W pierwszych dniach listopada IGG prze-kaza³a do Ministerstwa Gospodarki uwagi doprojektu strategii Bezpieczeñstwo energety-czne i rodowisko. Perspektywa 2020. W pi-mie zg³oszone zosta³o m.in. zastrze¿enie, i¿w przyjêtych przez Ministerstwo Gospodarkiza³o¿eniach skoncentrowano siê g³ównie naproblematyce rynku energii elektrycznej i czê-ciowo wêgla, nie przyznano natomiast, uza-sadnionej obecn¹ sytuacj¹ gospodarcz¹ kraju,istotnej pozycji dla gazu ziemnego.

W listopadzie br. Izba Gospodarcza Gazo-wnictwa zg³osi³a równie¿ uwagi do projektuMG rozporz¹dzenia zmieniaj¹cego rozporz¹-dzenie w sprawie szczegó³owych warunkówfunkcjonowania systemu gazowego (projektz 18.10.2011 r. wersja 1-006). Projekt tenwprowadza m.in. zmiany w odniesieniu dosprzeda¿y w punkcie wirtualnym, wyprzedza-j¹ce wprowadzenie Mapy drogowej dojciado konkurencyjnego rynku paliw, której ele-mentem ma siê staæ wdro¿enie w Polsce Pro-gramu uwalniania rynku gazu. Uwa¿amy, i¿brak znajomoci tej mapy i koncepcji zlibera-lizowania handlu jest niesprzyjaj¹c¹ okoliczno-ci¹ dla stworzenia prawid³owego rozumieniaproponowanych zmian w tym przedmiotowymrozporz¹dzeniu i ich konsekwencji dla funkcjo-nowania rynku gazu w Polsce.

W drugiej po³owie listopada br. Izba Go-spodarcza Gazownictwa przekaza³a do mini-sterstw Gospodarki i Rozwoju Regionalnegoinformacjê w sprawie planowanych do realiza-cji przez przedsiêbiorstwa bran¿y gazowniczejprojektów inwestycyjnych, mog¹cych staæ siêprojektami finansowanymi z funduszy Unii Eu-ropejskiej w latach 20142020, uzupe³nion¹propozycjami dotycz¹cymi zapisów projekturozporz¹dzenia o Europejskim FunduszuRozwoju Regionalnego (wiêcej informacji nastr. 2225).

Realizacja zg³oszonych projektów, obokdostêpu do róde³ bezzwrotnego dofinanso-wania w postaci dotacji UE, uzale¿niona bê-dzie od wielu dodatkowych uwarunkowañ,zw³aszcza odnosz¹cych siê do projektowa-nego miejsca gazu ziemnego w nowej Poli-tyce energetycznej Polski (do 2035 roku)oraz rzeczywistego wzrostu zapotrzebowa-nia rynku na paliwo gazowe, a tak¿e tempadekapitalizacji maj¹tku przedsiêbiorstw czypoprawy elastycznoci procedur przygoto-wania i prowadzenia inwestycji w sektorzegazowym.

W listopadzie br. Izba Gospodarcza Gazo-wnictwa zg³osi³a jednoczenie uwagi do Oce-ny ryzyka zwi¹zanego z bezpieczeñstwem do-staw gazu ziemnego do Polski, uznaj¹c m.in.i¿ ocena jest prawid³owa i wype³nia dyspozycjeart. 9 ust. 1 rozporz¹dzenia UE nr 994/2010.

Niestety, wybory parlamentarne zak³óci³yprace legislacyjne nad dokumentami, na któ-rych bran¿y gazowniczej niezwykle zale¿y.Dotyczy to zw³aszcza prawa gazowego orazustawy o korytarzach przesy³owych. Liczymy,¿e niebawem uda siê podj¹æ wspó³pracê z no-wo powo³anymi komisjami sejmowymi w celuuchwalenia tych ustaw.

Nasze plany na 2012 s¹ rozleg³e. Rozpo-czniemy go, tradycyjnie, od organizacji semi-narium pt. Gazownictwo nieustanne wyzwa-nia, które odbêdzie siê w Zakopanem 1921stycznia 2012 r. W trakcie seminarium dokona-ny zostanie miêdzy innymi bilans polskiej pre-zydencji w aspekcie polityki energetycznej UniiEuropejskiej oraz omówione bêd¹ kwestie do-tycz¹ce uwalniania rynku gazu (Gas Release)z perspektywy rynku niemieckiego. W trakcieseminarium postaramy siê tak¿e odpowie-dzieæ na pytanie: czy liberalizacja os³abia bez-pieczeñstwo energetyczne?

1820 kwietnia 2012 r. wszystkich zainte-resowanych zapraszamy do Ossy, gdzie odbê-dzie siê III Kongres Polskiego Przemys³u Ga-zowniczego. Mottem przewodnim kongresuuczynilimy has³o Gaz ziemny w energetyce.Wiêcej informacji o kongresie znajduje siê nastronach internetowych IGG.

Izba Gospodarcza Gazownictwa objê³a ho-norowym patronatem organizowan¹ przez In-stytut Nafty i Gazu 1113 stycznia 2012 rokuV Konferencjê Naukowo-Techniczn¹ FORGAZ2012. Jej tematem przewodnim bêdzie Po-miar iloci i jakoci gazu.

Z ogromn¹ przyjemnoci¹ informujemy, i¿dziêki wsparciu PGNiG SA i PGNiG Energia SAIzba Gospodarcza Gazownictwa wyda³a w gru-dniu kolejny numer Energetyki Gazowej.Wszystkich zainteresowanych zapraszamydo zapoznania siê z ww. wydawnictwem nastronie www.igg.pl

Przed nami szczególny czas wi¹t Bo¿egoNarodzenia. Z tej okazji w imieniu Zarz¹duIGG i swoim dziêkujê wszystkim Czytelnikomi Cz³onkom Izby Gospodarczej Gazownictwaza dotychczasow¹ wspó³pracê oraz ¿yczêzdrowych, radosnych, pe³nych mi³oci i ciep³arodzinnego wi¹t Bo¿ego Narodzenia oraz wie-lu sukcesów i zadowolenia w Nowym Roku.

6

WYDARZENIA

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1

! 19 grudnia br. Micha³ Szubski, prezes zarz¹du PGNiG SA,z wa¿nych powodów osobistych z³o¿y³ rezygnacjê z pe³nionejfunkcji. Rada Nadzorcza PGNiG SA przyjê³a rezygnacjê ze skut-kiem na 31 grudnia 2011 roku.

! 19 grudnia br. Izba Gospodarcza Gazownictwa, Pol-ska Izba Przemys³u Chemicznego oraz Polskie Towarzy-stwo Elektrociep³owni Zawodowych wyst¹pi³y do mini-strów gospodarki i finansów z postulatem niezw³ocznegorozpoczêcia prac legislacyjnych nad uregulowaniem pro-blemu opodatkowania akcyz¹ gazu ziemnego. „Stoimy nastanowisku, ¿e zakres zwolnieñ od akcyzy dla gazu ziem-nego musi bazowaæ na wprowadzonych ju¿ rozwi¹zaniachdotycz¹cych wêgla i obejmowaæ przede wszystkim gazziemny zu¿ywany w procesie kogeneracji CNG, w bran-¿ach energoch³onnych, a tak¿e gaz zu¿ywany jako suro-wiec do produkcji w sektorze chemicznym. Gaz ziemnyi wêgiel s¹ wobec siebie paliwami substytucyjnymi, wiêcró¿nicowanie ich sytuacji pod wzglêdem podatkowym nietylko nie znajduje uzasadnienia prawnego, ale prowadzi-³oby tak¿e do dyskryminacji czystszych i bardziej efekty-wnych technologii opartych na gazie ziemnym i opóŸnia-³oby zmniejszenie „nawêglenia” polskiej energetyki.Wprowadzenie szerokiego zakresu zwolnieñ od akcyzy dlagazu ziemnego przyczyni siê do ograniczenia negaty-wnych skutków wzrostu kosztów dzia³alnoœci w zwi¹zkuze zmian¹ zasad funkcjonowania systemu handlu emisja-mi i pozwoli przedsiêbiorstwom wykorzystuj¹cym gazziemny skutecznie konkurowaæ na rynku. Wa¿ne jest rów-nie¿, aby system opodatkowania gazu ziemnego zosta³stworzony jak najszybciej. Ograniczy to niepewnoœæ regu-lacyjn¹ i mo¿e u³atwiæ podejmowanie decyzji o nowychinwestycjach.”

! 12 grudnia br. Premier powo³a³ Piotra WoŸniaka na stano-wisko podsekretarza stanu w Ministerstwie Œrodowiska, g³ównegogeologa kraju, a Anetê Wilmañsk¹ na stanowisko podsekretarzastanu w Ministerstwie Œrodowiska.

! 9 grudnia br. PGNiG SA podpisa³o z GAZ–SYSTEM S.A. umo-wê na œwiadczenie us³ugi przesy³u zwrotnego od punktu wejœciaMallnow do punktów wyjœcia Lwówek Wielkopolski i W³oc³awek.Zgodnie z umow¹, która bêdzie obowi¹zywaæ od 1 stycznia 2012 r.do 31 grudnia 2015 roku, PGNiG SA poprzez swoj¹ spó³kê PGNiGSales&Trading bêdzie mog³o realizowaæ dostawy gazu z terytoriumNiemiec.

! 8 grudnia 2011 r. w Dzienniku Urzêdowym UE opubli-kowano rozporz¹dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE)nr 1227/2011 z 25 paŸdziernika 2011 r. w sprawie integral-noœci i przejrzystoœci hurtowego rynku energii (REMIT). Rozpo-rz¹dzenie wejdzie w ¿ycie dwudziestego dnia od jego publika-cji, tj. 28 grudnia 2011 r. Celem nowego rozporz¹dzenia jestzapobieganie nieuczciwym praktykom na hurtowych rynkachenergii elektrycznej m.in. poprzez zakaz wykorzystywaniainformacji poufnych do manipulowania rynkiem i zapobieganiespekulacji na gie³dach. Przedsiêbiorcy zawieraj¹cy transakcjena hurtowych rynkach energii bêd¹ zobligowani do ich zg³asza-nia do odpowiednich rejestrów krajowych. Informacje z krajo-wych rejestrów uczestników rynku bêd¹ z kolei przekazywanedo Agencji ds. Wspó³pracy Organów Regulacji Energetyki(ACER).

! 29 listopada br. Prezes Urzêdu Ochrony Konkurencji i Kon-sumentów wyda³ decyzjê o bezwarunkowej zgodzie na przejêcieprzez spó³kê celow¹ PGNiG SPV1 Sp. z o.o. ponad 99,8% akcjiVattenfall Heat Poland S.A. (VHP).

! 24 listopada br. na wniosek ministra gospodarki premierpowo³a³ Ilonê Antoniszyn-Klik na stanowisko podsekretarza stanuw Ministerstwie Gospodarki.

! 21 listopada br. Agencja ratingowa Standard & Poor’s Fi-nancial Services podwy¿szy³a perspektywê PGNiG SA z „negaty-wnej” na ,,stabiln¹. Rating spó³ki zosta³ podtrzymany na pozio-mie „BBB+.”

! 7 listopada br. Pe³nomocnik PGNiG SA skierowa³ do spó-³ek OAO Gazprom i OOO Gazprom Export wniosek o wszczê-cie postêpowania arbitra¿owego przed Trybuna³em Arbitra¿o-wym w Sztokholmie. Przedmiotem postêpowania jest zmianaobecnie obowi¹zuj¹cych warunków cenowych w rozliczeniachdostaw gazu. Polska Izba Przemys³u Chemicznego po raz kolejnyzwraca uwagê, ¿e praktycznie przes¹dzony ju¿ akces Rosji doWTO stwarza powa¿ne zagro¿enie dla przemys³u nawozowegow Polsce. Problem polega na utrzymywaniu podwójnej ceny gazuna rynku rosyjskim (w eksporcie 400–500 USD/m3, a na rynkukrajowym 60–80 USD/m3), co zdecydowanie pogarsza warunkikonkurencji dla partnerów zewnêtrznych, a po wejœciu Rosji doWTO brak bêdzie praktycznych mo¿liwoœci podejmowania œrod-ków wyrównawczych.

! 7 listopada br. ZCh Police po raz pierwszy w swojej historiikupi¹ gaz od niemieckiego koncernu E.ON. Wprawdzie iloœæ gazu

Do Izby Gospodarczej Gazownictwa w IV kwartale 2011 r.przyst¹pi³y nastêpuj¹ce firmy:1. EPC – IM Ireneusz Misio³ek z siedzib¹ w Miñsku Mazo-

wieckim. Firma prowadzi dzia³alnoœæ w zakresie in¿ynieriioraz doradztwo techniczne, roboty zwi¹zane z budow¹ ru-roci¹gów przesy³owych i sieci rozdzielczych oraz dzia³al-noœæ us³ugow¹ wspomagaj¹c¹ eksploatacjê z³ó¿ ropynaftowej i gazu ziemnego itp.

2. MONITEL POLSKA Sp. z o.o. z siedzib¹ w Warszawieprzy al. Ró¿ 6 lok. 13. Firma zatrudnia 7 osób i zajmuje siêprojektowaniem, dostaw¹ i monta¿em systemów pomia-rowych i telemetrycznych, systemów teletransmisji danychi systemów integracji systemów automatyki (www.moni-tel.com.pl)

3. NEXUS Consultants Sp. z o.o. z siedzib¹ w Gdyni przyul. Hryniewickiego 8A. Firma zatrudnia 11 osób i prowa-dzi doradztwo w zakresie dzia³alnoœci gospodarczej i za-rz¹dzania (www.nexus.pl )

4. RADEKS Czes³aw Czarnota z siedzib¹ w Rybniku przyul. Chabrowej 1. Firma zatrudnia 5 osób i prowadzi dzia-³alnoœæ handlow¹ w zakresie systemów do budowy ruro-ci¹gów (autoryzowany przedstawiciel firmy GERODURMPM) oraz produkcjê kszta³tek segmentowych (www.ra-deks.pl);

5. TG PLUS Sp. z o.o. z siedzib¹ w Warszawie przy ul. Kas-przaka 25. Firma zatrudnia 7 osób, prowadzi hurtowe do-stawy materia³ów instalacji sanitarnych i gazowych orazus³ugi w zakresie dostaw kompleksowych systemówin¿ynieryjnych wraz z infrastruktur¹ towarzysz¹c¹(www.tgplus.pl).

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 7

– jak na potrzeby polickiego zak³adu – nie jest znacz¹ca, bo stano-wi tylko ok. 6–7 proc. rocznego zapotrzebowania, ale to pierwszetak wyraŸne wejœcie niemieckiej firmy na czêœæ rynku nale¿¹cegodo tej pory wy³¹cznie do PGNiG.

! 25 paŸdziernika br. PGNiG Norway podwoi³a swoje udzia-³y w koncesji poszukiwawczo-wydobywczej PL558 na NorweskimSzelfie Kontynentalnym poprzez zakup kolejnych 15% od spó³kiNexen Exploration Norge AS. PGNiG Norway ma obecnie osiemkoncesji poszukiwawczo-wydobywczych na Norweskim SzelfieKontynentalnym. Najwiêkszym projektem inwestycyjnym spó³kijest zagospodarowanie z³o¿a Skarv. W 2012 r. wydobycie z tegoz³o¿a ma wynieœæ 0,25 mln ton ropy i 0,24 mld m szeœc. gazu.

***PGNiG Norway otrzyma³a zgodê od norweskiego Ministerstwa

Ropy i Energii na podwojenie udzia³ów w koncesji poszukiwaw-czo-wydobywczej PL558 na Norweskim Szelfie Kontynentalnym po-przez zakup kolejnych 15% od spó³ki Nexen Exploration Norge AS.

! 20 paŸdziernika br. PGNiG Norway podpisa³a umowêz Shell International Trading and Shipping Company na sprzeda¿ropy naftowej, która bêdzie wydobywana ze z³o¿a Skarv na Nor-weskim Szelfie Kontynentalnym (NCS). Wartoœæ umowy, oszaco-wana przy za³o¿eniu prognozowanej sprzeda¿y ropy naftowejw okresie kolejnych piêciu lat, wynosi 1,1 mld USD.

! 28 wrzeœnia br. Komisja Europejska rozpoczê³a sprawdza-nie, czy Gazprom nie narusza zasad konkurencji. Kontrola w spó³-kach nale¿¹cych do rosyjskiego koncernu Gazprom w Europie Za-chodniej i firmach, które s¹ jego klientami, objê³a dziesiêæ krajówunijnych, w tym i firmy w Polsce. Urzêdnicy Dyrekcji Generalnej KEds. Konkurencji sprawdzaj¹, czy zapisy w umowach s¹ zgodnez unijnym prawem, jeœli chodzi m.in. o sposób ustalania cen i do-stêp do infrastruktury.

" Kadry. – Spó³ki poszukiwawczo-wydobywcze GK PGNiG SAzaczynaj¹ odczuwaæ pojawienie siê konkurencji na krajowym ryn-ku. W tym roku wyselekcjonowaliœmy 250 osób najbardziej nara-¿onych na odejœcia, podniesiono im wynagrodzenia na poziomie10–30 proc. – powiedzia³ Maciej Górski, prezes Geofizyki Toruñ." Z mediów. „Pierwsze wyniki odwiertów gazu ³upkowe-go w Polsce s¹ nieporównywalne z amerykañskim boo-mem – stwierdzi³ w raporcie Oswald Clint, analityk firmyBernstein Research. Dwa odwierty w basenie Ba³tyku (£e-bieñ i Lêbork) wydaj¹ gaz w znacznie mniejszych iloœciachni¿ z pól amerykañskich. Ostatnie dane z polskich odwier-tów umacniaj¹ nasze obawy o europejskie z³o¿a gazu ³up-kowego: s³abe przep³ywy gazu, trudne do rozwoju z³o¿az wysokim ciœnieniem”. Informacja z portalu NaftaGaz.pl" Amerykañski publicysta Matt Ridley na ³amach portalu CityA.M opisuje rynek pracy wykreowany dziêki rozwojowi eks-ploatacji gazu ³upkowego w Stanach Zjednoczonych. Wed³ugIHS Global Insight, rewolucja ta doprowadzi³a do stworzenia148 tysiêcy miejsc pracy w gazowym przemyœle, a dziêki wp³y-wowi na zmniejszenie siê cen energii, do kolejnych 450 tysiêcy.Wed³ug raportu IHS, do 2015 roku ³upkowy przemys³ wykreu-je ich w sumie nawet 870 tysiêcy. Info z CIRE.PL

W dniach 6–7 paŸdziernika 2011 r. odby³o siê w Ossie spot-kanie Zarz¹du i Komisji Rewizyjnej Izby Gospodarczej Gazo-wnictwa z prezesami (w³aœcicielami) firm cz³onkowskich IGG. Spotkanie zosta³o zorganizowane na wniosek Walnego Zgro-madzenia Cz³onków IGG z 29 marca 2011 r. Celem spotka-nia by³o omówienie w gronie prezesów (w³aœcicieli) firmzrzeszonych w IGG kluczowych spraw dla funkcjonowaniafirm gazowniczych w otoczeniu konkurencyjnym oraz dysku-sja na temat form dzia³ania wp³ywaj¹cych na kszta³towaniedobrych relacji miêdzy firmami cz³onkowskimi. W spotkaniu udzia³ wziêli przedstawiciele ponad 80 firmcz³onkowskich. W trakcie spotkania dokonano oceny do-tychczasowej dzia³alnoœci, a g³os zabrali: Miros³aw Dobrut,prezes zarz¹du IGG, i Grzegorz Romanowski, pomys³odawcautworzenia IGG (obecnie przewodnicz¹cy Komisji Rewizyj-nej). Wyst¹pienia wskazuj¹, i¿ rola i znaczenie IGG wzrastaz roku na rok, o czym œwiadczy wci¹¿ rosn¹ce zainteresowa-nie przyst¹pieniem do IGG, a tak¿e zainteresowanie udzia³emw organizowanych przez IGG Targach Techniki GazowniczejEXPO-GAS i Kongresie Polskiego Przemys³u Gazowniczego.Dziêki wspó³pracy IGG z instytucjami rz¹dowymi i w³aœci-wymi komisjami Senatu i Sejmu bran¿a gazownicza sta³a siêrównoprawnym partnerem innych bran¿ energetycznychprzy wypracowywaniu i realizacji polityki energetycznej Pol-ski. Rozwinê³a szerok¹ wspó³pracê z pokrewnymi izbamii stowarzyszeniami zainteresowanymi wspieraniem wyko-rzystania gazu ziemnego w gospodarce, a tak¿e – w miarêmo¿liwoœci – wspó³pracê z izbami i organizacjami bran¿y ga-zowniczej krajów Grupy Wyszehradzkiej oraz innych krajówEuropy Œrodkowej. Do niew¹tpliwych sukcesów IGG zaliczyæ nale¿y powo³aniei wyniki pracy Komitetu Standardu Technicznego. Osi¹gniê-cia w tej dziedzinie omówi³ szerzej Anatol Tkacz, kierownikSekretariatu KST. Podziêkowa³ przy tym przedstawicielom firmcz³onkowskich za wsparcie IGG poprzez desygnowanie do pra-cy wybitnych ekspertów i praktyków bran¿y gazowniczej. Wyst¹pienia przedstawicieli wspó³pracuj¹cej z Izb¹ Kancela-rii Prawnej Wierciñski Kwieciñski Baehr – mec. JerzegoBaehra i mec. Jana Roliñskiego – wywo³a³y o¿ywion¹ dysku-sjê na temat uwarunkowañ prawnych przetargów publi-cznych w gazownictwie. Zabieraj¹cy g³os w dyskusji pod-nieœli kluczow¹ dla przetargów kwestiê praktycznie jedyne-go kryterium wyboru, jakim jest najni¿sza cena. Przedstawi-ciele WKB wyjaœnili, ¿e prawo o zamówieniach publicznychnie narzuca takiego kryterium jako jedynego, a wrêcz prze-ciwnie – dopuszcza wiele innych.W dalszej dyskusji uznano, ¿e Zarz¹d IGG powinien rozwa-¿yæ propozycjê powo³ania grupy ekspertów z³o¿onejz przedstawicieli firm cz³onkowskich, a tak¿e œrodowiska na-ukowego, którzy reprezentowaliby interesy bran¿y, uczestni-cz¹c w pracach legislacyjnych, oraz brali udzia³ w spotka-niach z przedstawicielami rz¹du i parlamentu. Wyra¿ono opiniê, ¿e IGG powinna równie¿ rozszerzaæ siêo firmy zajmuj¹ce siê poszukiwaniami i wydobyciem wêglo-wodorów ciek³ych i gazowych, a tym samym zaznaczyæ swójaktywny wk³ad przy tworzeniu tzw. prawa naftowego, u³at-wiaj¹cego poszukiwania gazu, tak¿e z ³upków bitumicznych. Uznano, i¿ takie spotkania nale¿y kontynuowaæ w kolejnychlatach i przyjêto wstêpnie, ¿e nastêpne odbêdzie siê za rok.

(ar)Polecamy lekturê ,,Biuletynu Technicznego’’ nr 4/2011,opublikowanego na stronie: www.igg.pl

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 18

TEMAT WYDANIA

Tegoroczna jesieñ by³a dla polskich ³upków gor¹ca.PGNiG SA jako pierwsza polska firma rozpoczê³a prób-ne wydobycie gazu z ³upków przy odwiercie Lubocino-1,na koncesji Wejherowo z zapowiedzi¹ wiceprezesa Karabu-³y, ¿e ju¿ w 2014 roku rozpocznie siê wydobycie przemys³o-we. Równie¿ brytyjsko-kanadyjska firma San Leon Energydokona³a tego w miejscowoœci Lewino na Pomorzu, bo nie-zwykle obiecuj¹ce okaza³y siê wyniki pierwszego odwiertutej firmy. Wczeœniej gaz na Pomorzu znalaz³a firma 3 Legs Re-sources, pracuj¹ca na zlecenie ConocoPhilips. Podczas spec-jalnego testu na chwilê zapalono gaz wyp³ywaj¹cy z odwier-tu w z³o¿u £ebieñ na Pomorzu. Obiecuj¹ce wyniki na Lubel-szczyŸnie osi¹gn¹³ Orlen Upstream. W sumie dokonanow tym roku 14 odwiertów, z których tylko cztery skoñczy³ysiê fiaskiem. Nic zatem dziwnego, ¿e potêgi paliwowe –PGNiG SA oraz PKN Orlen SA – deklaruj¹, ¿e do 2014 rokuwykonaj¹ ok. 130 odwiertów, przy szacowaniu ich kosztówna poziomie oko³o miliarda USD. Sytuacja ta sprawi³a, ¿e po-wsta³ olbrzymi boom na us³ugi serwisowe, a wyniki finanso-we polskich (i zagranicznych) spó³ek poszukiwawczychi wiertniczych poszybowa³y w górê.

Eksperci z Pañstwowego Instytutu Geologicznego twierdz¹,i¿ to wszystko za ma³o, by oszacowaæ potencja³ polskich z³ó¿i zapowiadaj¹, ¿e w kwietniu 2012 roku przygotowany zosta-nie bardziej wiarygodny raport w tej sprawie, we wspó³pracyz amerykañsk¹ s³u¿b¹ geologiczn¹ – USGS. W paŸdzierniko-wym numerze kwartalnika „EuroGeoSurveys News”, wydawa-nego przez centralê EGS w Brukseli, oko³o 1/4 objêtoœci pismapoœwiêcono Polsce, koncentruj¹c siê na sprawach zwi¹zanychz poszukiwaniami gazu ze z³ó¿ niekonwencjonalnych, optymi-stycznie oceniaj¹c perspektywy sukcesu.

I w ten sukces wierz¹ inwestorzy. Na spotkaniu w Mini-sterstwie Gospodarki najwiêksze œwiatowe i krajowe koncer-ny, maj¹ce koncesje na poszukiwanie gazu z ³upkóww Polsce, prezentowa³y swoje oczekiwania zwi¹zane z wy-

dobyciem tego surowca. W podsumowaniu stwierdzono, ¿epo tych zapowiedziach mo¿emy spodziewaæ siê, i¿ w 2015 ro-ku, gdy ruszy wydobycie, jego poziom siêgnie 40–50 mld m3rocznie, a wiêc dziesiêciokrotnie wiêcej ni¿ obecnie.

Nic zatem dziwnego, ¿e tak wielkie cyfry uruchomi³y wy-obraŸniê polityków. Ju¿ w kampanii wyborczej pojawi³y siêzapowiedzi, ¿e takie perspektywy potencjalnych zysków roz-wi¹¿¹ problemy bud¿etu i pozwol¹ emerytom spokojniej pa-trzyæ w przysz³oœæ, bo powstanie specjalny fundusz emery-talny. Temat wróci³ – w nieco bardziej realistycznej tonacji –w sejmowym exposé premiera, który zapowiedzia³: – Chce-my, aby opodatkowanie miedzi i srebra, a tak¿e innych ko-palin, by³o sta³ym strumieniem wspomagaj¹cym polsk¹ gos-podarkê. Dotyczy to tak¿e korzyœci p³yn¹cych z eksploatacjigazu ³upkowego. Przygotowane s¹ ju¿ przepisy szczegó³o-we, aby nasze marzenia o bogactwie p³yn¹cym z ziemi,w odniesieniu do gazu ³upkowego, sta³y siê tward¹, bardzoprecyzyjn¹ rzeczywistoœci¹.

Jak siê jednak okaza³o ju¿ po kilku dniach, prace nad takimiregulacjami podatkowymi s¹ w powijakach. ¯aden resort nieprzyznaje siê oficjalnie do prac nad konkretnym dokumentem.Co dziwniejsze jednak, prace koncepcyjne nad specjalnymi re-gulacjami prowadzone s¹ w kilku oœrodkach – ministerstwachGospodarki, Skarbu, Œrodowiska i Finansów – ale i tak okryte s¹wielk¹ tajemnic¹. Równie¿ rozwi¹zania instytucjonalne, doty-cz¹ce formu³y nadzoru pañstwa nad przemys³em ³upkowym,nie wysz³y poza pomys³y – od powo³ania pe³nomocnika rz¹duds. przemys³u ³upkowego po powo³anie ministerstwa czy agen-cji rz¹dowej odpowiedzialnej za taki nadzór.

Powo³any przez Ministerstwo Gospodarki spo³eczny ze-spó³ roboczy ds. opracowania za³o¿eñ do projektu ustawyprawo naftowe, mimo doœæ zaawansowanych prac anality-cznych, dopracowa³ siê tylko katalogu spraw do wyjaœnieniai zakreœlenia zakresu przedmiotowego ustawy. A wed³ugwczeœniejszych zapowiedzi to w³aœnie prawo naftowe mia³owydzieliæ z ustawy prawo geologiczne i górnicze wszystkiekwestie, które odniesione by³yby do uregulowañformalnoprawnych w sektorze poszukiwania i wydobyciawêglowodorów. W kluczowej kwestii – jakie instrumentymog¹ byæ wykorzystane przez pañstwo dla maksymalizacjidochodów bud¿etowych – trwa dyskusja dotycz¹ca kwestiisposobu ustalenia systemu op³at za prawo do czerpania po-¿ytków ze z³ó¿ wêglowodorów, jak równie¿ systemu op³ateksploatacyjnych (œrodowiskowych), op³at fiskalnych orazwynagrodzenia jako op³aty o charakterze cywilnoprawnymza ustanowienie u¿ytkowania górniczego. Porównano syste-my op³at norwesko-duñskie, ró¿ne formy wynagrodzeñ,w tym udzia³ Skarbu Pañstwa w po¿ytkach, zysku lub jakobezpoœredniego (czêœciowego) inwestora w koncesjonowa-nej dzia³alnoœci.

Adam Cymer

O tym, ¿e Polska potencjalnie jest gigantemgazowym, wiedz¹ ju¿ na ca³ym œwiecie.Jak jednak Polska zamierza wykorzystaæ tenpotencja³, na razie nie wie nikt.Czas najwy¿szy, by o prawnychi ekonomicznych regu³ach gry na rynkugazu z ³upków dowiedzieli siê nie tylko ci,którym ju¿ obiecano dostatnie emeryturyz przysz³ego funduszu specjalnego, ale przedewszystkim ci, którzy dzisiaj inwestuj¹ miliardyz³otych w spe³nienie naszego snu o potêdze.

Konieczne s¹ regulacje prawne

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 9

Inwestorzy, którzy ju¿ zainwestowali setki milionów USD,czekaj¹, choæ musz¹ szykowaæ biznesplany dla dalszych in-westycji, a nadal nie wiedz¹, czego mog¹ oczekiwaæ od pañ-stwa. Nic zatem dziwnego, ¿e coraz nowe kancelarie prawni-cze i firmy doradcze publikuj¹ swoje raporty nt. koniecznychregulacji prawnych dotycz¹cych poszukiwania i wydobyciawêglowodorów. I wcale nie po to, by oœwieciæ polskie w³a-dze, jak maj¹ czerpaæ dochody z bogactw naturalnych dlabilansowania bud¿etu. Bardziej koncentruj¹ siê na wskazy-waniu takich rozwi¹zañ, które sprzyjaæ maj¹ inwestorom,u¿ywaj¹c dyplomatycznego sformu³owania, ¿e powinien byæto system, który bêdzie równowa¿y³ aspekty fiskalne z in-teresem firm wydobywczych. I przestrzegaj¹, ¿e w przy-padku rozwi¹zañ nadmiernie zagra¿aj¹cych zyskom inwe-storów, mog¹ oni ograniczyæ swoj¹ aktywnoœæ ze szkod¹ dlabud¿etu.

Czas zatem najwy¿szy, by rz¹dowe gremia pracuj¹ce nadprawem naftowym (lub jakimkolwiek innym, byle wytycza-j¹cym precyzyjnie regu³y gry w sektorze wydobywczym)uchyli³y wreszcie r¹bka tajemnicy, w jakim kierunku zmierza-j¹ te prace i na jakim s¹ etapie. A mo¿e konieczna jest deba-ta publiczna w tej sprawie, bo przyjête rozwi¹zania na d³u-go rozstrzygn¹, czy wielkie emocje spo³eczne zwi¹zane z za-powiedziami olbrzymich dochodów z gazu ze z³ó¿ niekon-wencjonalnych, znajd¹ swój praktyczny wymiar – rzeczywi-stych dochodów bud¿etu pañstwa i bud¿etów lokalnych.

Opozycja ju¿ otworzy³a mo¿liwoœæ takiej debaty. Prawoi Sprawiedliwoœæ przygotowa³o i z³o¿y³o w Sejmie projektustawy reguluj¹cej zasady wydobycia gazu w Polsce. Projek-todawcy przewiduj¹ utworzenie specjalnego funduszu, któ-ry bêdzie gromadzi³ dochody z wydobycia bez prawa korzy-stania z niego przez rz¹d dla doraŸnych celów bud¿etowych.Projekt zak³ada, ¿e inwestorzy bêd¹ znali jasne zasady przy-znawania koncesji w trybie przetargowym oraz czytelny sy-stem op³at za u¿ytkowanie i uczciwy zysk, a tak¿e zwrot po-niesionych nak³adów firmie poszukiwawczej, jeœli nie uzyskakoncesji na eksploatacjê. Projekt przewiduje op³atê za u¿yt-kowanie górnicze w wysokoœci minimum 40 proc. wartoœcisprzeda¿y gazu ze z³o¿a, wnoszon¹ do specjalnego funduszukontrolowanego przez Sejm.

To na razie jedyna konkretna propozycja legislacyjna. Za-pewne kolejna bêdzie pochodzi³a z instytucji rz¹dowych, ale– jak do tej pory – prace nad ni¹ owiane s¹ mg³¹ tajemnicy.Nie w tym rzecz jednak, byœmy doœwiadczyli zalewu inicja-tyw ustawodawczych, a raczej byœmy poznali zwarty projekti byli gotowi wypracowaæ jego najlepszy kszta³t na forumparlamentu.

W przygotowanej w MSZ „Analizie uregulowañformalnoprawnych w sektorze poszukiwania i wydobyciawêglowodorów na przyk³adzie wybranych krajów”, autor-stwa radcy ministra Katarzyny Kacperczyk, niezwykle rzetel-nie przygotowanej i opatrzonej wnikliwymi wnioskami, zna-leŸæ mo¿na stwierdzenia wytyczaj¹ce nasz¹ „mapê drogo-w¹” dochodzenia do prawa, które podda re¿imowi boom³upkowy. Z analizy systemów prawnych reguluj¹cych poszu-kiwania i wydobycie wêglowodorów wynika, i¿ nie mo¿nawskazaæ jednego, uniwersalnego modelu, który gwaranto-wa³by optymalny poziom zysków pañstwa. Wybór modelu

zale¿y od wielu uwarunkowañ ekonomicznych, polity-cznych, finansowych, stopnia rozwoju sektora gazowo--naftowego, wielkoœci zasobów itp. Istotne znaczenie maj¹równie¿ priorytety i interesy definiowane indywidualnieprzez poszczególne pañstwa. Te same cele rz¹d mo¿e osi¹-gaæ zarówno w systemie koncesyjnym, jak i kontraktowym.O efektywnoœci realizacji strategii rz¹du dotycz¹cej rozwojusektora wydobycia wêglowodorów decyduj¹ szczegó³oweuregulowania: fiskalne i administracyjne (op³aty eksploata-cyjne, podatki od wydobycia, podatki poœrednie, podatki do-chodowe i inne zobowi¹zania, w tym zobowi¹zania lokalnei œrodowiskowe).

Autorka analizy wskazuje, ¿e bez wzglêdu na zakresi charakter stosowanych w sektorze wêglowodorów regu-lacji, g³ównym celem pañstw jest maksymalizacja docho-dów bud¿etowych, przy zachowaniu zrównowa¿onegopoziomu wydobycia. Interes pañstwa bardzo czêsto niepokrywa siê z interesem (zagranicznego) przedsiêbiorstwanaftowego, realizuj¹cego wydobycie, którego celem jestmaksymalizacja w³asnych zysków. Tym samym kluczowymelementem strategii pañstwa rozwoju sektora wêglowo-dorów powinno byæ wypracowanie odpowiedniego syste-mu fiskalnego, który zapewni³by w³aœciwy poziom docho-dów do bud¿etu.

Analiza ta podejmuje równie¿ kwestie zwi¹zane z relacja-mi inwestor – pañstwo oraz pañstwo – inwestor zagraniczny.Doœwiadczenia wielu pañstw wskazuj¹, ¿e zbyt surowe re-gulacje dotycz¹ce wydobycia maj¹ negatywny wp³yw na de-cyzje inwestycyjne w sektorze gazowo-naftowym. Jedno-czeœnie jednak, zbyt korzystne warunki prowadz¹ do gwa³-townego wzrostu wydobycia wêglowodorów, któremu nietowarzyszy wzrost dochodów pañstwa. Autorka analizyzwraca uwagê, ¿e – co do zasady – przy przyznawaniu licen-cji/koncesji na poszukiwania i wydobycie wêglowodorów,pañstwa jednakowo traktuj¹ podmioty krajowe i zagrani-czne (wyj¹tkiem s¹ tu porozumienia o podziale produkcji).Jednak¿e bior¹c pod uwagê, i¿ bardzo czêsto pañstwa zape-wniaj¹ narodowym firmom naftowym okreœlone prawa doudzia³u w projektach, regulacje, które teoretycznie dotycz¹zarówno podmiotów zagranicznych, jak i krajowych, skiero-wane s¹ de facto przede wszystkim pod adresem podmiotówzagranicznych. I jeszcze jedno spostrze¿enie. Wbrew po-wszechnym opiniom, udzia³ zagranicznych inwestoróww procesie wydobycia wêglowodorów nie musi oznaczaæutraty zasobów czy ograniczenia korzyœci rz¹du. Co wiêcej,zaanga¿owanie miêdzynarodowych koncernów naftowychpoprawia efektywnoœæ realizowanych projektów wydobycia.W sytuacji, gdy regulacje fiskalne gwarantuj¹ znaczne wp³y-wy bud¿etowe z realizacji projektów wydobycia, dla rz¹durównie op³acalne jest zatrudnianie zagranicznych inwesto-rów, jak krajowych przedsiêbiorstw naftowych.

Nie musimy „odkrywaæ Ameryki”. W wielu krajach wcze-œniej ju¿ odkryto bogate z³o¿a surowców i wypracowanomodele korzystania z p³yn¹cych z nich dochodów dla dobrawspólnego. Wystarczy jedynie m¹drze skorzystaæ z tych do-œwiadczeñ. I co najwa¿niejsze – zacz¹æ wreszcie stanowiæ toprawo. Bo wiele wskazuje na to, ¿e niebawem mo¿e okazaæsiê bardzo potrzebne. "

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 110

TEMAT WYDANIA

W Parlamencie Europejskimmo¿na zaobserwowaæ wszyst-kie rodzaje postaw wobec ga-zu ³upkowego – od entuzjazmu, g³ó-wnie polskich eurodeputowanych, po-przez pow¹tpiewanie po daleko id¹cysceptycyzm czy wrêcz sprzeciw, jakw przypadku francuskich „Zielonych”.To w³aœnie Francja i Polska mog¹ mieænajwiêksze z³o¿a gazu ³upkowegow Europie, tymczasem Pary¿ zakaza³wydobywania gazu z ³upków jedyn¹dot¹d dostêpn¹ metod¹ szczelinowaniahydraulicznego. Metoda ta wzbudzaobawy œrodowiskowe, poniewa¿ w przy-padku gazu ³upkowego g³êbokoœæ od-wiertu mo¿e siêgaæ nawet 4 km, a dorozkruszenia twardej ³upkowej ska³ypotrzeba milionów litrów wody, do któ-rej dodaje siê chemikalia (0,5 proc.).W europejskiej stolicy mo¿na te¿ us³y-szeæ g³osy, ¿e ró¿ne reakcje na gaz ³up-kowy odzwierciedlaj¹ nie tyle troskêo œrodowisko, co mapê energetycznychinteresów w Unii Europejskiej.

– Od samego pocz¹tku w PE odby-wa siê walka na argumenty miêdzyzwolennikami a przeciwnikami gazu³upkowego – powiedzia³ wiceprzewo-dnicz¹cy Komisji Ochrony Œrodowiskaw PE, Bogus³aw Sonik. Doda³, ¿e pier-wsza debata na temat gazu ³upkowegoodby³a siê wiosn¹, a za kilka tygodni po-wstanie w jego komisji raport o wp³ywiegazu ³upkowego na œrodowisko i zdro-wie cz³owieka i tak¿e w trakcie debatyo tym dokumencie nast¹pi zapewne

„próba si³”. Jednak – jego zdaniem –do dyskusji o ³upkach zosta³ ostatniowprowadzony, m.in. za spraw¹ polskichpos³ów, racjonalny nurt. – Jest corazwiêcej seminariów pokazuj¹cych pro-blemy zwi¹zane z wydobyciem gazu³upkowego, z udzia³em europejskichi amerykañskich ekspertów – zaznaczy³.

Bogus³aw Sonik przyzna³, ¿e energia,z jak¹ przeciwnicy atakuj¹ gaz ³upko-wy, w zasadzie bez wielkich dowodówna jego szkodliwoœæ, pokazuje, ¿e mo-g¹ staæ za tym równie¿ motywacjezwi¹zane z lobby. Jak wyjaœni³, w przy-padku Francji mo¿e chodziæ o energiêatomow¹; niepokoiæ mo¿e siê te¿ Ro-sja, jeden z g³ównych dostawców gazudo UE. – Potentaci rosyjscy mog¹ czuæsiê zagro¿eni w swoich zamiarach dyk-towania warunków sprzeda¿y gazuw Europie, zw³aszcza po zbudowaniugazoci¹gu Nord Stream i przygotowy-waniu budowy South Stream – powie-dzia³ europose³.

– Œrodowiska ekologiczne mog¹ byæinspirowane przez konkurentów bizne-sowych gazu niekonwencjonalnego,ale nie musz¹ – zauwa¿y³ inny pose³Komisji Ochrony Œrodowiska w PE,Konrad Szymañski. – Druga sprawa tokonkurencja miêdzy poszczególnymiŸród³ami energii, czyli miêdzy gazema energi¹ ze Ÿróde³ odnawialnych oraznuklearnych. Tutaj jest naturalna kon-kurencja biznesowa, producenci ener-gii z innych Ÿróde³ reaguj¹ sceptycznie,kiedy na rynku mo¿e pojawiæ siê nowy

gracz, i to na tak du¿¹ skalê – doda³.Sonik i Szymañski zauwa¿yli, ¿e konku-rencyjnoœæ gazu ³upkowego w Europiezosta³aby ograniczona, gdyby zosta³ onob³o¿ony wy¿szym ni¿ inne paliwa po-datkiem. Sta³oby siê tak, gdyby gaz tenzosta³ w³¹czony do dyrektywy o jakoœcipaliwa jako paliwo powoduj¹ce du¿eemisje CO2.

– Gdyby w dyrektywie paliwowejzosta³y przyjête przez Uniê Europejsk¹najbardziej niekorzystne zasady wlicza-nia tzw. œladu emisji, mog³oby siê oka-zaæ, ¿e wydobycie przesta³o byæ konku-rencyjne wzglêdem gazu konwencjo-nalnego, przede wszystkim rosyjskiego– powiedzia³ Szymañski.

Dodatkowo, firmom poszukuj¹cym,a w przysz³oœci wydobywaj¹cym gaz³upkowy w krajach UE gro¿¹ wy¿szewymagania co do jakoœci wód oraz stu-diów wp³ywu inwestycji na œrodowisko.Zdaniem Szymañskiego, prace w tymkierunku podejmie Komisja OchronyŒrodowiska w PE. Koniecznoœæ przygo-towywania bardziej rozbudowanychraportów wp³ywu na œrodowisko wy-d³u¿y³aby czas wydawania pozwoleñinwestorom.

Choæ Szymañski z ulg¹ zauwa¿y³, ¿enajbardziej radykalne postulaty polity-czne, zmierzaj¹ce do europejskiegomoratorium na wydobycie gazu ³upko-wego, zosta³y w Parlamencie Europej-skim zmarginalizowane, to te trzy za-gro¿enia mog¹ doprowadziæ do sytua-cji, w której jego produkcja w UE bê-dzie nieop³acalna.

Przeciwnicy gazu ³upkowego w PE s¹przekonani o szkodliwoœci jego wydo-bycia, podaj¹ przyk³ad Pensylwanii,gdzie – jak przekonuj¹ – wydobyciegazu ³upkowego powoduje zanieczy-szczenia wody pitnej. – Ludzie pobiera-j¹cy tam wodê ze studni mówi¹, ¿e ichwoda jest ska¿ona, nie s¹ jednak

Europejska batalia o gaz ³upkowyJulita ¯yliñska

Amerykanie odkryli gaz ³upkowy 15 lat temu, wypracowali technologiê, dziêki której od kilku lat wydobywaj¹ go na skalêprzemys³ow¹. Choæ próbne odwierty w Polsce i Wielkiej Brytanii daj¹ nadziejê na wydobycie, w Europie o gazie ³upkowym na razie przede wszystkim siê debatuje,szczególnie gor¹co w Brukseli.

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 11

w stanie udowodniæ, ¿e ska¿enie jestspowodowane wydobyciem gazu – prze-konuje francuska eurodeputowana, San-drine Belier. Francuskich „Zielonych”w PE interesuje tylko jedno: zakaz wydo-bycia gazu ³upkowego obecn¹ metod¹.

Podczas wrzeœniowego, nieformal-nego spotkania unijnych ministrówds. energii we Wroc³awiu, pojawi³ siêwiceprzewodnicz¹cy komisji PE ds. rol-nictwa, Jose Bove. Apelowa³ o wstrzy-manie poszukiwañ gazu ³upkowegow UE do czasu zbadania konsekwencjidla œrodowiska i zdrowia cz³owieka.– Do wydobycia gazu ³upkowego po-trzebne s¹ dziesi¹tki milionów litrówwody do ka¿dego odwiertu. Do tej wo-dy dodaje siê chemikalia, które dostaj¹siê do gleby. Nie znamy dok³adnie sk³a-du tych chemikaliów, poniewa¿ firmy,które je produkuj¹, nie chc¹ go poda-waæ – powiedzia³ PAP J. Bove. Wskazy-wa³ te¿ na zwiêkszon¹ emisjê metanuwp³ywaj¹c¹ na ocieplenie klimatu.

Tymczasem Komisja Europejska za-powiedzia³a, ¿e bêdzie przygl¹daæ siêwydobyciu gazu w UE i ¿e nie wykluczaunijnych regulacji chroni¹cych œrodo-wisko. Niedawno potwierdzi³a to Con-nie Hedeegard, komisarz UE ds. klima-tu, która jednoczeœnie zaznaczy³a, ¿ena tym etapie nie popiera unijnego za-kazu wydobycia gazu ³upkowego. – Niejest intencj¹ KE proponowanie jakich-kolwiek regulacji na tym etapie. Bêdzie-my obserwowaæ, jak szybko postêpujewydobycie gazu ³upkowego i jakie bê-d¹ warunki eksportu – powiedzia³ nakonferencji w po³owie paŸdziernikaszef dyrekcji generalnej KE ds. energii,Philip Lowe. Doda³, ¿e KE przygl¹da siête¿ debacie publicznej o akceptowalno-œci technik wydobycia. – Jest du¿a ró¿-nica miêdzy tym, co zosta³o odzwier-ciedlone ostatnio w prawie francuskim,a tym, jaka jest postawa Polski. Oczy-wiœcie, gaz ³upkowy ma potencja³, byprzyczyniæ siê do bezpieczeñstwa ener-getycznego UE, ale jest zbyt wczeœnie,by mówiæ o tym, ¿e bêdzie to du¿yudzia³ – oceni³.

Ostro¿nie do potencja³u gazu ³upko-wego w Europie podchodz¹ te¿ niektó-rzy przedstawiciele bran¿y gazowniczejw Brukseli.

– Uwa¿amy, ¿e gaz ³upkowy to wa¿-ny element polityki energetycznej naprzysz³oœæ, to najwa¿niejsza rewolucja

w tym przemyœle od 10 czy 15 lat,zw³aszcza ¿e Miêdzynarodowa AgencjaEnergetyczna zwiêkszy³a przewidywa-nia co do jego zasobów produkcyjnychz 60 do 200 lat – powiedzia³ Jean-Francois Cirelli, prezydent organizacjiEurogas, zrzeszaj¹cej 50 firm gazowychz Europy i Rosji, a tak¿e wiceprezesGDF Suez. Zauwa¿y³ jednak, ¿e du¿ymwyzwaniem pozostaje akceptacja zestrony opinii publicznej. – Przemys³ mu-si udowodniæ, ¿e gaz ³upkowy jest do-bry dla œrodowiska, do czego Europanie jest w pe³ni przekonana – doda³.Ponadto – jego zdaniem – gaz ³upkowynie jest w stanie zmieniæ „gazowegokrajobrazu” Europy w najbli¿szych10–15 latach, jeœli wydobycie „w ogólezostanie dopuszczone”.

Wydaje siê, ¿e nie zgadza siê z niminny przedstawiciel bran¿y, GertjanLankhorst, wiceprezes holenderskiegokoncernu handluj¹cego gazem GasTer-ra. – Gaz ³upkowy ju¿ w ostatnich la-tach dramatycznie zmieni³ sytuacjêprzemys³u gazowego, bo do 2007 rokuspodziewaliœmy siê, ¿e USA stan¹ siêdu¿ym importerem gazu, a obecnierozpoczê³o siê tam wydobycie gazu³upkowego na tak¹ skalê i w takim tem-pie, ¿e Stany Zjednoczone nie tylko nies¹ importerem gazu, ale mog¹ staæ siêeksporterem – powiedzia³ Lankhorst.Doda³, ¿e spowodowa³o to nadwy¿kiskroplonego gazu LNG, który by³ prze-znaczony dla USA m.in. z Kataru, a któ-ry teraz jest dostêpny dla Europy.W opinii Lankhorsta, pojawienie siê narynku gazu ³upkowego spowodowa³ogeopolityczn¹ zmianê. – Jest to wiêcbardzo wa¿ne zjawisko i w du¿ymstopniu wp³ywa na nasz przemys³ i na-

sz¹ przysz³oœæ – podkreœli³. Brukselê od-wiedzaj¹ te¿ naukowcy: jedni zaprasza-ni przez zwolenników gazu ³upkowego,a inni przez przeciwników. „Wywa¿e-ni” eksperci nie ukrywaj¹, ¿e wydoby-cie wi¹¿e siê z pewnymi zagro¿eniami,takimi jak nieco wiêkszy ni¿ w przypad-ku gazu konwencjonalnego wyciek me-tanu czy ryzyko zanieczyszczenia wody,ale mo¿na im zapobiegaæ, a korzyœæz gazu ³upkowego przewy¿sza niedo-godnoœci, choæ ka¿dy kraj musi to samoceniæ.

Zajmuj¹cy siê ekologi¹ amerykañskiprof. Robert W. Howarth z Cornell Uni-versity argumentuje, ¿e wydobycie ga-zu ³upkowego powoduje du¿o wiêkszeemisje szkodliwego dla atmosferymetanu ni¿ produkcja konwencjonal-nego paliwa, a tak¿e stwarza du¿e ry-zyko zanieczyszczenia wody pitnejw studniach.

Naukowiec przytoczy³ dane z USA,z których wynika, ¿e w 2010 r. odzys-kano tylko 3 proc. du¿ych iloœci wodywlewanej do odwiertów. – Jednej trze-ciej wody w ogóle brakuje (w danych),nikt nie wie, co siê z ni¹ sta³o. Podejrze-wamy, ¿e zosta³a rozwieziona ciê¿a-rówkami i zrzucona wzd³u¿ dróg. Dwietrzecie jest przewo¿one do miejskichoczyszczalni œcieków, czyli materia³ tenp³ywa w rzekach i jeziorach, co powo-duje wiele problemów. Pensylwaniadopiero od czerwca zakaza³a stosowa-nia tego procederu – powiedzia³ PAPHowarth.

Zauwa¿y³, ¿e na ryzyko zanieczy-szczenia wody pitnej nara¿eni s¹ mie-szkañcy obszarów wiejskich, czerpi¹cywodê ze studni. Jak wyliczy³, jeœli ktoœmieszka w odleg³oœci jednego kilometraod odwiertu, istnieje 75 proc. prawdo-podobieñstwa, ¿e woda pitna bêdziezanieczyszczona do takiego stopnia,w którym staje siê niebezpieczna.

Jego zdaniem, wbrew powszechnejopinii, gaz ³upkowy nie mo¿e byæ – dlakrajów takich jak Polska – pomostemmiêdzy wêglem a niskoemisyjnymiŸród³ami odnawialnymi, poniewa¿ po-woduje zwiêkszon¹ emisjê du¿o bar-dziej szkodliwego dla klimatu ni¿ CO2metanu. W swoim raporcie oszacowa³,¿e na drodze od odwiertu do konsu-menta wyciek gazu konwencjonalnegowynosi od 1,5 do 6 proc. (g³ównie naskutek nieszczelnych gazoci¹gów),

Mo¿liwe do eksploatacji zasoby gazu³upkowego w Europie(w bln stóp szeœc.).Francja 180Niemcy 8Holandia 17Norwegia 83Wielka Brytania 20Dania 23Szwecja 41Polska 187Turcja 15Ukraina 42Litwa 4

�ród³o: EIA.

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 112

TEMAT WYDANIA

a w przypadku gazu ³upkowego jest too 1,9 proc. wiêcej.

Z kolei prof. Michael Griffin z Car-negie Mellon University powiedzia³dziennikarzom w Brukseli, ¿e wydoby-cie gazu ³upkowego wymaga dodatko-wych procesów zwi¹zanych z krusze-niem ska³y, ale w skali przemys³owejryzyko zanieczyszczenia wody jest bar-dzo ma³e i mo¿na je zminimalizowaæodpowiednimi przepisami. Wœród sub-stancji dodawanych do wody rozkru-szaj¹cej ska³ê wymieni³ piasek, polime-ry, surfakanty i biocydy.

Choæ Griffin oceni³ ryzyko zanieczy-szczenia wody takimi substancjami ja-ko „minimalne”, podkreœli³, ¿e niemo¿na tej wody sprowadziæ z powro-tem z odwiertu i nie oczyœciæ. – Z pew-noœci¹ mog³aby spowodowaæ szkody,

gdyby by³a po prostu rozlana na ziemilub spuszczona do rzeki – zastrzeg³.Z jego s³ów wynika, ¿e firmy wydoby-waj¹ce gaz ³upkowy powinny oczy-szczaæ wodê z odwiertów, tymczasem– zdaniem Howartha – firmy amery-kañskie tego nie robi¹, bo brakuje od-powiedniej technologii „recyklingu”zanieczyszczonej wody. – Mo¿e bêd¹to robiæ w Europie, jeœli zostan¹ do te-go zmuszone – zaznaczy³ Howarth.

Debata o gazie ³upkowym w Brukse-li z pewnoœci¹ bêdzie trwaæ jeszcze d³u-go, prze³om mog¹ przynieœæ pierwszedoœwiadczenia z wydobycia w Europie,których teraz brakuje. Czy bêd¹ one po-chodziæ z Polski? OdpowiedŸ mo¿emyotrzymaæ za kilka lat.

Amerykañska Agencja ds. Energii(EIA) przeanalizowa³a 48 basenów gazu

³upkowego w 32 krajach. W kwietnio-wym raporcie, który nie obejmowa³ Rosjii Bliskiego Wschodu, poinformowa³a, ¿ezasoby mo¿liwego do eksploatacji gazu³upkowego wynosz¹ w Europie oko³o620 bilionów stóp szeœciennych gazu,czyli ponad 17,5 bln metrów szeœcien-nych, z czego prawie 5,3 bln m szeœc.znajduje siê w Polsce i niewiele mniej weFrancji. Wed³ug agencji, taka iloœæ gazumo¿e zaspokoiæ zapotrzebowanie Polskina gaz przez najbli¿sze 300 lat. Wed³ugwyliczeñ EIA, Stany Zjednoczone maj¹862 bln stóp szeœc., czyli ok. 24,4 bln me-trów szeœc. gazu ³upkowego. "

Julita ¯yliñska

Autorka jest korespondentką PAP w Brukseli.

ZASKAKUJ¥CE DANE

Wed³ug prognozy opublikowanej w kwietniu przezamerykañsk¹ Energy Information Administration, brytyj-skie zasoby wydobywalnego gazu ³upkowego wynosz¹0,57 Tm3. Rodzima prognoza British Geological Surveymówi³a o 0,15 Tm3. Gdy 21 wrzeœnia Mark Miller, dyrek-tor generalny ma³ej spó³ki Cuadrilla Resources Ltd. (jed-nym z jej inwestorów jest by³y szef BP, John Browne), któ-ra w tym czasie dokona³a dwóch odwiertów w pobli¿uBlackpool, poinformowa³, ¿e w formacji ³upków BowlandShale znaleziono gaz, którego zasoby geologiczne wyno-sz¹ 5,66 Tm3, wywo³a³o to zrozumia³¹ sensacjê. Gdyby –zgodnie z doœwiadczeniami amerykañskimi – optymisty-cznie przyj¹æ, ¿e zasoby wydobywalne stanowi¹ 10% za-sobów geologicznych, to odkrycie oznacza³oby podwoje-nie ich wielkoœci w Wlk. Brytanii (Brytyjski Urz¹d Regulu-j¹cy Rynki Elektrycznoœci i Gazu – OFGEM uwa¿a, ¿ew Europie mo¿na bêdzie liczyæ tylko na 5%).

W British Geological Survey autorowi powiedziano: – Niemamy pojêcia, jak oni doszli do takich liczb. Podobnie infor-macjê tê oceniono w BP (na pytanie, dlaczego gazu ³upko-wego w Anglii szuka Cuadrilla, a nie BP, autorowi odpowie-

dziano, ¿e BP poszukuje go w miejscach, w których widzidu¿e szanse, by go znaleŸæ, czyli w Stanach Zjednoczonych,Chinach i Indonezji). Na konferencji Shale Gas EnvironmentalSummit w Londynie na pocz¹tku listopada prof. Mike Stephen-son, szef pionu noœników energii w British Geological Survey,stwierdzi³, ¿e w stosunku do wolumenu, jakiego mo¿na by siêspodziewaæ przez porównanie ze z³o¿em Barnett w Teksasie, li-czba podana przez Millera jest oko³o 40 razy wy¿sza. Poinfor-mowa³, i¿ BGS przyst¹pi³ do przeszacowania krajowych zaso-bów gazu ³upkowego – co odebrano jako sygna³, ¿e na danychMillera nie mo¿na polegaæ. Stephenson podkreœli³ jednak, ¿e niezamierza dezawuowaæ informacji podanej przez Millera, boCuadrilla jest jedyn¹ firm¹, która faktycznie wykona³a dwa od-wierty w poszukiwaniu gazu ³upkowego w Wielkiej Brytanii.

Co ciekawe, w Ministerstwie Energii i Zmian Klimatu –DECC autorowi powiedziano, ¿e nastêpnych chêtnych douzyskania koncesji poszukiwawczej dotychczas nie ma.

W Wlk. Brytanii gruboœæ gazonoœnych ³upków wynosiok. 100 m, ale w okrêgu Lancashire dochodzi ona do 1000 m,a iloœci¹ gazu w przeliczeniu na jednostkê powierzchni rejonten dorównuje lub przewy¿sza najlepsze z³o¿a amerykañ-skie. Kwestia wiarygodnoœci tej spó³ki jest o tyle istotna, ¿eCuadrilla ma równie¿ dwie koncesje w Polsce.

Brytyjska debata w sprawie ³upkówMariusz Kukliñski

ZACZYNA SIÊ OD TRZÊSIENIA ZIEMI...

Obecnie Cuadrilla nie prowadzi szczelinowania. W wy-niku – jak to dyplomatycznie okreœlono – „uzgodnieñ”z DECC, wstrzyma³a je po dwóch odnotowanych przezBGS niewielkich trzêsieniach ziemi w rejonie Blackpool.Jedno z nich (1 kwietnia) mia³o si³ê 2,3 w skali Richtera,a drugie (27 maja) – 1,5. Na pocz¹tku listopada Cuadrillaprzedstawi³a DECC zamówiony u zewnêtrznych eksper-tów raport na ten temat – Geomechanical Study of Bow-land Shale Seismicity, w którym stwierdzono, ¿e chocia¿jest bardzo prawdopodobne, ¿e owe dwa wstrz¹sy(i 48 mikrowstrz¹sów) wywo³a³y zabiegi szczelinowaniahydraulicznego, to nast¹pi³o to w niezwyk³ych warunkachgeologicznych zwi¹zanych z istniej¹cym tam uskokiem,a szansa, ¿e nast¹pi¹ ponownie jest znikoma. Gdyby je-dnak na takie po³¹czenie warunków ponownie natrafio-no, to si³a ewentualnych wstrz¹sów w najgorszym przy-padku wyniesie ok. 3 w skali Richtera.

Na stwierdzenie, ¿e miêdzy szczelinowaniem a owymiwstrz¹sami najprawdopodobniej istnieje zwi¹zek, triumfal-

nie zareagowali miejscowi przedstawi-ciele ró¿nych ruchów ekologicznychi urz¹dzili demonstracjê po³¹czon¹z wejœciem na urz¹dzenia jednegoz odwiertów Cuadrilli. Prof. M. Step-henson stwierdzi³ natomiast, ¿e wstrz¹-sy tej skali mog¹ wprawdzie sprawiæ, ¿ew domach na objêtym nimi terenie coœspadnie z pó³ki, ale nie stanowi¹ onezagro¿enia dla budynków ani dla ludzi,którzy mog¹ ich nawet nie odczuæ.

Mimo takiej oceny, ministerstwo niepoda³o, kiedy mo¿e wydaæ zgodê nawznowienie szczelinowania przez Cuad-rillê, a w przypadku jej braku, nie bêdziemo¿na sfinalizowaæ kolejnej rundy przy-znawania koncesji l¹dowych.

DIALOG PARLAMENTARNO--RZ¥DOWY

Problematykê gazu ³upkowego w Wiel-kiej Brytanii najlepiej nakreœla opubliko-wane w maju dwutomowe sprawozda-nie z poœwiêconych temu tematowi po-siedzeñ Komisji Energii i Zmian KlimatuIzby Gmin – Shale Gas, Fifth Report ofSession 2010–12. Na posiedzenia te za-praszano równie¿ licznych ekspertów,przedstawicieli spó³ek prowadz¹cychwiercenia i organizacji ekologicznych.Godne uwagi jest, i¿ w owym sprawo-zdaniu o Polsce mówi siê 46 razy, z cze-go11 razy w tonie negatywnym, na-danym przez Tima Yeo, przewodni-cz¹cego komisji.

Najwa¿niejsze w materia³ach owej komisji jest stwierdzenie,¿e hipotetyczne i niedowiedzione ryzyko dla warstw wodo-noœnych musi zostaæ wywa¿one w stosunku do korzyœciz punktu widzenia bezpieczeñstwa energetycznego, jakiemo¿e przynieœæ Zjednoczonemu Królestwu gaz ³upkowy (pkt 1).Zadeklarowa³a ona, i¿ na obecnym etapie wprowadzenie ta-kiego moratorium nie by³oby ani usprawiedliwione, ani nie-zbêdne. Komisja zaleci³a wszak¿e œcis³e monitorowanie wierceñw ³upkach Bowland na ich wczesnym etapie, zarówno w celuoceny przypuszczalnych skutków prowadzonego na du¿¹ skalêwydobycia, jak i stworzenia w spo³eczeñstwie atmosfery zaufa-nia, i¿ dzia³alnoœæ ta jest odpowiednio regulowana.

Komisja zaleci³a te¿ stworzenie bodŸców podatkowych,które sk³oni³yby spó³ki gazowe do podjêcia poszukiwañ ga-zu niekonwencjonalnego na morzu, istniej¹ bowiem wska-zówki, ¿e jego zasoby mog¹ byæ wielokrotnie wiêksze od po-tencjalnych zasobów na l¹dzie – do czego rz¹d ustosunko-wa³ siê sceptycznie, jako ¿e takich poszukiwañ nigdzie jesz-cze w œwiecie nie prowadzono.

Rz¹d da³ jednoczeœnie wyraz du¿ej rezerwie co do eko-nomicznych perspektyw wydobycia gazu ³upkowego. Poza

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 13

£upkowe eldorado w pobli¿u Blackpool. Wewn¹trz niebieskiej linii, wyznaczaj¹cej granicekoncesji spó³ki Cuadrilla Resources, w formacji Bowland Shale o gruboœci dochodz¹cej do1000 m, znajduje siê podobno 5,66 Tm3 gazu ³upkowego. 1. Odwiert Preese Hall, 2. Od-wiert Grange Hill Farm. �ród³o: Cuardilla Resources.

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 114

TEMAT WYDANIA

Ameryk¹ Pó³nocn¹ – stwierdza siê w opinii rz¹dowej „per-spektywy wydobycia gazu niekonwencjonalnego s¹ niepe-wne. Wiêkszoœæ analityków sugeruje, ¿e z powodu wieluczynników, poza Ameryk¹ Pó³nocn¹, gaz niekonwencjonal-ny bêdzie dro¿szy, a dostêp do niego bêdzie trudniejszy,jest te¿ nieprawdopodobne, aby w znacznych iloœciach za-czêto go w Europie wydobywaæ w obecnym dziesiêcioleciu.Zwa¿ywszy na tê niepewnoœæ, na skutki tych uwarunko-wañ dla cen gazu bêdziemy nadal patrzeæ z ostro¿noœci¹...Bêdziemy zachêcali do inwestowania w poszukiwania i wy-dobycie, ale mamy œwiadomoœæ, ¿e potencja³ wydobyciagazu ³upkowego w Zjednoczonym Królestwie musi dopierozostaæ dowiedziony...”

Na zalecenie komisji, aby technologiczn¹ specyfikê wydo-bycia gazu ³upkowego, w postaci szczelinowania, ¿u¿yciawody i du¿ej liczby odwiertów uwzglêdniæ, uzupe³niaj¹cprzepisy o ochronie œrodowiska, rz¹d odpar³, i¿ technologiete nie s¹ ani nowe, ani nieznane, nie przewiduje on wiêc,abywywar³y one istotny wp³yw na zasoby wody ani przysporzy-³y problemów z oczyszczaniem œcieków technologicznych.Godna uwagi jest aluzja, i¿ wiêkszych problemów dlawarstw wodonoœnych mog¹ przysporzyæ wiercenia w poszu-kiwaniu znajduj¹cego siê w z³o¿ach wêgla metanu.

Komisja uzna³a te¿, ¿e jeœli przed rozpoczêciem szczelino-wania obudowa odwiertu bêdzie nienaruszona, samo szcze-linowanie nie stanowi bezpoœredniego zagro¿enia dlawarstw wodonoœnych. Postulowa³a jednak, aby przed wy-daniem zezwolenia na szczelinowanie, Urz¹d BHP – Health& Safety Executive sprawdza³ stan obudowy. Stanowisko tozaakceptowa³ rz¹d, który przypomnia³, ¿e taka kontrola jestprowadzona równie¿ w przypadku odwiertów dotycz¹cychgazu konwencjonalnego.

Komisja zaleci³a, by Agencji Ochrony Œrodowiska zape-wniæ prawo ¿¹dania, aby ka¿da firma dokonuj¹c¹ szczelino-wania ujawni³a rodzaj, stê¿enie i iloœæ stosowanych chemika-liów. W odpowiedzi wskazano, i¿ w Anglii i Walii, w przy-padku szczelinowania formacji zawieraj¹cych wody grunto-we, dane takie bêd¹ rejestrowane w dokumentach dostêp-nych publicznie, ale nie musz¹ byæ wykazywane, jeœli owychwód tam nie ma.

OPOZYCJA

W ramach prac komisja Izby Gmin wys³ucha³a równie¿przedstawicieli ruchów i organizacji ekologicznych, w tym Tyn-dall Energy Centre, Wordlife Fund, Green Party UK i Friendsof the Earth. U¿yte przez nich argumenty przeciwko wydoby-waniu gazu ³upkowego rozci¹ga³y siê od szczegó³owych kwe-stii logistycznych, takich jak gêstoœæ odwiertów, która bêdziemusia³a byæ wiêksza ni¿ w przypadku gazu konwencjonalne-go, poprzez liczbê koniecznych kursów ciê¿arówek na etapieszczelinowania, po fundamentalistyczny sprzeciw wobec wy-dobywania jakichkolwiek paliw kopalnych.

Odmian¹ sprzeciwu wobec wydobywania gazu ³upkowe-go by³ te¿ postulat, aby wstrzymaæ siê z nim do czasu, gdynaukowcy wypracuj¹ jednomyœln¹ ocenê towarzysz¹cegotemu ryzyka. S³usznie natomiast wskazywano, ¿e wydobyciegazu ³upkowego poch³ania wiêcej energii ni¿ w przypadku

gazu konwencjonalnego. W tej czêœci debaty wyra¿ono od-zwierciedlone w stanowisku komisji obawy – m.in. ze stronyFriends of the Earth – ¿e pojawienie siê du¿ych iloœci gazu³upkowego spowoduje zmniejszenie nak³adów nie tylko naenergetykê opart¹ na noœnikach odnawialnych, lecz równie¿na unowoczeœnienie infastruktury i zmniejszenie energo-ch³onnoœci.

Jeden z uczestników spo³ecznej czêœci debaty zaapelowa³,aby z wydobyciem gazu ³upkowego poczekaæ, a¿ globalneceny noœników energii bêd¹ o wiele wy¿sze ni¿ obecnie.Chcia³ w ten sposób zapobiec powtórzeniu siê sytuacji zez³o¿ami na Morzu Pó³nocnym, które wyeksploatowano, gdyceny ropy i gazu by³y bardzo niskie, a obecnie trzeba je im-portowaæ po wysokich cenach. Zaproponowa³ te¿, aby elek-trownie opalane gazem wykorzystaæ do zapewnienia ci¹g³o-œci zasilania, gdy z braku wiatru farmy wiatrowe nie wytwa-rzaj¹ elektrycznoœci.

W œwietle zawartego w 2003 r. w Londynie, choæ szybkozapomnianego, porozumienia z Rosj¹ o poparciu dla budo-wy ruroci¹gu ba³tyckiego, z politycznego i strategicznegopunktu widzenia wa¿na jest natomiast uwaga wiceministraDECC, Charlesa Hendry, którego zdaniem wydobycie gazu³upkowego nie spowoduje wzrostu zu¿ycia gazu w wynikudu¿ego zwiêkszenia liczby opalanych gazem elektrowni, po-zwoli natomiast zrezygnowaæ z importu gazu.

Wychodne najbardziej perspektywicznych formacji w WielkiejBrytanii.�ród³o: The unconventional hydrocarbon resources of Britain’s on-shore basins – shale gas DECC, 2010.

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 15

KWESTIA POLSKA

Podczas posiedzenia komisji Ch. Hendry zapewni³ pos³ów,¿e na w³aœciwym – z punktu widzenia ochrony œrodowiska –ustawieniu spraw gazu ³upkowego Polakom bêdzie zale¿eætak samo jak Brytyjczykom, a dziêki jego wydobywaniuw kraju zamiast sprowadzania, wiadomo sk¹d, Polska odnie-sie znaczne korzyœci polityczne, jakie ju¿ odnosi Wlk. Bryta-nia. Przypomnia³ on te¿, ¿e polityka energetyczna le¿y w ge-stii pañstw cz³onkowskich UE. Jak widaæ, polityk ten (z PartiiKonserwatywnej) rozumie fizyczne i geopolityczne uwarun-kowania Polski w tej dziedzinie. Ale to nie jego stanowiskoodzwierciedla zalecenia komisji, która ju¿ w punkcie 3.stwierdza: „Dochodzimy do wniosku, i¿ dla ZjednoczonegoKrólestwa wa¿ne jest, aby monitorowaæ rozwój spraw gazu³upkowego w Polsce, bêd¹cej w tej kwestii «barometrem Eu-ropy» zarówno pod k¹tem poszukiwañ, jak i przepisów. Nie-pokoimy siê, i¿ jeœli Polska bêdzie w Unii Europejskiej jedno-stronnie zagospodarowywaæ swoje zasoby, a zw³aszcza jeœli– w sytuacji, gdy Polska polega na gazie z importu, wbrewtowarzysz¹cym szczelinowaniu hydraulicznemu niepokojomo ochronê œrodowiska – polityka energetyczna Polski bêdziemotywowana wzglêdami bezpieczeñstwa energetycznego,mo¿e dojœæ do negatywnych dla Zjednoczonego Królestwakonsekwencji konkurencyjnych”.

W punktach 12. i 13. znalaz³o siê natomiast wezwanie,aby rz¹d podj¹³ „dzia³ania zmierzaj¹ce do zapewnienia roz-s¹dnie wyrównanych warunków konkurencji miêdzy produ-centami gazu ³upkowego”.

W rz¹dowej odpowiedzi na to zalecenie stwierdzono, ¿e„Wszelkie sukcesy w poszukiwaniach i zagospodarowaniuzasobów gazu ³upkowego w Polsce rz¹d bêdzie bacznie ob-serwowa³. Rozleglejsze skutki dla perpektywy bezpieczeñ-stwa dostaw dla Zjednoczonego Królestwa rozpatrzy, gdy ja-œniej bêdzie widaæ, jaki potencja³ zasoby te stanowi¹ z ko-mercyjnego punktu widzenia”.

W zaistnia³ej sytuacji bardzo elegancko zachowa³a siêspó³ka ExxonMobil. W dostarczonym komisji oœwiadczeniuna piœmie opisa³a swoj¹ dzia³alnoœæ w Polsce w rejonie Che³-ma, Miñska Mazowieckiego i Wo³omina, i podkreœli³a, i¿ sto-suje w naszym kraju najlepsze praktyki.

Na skierowane przez autora do spó³ki Cuadrilla pytania:1) czy zamierza ona stosowaæ w Polsce te same praktyki, co

w Wlk. Brytanii czy mniej rygorystyczne?2) czy ze strony polskiego rz¹du lub samorz¹dów lokalnych

wywierano na ni¹ nacisk, aby obni¿y³a stosowane stan-dardy?nadesz³a odpowiedŸ:„Cuadrilla prowadzi obecnie w Polsce prace studyjne i nie za-

czê³a jeszcze wierceñ ani ¿adnej innej dzia³alnoœci operacyjnejna terenie swoich koncesji. Jeœli i gdy je podejmiemy, bêdziemyprzestrzegaæ tych samych wysokich standardów, co w Zjedno-czonym Królestwie. Wed³ug nas, polskie przepisy s¹ na ogó³ conajmniej równie rygorystyczne, jak w Zjednoczonym Króle-stwie, a w niektórych przypadkach nawet bardziej.

Jeœli chodzi o pytanie nr 2, odpowiedŸ brzmi: kategorycz-nie nie i pod ¿adnym wzglêdem”. "

Mariusz KukliñskiAutor mieszka w Londynie i jest korespondentem wielu

polskich mediów.

Wiercenia w szybie Preese Hall, którego operatorem jest spó³kaCuadrilla.

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 116

TEMAT WYDANIA

Poszukiwania i eksploatacja z³ó¿ gazu ziemnego z formacji³upkowych jest w dyskusji publicznej zjawiskiem stosun-kowo m³odym. Dyskusja ta jest jednoczeœnie silnie obci¹-¿ona baga¿em negatywnego postrzegania tego typu dzia³alno-œci, przybieraj¹cego niekiedy charakter histeryczny i zabobonny.W ostatnich kilku latach nast¹pi³ niezwyk³y rozdŸwiêk miêdzy– z jednej strony – konkluzjami eksperckiej, wci¹¿ hermetycznejdebaty co do wp³ywu wydobycia gazu ze z³ó¿ niekonwencjonal-nych na œrodowisko naturalne, a z drugiej – publicznym odbio-rem tego zagadnienia, po czêœci budowanym medialnym prze-kazem, jak równie¿ argumentacj¹ czêœci œrodowisk aktywistówekologicznych. To rozszczepienie siê œwiata wiedzy techni-cznej i publicznej percepcji jest zagadnieniem daleko wykra-czaj¹cym poza kwestie œciœle merytoryczne, a traktowane mo-¿e byæ przede wszystkim jako fascynuj¹ce zjawisko socjologi-czne. Zapewne u jego Ÿróde³ le¿y g³ównie brak œwiadomoœcii popularyzacji wiedzy o doœwiadczeniach zgromadzonychw ostatnich dwóch dekadach w USA i Kanadzie w tym zakre-sie. Warto zatem te doœwiadczenia skonfrontowaæ z najwa¿-niejszymi obawami, wyra¿anymi przez sceptyków co do mo¿-liwoœci bezpiecznego wydobywania gazu ziemnego ze z³ó¿³upkowych.

Skala doœwiadczeñ

Poszukiwania i eksploatacja z³ó¿ gazu ziemnego z formacji³upkowych ma stosunkowo krótk¹ historiê. Pocz¹wszy od lat 90.ubieg³ego stulecia do oko³o 2006–2008 roku wiêksza czêœæ pro-dukcji gazu ziemnego by³a ograniczona g³ównie do jednego ba-senu w stanie Teksas w USA, tj. basenu Fort Worth, zawieraj¹-cego dolnokarboñskie ³upki Barnett. Dopiero druga po³owaubieg³ej dekady przynios³a gwa³towny rozwój tego sektoraprzemys³u naftowego i eksport nowej koncepcji poszukiwaw-czej do kolejnych basenów sedymentacyjnych na obszarze Sta-nów Zjednoczonych i Kanady. Do dziœ odwiercono w tych kra-jach na z³o¿ach ³upkowych kilkadziesi¹t tysiêcy produkcyjnychotworów wiertniczych, pozwalaj¹cych na wyczerpuj¹c¹ ocenêich oddzia³ywania na wszelkie aspekty œrodowiska naturalnego.

Wiele aspektów technologicznych wydobycia gazu ze z³ó¿niekonwencjonalnych jest identycznych jak w przypadku z³ó¿konwencjonalnych. Przede wszystkim identyczny jest sam gazziemny, którym jest metan, niekiedy z domieszk¹ wy¿szych ga-zów wêglowodorowych, jak etan, propan i butan. Identycznyjest proces prowadzenia wierceñ i stosowania zwi¹zanych z nimzabezpieczeñ, w tym równie¿ w czasie przewiercania poziomów

wodonoœnych. Z³o¿a niekonwencjonalne odró¿nia natomiastkoniecznoœæ stosowania jako regu³y wiercenia poziomych od-cinków odwiertu w obrêbie z³o¿a, a tak¿e stosowania na tymodcinku odwiertu szczelinowania hydraulicznego. S¹ to techno-logie znane i stosowane od dziesiêcioleci w eksploatacji z³ó¿konwencjonalnych, jednak u¿ywane by³y one tam raczej jakowyj¹tek, a nie regu³a. Niemniej jednak szczelinowanie hydrauli-czne, którego dotyczy wiêkszoœæ obaw, stosowane jest na skalêprzemys³ow¹ od 1949 r., a do dziœ wykonano w USA oko³o1 miliona szczelinowañ. Oczywiœcie, szczelinowania w latach50. czy 60. ub.w. w szczegó³ach technicznych by³y odmienne oddzisiejszych, jednak ich ogromn¹ liczbê przeprowadzonow ostatnich dekadach tak¿e ze wspó³czesnym podejœciem tech-nologicznym. Jest to zatem proces technologiczny dobrze po-znany i stosowany rutynowo.

Woda w procesie szczelinowania

Obaw¹ czêsto podnoszon¹ przy wydobyciu gazu ³upkowegojest du¿a skala zu¿ycia wody do szczelinowania, która poten-cjalnie mog³aby ograniczyæ zasoby wód pitnych dostêpnych dlaludnoœci. W odniesieniu do wiêkszoœci basenów sedymentacyj-nych to zagadnienie jest jednak typowym przyk³adem mitówtworzonych wokó³ gazu ³upkowego. W trakcie pojedynczegoszczelinowania zat³acza siê do wybranego interwa³u z³o¿a du¿¹iloœæ wody, tj. oko³o 1000–5000 m3. Poniewa¿ w jednym otwo-rze wykonuje siê na kolejnych interwa³ach poziomego odcinkawiercenia zwykle kilkanaœcie zabiegów szczelinowania, to ³¹cznezu¿ycie wody w takim otworze wynosiæ mo¿e 10 000–70 000 m3.Zazwyczaj jest to oko³o 20 000–30 000 m3. Po ka¿dym szczeli-nowaniu czêœæ zat³oczonego p³ynu wraca na powierzchniê (œre-dnio 20%) i jest wykorzystywana w kolejnym zabiegu, co w pe-wnym stopniu pozwala redukowaæ zu¿ycie wody. Istotne jest to,¿e jest to zu¿ycie wody jednokrotne w ca³ej kilkudziesiêciolet-niej historii produkcji gazu z otworu. Czy to du¿a iloœæ? Warsza-wa dziennie zu¿ywa do celów konsumpcji komunalnej oko³o410 000 m3 wody. W przypadku sukcesu obecnie prowadzo-nych prac poszukiwawczych na etapie wiercenia otworów pro-dukcyjnych oczekiwaæ mo¿na, ¿e na Pomorzu, wschodnim Ma-zowszu i wschodniej LubelszczyŸnie ³¹czne zu¿ycie wody doszczelinowania bêdzie 5–10-krotnie mniejsze ni¿ zu¿ycie wodyw Warszawie w porównywalnym okresie.

Powy¿sze odniesienia bazuj¹ na za³o¿eniu, ¿e woda do szcze-linowania pochodziæ bêdzie w ca³oœci z poziomów wód pitnych,jak to najczêœciej jest choæby w przypadku z³ó¿ w Teksasie. Za-

Ekologia wobec gazuze z³ó¿ niekonwencjonalnych Pawe³ Poprawa

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 17

³o¿enie takie jest jednak niew³aœciwe. W przypadku ³upkówMarcellus w Pensylwanii szczelinowanie prowadzone jest naj-czêœciej z u¿yciem wód powierzchniowych (rzeki i jeziora). Wa¿-nym Ÿród³em wody do szczelinowania w polskich warunkachmog¹ byæ te¿ p³ytkie solanki, zalegaj¹ce w warstwach kredo-wych i jurajskich. S¹ to poziomy wód o podwy¿szonym zaso-leniu, przez co nie s¹ u¿yteczne do innych celów, wystêpuj¹-ce na g³êbokoœciach oko³o 500 m pod powierzchni¹. Corazczêœciej do szczelinowania stosuje siê oczyszczone œciekikomunalne czy przemys³owe. W polskich warunkach wyko-rzystane mog¹ byæ na przyk³ad wody pochodz¹ce z odwa-dniania kopalni Bogdanka czy kamienio³omów wapieni naLubelszczyŸnie.

W praktyce zapewne wykorzystywane bêd¹ uzupe³niaj¹coró¿ne Ÿród³a wody, wiêc ¿adne indywidualne Ÿród³o nie bêdzienadmiernie eksploatowane. Warto pamiêtaæ, ¿e polskie prawo-dawstwo zabezpiecza poziomy wód pitnych przed zbyt intensy-wnym wykorzystywaniem do celów przemys³owych. Pozwole-nie wodno-prawne, które stanowi podstawê do czerpania wodydo takich celów, nie mo¿e byæ wydane, jeœli pobór wody pitnejmóg³by zagra¿aæ jej dostêpnoœci do celów komunalnych, rolni-czych oraz przemys³u, które maj¹ prawne pierwszeñstwo.Z punktu widzenia ochrony wód pitnych i powierzchniowychznacznie istotniejsze jest tempo poboru wody ni¿ jej skumulo-wana iloœæ. Tempo to jest równie¿ œciœle regulowane pozwole-niem wodno-prawnym. Ponadto, obecnie prowadzi siê ekspery-menty nad szczelinowaniem bez u¿ycia wody, która zastêpowa-na mo¿e byæ np. skroplonym propanem (gaz wêglowodorowy)czy skroplonym CO2 b¹dŸ azotem.

Dodatki chemiczne w szczelinowaniu

W debacie publicznej na temat mo¿liwego wp³ywu szczeli-nowania hydraulicznego na œrodowisko i zdrowie ludzi dyskusjaskupia siê przede wszystkim na zagadnieniu dodatków chemi-cznych, dodawanych do p³ynu szczelinuj¹cego. Z dyskusji tejnajczêœciej jednak nie wynika, jakie konkretnie dodatki i w ja-kich iloœciach s¹ u¿ywane.

Samo zat³aczanie wody do wybranego odcinka otworu w ob-rêbie z³o¿a (d³ugoœci ok. 10 m) ma zadzia³aæ jak hydraulicznym³otek. Mo¿na to porównaæ ze spêkaniami powstaj¹cymi pouderzeniu w szybê samochodow¹. Zasiêg strefy spêkañ to mak-symalnie 50–100 m w pionie (Fig.1) i 200 m poziomo. Z uwagina ograniczony zasiêg strefy wokó³ otworu, do której spêkaniadocieraj¹, zabieg ten musi byæ kolejno powtarzany wzd³u¿ po-ziomego odcinka wiercenia. Spêkania te tworz¹ pajêczynê mi-kroskopijnych dróg migracji gazu do otworu, którym nastêpniewydostaje siê on na powierzchniê.

Zbudowanie w formacji ³upkowej podwy¿szonego ciœnieniawymaga, by wodê tê zat³oczyæ do wybranego odcinka otworustosunkowo szybko, w czym jednak przeszkadza opór zwi¹zanyz tarciem wody o œciany otworu. Aby ograniczyæ to tarcie, do-daje siê œrodków obni¿aj¹cych napiêcie powierzchniowe wody.Niegdyœ dolewano w tym celu do wody dieslowskich paliw, je-dnak takie paliwa zawieraj¹ ropopochodne substancje, np. ben-zeny i tolueny, potencjalnie szkodliwe dla cz³owieka, gdyby do-sz³o do ich wycieku. Dotychczas stanowi³o to chyba najbardziejkontrowersyjny œrodowiskowo element szczelinowania. Dlatego

obecnie nie stosuje siê ju¿ paliw dieslowskich. Zast¹piono jeinnymi substancjami, znanymi np. z kuchennych œrodków czys-toœci.

Aby po zakoñczeniu pompowania i ust¹pieniu ciœnienia spê-kania nie zacisnê³y siê szczelnie, zamykaj¹c drogê gazowi, dowody dodaje siê znacznych iloœci starannie wyselekcjonowane-go drobnego piasku b¹dŸ piasku ceramicznego (proppantu). Je-dnak¿e piasek w kolumnie wody natychmiast opad³by na dno,przez co nie mo¿na by³oby go rozprowadziæ po ca³ym systemiespêkañ. Do wody dodaje siê wiêc œrodków ¿eluj¹cych (np. gu-ma guar), pozwalaj¹cych utrzymaæ piasek w rozproszeniu w ob-rêbie p³ynu. S¹ to zazwyczaj œrodki podobne do stosowanychw przemyœle spo¿ywczym czy kosmetycznym. Lepkoœæ cieczyprzy wzrastaj¹cej z g³êbokoœci¹ temperaturze pozwala utrzymaædodatkowy odczynnik sieciuj¹cy, np. sól kwasu borowego. ¯e-lowata konsystencja p³ynu utrudnia jednak póŸniej dop³yw ga-zu do otworu. Problem ten pokonano, dodaj¹c do wody sub-stancji, które z kilkunastogodzinnym opóŸnieniem odwracaj¹reakcjê ¿elowania i przywracaj¹ konsystencjê p³ynn¹ (tzw. ³a-macze, np. nadsiarczan amonu). Ich stosowanie nie jest szcze-gólnie problematyczne, tego typu œrodki u¿ywane s¹ np. w wy-bielaczach.

Do wody dodaje siê ponadto œrodków bakteriobójczych (bio-cydy, np. aldehyd glutarowy), gdy¿ naturalnie wystêpuj¹cew wodzie bakterie, wprowadzone wraz z ni¹ pod ziemiê, gdzietemperatura na 3–4 km jest zdecydowanie wy¿sza ni¿ na po-wierzchni, namna¿aj¹ siê, szkodz¹c otworowi. Ponadto, dodajesiê niekiedy rozcieñczonego kwasu solnego (15-procentowegoHCl) dla oczyszczenia strefy otworowej z okruchów wapien-nych, o ile one wystêpuj¹, takiego, jak stosowany np. do czysz-czenia basenów k¹pielowych. Dodaje siê równie¿ œrodków za-pobiegaj¹cych korozji rur (np. dimetyloformamid), a tak¿e sub-stancji przeciwdzia³aj¹cych str¹caniu siê kamienia w rurach ot-

Figura 1. Diagram ilustruj¹cy iloœciowe proporcje miêdzy – g³êbo-koœci¹ wiercenia, – d³ugoœci¹ odcinka poziomowego, – mi¹¿szoœci¹pakiety ³upków nasyconych gazem, – mi¹¿szoœci¹ pakietu podda-nego szczelinowaniu, – mi¹¿szoœci¹ nadk³adu izoluj¹cego oraz– g³êbokoœci¹ do poziomów wodonoœnych. W tle uproszczonyprzekrój geologiczny w lokalizacji otworu Koœcierzyna IG 1 (central-na czêœæ basenu ba³tyckiego).

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 118

TEMAT WYDANIA

woru b¹dŸ w spêkaniach ska³y (np. glikol etylenowy), co bloko-wa³oby przep³yw gazu. Ponadto, mo¿na zwiêkszyæ zasoleniewody (np. dodaj¹c chlorku potasu), by przeciwdzia³aæ pêcznie-niu i³ów w ³upku.

Wszystkie te dodatki chemiczne stanowi¹ zazwyczaj oko³o0,5–1% ca³ego p³ynu (³¹cznie ok. 5–50 m3 na jedno szczelino-wanie). Nie s¹ one u¿ywane równoczeœnie – zazwyczaj spoœródnich dodaje siê kilka wybranych, zale¿nie od lokalnej specyfikiska³y. W ci¹gu kilkunastu godzin po szczelinowaniu oko³o20–30% (choæ zale¿nie od basenu bywa to 10–60%) z objêto-œci 1 000–5 000 m3 zat³oczonego p³ynu wyp³ywa otworem wiertni-czym z powrotem na powierzchniê. Oprócz silnie rozcieñczo-nych dodatków chemicznych p³yn ten zawiera te¿ mu³ i okruchyskalne wyp³ukane z formacji ³upkowej. Jest on równie¿ bardziejzasolony od zat³aczanego p³ynu w wyniku kontaktu z naturalniewystêpuj¹cymi pod ziemi¹ solankami. W efekcie nie jest to,oczywiœcie, substancja obojêtna dla œrodowiska i wymaga utyli-zacji. Jest to nie tyle trudne, co kosztowne. Na ile ograniczonemog¹ byæ zagro¿enia œrodowiskowe zwi¹zane z dodatkami doszczelinowania, pokazuje przyk³ad jednej z firm œwiadcz¹cychobecnie us³ugê szczelinowania z wykorzystaniem dodatkówchemicznych pochodz¹cych wy³¹cznie z przemys³u spo¿yw-czego.

Zagro¿enie zanieczyszczeniem wód powierzchniowych i podziemnych oraz gruntów

Niezale¿nie od charakteru dodatków chemicznych przyszczelinowaniu, nie jest dopuszczalne, by kontaktowa³y siê oneze œrodowiskiem naturalnym w sposób niekontrolowany. Jed-nym z postulowanych przez krytyków gazu ³upkowego mecha-nizmów takiego potencjalnego kontaktu jest wywo³ana szczeli-nowaniem migracja poprzez górotwór gazu ziemnego i p³ynuszczelinuj¹cego do poziomów wodonoœnych. Niemniej jednaknigdzie dot¹d takich zjawisk nie stwierdzono, a z teoretycznegopunktu widzenia s¹ one równie¿ trudne do wyobra¿enia. Naprzyk³ad, w polskich realiach ordowickie i sylurskie ³upki gazo-noœne wystêpuj¹ na g³êbokoœciach oko³o 3000–4500 m pod po-wierzchni¹ ziemi (Fig.1). Zasiêg spêkañ to oko³o 100–200 m wokó³otworu wiertniczego, a nad nimi wystêpuje oko³o 1500–3000 mmu³owcowo-marglisto-ilastych ska³ uszczelniaj¹cych. Dopiero nanajp³ytszych – 100–200 m pod powierzchni¹ – znajduj¹ siê wo-dy pitne (Fig.1). Gdyby po szczelinowaniu p³yn móg³ gdzieœ mi-growaæ, to wróci³by natychmiast do otworu wiertniczego, gdy¿na tym etapie ciœnienie w nim jest znacznie ni¿sze ni¿ w ob-rêbie górotworu. Jednak œrednio 80% zat³oczonego p³ynu doniego nie wraca, gdy¿ zatrzymuj¹ go b¹dŸ si³y kapilarne napowierzchni siatki spêkañ b¹dŸ, powoduj¹c pêcznienie i³ów,zostaje on w nich uwiêziony.

Istniej¹ przypadki, kiedy zg³aszano obecnoœæ palnego meta-nu w wodzie pitnej i w kranach, podejrzewaj¹c ich zanieczy-szczenie spowodowane przez przemys³ naftowy. By³y one bada-ne i stwierdzono, ¿e nie mia³y one nic wspólnego z wydobyciemgazu ziemnego z ³upków. W badanych przypadkach wywierco-no dla ujêcia wody prywatne studnie na 10–20 m, zlokalizowa-ne w strefie, w której pod powierzchni¹ wystêpuje wêgiel ka-mienny, który z natury zawiera metan. Pompowanie wody z po-miêdzy pok³adów wêgla prowadzi³o do lokalnego obni¿enia ciœ-

nienia, które natychmiast skutkowa³o uwalnianiem siê metanu,zbieraj¹cego siê nastêpnie w rurach. Powszechne s¹ natomiastprzypadki obecnoœci w glebie i poziomach wody pitnej natural-nego metanu biogenicznego, ale nie tworzy on nigdy znacznychkoncentracji.

Realne zagro¿enie ska¿eniem p³ynem szczelinuj¹cym czy ga-zem ziemnym wi¹¿e siê g³ównie z mo¿liwoœci¹ wypadku czyawarii, podobnie jak w przypadku ka¿dej dzia³alnoœci ludzkiej.Takie wypadki maj¹ tu jednak bardzo ograniczon¹ skalê oddzia-³ywania. Znane s¹ przypadki b³êdów przy wykonaniu uszczel-nienia przestrzeni miêdzy rurami w otworze a œcian¹ ska³y gootaczaj¹cej, czyli tzw. cementowania. Powodowa³y one przesi¹-kanie gazu ziemnego do powierzchni przestrzeni¹ wokó³otwo-row¹ (Fig.1). Takie b³êdy zdarzaj¹ siê w identycznym zakresieprzy wykonywaniu otworów produkcyjnych na konwencjonal-nych z³o¿ach. Istniej¹ techniczne sposoby zamkniêcia i uszczel-nienia takiego uszkodzonego otworu. Zdarza³y siê równie¿ wy-padki samochodowe przy transporcie na teren wiertni, dopro-wadzaj¹ce do lokalnego wycieku z uszkodzonej cysterny.Czasami ulewny deszcz przepe³nia³ basen na p³yn do szczelino-wania i czêœæ przelewa³a siê z niego na otaczaj¹ce pola (Fig.1).Po ka¿dym tego rodzaju wypadku wyci¹gano z niego naukêi poprawiano procedury, by w przysz³oœci siê to nie powtórzy³o.

Oddzia³ywanie na powierzchniê terenu

Jednym z problemów œrodowiskowych zwi¹zanych z wydo-byciem gazu ziemnego z ³upków jest koniecznoœæ zak³adaniagêstej siatki placów wiertniczych, a niekiedy budowania do nichdróg dojazdowych. Stwarza to silniejsze oddzia³ywanie na po-wierzchniê terenu ni¿ w przypadku wydobycia wêglowodorówze z³ó¿ konwencjonalnych.

W trakcie pierwszych, eksperymentalnych prac nad wydoby-ciem gazu ziemnego z ³upków stosowano nieefektywne pode-jœcie technologiczne, polegaj¹ce na szczelinowaniu pionowychodcinków wierceñ. Poniewa¿ zasiêg szczelinowania w górotwo-rze jest bardzo ograniczony, dla drena¿u z³o¿a zak³adano gêst¹siatkê wierceñ, po³o¿onych w skrajnych przypadkach naweto 500–1000 m od siebie. Przy braku wymogu rekultywacji po-wierzchni, po zakoñczeniu prac tworzy³o to strefê zdewastowa-nego krajobrazu. Takiego sposobu eksploatacji z³ó¿ zaniechano,pocz¹wszy od 2002 r., kiedy wprowadzono jako regu³ê wierce-nia poziome, a nastêpnie rozpoczêto wykonywanie z jednegoplacu wielu wierceñ w ró¿nych kierunkach.

Obecnie z jednego placu wiertniczego, zajmuj¹cego czaso-wo oko³o 3–4 ha, mo¿na wierciæ od kilku do ponad 30 otworów,drenuj¹c od kilku do kilkunastu km2 z³o¿a. W efekcie, odleg³o-œci pomiêdzy takimi placami w strefie z³o¿owej wynosz¹2–7 km. Nie tylko pozwala to na zminimalizowanie u¿ytkowa-nia terenu, lecz równie¿ stwarza elastycznoœæ w wyborze lokali-zacji placu, co umo¿liwia unikanie lokalizacji uci¹¿liwych dla lu-dnoœci b¹dŸ wra¿liwych przyrodniczo.

Po wykonaniu wiercenia i szczelinowania, otworem zaczynaju¿ samoczynnie nap³ywaæ gaz ziemny i rozpoczyna siê jegoprodukcja. W tym czasie teren wiertni zostaje zrekultywowanyi wraca do poprzedniego u¿ytkowania, najczêœciej rolniczego.Odpowiednia efektywnoœæ rekultywacji jest zapewniona dziêkitemu, ¿e na etapie wiercenia i szczelinowania warstwa gleby

p r z e g l ¹ d g a z o w n i c z y g r u d z i e ñ 2 0 1 1 19

jest zdjejmowana i gromadzona w formie wa³ów wzd³u¿ placu.Sam plac jest natomiast wyk³adany p³ytami zabezpieczaj¹cymiziemiê przez kompakcj¹, a tak¿e wyœcielany foli¹ uniemo¿liwia-j¹c¹ przedostanie siê do gruntu zanieczyszczeñ w przypadkuawarii czy b³êdu ludzkiego. Trwa³a infrastruktura produkcyjna,pozostaj¹ca w tym miejscu przez 30–50 lat, zajmuje jedynieniewielki fragment terenu i jest identyczna jak w przypadkukonwencjonalnych z³ó¿.

Poszczególne otwory produkcyjne musz¹ nastêpnie byæ pod³¹-czone do g³ównego gazoci¹gu systemem gazoci¹gów zbiorczych,uk³adanych na g³êbokoœci ok. 1 m pod powierzchni¹ ziemi. Powo-duje to tymczasowe oddzia³ywanie na powierzchniê porównywal-ne z zak³adaniem wiejskiego gazoci¹gu czy wodoci¹gu.

Oddzia³ywanie na lokalne spo³ecznoœci

Do najwa¿niej