geleneksel yi Ğma taŞ yapilarin fİzİksel ve mekanİk
TRANSCRIPT
İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ
GELENEKSEL YI ĞMA TAŞ YAPI LARI N FİZİ KSEL VE MEKANİ K
ÖZELLİ KLERİ Nİ N İNCELENMESİ BEŞKONAK ÖRNEĞİ
YÜKSEK Lİ SANS TEZİ
Mi mar Meli ke ÖZBUDAK
OCAK 2006
Anabili m Dalı : Mİ MARLI K
Progra mı : YAPI Bİ LGİ Sİ
ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ
GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI LARI N FĠZĠ KSEL VE MEKANĠ K
ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N ĠNCELENMESĠ BEġKONAK ÖRNEĞĠ
YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ
Mi mar Meli ke ÖZBUDAK 502011137
OCAK 2006
Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 19 Aralı k 2005
Tezi n Savunul duğu Tari h : 30 Ocak 2006
Tez Danı Ģ manı : Doç. Dr. Bil ge IġI K
Di ğer Jüri Üyel eri : Doç. Dr. Yıl maz AKKAYA
Yrd. Doç. Dr. Hül ya KUġ
ÖNS ÖZ
Çalış ma mı n gerçekl eş mesi sırası nda yardı ml arını ve yor uml arı nı esirge meyen,
ki şisel kitaplı ğı nı bana açarak, her aşa mada değerli el eştirileri il e t ezi me yön veren,
tez danış manı m Doç. Dr. Bi l ge Işı k’a sonsuz teşekkür ederi m.
Çalış mada ör nekl enmekte ol an yı ğma yapıların sahi pl eri Abdil Arı ve Sadı k
Er de m’ e, yapı r öl övel erini n alı nması sırası nda sağl adı ğı kol aylı klar ve yapı il e il gili
ver mi ş ol dukl arı bilgi için teşekkür ederi m.
Her şeyden öt e, yıllardır bana ol an güvenl eri ni ve sevgileri ni hiçbir za man
kaybet meden akade mi k çalış mal arı mı sonuna kadar destekl eyen ve çalış mamı n
ortaya çı kması nda en büyük güç kaynağı m olan aileme, tezi m süresi nce beni m kadar
yor ul an ve maddi manevi en büyük destekçi m olan sevgili eşi m Must afa Şenli’ye
sonsuz teşekkür ederek, bu çalış ma mı aile me it haf ederi m.
Ocak 2006 Mi mar Meli ke ÖZBUDAK
ii
Ġ ÇĠ NDEKĠ LER
Sayfa No
TABLO LĠ STESĠ v
ġEKĠ L LĠSTESĠ vi
ÖZET vii
SUMMARY xi
1. GĠ RĠ ġ 1
1. 1 Amaç 1
1. 2 Kapsa m 2
1. 3 Yönte m 2
2. YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ VE SI NI FLANDI RMASI 3
2. 1 Karkas Yapıl ar 3
2. 1. 1 Çeli k Kar kas Yapılar 3
2. 1. 2 Bet onar me Karkas Yapılar 4
2. 1. 3 Ahşap Kar kas Yapılar 4
2. 2 Yı ğ ma Yapıl ar 4
3. YI ĞMA YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ 4
3. 1 Fi zi ksel Özelli kleri 4
3. 1. 1 Bi na For munu Et kileyen Fizi ksel Fakt örler 4
3. 1. 1. 1 İkli m 4
3. 1. 1. 2 Mal ze me 7
3. 1. 1. 3 Topografya 8
3. 1. 2 Bi na For munu Et kileyen Sosyo- Kült ürel Fakt örler 8
3. 2 Mekani k Özelli kl eri 8
3. 2. 1 Genel 8
3. 2. 1. 1 Rijitlik 9
3. 2. 1. 2 Sünekli k 9
3. 2. 1. 3 Çek me ve Bası nç Mukave meti 10
3. 2. 1. 4 El astisite ve Makasla ma Modül ü 11
3. 3 Mi mari Tasarı m Özelli kl eri 11
3. 4 Yı ğ ma Yapı ÇeĢitleri 11
3. 4. 1 Donatısız Yı ğma Yapılar 12
3. 4. 2 Çerçeveli Yı ğma Yapılar 13
3. 4. 3 Donatılı Yı ğma Yapılar 13
3. 5 Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri 16
3. 5. 1 Tuğl a Yapı Mal zemesi 16
3. 5. 1. 1 Har man Tuğl ası 16
3. 5. 1. 2 Fabri ka Tuğl ası 17
3. 5. 1. 3 Tuğl a Duvar Özellikleri ve Ör gül eri 19
3. 5. 2 Taş Yapı Mal ze mesi 20
3. 5. 3 Kerpiç Yapı Mal zemesi 21
iii
3. 5. 3. 1 Kerpiç Duvar Özelli kleri ve Ör gül eri 21
3. 5. 4 Bet on Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi 22
3. 5. 4. 1 Bet on Bri ket Duvar Özelli kleri ve Ör gül eri 23
3. 5. 4. 2 Gazbet on ve Ör gü Özelli kleri 24
3. 5. 5 Harç Yapı Mal ze mesi 24
3. 5. 6 Met al Bağl antı Elemanl arı 28
4. YI ĞMA TAġ YAPI MALZE MELERĠ 29
4. 1 Doğal TaĢl ar 29
4. 1. 1 Genel 29
4. 1. 1. 1 Püskürük Taşl ar 30
4. 1. 1. 2 Tort ul Taşl ar 31
4. 1. 1. 3 Başkal aş mı ş ( metamorfi k) Taşl ar 31
4. 1. 2 Doğal Taşl arı n Fi ziksel ve Mekani k Özelli kleri 32
4. 1. 2. 1 Fi zi ksel Özelli kler 32
4. 1. 2. 2 Mekani k Özellikler 34
4. 1. 3 Taş Duvar Ör me Yönt e ml eri 36
4. 1. 3. 1 Mol oz Taş Duvarlar 36
4. 1. 3. 2 Çeki çle Kabaca Düzeltil mi ş Taş Duvarlar 37
4. 1. 3. 3 Yonu Taş Duvarlar 38
4. 1. 3. 4 Kes me Taş Duvarlar 38
5. YI ĞMA TAġ YAPI LARI N YAPI M KURALLARI 40
5. 1 Kat Sayısı ve Yüksekli kl eri 42
5. 2Te mell er 43
5. 3 TaĢı yı cı Duvarl ar 44
5. 3. 1 Duvar Mal ze mel eri 44
5. 3. 2 Duvar Boyutları 44
5. 3. 3 Duvar Boşl ukl arı 47
5. 4 TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar 48
5. 5 Lent ol ar 49
5. 6 Hatıll ar 49
5. 6. 1 Düşey Hatıllar 49
5. 6. 2 Yat ay Hatıllar 50
5. 6. 2. 1Tuğl adan Yapılan Hatıllar 50
5. 6. 2. 2 Bet on veya Bet onar meden Yapılan Hatıllar 51
5. 6. 2. 3 Ahşap Hatıllar 51
5. 7 DöĢe mel er 52
5. 8 Çatıl ar 52
iv
6. GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI ÖRNEKLERĠ NĠ N
Ġ NCELENMESĠ
54
6. 1 Ant al ya- BeĢkonak Köyü 54
6. 2 BeĢkonakt a Gel eneksel Yı ğ ma TaĢ Yapı Örnekl eri 56
6. 2. 1 Sadı k Erde m Evi 60
6. 2. 1. 1 Fi zi ksel Özelli kleri Açısı ndan İncel enmesi 60
6. 2. 1. 2 Depre m Yönet meliği Açısı ndan İncel enmesi 63
6. 2. 2 Abdil Arı Evi 68
6. 2. 2. 1 Fi zi ksel Özelli kleri Açısı ndan İncelenmesi 69
6. 2. 2. 2 Depre m Yönet meli ği Açısı ndan İncelenmesi 72
6. 3Sonuçl ar 76
7. SONUÇLAR 78
KAYNAKLAR 81
EK A 85
EK B 90
ÖZGEÇMĠ ġ 95
v
TABLO LĠ STESĠ
Sayfa No
Tabl o 3. 1 Har man t uğlası nı n boyutları ………………………………………. 17
Tabl o 3. 2 Har man t uğlası nı n bası nç dayanı ml arı ……………………………. 17
Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğlal arı nı n birim haci m ağırlı kları ve bası nç dayanı ml arı. 18
Tabl o 3. 4 Boyutları na göre fabri ka tuğlal arı n t ürleri ………………………… 18
Tabl o 3. 5 Bet on bri ket boyutları ……………………………………………. .. 23
Tabl o 3. 6 Gazbet onl arı n bası nç dayanı ml arı ………………………………… 24
Tabl o 3. 7 Harç karışı m oranları ……………………………………………… 25
Tabl o 3. 8 Harçlarda Mi ni mu m Basınç Dayanı ml arı ………………………… 26
Tabl o 4. 1 Bi ri m ağırlı k ve özgül ağırlık ……………………………………. .. 32
Tabl o 4. 2 Doğal taşları n ısıl ilet kenlik değerleri ……………………………. . 34
Tabl o 4. 3 Doğal duvar taşları nı n dayanı m grupl arı na göre en küçük bası nç
dayanı ml arı ………………………………………………………. ..
35
Tabl o 4. 4 Doğal Yapı Taşl arı nı n ortala ma fizi ksel değerleri………………. .. 35
Tabl o 5. 1 İzi n verilen en fazl a kat sayısı ……………………………………. . 42
Tabl o 5. 2 Sı caklı ğa göre duvar altı temelleri boyutları ……………………… 43
Tabl o 5. 3 Taşı yı cı duvarları n mi nimu m kalı nlı kları ………………………. .... 45
Tabl o 5. 4 Bi na öne m katsayısı ………………………………………………. 46
Tabl o 6. 1 Fi zi ksel özelli kleri n Beşkonak evleri nde yaşa ma mekanı na
yansı ması …………………………………………………………
58
vi
ġEKĠ L LĠSTESĠ
Sayf a No
ġekil 3. 1 İkli ml e bağl antılı plan yönl endir mesi ……………………………. ....... 6
ġekil 3. 2 Rut ubetli orta mda bi na biçi ml enişi ve konu mu ……. . ........................... 7
ġekil 3. 3 Rijit yapılarda yanal yükler ile ol uşan
hasarlar...........................................
9
ġekil 3. 4 Sünek Davranış ………………………………………………………. . 9
ġekil 3. 5 Çek me ve Bası nç kuvveti....................................................................... 10
ġekil 3. 6 Donatısız Yı ğma Yapı
Ör nekl eri ……. .......................................................
12
ġekil 3. 7 İki Tabakalı Donatısız Yığ ma
Yapı ………………………………………….
12
ġekil 3. 8 Çerçeveli Yı ğma Yapı Plan ve
Gör ünüşü ……………. . ...............................
13
ġekil 3. 9 Çerçeveli-donatılı yı ğma yapı …………. . .............................................. 14
ġekil 3. 10 Donatılı boşl ukl u bl ok yığ ma yapı ………………. . ............................... 14
ġekil 3. 11 Donatılı bet on dol gul u yığ ma duvarlar ………………………. ............. 15
ġekil 3. 12 Donatılı Kenetli yı ğma duvarlar............................................................ 15
ġekil 3. 13 Dol u ve düşey deli kli harman t uğl aları ………………………………. . 16
ġekil 3. 14 Fabri ka t uğlal arı
ör nekl eri ……………………………………………………
17
ġekil 3. 15 Tuğl a duvarda yük dağılımı …………………………………………. .. 19
ġekil 3. 16 Tuğl al arı n örgü içi nde tanı ml anması …………………………………. 19
ġekil 3. 17 Tuğl al arı n örgü içi nde tanı ml anması …………………………………. 20
ġekil 3. 18 Ker pi ç yapı mal ze mesi ………………………………………………. .. 21
ġekil 3. 19 Ker pi ç duvar örgül eri …………………………………………………. 22
ġekil 3. 20 Bet on bri ket örnekl eri ……………………………………………. ....... 22
ġekil 3. 21 Geç meli bet on bri ketler………………………………………………. . 23
ġekil 3. 22 Yat ay donatılı tek tabakalı bri ket duvar ………………………………. 23
ġekil 3. 23 Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı ml arı ………………………………… 27
ġekil 3. 24 Derz kalı nlı ğı ile duvar bası nç dayanı mı arası ndaki ilişki ……………. 27
ġekil 3. 25 Yat ay derzlere paralel etki yen yükl er altında yı ğma duvarlarda
kırıl ma bi çi ml eri ……………………………………………………….
28
ġekil 3. 26 Met al bağl antı gereçl eri.......................................................................... 28
ġekil 3. 27 Çeşitli kenetler ve kullanıldı kl arı yerler ………………………………. 28
ġekil 4. 1 Ol uşum bi çi ml eri ne göre taşlar ………………………………………. . 30
ġekil 4. 2 Mol oz taş duvar örgüsü………………………………………………. . 37
ġekil 4. 3 Kaba ve i nce yonu taş duvarlar.............................................................. 38
ġekil 4. 4 Taş Duvar Çeşitleri................................................................................ 39
ġekil 5. 1 Taşı yı cı duvarları n planda dağılı mı …………………………………. .. 40
ġekil 5. 2 Yı ğ ma duvarlarda değişik giri nti ve çı kı ntı biçi ml eri ……. . .................. 41
ġekil 5. 3 Yı ğ ma yapı pl an
çeşitleri ………………………………. . ............................
41
ġekil 5. 4 Yı ğ ma yapı da destek 41
vii
duvarı......................................................................
ġekil 5. 5 Taşı yı cı duvarları n mi nimu m t opl a m uzunl uğu ………………………. 46
ġekil 5. 6 Yı ğ ma yapı mesnetlenmemi ş mi ni mu m duvar boyu …………………. 47
ġekil 5. 7 Yı ğ ma yapı girinti-çı kı ntıları, kapı ve pencere boşlukları ……………. 47
ġekil 5. 8 Yı ğ ma yapılarda dış cephe boşl uk oranı, (b) en büyük pencere ve kapı
boşl uğu genişli ği, (c) boşluklar ve dış duvar köşesi dol u duvar
boyu ……………………………………………………………………
48
ġekil 5. 9 Hatıllar ………………………………………………………………… 50
ġekil 5. 10 Yat ay hatıllar.......................................................................................... 51
ġekil 5. 11 Ahşap hatılın yapı m şekli ……………………………………………. .. 52
ġekil 5. 12 Çatı kal kan duvarı nda betonar me hatıllar ……………………………. . 52
ġekil 5. 13 Düz t oprak da m………………………………………………………. . 53
ġekil 6. 1 Beşkonak köpr ül ü kanyonu haritası …………………………. . ... ……. 54
ġekil 6. 2 Depre m böl gel eri haritası……………………………………. . .... ……. 54
ġekil 6. 3 Beşkonak Köpr ül ü Kanyonu ve rafti ng sporu ………………………… 55
ġekil 6. 4 Ahşap kapak …………………………………………………………. .. 56
ġekil 6. 5 Far klı yapı tipleri ……………………………………………………… 57
ġekil 6. 6 Mol oz taş duvar örgüsü ………………………………………………. 59
ġekil 6. 7 Ahşap hatıllar ve pişt uvanl ar …………………………………………. . 59
ġekil 6. 8 Sadı k El de m evi giriş cephesi ………………………………………… 60
ġekil 6. 9 Çar dak ve evi n konu mu………………………………………………. 61
ġekil 6. 10 Ma ğzal deli ği ve havalandır ma penceresi.............................................. 62
ġekil 6. 11 Tavandaki ve çağnişiri n üzeri ndeki ahşap işçili ği……………………. 63
ġekil 6. 12 Kat pl anları ……………………………………………………………. 64
ġekil 6. 13 Abdil Arı evi giriş cephesi …………………………………………. .... 68
ġekil 6. 14 Çar dak ve evi n konu mu………………………………………………. 69
ġekil 6. 15 Gi riş kapısı nı n üzeri ndeki saçak …. ....................................................... 70
ġekil 6. 16 Ar ka cephe ve ekl enen depo.................................................................. 70
ġekil 6. 17 Duvar örgüsü.......................................................................................... 71
ġekil 6. 18 Çar dağı n öne mi...................................................................................... 71
ġekil 6. 19 Çatı ……………………………………………………………………. 72
ġekil 6. 20 Taşı yı cı duvarlar ………………………………………………………. 73
ġekil 6. 21 Ahşap kirişi n duvardaki dur umu ……………………………………… 76
ġekil A. 1 Ön gör ünüş ……………………………………………………………. 84
ġekil A. 2 Sağ yan cephe …………………………………………………………. 84
ġekil B. 1 Gi riş cephesi …………………………………………………………. .. 89
ġekil B. 2 Sağ yan cephe …………………………………………………………. 89
ġekil B. 3 Sol yan cephe ………………………………………………………. .. 89
ġekil B4 Ar ka cephe ……………………………………………………………. 90
ġekil B5 Perspektif görünüşü …………………………………………………… 90
viii
GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI LARI N FĠ ZĠ KSEL VE ME KANĠ K
ÖZELLĠ KLERĠ NĠ N ĠNCELENMESĠ - BEġKONAK ÖRNEĞĠ
ÖZET
Bu çalış mada gel eneksel yı ğma yapıları n ol uşumunun hangi et kenl ere dayandı ğı,
yı ğma yapıları n özelli kleri, yapı m t ekni kl eri ve yönet meli kler ı şı ğı nda yapıl acak
yapıları n kuralları anl atıl mı ştır. Gel eneksel mi mari mi zi n ör nekl eri nden Beşkonak
yı ğma taş evl eri incel enmi ştir.
1. Böl ümde çalış mada ele alı nan konul ar ve i zlenen yol hakkı nda bil gi veril mi ş,
günü müzde uygul anmayan, gel eneksel yı ğma yapılarl a il gili bu çalış manı n Beşkonak
evl eri ni n kor unması ve bel gel enmesi açısı ndan yararlı ol acağı nokt ası ndan hareket
edil mi ştir.
2. Böl ümde yapı m si steml eri t e mel özelli kleri ile el e alı narak sı nıflandırıl mı ştır.
Yapıl ar taşı yıcı siste ml eri açısı ndan karkas ve yı ğma ol arak i ki ye ayrıl mı ştır.
3. Böl ümde yı ğma yapıları n özelli kleri anl atılmakt adır. Bi na yapı mı nda i nsanı
kı sıtlayan, yönl endiren, aynı za manda yapı nın karakt eri ni belirleyen fi zi ksel
özelli kleri, yat ay ve düşey kuvvetlere karşı dayanı mı nı göst eren mekani k özelli kleri
ve mukave meti ni arttıran t asarı m kriterleri anl atıl mı ştır. Yı ğma yapı çeşitleri
incel enerek, mal ze me çeşitleri ne göre duvar ör me yönt e ml eri anl atıl mı ştır.
4. Böl ümde yı ğma t aş yapı mal ze mel eri anl atıl mı ştır. Yı ğma t aş yapı
mal ze mel eri nden doğal taşları n çeşitleri, fizi ksel ve mekani k özelli kleri ve t aş duvar
ör me yönt e ml eri anl atıl mıştır.
5. Böl ümde yı ğma t aş yapıları n yapı m kuralları depre m yönet meli ği kuralları
kapsa mı nda anl atıl mı ştır. Bi r bi nanı n yı ğma sistem ol arak t asarlanması nda t asarı mı
et kileyen para metreler binanı n kat sayısı, duvarların pl anda düzenl enmesi, duvarl arı n
dol ul uk- boşl uk oranı ve taşı yıcı duvar mal ze mesidir.
6. Böl ümde gel eneksel yı ğma t aş yapı ör nekl eri i ncel enmi ştir. Yöreye özgü yapı m
tekni kl eri ni n kullanıl dı ğı si vil mi mari mi zi n ör nekl eri nden Beşkonak evl eri fi zi ksel
özelli kler ve depre m yönet meli ği ne uygunl uğu açısı ndan i ncel enmi ştir.
Sonuç ol arak geç mi şt en günü müze kadar ayakt a kal an, i çi nde bul unduğu za manı n
şartları na, fi zi ksel et kenlere, t opl umsal değerlere uygun ol arak yapılan Beşkonak
evl eri depre m yönet meliği kuralları na göre i ncel en mi ştir. Yönet meli k kuralları nı t a m
ol arak sağl a masa da yapını n yıllardır ayakt a durması i şçili ği n ve yapı m tekni ği ni n
özelli ği ndendir. Günü müzde kullanıl mayan bir t ekni kl e yapılan evl er yaşam koşulları
ve teknol oji ye uydur ul arak yeni tasarı ml ar içi n örnek ol abilir.
ix
EXAMI NATI ON OF TRADI TI ONAL MAS ONRY STONE BUI LDI NGS’
PHYSI CAL AND MECHANI CAL PROPERTI ES – BEġKONAK EXAMPLE
SUMMARY
The pur pose of t his wor k i s descri bi ng t he pr operties of t he masonr y walls, mat eri als
of t he constructi on, constructi on t echni ques and descri bi ng t he r ul es of t he masonr y
st one wall regul ati ons.
In Chapt er 1, t he t opi cs covered and t he met hodol ogy f oll owed i n t hi s wor k
are expl ai ned. Thi s work whi ch i s about traditi onal masonr y houses t hat are t oday
threat ened t o beco me obsolete i s ai med t o be a val uabl e source f or conti nuit y and i s
docu ment ed.
In Chapt er 2, t he constructi on t echni ques are classified by mai n pr operties.
The buil di ngs are grouped i nt o t wo as fra me and masonr y accordi ng t o t he struct ure.
In Chapt er 3, t he pr operties of masonr y are expl ai ned. Physi cal pr operties
whi ch gui des and restricts t he buil der while det er mi nes t he buil di ng charact eristics,
mechani cal pr operties that i ndi cat e t he durability agai nst vertical and hori zont al
forces, and desi gn criterias f or i ncreasi ng t he durability of t he bui ldi ng, are
expl ai ned. Al so i n t his chapt er, t he t echni ques of buil di ng wall accordi ng t o t he t ypes
of mat erials are stated by exa mi ni ng t he ki nds of masonr y walls and constructi ons.
I n Chapt er 4, masonr y st one buil di ng mat erials are descri bed. Aft er these, t he
types of nat ural st ones, physi cal and mechani cal properties and t he ways of t he st one
wall buil di ng are expl ai ned.
In Chapt er 5, masonr y stone constructi on r ul es are descri bed accordi ng t o t he
eart hquake regul ati ons. Whi l e desi gni ng a masonr y buil di ng, para met ers t hat affect
the desi gn are t he nu mber of t he fl oors, desi gni ng t he walls, t he rat e of t he wi ndow-
door- wall and masonr y wall mat erial.
In Chapt er 6, t he exa mpl es of our traditi onal civil architect ure, Beşkonak
houses, whi ch were built by a t echni que speci al to t he regi on, are exa mi ned t hr ough
the physi cal properties and eart hquake regul ati ons.
As a result, Beşkonak houses, whi ch conti nued t o exist for years and were built
accordi ng t o soci al values and cont e mporary physi cal conditi ons, are bei ng
researched accordi ng t o t he eart hquake regul ati ons. They are still standi ng because of
good wor kmanshi p and constructi on t echni ques even t hey do not obt ai n t he
x
regul ations. These t echniques not used t oday but can be made f or ne w desi gns by
editi ng wit h technol ogy and maki ng suitabl e for life conditi ons.
1
1. GĠ RĠ ġ
Yapı i hti yacı nüf us artışı, göçl er, afetler, yaşama st andartları nı n yüksel mesi ve
mevcut konutları n eski mesi gi bi sebepl erle devaml ı ol arak art makt adır. İnsanl ar yapı
ihtiyacı nı karşıla mak i çin günü müze kadar çeşitli yapı m t ekni kl eri kullan mı şl ardır.
Tür ki ye’de son yıllarda i skel et yapı nı n mi mara sunduğu t asarı m i mkanl arı, kat sayısı
ve mekan açı klı kları gibi avant ajları ile t erci h edil mesi gel eneksel yığ ma yapı m
siste ml eri ni n unut ul masına sebep ol makt adır. Yı ğ ma yapı m siste mi çevrede en bol
bul unan kaynakl ardan en kol ay şekil de faydal anmayı sağl ar. Belirli niteli klere sahi p
ol an t aşları n kullanıl dı ğı, yönet meli kl ere ve duvar ör gü kuralları na uygun ol arak,
taşı yıcı duvarları n yapıldı ğı siste mde mal ze me kalı nlı ğı na bağlı ol arak ısı, ne m ve
ses yalıtı mı artar.
Yur du muzda çoğunl uğu kor un ması gereken t arihi ve gel eneksel yapılardan ol uşan
büyük bir yı ğma yapı stoğu vardır. Ant al ya, Beşkonak ve çevresi doğal ve t uristi k
güzelli kleri ni n yanı nda, tari hi ve gel eneksel yapılar açısı ndan zengi n bir böl gedir.
Yör edeki gel eneksel t aş evl er çevreni n ve kültür ün et kisi yle, yöreye özgü yapı m
tekni ği ile yapıl mı ş ve günü müze kadar ayakt a durabil mi ştir. Bet onarme yapı nı n
yaygı nl aş ması yl a birli kte gel eneksel yı ğma t aş yapı t ekni kl eri ve böl geni n özgün
yapıları kaybol makt a, kullanı cıları t arafı ndan gerekli öne m veril medi ği i çi n
bakı msı zlı ktan yı kıl maktadır. Böl gesel ki mli ği deva m ettirebil mek i çi n hal kı n
bili nçl endirilip eski yapı ları n deva mı nı n sağl anması, yöreye özgü mal zemel eri n ve
yapı m t ekni kl eri ni n t espit edili p yeni yapılarda kullanıl ması gerekli dir. Bu çalış mada
gel eneksel yı ğma t aş evl eri n kaybol ma ması ve böl gesel ki mli ği n korunması na
kat kı da bul unmak i sten mi ş, yöreden seçilen ör nekl er üzeri nde incel e mel er
yapıl mı ştır.
1. 1 Amaç
Bu çalış ma; t aş yı ğma yapılarla il gili kurallar, t eknol oji ve mal ze me t eorik al anda
incel enerek yapı st oğunun kor un ması ve böl gesel Ant al ya- Beşkonak taş evl eri
üzeri nde irdel enerek mi mari kült ür varlı kları nı n kor un ması, yaşatıl ması nı sağl a mak
2
di ğer yandan böl ge kiml i ği ni sürdür mek üzere yeni t aş yapıları n yapıl ması nı
cesaretlendir mek a macı nı taşı makt adır.
1. 2 Kapsa m
Böl gesel ki mli ği sürdürebil mek üzere, gel eneksel yönt e ml e yapılan yı ğma t aş yapı
Beşkonak evl eri ni n anl aşıl ması i çi n bu konunun kapsa ml arı özetle el e alı nmı ştır.
Genel ol arak yapı t asarımı nı et kileyecek ol an bu konul ar; yapıları n özelli kl eri ve
sı nıflandır ması, yı ğma yapıları n özelli kleri ve depre m yönet meli ği ne uygun yapı
tasarı mı dır.
Taşı yı cılı k dur umuna göre yapıları karkas ve yı ğma yapılar ol arak sı nıflandırdı kt an
sonra, yı ğma yapıları n özelli kleri kapsa mı nda yapıları n fizi ksel, mekani k, mi mari
özelli kleri, yı ğma yapı çeşitleri ve mal ze mel eri anlatıl mı ştır.
Yı ğ ma t aş yapı mal zemesi başlı ğı altı nda t aşlar, t aşları n fizi ksel ve mekani k
özelli kleri, taş duvar ör me yönt e ml eri incel enerek açı kl anmı ştır.
Yı ğ ma t aş yapıları n yapı m kuralları konusu depre m yönet meli ği kapsa mı nda
anl atıl mı ştır. Depre me dayanı klı t asarı mı n t e mel kuralları, yı ğma yapıl arın kull anı m
ve kat sayısı sı nırla mal arı, yı ğma t aş yapı el e manl arı nı n, t e meli n, t aşı yıcı ol an ve
ol mayan duvarları n, l ento ve hatılları n, döşe me ve çatıları n depre me dayanı klı
yapılabil mesi içi n gerekli koşullar i ncel enmi ştir.
Büt ün bu konul ar i ncel endi kt en sonra gel eneksel yığma t aş yapı m si ste mi ile yapıl an
evl eri n bul unduğu Beşkonak köyü evl eri ve yöreden seçilen t ek katlı ve i ki katlı i ki
ayrı ev, araştır mal ar, gözl e ml er ve r öl övel er yardı mı yl a, anl atılanl ar çerçevesi nde,
fizi ksel özelli kleri, mekani k özelli kleri ve depre m yönet meli ği açı sı ndan
incel enmi ştir.
1. 3. Yönte m
Bu araştır mada yapı m si ste ml eri, yapı mal ze mel eri ve il gili t ezl er, kitapl ar,
makal eler, st andartlar i ncel enmi ş, i nt ernet üzeri nden geliş mel er i zlenmi ştir. Yöreden
çı karılan kal ker ti pi taşlarla yapılan yı ğma t aş Beşkonak evl eri hakkı nda
kullanı cılarla gör üşül üp bil gi alı nmı ş, fot oğrafları çekili p yeri nde t espit ve anali z
çalış mal arı yapıl mı ş ve röl öveleri çizil mi ştir.
3
2. YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ VE SI NI FLANDI RMASI
Yapı m si ste mi yapı öğeleri ni n bir büt ün meydana getirecek şekil de düzenl enmesi dir
[1]. Bir bi nanı n ol uşabilmesi nde gereç, t eknol oji, bi çi m, f onksi yon, ekono mi gi bi
öğel eri n bir büt ün ol uşt uracak şekil de düzenl enmesi ile yapı m siste ml eri oluşur.
Bi nal arı t aşı yıcı siste ml eri açısı ndan genel ol arak kar kas ve yı ğma ol arak i ki gr uba
ayırabiliriz.
2. 1 Karkas Yapıl ar
Kar kas yapılar kol on, kiriş ve döşe meni n t aşı yıcı siste mi ol uşt urduğu siste mdir.
Düşey kuvvetler, rüzgar ve depre m gi bi yat ay kuvvetler kirişlerle döşe meye sonra
kol onl ara ve kol onl ar aracılı ğı yla t e mel e akt arılır. Duvarlar sadece kendi yükl eri ni
taşır. Bi na kat adetleri ve yüksekli kl eri arttı kça büyüyen yat ay ve düşey yükl eri
taşı makt a kol on, kiriş gibi çubuk el e manl ardan ol uşan çerçeveler yet ersiz kalırlar.
Yüksek yapılarda kol onları n bir boyut unun çok büyüt ül mesi il e perde, çekirdek ya da
tüp ol arak adl andırılan yapı el e manl arı nı n kullanıl ması gerekir [2]. Karkas yapıl ar
kullanılan mal ze meye göre çeli k, ahşap, bet onar me karkas yapılar olarak adl andırılır.
2. 1. 1 Çeli k Karkas Yapılar
Çeli k yapısı nda karbon ve birçok değişi k maddel er i çeren ho moj en, i zotrop, düktil ve
yüksek dayanı mlı bir demi r al aşı mı dır. Çeli k profiller kullanılarak yapılan i skel et
siste me çeli k karkas yapı denir. Çeli k büyük açı klı kları n geçil mesi ne ve yüksek
katları n yapıl ması na ol anak sağl arken yapı öl ü yükünü dol ayısı yla depre m et kisi ni
azaltır. Sünek bir mal zeme ol an çeli k yapı ya et kiyen depre m enerjisi ni büyük öl çüde
yut arak cana ve mal a gelecek hasarları en aza i ndir mekt e, esnek davranışla depre m
et kileri ni çok azalt maktadır. Çaprazlı çerçevel erle de yat ay yükl ere dayanı klılı ğı
sağl anır [2, 3, 4].
4
2. 1. 2 Betonar me Karkas Yapıl ar
Eğil me ve çek me kuvvetleri ne dayan ması i çi n i çi ne uygun şekil de çeli k donatı
yerleştiril mi ş bet on kullanılarak yapılan karkas siste me denilir. Düşeyde kol onl ar ve
perdeler, yat ayda kiriş ve döşe mel erden ol uşan i skel et siste mde bet onun yüksek
bası nç dayanı mı ve çeliği n yüksek çek me dayanı mı ndan yararlanılır. Bet onar me
karkas yapılar çerçeveli, per de duvarlı ya da perdeli-çerçeveli ol arak üçe ayrılır.
İskel et ol uşt urul dukt an sonra meydana çı kan boşlukl ar t uğl a, bri ket, hafif bet on bl ok
veya panel ele manl arı kullanılarak kapatılır [5].
2. 1. 3 AhĢap Karkas Yapıl ar
‘ ‘Te mel ve varsa bodr um duvarları kagir, t aşı yıcı kat duvarları ile döşe mel eri ahşap
iskel etli ol an bi nal ara ahşap karkas yapılar denir’ ’ [2]. Ahşap direkl erin düşey ve
çapraz ol arak yerleştirilmesi yl e hı mı ş denilen yapılar yapıl makt adır. Bu yapıl arda
duvar dol gu maddesi ol arak t aş, kerpi ç ya da t uğla kullanılı p i çten ve dı ştan t opraklı
veya kireçli sı va ile sı vanır.
Ahşap di kmel eri n arasına dol gu maddesi ol arak kaba kesil mi ş küçük t omr ukl ar
konul arak di ze me di ye adl andırılan yapılar, ahşap karkası n i ç ve dı ş yüzüne 2- 3 c m
aralarla 3- 4 c m genişli ğinde, 1- 2 c m kalı nlığı nda ahşap çıtalar çakıl ması yla bağdadi
denilen ahşap karkas yapı yapılır.
Di k mel eri n arası na dol gu mal ze mel eri ni n yerl eştiriliş bi çi mi ne göre başak ör gü,
balı k sırtı, göz dol ması gibi adl andırılan örgü çeşitleri yapılır [1, 6].
2. 2 Yı ğ ma Yapıl ar
Taş, t uğl a, kerpiç gi bi yapı öğel eri ni n t aşı yı cı olacak şekil de harçlı ya da harçsı z
ör ül mesi yl e ol uşt urul muş yapılardır. Yı ğma yapı si ste mi nde yük t aşı ma görevi il e
mekanl arı birbiri nden ayır ma görevi aynı yapı el e manl arı nı n üzeri nde t opl anır.
Yı ğ ma yapı da duvarlar kendi yükl eri ne ek ol arak yapı nı n yat ay ve düşey t üm
yükl eri ni altı ndaki duvarlara veya doğrudan te mele akt arırlar [2, 8].
5
3. YI ĞMA YAPI LARI N ÖZELLĠ KLERĠ
3. 1 Fi zi ksel Özelli kl eri
İnsanl ar yaşayacakl ar mekanl arı bi çi ml endirirken sadece kendi zevkl eri ni göz
önünde t ut ma mı şl ardır. Aynı za manda doğadan ve yaşa m şekli nden kaynakl anan
topl umsal deneyi ml er, gör üşl er, i nançlar ve t örel er yapıları et kile mi ştir. Bi na
yapı mı nda i nsanı kı sıtlayan ve yönl endiren, aynı za manda yapı nı n karakt eri ni
belirleyen fakt örler ele alındı ğı nda fizi ksel ve sosyo kült ürel olarak i ki ye ayırabiliriz.
3. 1. 1 Yapı For munu Etkil eyen Fi zi ksel Fakt örler
Çevreni n özelli kleri ve t opl umun i hti yaçl arı yapını n bi çi ml enmesi nde öneml i bir r ol
oynar.
3. 1. 1. 1 Ġkli m
İkli m bi na f or munu belirleyen en öne mli etkenl erden birisi dir. Teknol oji ni n
geliş medi ği za manl arda i nsanl ar yet erli konf or şartları nı sağl a mak i çin i kli msel
verilerden yararlanmak zorunda kal mı şlardır. Konut i çi nde açı k, yarı açı k ya da
kapalı al anl ar yaparak dış et kilerden kor unmuşlar, sı caklı k, yağış, rüzgar, rut ubet,
ışı k gi bi fakt örlere göre evl eri ni konu ml andırı p yap mı şl ardır. Günü müzde bi nal ar
geliş miş t eknol oji ni n sağl adı ğı konf or imkanl arı sayesi nde i kli me göre
yapıl ma makt adır.
Sı caklı k
Kull anılan mal ze meni n ısı geçir me özelli ği ve kalı nlı ğı, dış duvar al anı ve yönü,
pencerel eri n boyutları ve konu ml arı yapı nı n ikli msel sı caklı ktan korun ması nda
et kili dir. Bu özelli klere di kkat edilerek bi na yapılırsa sı cak böl gel erde ı sı girişi,
soğuk böl gel erde ısı kaçışı önl enebilir.
6
Gel eneksel evl erde i klime, sı caklı ğa bağlı ol arak oda düzenl eri nde değişi kli kl er
gör ül ür (Şekil 3. 1). Evl erde yapılan avl ul ar i kli m böl gesi ne göre farklılık göst erir.
Ilı man i kli m böl gesi nde avl u i kli mi n el verdi ği öl çüde açı k t ut ul urken, kara i kli mi ni n
haki m ol duğu böl gel erde açı k al an i çeri ye çekilerek odal arı n dı ş et kilerden daha fazl a
kor unması sağl anmaya çalışıl mı ştır. Avl u sı cak böl gel erde sı cak havanı n yüksel di ği ,
yeri ne soğuk havanı n çekil di ği dol ayısı yl a hava sirkül asyonunun ve seri nl e meni n
sağlandı ğı alanl ardır [9].
Şekil 3. 1.İkli ml e bağl antılı plan yönl endir mesi [10]
Sı caklı ğı n gir mesi i stenmeyen odal arda kalı n ve geçiri msi z mal ze mel er kullanıl mı ş,
kapaklı ve küçük pencereler yapıl mı ştır. Odaları n seri n ol ması odal arda duvar,
döşe me, t avan mal ze meleri ni n geçiri mli ol masına, odal arı n yüksek, açık ve geni ş
ol ması na bağlı olarak değişkenli k göst erir [10].
Yağı Ģ
Genelli kl e çatı şekillerinde böl gedeki yağı ş miktarı öne mli dir. Anadolu’nun i ç
kı sı ml arı ve Karadeni z gibi yağışlı böl gel erde daha çok eği mli çatı uygul anırken, Ege
ve Akdeni z gi bi sı cak ve fazla yağış al mayan böl gel erde evl er genelli kle düz çatılı dır
[9].
Rüzgar
Sı cak ve r ut ubetli orta mda küf ve çür ümeyi engelle mek i çi n haval andırma, r üzgar
şarttır. Gel eneksel evl erde yazlı k ve kı şlı k ol arak ayrılan böl üml erden yaz odası
seri nl etil mek a macı yl a gerek pencere düzeni gerekse odanı n konu mu açı sı ndan
7
rüzgara açı k ol arak düzenl enir. Dı ş sofalı evl erde kı şı n r üzgardan kor unabil mek i çi n
rüzgar kesi ci ele manl ar yerleştirilir [9].
Rut ubet
Sı cak ve r ut ubetli böl gelerde alı nması gereken en öne mli önl e m en fazl a göl ge ve
mi ni mu m ı sı kapasitesiyl e haval andır mayı sağlamaktır. Bu a maçl a ince uzun
geo metri k şekil de, duvar al anı küçük ve ar alı klı bi nal ar yapıl malı dır (Şekil 3. 2).
Bi nal ar grupl aşarak hava akı mı na izi n verecek şekilde bir araya gel meli dir [11].
Şekil 3. 2. Rut ubetli ortamda bi na bi çi ml enişi ve konu mu [11]
IĢı k
Ze mi n katı n sokağa kapalı ve sağır ol ması na rağmen üst katlarda çok sayıda pencere
açıl ması nı n sebebi bol ışı k sağl a maktır. İstenmeyen yönl erden gel en ı şığı kes mek
içi n kafes gi bi perdel eyici ele manl ar kullanılır [12].
3. 1. 1. 2 Mal ze me
Yapıl ar genelli kle çevrede en bol bul unan mal ze mel er kullanılarak yapıl mı ştır.
Ağacı n bol bul unduğu böl gel erde ahşap, volkani k böl gel erde t aş, iki si ni n de
bul unmadı ğı yerlerde t oprakt an el de edilen kerpiç, bri ket gi bi mal ze meler ayrı ayrı
ya da beraber kullanılarak yapılar yapıl mı ştır. Mesel a ahşapl a t aş beraber
kullanılarak ahşap iskel etli dol gu duvarlar yapıl mı ştır [1, 9].
8
3. 1. 1. 3 Topografya
Eği mli arazilerde bi na eği me uygun ol arak konuml anır. Pl an ve f or m aynı kalsa da
eği m ze mi n katı n gör ünüşünü, kullanışı nı ve cephede et kisi ni değiştirir. Eği mli
arazilerde genel de dağı nık yerleş mel eri n ol ması, yerl eş meni n suyun ve buna bağlı
ol arak yeşilliği n bol olduğu yerlerde ol ması topografyanı n yerl eş meye et kisi ni
göst er mekt edir [13].
3. 1. 2 Bi na For munu Etkil eyen Sosyo- Kült ürel Fakt örl er
Bi na f or mu sadece fi zi ki fakt örlere bağlı ol arak ortaya çı kmaz. İnsan ve onun yaşayış
şekli, gel enekl eri, görenekl eri ve i hti yaçl arı belirleyi ci rol oynar. Yapı bi çi mi
bireyl eri n yaşa ma bi çimi , t e mel i hti yaçl arı, aile yapısı, di n, mahre mi yet, sosyal
ilişkileri, ekono mi, est etik değerler ve savun ma gi bi sosyo kült ürel et kilere bağlı
ol arak değişir [9].
Her kült ürde ot ur ma, yaşa ma alışkanlı kları farklı dır. Kullanı cıları n i stedi kleri konf or
şartları na göre evi n bi çimi değişir. Eski den her t ürl ü i şlev i çi n kullanılan odal ar
za manl a yat ak odası, ot urma odası gi bi belli bir fonksi yon içi n kullanılır olmuşt ur.
Ail edeki birey sayısı yapını n büyükl üğünü belirlemi ştir.
Di n il e beraber artan mahre mi yet ol gusu ze mi n katları n sağır duvarlar ve küçük
pencerel erle yapıl ması na ve gel eneksel evl erde hare mli k sel a mlı k gi bi bölünmel ere
yol aç mı ştır.
Ail eni n gelir düzeyi arttıkça evi n büyükl üğü, yapı nı n i şçili ği ve süsl e mel eri
art makt adır [9].
3. 2 Mekani k Özelli kl eri
3. 2. 1 Genel
Yı ğ ma duvarları n mekanik özelli kleri ni et kileyen çok fakt ör vardır ve betonar me ve
çeli k gi bi yapı el e manları nı n özelli kleri nden oldukça kar maşı ktır. Yı ğma yapıl arı n
mekani k özelli kleri duvar yapı mı nda kullanılan mal ze mel eri n mekani k özelli kleri ne,
duvar ör güsüne bağlı olarak farklılık göst erir. Taş kullanılarak ör ül müş bir duvarı n
mekani k özelli kleri kullanılan t aşı n mekani k özellikleri ne bağlı dır. Kullanıl an harç
ta değişkenli k göst er mekt edir. Harcı ol uşt uran bileşenleri n oranı t a mamen duvar
ust ası nı n deneyi ml eri ne bağlı dır. Kırsal yörel erde harç yeri ne ça mur
9
kullanıl makt adır. Ça mur za manl a dökül üp bağl ayıcı özelli ği ni kaybet mekt edir.
Duvar örgü tekni kl eri de duvarı n mukave meti ni etkiler [14].
Yı ğ ma yapılarda kullanılacak mal ze mel eri n basınç mukave metleri yüksek, harçl a
aderansı nı n i yi ol ması gerekli dir. Donatısız yı ğma duvarlar, di ziliş şekilleri ne ve
duvar el e manl arı nı n harçla aderansı na bağlı ol arak yat ay ve düşey yükl ere karşı bir
büt ün olarak davranırlar [8].
3. 2. 1. 1 Rijitli k
Bi r strükt ürün makasl a maya, eğil meye ya da burul maya dayanı klı ol masına rijitli k
denir. Yı ğma yapılar ağır ve rijit yapılardır. Kat sayısı az ol an, yapılırken donatı
kullanıl mayan yı ğma yapıları n titreşi m peri yotları küçük ol duğu i çin depre m
et kileri ne karşı rijit davranırlar ( Şekil 3. 3). Yapı ları n kat sayısı arttıkça peri yotları
dol ayısı yl a rijitlik özelli kleri artar, bul undukl arı zemi n ile aynı hareketi yaparlar [8].
Şekil 3. 3 Rijit yapılarda yanal yükl er ile ol uşan hasarl ar [15]
Duvarı n üst kı s mı ndan gel en yükl eri alt katta bulunan duvara il etebil mesi i çi n kat
döşe mel eri ni n yat ay yüke karşı yet erli rijitlikte ol ması gerekir. Bu dur umda yat ay
kuvvetler duvarlara rijitlikl eri oranı nda dağıtılabilirler. Duvarı n boyutları, kull anılan
mal ze mel eri n özelli kleri , duvarı n alt ve üst bağl antıları nı n dur umu duvarın rijitli ği ni
et kiler [16, 17].
3. 2. 1. 2 Sünekli k
Bi r mal ze meni n kop madan önce yaptı ğı kalıcı, yük ort adan kal ktı ğı za man geri
dön meyen, defor masyon yapabil me özelli ği dir. Kalıcı defor masyonun büyük ol ması
mal ze mede enerji tüketimi de mektir [5].
Sünek yapı nı n t ersi kırılgan yapı dır. Belli bir yük düzeyi ne kadar el asti k davranan
yapı çatla maya ve kalıcı defor masyonl ar yap maya başl ar. Yapı ele manı nı n
10
çatladı kt an sonra kop ma nokt ası na kadar yapacağı defor masyonun mi kt arı yapı nı n
kırıl gan mı yoksa sünek mi ol duğunu göst erir ( Şekil 3. 4). Yapı nı n sünekliği depre m
karşısı ndaki perfor mansını belirleyen en öne mli fakt ördür [18, 19].
Şekil 3. 4 Sünek Davranış [18]
Yı ğ ma siste ml eri n sünekliği yokt ur. Sı nır değerleri aşıl ma malı dır. Yı ğma binal ar
sönü m yol uyl a yüksek enerji tüketi m kapasitesi ne sahi ptirler, elasti k öt esi davranış
ile enerji tüket mel eri beklenme meli dir [19].
3. 2. 1. 3 Çekme ve Bası nç Mukave meti
Düşey ve yat ay yükl eri t aşı yan duvarl arı n bası nç ve çek me dayanıml arı çok
öne mli dir. Bu dayanı ml ar duvarda kullanılan elemanl arı n dayanı ml arı na bağlı dır.
Mesel a t uğl a kullanılarak yapılan yı ğma duvarlarda mukave met duvarda kull anılan
tuğla ve harcı n mukavemeti ne, t uğl anı n deli k oranı na, harcı n çekme ve t uğl aya
yapış ması özelli kleri ne, mal ze me ve derz kalı nlığı gi bi i şçili k fakt örleri ne bağlı dır
[20].
Çek me, mal ze meye uygul anan kuvvet sonrası nda mal ze me parçacı kl arı nı n
uzakl aş ma eğili mi nde olduğu dur umdur. Çek menin karşıtı ol an bası nç i se mal ze me
parçacı kl arı nı n birbiri ne doğr u itildi ği geril me duru mudur (Şekil 3. 5) [21].
Şekil 3. 5 Çekme ve Basınç kuvveti [21]
11
Depre mde yapı ya gel en yat ay ve düşey yükl erin yön değiştir mesi sonucu çek me
et kisi altı nda kal an bir yapı el e manı daha sonra bası nç et kisi altı nda kal abilir.
Çek meye karşı koya mayan mal ze mel er çoğu kez bası nca i yi çalışır. Ma denl er ve
ahşap çekmeye i yi çalışırken bet on ve di ğer kagir mal ze mel er çekmeye değil bası nca
çalışırlar. Yı ğma yapılar yüksek bası nç geril mel eri altı nda çalışabilirken çek me
geril mel eri ne karşı dayanı ksı zdırlar, üzeri nde bası nç kuvveti ol mayan herhangi bir
eğil me mo menti çekmeye ve duvarı n yı kıl ması na sebep ol ur [20, 21].
3. 2. 1. 4 El astisite ve Makasl a ma Modül ü
Bi r kesitte çakışı k i ki yüzeyi n birbiri ne göre t ers yönde kay maya çalış masına kay ma,
kes me kuvvetleri ni n oluşt urduğu geril mel ere kay ma geril mesi denir. Kay ma
geril mesi ni n kayma oranına oranı kayma modül ünü verir. Bası nç sonucunda ort aya
çı kan biri m uzunl uğundaki kı sal ma dur umunu kesiti n biri m al anı na et kiyen yükl e
orantılı dır. Bası nç gerilmesi ni n kı sal ma oranı na oranı el asti kli k modülünü verir.
El asti klik ve makasl ama ( kay ma) modül ü değerleri yapı nı n şekil deği ştir me
özelli ği ni, yatay yük et kisi nde duvarları n dayanı mını göst erir [8, 22].
3. 3. Mi mari Tasarı m Özelli kl eri
Yı ğ ma yapılar, düşey ve yat ay yükl er, deprem vb. et kileri e mni yetle t aşı yarak
altı ndaki t aşı yı cı siste me ileten doğal ve yapay mal ze meli t aşı yı cı duvarl ar il e
ol uşt urul an bi nal ardır. Yığma yapı siste mi nde binanı n düşey ve yat ay yükl ere karşı
dayanı mı büyük öl çüde yığma duvarlar il e sağl andığı ndan duvarları n pl andaki düzeni
büyük öne m kazanmakt adır. Duvarl arı n kararlılığı (st abilitesi), özelli kle yatay yükl er
karşısı nda devril me me (yı kıl ma ma) güvenli ği, duvar boyl arı nı n ol abil diği nce eşit
ol ması, yönet meli kteki destek duvarı koşulları na uyul ması, duvar köşe nokt al arı nda
yet eri nce dol u kı sı ml ar bırakıl ması gi bi t e mel pl anl a ma il kel eri yı ğma bi nal arı
depre mde güvenli hal e getir mekt edir [23]. Yı ğ ma yapılarda mi mari t asarı m
özelli kleri 5. böl ümde ayrıntılı olarak i ncel enmektedir.
3. 4 Yı ğ ma Yapı ÇeĢitleri
Tü m t aşı yı cı siste mi doğal veya yapay mal ze meli t aşı yıcı duvarlarla oluşt urul an
yapılara yı ğma yapılar denir. Yı ğma yapılar kullanılan mal ze me ve yapı m
tekni kl eri ne göre donatılı, donatısız ve çerçeveli olarak üç gruba ayrılır.
12
3. 4. 1 Donatısız Yı ğ ma Yapıl ar
Taş, t uğl a gi bi el e manl ar ve bağl ayıcı harç kullanılarak ör ül en duvarlarla yapıl an
yapılardır ( Şekil 3. 6). Donatısız yı ğma yapılar alçak yapıları n yapı mı nda kull anılan
gel eneksel bir yönt e m ol arak günü müze kadar kul lanıl mı ştır. Yı ğma duvarlar eksenel
bası nç et kisi nde st ati k yönden en uygun davranışı göst erirler. Eğil me dayanı ml arı az
ol an yı ğma duvarları n çekme kuvvetleri ne ve yat ay yükl ere karşı dayanı ml arı,
sürt ünme kuvveti yle ve harcı n bağl ayı cılı ğı il e gerçekl eşir. Bu et ki duvar aral arı na
veya üstleri ne gel en hatıllarla arttırılır. Tü m bu etkiler büyük yükl er altı nda yet ersi z
kal makt adır ve depre m kuvvetleri ne karşı di ğer yı ğma yapı çeşitleri ne gore daha
dayanı ksı zdırlar [2, 8, 15].
Şekil 3. 6 Donatısız Yı ğma Yapı Ör nekl eri 2
İki t abakalı yı ğma duvarları n arası na bağl ayı cı kilit t aşları kullanı p ve t abakal arı n
arası ndaki boşl uğa bağlayı cı harç dol durul arak donatısız yı ğma yapı yapılabilir
(Şekil 3. 7). Bu ti p yı ğma yapı depre m kuvvetleri ne karşı daha dayanı klı dır [24].
1- mol oz taş duvar
2-çi ment o-kum harcı
3- Kilit taşı veya yeri nde
dök me bet onar me bl ok
4- de mir donatı
5- yumuşak başlı çeli k etriye 6- bet onar me bağ kiriş
13
Şekil 3. 7 İki Tabakalı Donatısız Yı ğma Yapı 24
3. 4. 2. Çerçeveli Yı ğ ma Yapıl ar
Donatısız yı ğma yapıların bet onar me düşey ve yat ay hatıllarla sı nırlandırıl ması yl a
ol uşan yapılardır. Çerçeveli yı ğma yapılar donatısız yı ğma yapılara göre daha
avant ajlı dır. Yapı nı n strükt ürel el e manl arla bağı nın arttı ğı, duvarları n st abilitesi nde,
mukave meti nde, sünekliği nde ve depre me dayanı mı nda art ma ol duğu görül müşt ür.
Bet onar me hatıllar yük t aşı yı cı değillerdir. Yapılar yapılırken önce yı ğma duvarl ar
yapılır. Daha sonra yat ay ve düşey çerçevel er yeri nde, döşe meyl e birli kte yapılır.
Yet erli bir çerçeve yapmak i çi n düşey hatıllar yapı nı n köşel eri ne, duvar ekseni ni n
değişti ği yerlere, kapı ve pencere boşl ukl arı nı n her i ki yanı na, duvarları n birleşti ği ve
kesişti ği yerlere belirli aralı klarla yerleştiril meli dir (Şekil 3. 8) 8, 23, 24, 25.
Şekil 3. 8 Çerçeveli Yı ğma Yapı Pl an ve Gör ünüşü 24
Düşey kol onl ar arası ndaki mesafe 4. 0 metreyi aş ma malı dır.
Depre m böl gel eri nde çerçeveli yı ğma yapılarda duvarl ar mi ni mu m 240 mm
ol malı dır.
Duvarı n dayanı mı i çi n duvarı n yüksekli ği ni n kalı nlığı na oranı maksi mu m 15
ol malı dır 24.
3. 4. 3. Donatılı Yı ğ ma Yapıl ar
Harcı n i çi ne yerleştirilen çeli k donatılar ile ya da boşl ukl ara yerleştirilen donatıları n
üzeri ne bet onun dökülmesi il e yapılan depreme dayanı klı yı ğma yapı şekl i dir.
Çeşitli uygul a ma ve yapı m t ekni kl eri kullanılarak yapılan donatılı yı ğma yapıl ar
14
mal ze me ve yapı davranışı bakı mı ndan daha i yi sünekli k ve mukave met e sahi ptirler
2 . Yapı m t ekni kl eri ne göre dörde ayırabiliriz.
Çerçeveli-donatılı yı ğma yapıl ar
Çerçeveli ve donatılı yığ ma yapılar yat ay ol arak yerl eştirilen donatıların, i çi nde
donatı bul unan ve duvarı çevrel eyen düşey kol onlarla bağl anması yl a ol uşur. Şekil
3. 9 26.
Şekil 3. 9 Çerçeveli-donatılı yı ğma yapı 26
Donatılı boĢl ukl u bl ok yı ğ ma yapıl ar
Donatılı boşl ukl u bl ok yığma yapılar boşl ukl u yapı el e manl arı nı n t ek sıralı ör güsü
sonucu ol uşan duvarlarda, yat ay sıralar arası na yat ay donatılar ve boşl uklu bl okl ar
arası na düşey donatılar yerleştirildi kten sonra boşl ukl ara bet on dol dur ul ması yl a
ol uşan duvarlardır Şekil 3. 10 24.
Şekil 3. 10 Donatılı boşl ukl u bl ok yı ğma yapı 24, 26
15
Donatılı beton dol gul u yı ğ ma duvarl ar
Donatılı bet on dol gul u yı ğma duvarlar depre m açısı ndan donatılı boşl ukl u yı ğma
yapı ya göre daha dayanıklı dır. Donatılı ve çift duvarlı yı ğma yapıları n arası na yat ay
ve düşey donatılar yerleştirilir. Duvarı n büt ünl üğü sağl a mak i çi n duvarları belli
aralı klarla çeli k donatılarla birbiri ne bağl ayı p duvarı n arası ndaki boşluğa bet on
dol durul ur. Yakl aşı k kalınlığı 10 c m ol an duvarlar araları nda 6- 10 cm boşl uk
bırakılarak yapılır, donatılar yerleştirildi kten sonra en son ol arak boşl ukl ar bet onl a
dol durul ur Şekil 3. 11 2, 24. .
Şekil 3. 11 Donatılı bet on dol gul u yı ğma duvarlar 24
Donatılı Kenetli yı ğma duvarl ar
Donatılı Kenetli yı ğma duvarlar boşl ukl u duvarlarda met al kenet kullanılarak yapıl an
duvarlar yeri ne daha büyük boyutl u yapı el e manl arını n eni ne kullanıl ması yla yapıl an
duvarlardır. Bu ti p yı ğma duvarl arda düşey donatılar önce yerleştirilir sonra duvar
ör ül ürken en fazl a 60 c m arayl a yat ay donatılar yerleştirilir. Düşey donatıları n
bul unduğu boşl ukl ar duvar yapı mı sırası nda beton ile dol dur ul ur Şekil 3. 12
2, 24.
16
Şekil 3. 12 Donatılı Kenetli Yı ğma Duvarlar 24
3. 5 Yı ğ ma Yapı Mal zemel eri
Yı ğ ma yapılar doğal t aşları n veya t uğl a, bet on, briket, kireç, ku m t aşı gazbet on bl ok
vb. yapay t aşları n bağl ayı cı harç kullanılarak örül mesi yl e yapılan, kendi yükl eri il e
birli kte yapı nı n t üm yükleri ni altı ndaki duvara ve temel e akt aran t aşı yı cı duvarlardır.
Düşey yükl er altı nda duvarda ol uşan bası nç geril mesi ni t aşı yabil mek içi n yı ğma
duvar yapı mı nda kullanılacak mal ze mel eri n basınç dayanı ml arı yüksek ol malı dır
[2, 5].
3. 5. 1 Tuğl a Yapı Mal zemesi
Tuğl a, killi t oprak ve bal çı ğı n veya i çi nde kıs men bunl arı i çeren t oprağın har man
edili p gerekti ği nde su, ku m, öğüt ül müş t uğl a veya kire mit t ozu, kül veya benzeri
kat kı maddel eri il e karıştırılıp şekillendirdi kt en sonra fırı nlanması yl a elde edil en
mal ze medir. Yapı nı n farklı yerleri nde kullanıl mak üzere yapı t uğl ası, döşeme t uğl ası,
baca t uğl ası, at eş t uğl ası, sırlı t uğl a gi bi çeşitli t uğl alar üretilir [2]. Yı ğ ma yapı
duvarları nda kullanılan t uğl alar, har man t uğl ası ve fabri ka t uğl ası ol mak üzere i ki ye
ayrılır.
3. 5. 1. 1 Har man Tuğl ası
Adi t uğl a ya da el t uğl ası da denilen har man t uğl ası killi t oprak, bal çı k, eski t uğl a
artı kları gi bi mal ze me karışı mı nı n şekillendirilip kur ut ul dukt an sonra har man
yerleri ndeki ocakl arda pişiril mesi yl e el de edilir. Karışı mı n elle yapıl ması, dengeli
pi şir meni n yapıla ma ması, uygul a ma ve deneti mi n yet ersizli ği gi bi sebepl erden dol ayı
her t uğl a farklı dır [2, 27]. Har man t uğl ası, deli kli har man t uğl ası ve dolu har man
tuğlası olarak i ki ye ayrılır (Şekil 3. 13).
17
Şekil 3. 13 Dol u ve düşey deli kli har man t uğlal arı [27]
Tabl o 3. 1 de boyutları verilen har man t uğl aları nda deli kler alt ve üst yüzeye di k daire
veya kare kesitlidirler. Eğer deli k daire bi çiml i i se daireni n çapı 25 mm’ yi,
di kdört gen bi çi mli ise en küçük kenarı 15 mm’ den az ol mayan deli klerin al anı en
fazla 4- 5 c m2
‘ yi geç memeli dir. Topl a m deli k alanı t uğl a al anı nı en fazla % 25’i ni
kapl ayabilir [27]. Tabl o 3. 2 de har man t uğlası nı n bası nç dayanı ml arı verilmi ştir.
Tabl o 3. 1 Har man t uğl ası nın boyutları 27
Boyutlar ( mm) Tol eranslar ( mm) Uzunl uk 190 -13 / +6
Genişlik 90 -5 / +4
Yüksekli k 50 -2 / +3
Tabl o 3. 2 Har man t uğl ası nın bası nç dayanı ml arı 27
Har man t uğlası tipi Bası nç dayanı mı
Ort a dayanı mlı har man tuğl ası 50 kg/ c m2
Az dayanı mlı har man t uğlası 30 kg/ c m2
3. 5. 1. 2 Fabri ka Tuğl ası
Ha m maddesi maki nelerde şekillendiril di kten ve genelli kle yapay ol arak
kur ut ul dukt an sonra fabrikada fırı nlanması yl a elde edilen yapı mal ze mesi dir ( Şekil
3. 14). Fabri ka t uğl aları deva mlı kontrol altı nda ve moder n fırı nlarda üretil dikl eri nden
şekilleri daha düzgün, bası nç dayanı ml arı daha yüksek, suya, rut ubet e, dona dayanı m
gi bi fizi ksel özelli kleri daha yüksektir 29.
18
Şekil 3. 14 Fabri ka t uğlaları örnekl eri 29, 30
Fabri ka t uğl ası nı n basınç dayanı mı, t uğl anı n yapıl dı ğı ha m maddeye, pi şiril me
ısısı na, üreti m bi çi mi ne, şekli ne, deli kl eri n mi kt arına ve yerleri ne bağlı ol arak deği şir
( Tabl o 3. 3). Deli k oranı aynı fakat daha çok sayı da küçük deli klerden ol uşan bir
tuğl anı n bası nç dayanı mı , boşl ukl arı çevrel eyen dol u kesitleri n bur kul ma boyl arı nı n
küçük deli kli tuğl alarda daha küçük ol ması ndan dol ayı, daha yüksektir [14,29].
Tabl o 3. 3 Fabri ka t uğl alarını n biri m haci m ağırlı kları ve bası nç dayanı ml arı [28]
Tuğl a Sı nıfı Haci m Ağırlığı kg/ m3
Deli k Oranı % Tuğl a
Se mboll eri
Ort al a ma Bası nç
Dayanı mı kg/ c m2
Dol u Tuğl a
2, 000 %15
2, 0/ 240 240
2, 0/ 180 180
2, 0/ 120 120
1, 800 %15
1, 8/ 220 220
1, 8/ 150 150
1, 8/ 100 100
Seyrek Deli kli
Tuğl a
1, 600 %20
1, 6/ 220 220
1, 6/ 150 150
1, 6/ 100 100
1, 400 %25
1, 4/ 200 200
1, 4/ 120 120
1, 4/ 80 80
Az Deli kli
Tuğl a 1, 200 %35
1, 2/ 150 150
1, 2/ 100 100
1, 2/ 60 60
19
Tuğl al ar deli k oranl arı na göre dol u t uğl a, seyrek deli kli t uğl a, az deli kli tuğl a ol mak
üzere üçe ayrılır [29].
Tuğl al ar kullanılacakl arı yerl ere göre şekillenirler ve adl andırılırlar; cephe t uğl ası,
prese t uğl a, yapı t uğl ası, sırlı t uğl a, kli nker t uğl ası, at eş t uğl ası ve asit t uğlal arı gi bi.
Tuğl a yapılırken ha m madde ol arak yüzey killeri, eski t uğl a artı kları kullanılırsa kil
tuğl aları; ku m, kuvars, öğüt ül müş sili kat çakılları kullanılırsa kalsi yu m si li kat
tuğl aları; ince agregalı beton kullanılırsa bet on t uğlaları yapılır [2].
Boyutları na göre t uğl alar nor mal t uğl a, modül er tuğla, bl ok t uğl a ol arak üçe ayrılır
( Tabl o 3. 4).
Tabl o 3. 4 Boyutları na göre fabri ka t uğl aları n t ürleri [2]
Tuğl a türü Se mbol Boyutlar
Nor mal t uğla NT 5x9x19
Modül er t uğla MT 8. 5x9x19
Bl ok t uğla BT 8. 5x19x19
23. 5x29x49
3. 5. 1. 3 Tuğl a Duvar Özelli kl eri ve Örgül eri
Duvarı ol uşt uran t uğl alar, birbirleri üzeri ne bi nince yükl er alt sıralardaki t uğl al ara
çi ment o harçlı duvarlarda 45o, kireç harçlılarda 60
o’ li k bir açı altı nda dağılır. Düşey
derzl eri n sürekliliği nde yükl er, düşey hatlarla sıralanan t uğl al ar t arafı ndan taşı nırken
şaşırt malı t uğl a ör güsünde yükl er bir açı altı nda aşağı ya doğr u yayılarak dağılır,
duvarı n daha büyük böl ümü yük dağılı mı na katılır (Şekil 3. 15) 2.
Şekil 3. 15 Tuğl a duvarda yük dağılı mı 2
Bi r t uğl a duvarı n dayanı mı nı t uğl anı n özelli kleri ve ör gü bi çi mi et kiler. Taşı yı cı
duvarda kullanılacak fabri ka ve har man t uğl al arı harcı n i çi ndeki suyu e mi p harcı
yak ma ması, harcı n bağl ayıcılı ğı nı ort adan kal dır ma ması i çi n i yi ce pi şirilerek
20
gözenekl eri ni n kapatıl ması ve su e mi cili ği ni n azaltıl ması sağl anmalı dır. Tuğl anı n su
e mme kapasitesi %10’ dan fazl a ol ma malı dır 1 .
Ör güyü ol uşt urul an t uğlal ardan duvar boyunca uzunl a ması na yerleştirilen t uğl al ara
düz (sıra) t uğl a, uzunl uğu duvar eni doğr ult usunda ol an t uğl alar kilit (kenet) t uğl a,
ör güde kısa kenarları üzeri ne yerleştirilen t uğl alara kılıç t uğl a, en küçük yüzl eri
üzeri ne ve di k duracak şekil de yerleştirilen t uğl alara asker t uğl a denir ( Şekil 3. 16 ).
Tuğl al arı n düz ve kilit sıral arı nı n üst üst e getiril mesi yl e cephe gör ünüşü ve t aşı yı cılı k
et kisi farklı olan çeşitli örgü ti pleri bul unur 2.
Şekil 3. 16 Tuğl aları n örgü içi nde tanı ml anması 2
21
Tuğl al ar kullanıl madan önce üzeri ndeki t oz ve t oprakt an t e mi zl eni p harçl a
yapış manı n sağl anması öne mli dir. Tuğl anı n harcı n i çi ndeki suyu e merek harcı
yak ma ması, t uğl aları n birbirine daha i yi yapış ması i çi n t uğlal ar duvara
yerleştiril meden önce suya batırıl malı dır. Yapışmayı artır mak i çi n t uğl anı n harç il e
temas eden yüzl eri nde çenti kl er ve di şler ol ması veya t uğl al arı n delikli ol ması
gerekir. Harç ile yapışmanı n i yi ol ması deprem dayanı mı nı arttırır. Tuğl al ardan
ol uşan sıralar birbiri ne paralel ve yat ay ol malı dır. Yat ay derzl eri n paral el ve düşey
derzl er şaşırtıl mı ş ol ması gerekli dir. Duvarl arda mü mkün ol duğunca ta m t uğl a
kullanıl malı parça t uğlal ar yal nı zca ör günün gerektirdi ği bağl antı yerl eri nde
kullanıl malı dır. Tuğl alar alt ve üst sıradaki di ğer tuğl alara en az 5 c m’li k bir yüzeyl e
ot ur malı dır. Bir sıra enine bir sıra boyuna ör ülmeli dir ( Şekil 3. 17). Düşey derz
kalı nlı ğı 12 mm ol malıdır. Yat ay derzl eri n kalınlığı duvarı n sağl a mlı ğını et kiler.
Yat ay ve t esvi yesi nde örülen duvarda derzl er ne kadar i nce ol ursa duvar o kadar
sağla m ol ur. Harç kalı nlığı bir sıradan di ğeri ne değiş me meli dir, 1 c m dol ayı nda en
fazla 1, 5 c m ol malı dır 2, 14, 31, 32.
Taşı yı cı duvarlarda her kat sevi yesi nde duvar genişli ği nde ve en az 25 c m
yüksekli ği nde bet onar me hatıl yapıl malı dır 31.
Şekil 3. 17 Tuğl aları n örgü içi nde tanı ml anması [32]
3. 5. 2 TaĢ Yapı Mal ze mesi
Taş, doğada bul unan i norgani k esaslı, ki mi kütlelerden kopan ya da koparılan çeşitli
yapı i şl eri nde kullanılan sert yapı mal ze mesi dir 1. Taş yapı mal zemesi, t aşı n
özelli kleri, duvar ör me yönt e ml eri 4. böl ümde ayrıntılı olarak i ncel en mekt edir.
22
3. 5. 3 Kerpi ç Yapı Mal ze mesi
Ker pi ç, killi ve uygun niteli kte t oprağı n sa man veya di ğer bit kisel lifler il e karıştırılı p
su il e yoğr ul arak kalı planması ve açı k havada kur ut ul ması yl a el de edilen yapı
el e manı dır ( Şekil 3. 18). Ker pi çler 9- 15 gün sonra kullanılabilir [33]. Kerpi ç doğal,
sağlı klı bir mal ze medir yöresel mal ze me ol arak kol ay el de edili p ucuza üretilir,
üreti mde çok az enerji gerektirir.
Şekil 3. 18 Ker pi ç yapı mal ze mesi 2
Ker pi ci n bası nç dayanımı t uğl adan düşükt ür ve ne me karşı çok hassastır. Ker pi ç
duvarlar ıslanı nca gevşeyi p dağılır ve sonrasında kur uyunca çatlayı p ufal anır.
Ker pi ci n fi zi ksel özellikleri ku m, kil ve çeşitli kat kı maddel eri ekl eyerek
iyileştir meye çalışılır. Daha dayanı klı, su ve r utubet e daha az duyarlı, toz ve kir
üret meyen, yapı mı daha kol ay kerpi ç üret mek i çin çeşitli kat kı maddel eri kullanılır.
Toprağa çi ment o, kireç, al çı, bit üm, bağl ayıcı niteli kte endüstri artı kl arı, or gani k
maddel er katılabilir. Kerpi ce çi ment o katılarak dayanı mı nı arttırırken kireç katılarak
ne mden daha az et kilenmesi sağl anır. Or gani k bit ki artı kları ile dengeli, ho moj en
kur uma sağl anırken büzül me ve çatla ma azalır. Al çı il e yüzeyl eri daha düzgün ve
taşı ma gücü daha fazla olan kerpi ç el de edilebilir [31, 34].
TS 2514 e göre kerpi ç yapılacak killi t oprağın i çi nde 3 c m’ den büyük t aşl ar
bul unma malı dır. İyi bir ker pi ç t oprağı n yakl aşı k %40’ı, 0, 063 mm’lik el ekt en
geç meli, yani %60’ı eleği n üzeri nde kal malı dır. Ker pi ç yapılabilecek t oprakl ar,
içi ndeki kil oranı na göre yağsı z, ort a yağlı ve çok yağlı olabilir.
3. 5. 3. 1 Kerpi ç Duvar Özelli kl eri ve Örgül eri
Duvar ör güsünde kullanılacak kerpi çleri n düzgün yüzeyl ere sahi p ol ması na,
köşel eri n uygunl uğuna, i yi kur umuş ol mal arına di kkat edil meli dir. Ker pi ç
kullanılarak yapılan duvarlarda t uğl a duvarlarda geçerli ol an kurallar uygulanmalı dır.
23
Düşey derzl er şaşırt malı, yat ay derzl er sürekli olmalı dır. Köşel erde ve diğer birleşi m
yerleri nde 3/ 4’l ük kerpi çler, yarı m ker pi çler kullanılırken di ğer yerlerde ta m ker pi ç
kullanılır ( Şekil 3. 19). Ker pi ç duvarı n ör ül mesi nde düşey ve yat ay derzl eri n
tama men harçl a dol ması sağlanmalı, derz kalı nlı kları 1, 5 c m’ yi geç me melidir [2].
1. sıra 2.sıra
Şekil 3. 19 Ker pi ç duvar ör gül eri [2]
3. 5. 4 Beton Bl ok ( Bri ket) Yapı Mal ze mesi
Bri ket; çi ment o, doğal agregalar, yüksek fırı n cürufu, kö mür ve kök cür ufları, sünger
taşı, t üf, fırı nlanmı ş kil, t uğl a kırı ntıları gi bi çeşitli agregalar, su ve kat kı maddesi
karışı mı il e üretilen bir yapay yapı mal ze mesi dir. Bet on bri ketler dol u veya boşl ukl u
ol arak üretilebilir (Şekil 3. 20 ) 29, 30.
Şekil 3. 20 Bet on bri ket örnekl eri 1
Ku m ve çakılla yapılan bet on bri ket duvarlar diğerleri ne göre daha ağır ol ması na
nedeni yl e yüke ve hava koşulları na karşı dayanı ml arı daha fazl adır. Bi ms il e
yapılanl ar hafif, ses ve ı sı ya karşı daha geçiri msi zdirler. Tabl o 3. 5 de bet on
bri ketleri n boyutları verilmi ştir.
24
Tabl o 3. 5 Bet on bri ket boyutları 1
Bet on Bri ket Boyutları
Geni şlikler(c m) g 10 15 20 25 30
Yüksekli kler (c m) y 19 19 19 24 24
Uzunl ukl ar (c m) tam u 39 39 39 49 49
Yarı m u/ 2 19 19 19 24 24
3. 5. 4. 1 Beton bri ket duvar özelli kl eri ve örgül eri
Taşı yı cı duvarlarda sadece dol u bet on bri ketler kullanılırken boşl ukl u, al çak
dayanı mlı bri ketler t aşıyı cı ol mayan duvarlarda, baca yapı mı nda vb. kullanılır.
Yoğun bri ketlerde su e mme mi kt arı % 20’yi aş mamalı dır 34.
Bet on bri ketlerde t ek veya i ki t abakalı, donatılı veya donatısız duvarlar yapılabilir.
Geç meli şekil de üretilen özel bri ketler kullanarak harçsız duvar ör güsü yapılabilir
(Şekil 3. 21). İçi ne donatı yerleştirilen bri ketlere bet on dol durularak dol u bir duvara
dönüşt ürül üp taşı yı cı özelliği arttırılabilir (Şekil 3.22) 2.
Şekil 3. 21 Geç meli bet on bri ketler 2 Şekil 3. 22 Yat ay donatılı tek
tabakalı bri ket duvar 2
25
Tuğl a duvarlar i çi n geçerli ol an ör gü kuralları bet on bri ket duvarlar i çi n de geçerli dir.
Yat ay derzl er 15- 20 mm, di key derzl er 10- 15 mm arası nda ol ur. Duvar ör ül ürken
kullanılan bri ketler kırı k, çatlak ol ma malı dır. Ki reç veya çi ment o harcı kull anarak
ör ülen duvarlar ça murl a da örülebilir 2, 34.
3. 5. 4. 2 Gazbet on duvarlar ve örgül eri
İnce öğüt ül müş silisli bir agrega ve i norgani k bir bağl ayı cı madde il e hazırlanan bir
karışı mı n gözenek ol uştur ucu bir madde il avesi il e hafifletilerek el de edilen hafif
bet on yapı mal ze mesi dir. Boyut u büyük ol duğu hal de hafif ol ması ndan dol ayı
kullanı mı kol aylaştırır. Gerekti ği yerlerde t estere il e bile kesilebilir. Gözenekli
ol ması yalıtı m açısı ndan ol uml udur [ 2]. Gazbet on yapı el e manl arı bası nç
dayanı ml arı na göre beşe ayrılır ( Tabl o 3. 6).
Tabl o 3. 6 Gazbet onl arı n bası nç dayanı ml arı [35]
Gazbet on Sı nıfı Bası nç Dayanı mı
G1 15 kgf/c m2
G2 25 kgf/c m2
G3 35 kgf/c m2
G4 50 kgf/c m2
G6 75 kgf/c m2
Gazbet on ür ünl er yapı mal ze mesi ve yapı el e manı ol arak gr upl anır. Gazbeton bl okl ar
tut kallı ya da harç kullanarak yapılabilir. Harç kullanılacaksa çi ment o, ku m ve az
mi kt arda su karışı mı 1 cm’li k derz kalı nlı ğı ile örül meli dir. Taşı yı cı duvar yapı mı nda
kullanılacak yapı t aşları nın mi ni mu m bası nç dayanı mı 50 kgf/ c m2 ol malı dır 36.
Buna göre depre m bölgesi ol mayan böl gel erde rahat ça kullanılabilirken depre m
böl gesi nde sadece G4 ve G6 ti pi gazbet on bl oklar kullanılabilir. Gazbet on bl okl arı n
bası nç dayanı mı i çi ndeki r ut ubetle orantılıdır. Kur u gazbet on bl ok suya t a m
doy ma mı ş bir bl oğa göre %35 daha dayanı klı dır 2, 35.
3. 5. 5. Harç yapı mal zemesi
Bi r t akı m bağl ayı cı maddel eri n belli oranl arda ku m, su ve kat kı maddel eri il e
karıştırıl ması il e ol uşan, ki myasal reaksi yonl arla sertli ği ni kazanan yapı
mal ze mesi dir. Bir harçta bası nç mukave meti, dol ul uk, mukave met, su ve buhar
geçiri msi zli ği, aderans, katılaş ma sırası nda hacim değişi kli ği göst er memesi, ı sıl
26
genl eş me, el astisite, aşın maya ve dı ş et kilere karşı direnci n yüksek ol ması gi bi
özelli kleri n ol ması gerekir [22].
Harçlar bası nç dayanı ml arı na göre; A- B- C- D- E sınıfı harçlar ol mak üzere beş sı nıfa
ayrılırlar. Duvar harcı karışı ml arı nda, harç gr ubuna göre gerekli agrega ve bağl ayı cı
mi kt arları haci m ol arak Tabl o 3. 7’de verilen değerlere uygun ol malı dır.
Tabl o. 3. 7 Harç karışı m oranları [37]
Harç Sı nıfı Ti p No Ku m Çi ment o Harç Çi ment osu Ki reç ha mur u Toz Kireç
1. 3 t/ m3
1. 2 t/ m3 1. 0 t/ m
3 1. 3 t/ m
3 0. 6 t/ m
3
A - 3 1 - - -
B
1 4 1 - - -
2 4 1 ½ - -
3 4 1 - - ½
4 4 1 - - 1
C
1 7-9 1 2 - -
2 5 1 - - -
3 5 1 - 1 -
D
1 6-8 1 - 2 -
2 6-8 1 - - 3
3 2-3 - 1 - -
E - 3 - - 1 -
Yı ğ ma duvarlara et ki eden kuvvetler karşısı nda duvarı n direnci, kullanılan harcı n
niteli ği ne göre farklılık göst erir. Harcı n niteli ği, bileşenleri ni n niteli ği ne ve oranı na
göre değişir. Bağl ayı cı ve kat kı maddel eri ni n mi kt arı, ci nsi, kalitesi ve harç
yapı mı ndaki işçili k harcın niteli ği ni et kiler [2]. Harcı n i çi ndeki bağl ayı cı maddel er
kireç, çi ment o ve harç çi ment osu ol abilir [29]. TS2510’a göre t aş, t uğla, gazbet on
taşı yıcı duvarlarda harç mal ze mesi ol arak çi mento t akvi yeli kireç harcı (çi ment o /
kireç / ku m haci msel oranı = 1 / 2 / 9 ) veya çi ment o harcı ( çi ment o / kum haci msel
oranı = 1 / 4 ) kullanıl malıdır. Çi ment o bası nç mukave meti ni ve dayanı klılığı arttırı p
sertleş meyi hı zlandırırken kireç, işlenebilirlik ve su t ut ucul uk özelli kleri ni i yileştirir.
Ekono mi k ol an ku m dol gu maddesi ol arak et kilerken su, t üm mal ze mel eri
birleştirerek işlenebilirliğini sağl ar [38].
Bağl ayı cı t ürleri ne bağlı ol arak harcı n yalıtı m özelli ği ni, bası nç-çek me
mukave meti ni ve el asti kliği ni arttır mak, işlenebilirliği ni kol aylaştır mak i çi n çeşitli
kat kı maddel eri kullanılır [39]. Gel eneksel yapılarda kan, yu murt a akı, şeker, t ut kal,
arap za mkı, ke mi k t ut kalı, i ncir süt ü, çavdar ha mur u, do muz yağı, kesil miş süt gi bi
mal ze mel er sertleş meyi geci ktir mek i çi n, malt ve üri n sertleş meden sonra dayanı mı
27
artır mak i çi n, ket en, sa man, bit ki lifleri ve hayvan kılları dayanma gücünü artır mak
içi n kullanıl mı ş. Günü müzde kauçuk, bal mu mu, parafi n, bit üm, sabun, tras, kal si yum
kl orür, si ka, silis t ozu gi bi kat kı maddel eri ni kullanarak harcı n geçirimsi zli ği ni
arttırabiliriz [22, 40].
Yı ğ ma yapı da harcı n görevi duvarı ol uşt uran yapı el e manl arı nı n dağıl ma ması nı ve
bir büt ün ol arak çalış ması nı sağl ayarak duvara etki eden yat ay ve düşey kuvvetleri n
ze mi ne aktarıl ması nı sağla maktır [2].
Yı ğ ma yapılarda duvarları n bası nç dayanı mı, harcı n ve yapı el e manl arını n bası nç
dayanı mı na bağlı dır. Kullanılan harcı n niteli ği ve derz kalı nlı ğı öne mli dir. Harcı n
bası nç mukave meti i çi ndeki çi ment o mi kt arı na, çi ment o / su / ku m oranl arı na ve
ku mun özelli kleri ne bağl ıdır. Çi ment o mi kt arı ve çi ment o / su oranı arttıkça harcı n
bası nç mukave meti artar. Kaba ku mdan yapılan harçl ar, i nce ku mdan yapıl an
harçl ara göre daha sağl am ol makt adır. Çünkü i nce ku m t anel eri ni ıslat mak i çi n daha
fazla su gerekir ve harç içi ndeki su oranı ne kadar yüksek ol ursa harcı n mukave meti
o kadar düşük ol ur [ 38]. TS EN 998’e göre kargir duvar harçl arı nda mi ni mu m bası nç
dayanı ml arı Tabl o 3. 8 de veril mekt edir.
Tabl o 3. 8 Harçlarda Mi ni mu m Bası nç Dayanı ml arı [37].
Harç Sı nıfı Mi ni mu m Bası nç Dayanı mı (kg/ c m2)
A 150
B 110
C 50
D 20
E 5
Kar gir mal ze me bası nca belli li mitlerde dayanır. Harç dayanı mı nı n art ması, duvar
dayanı mı üzeri nde belli bir harç dayanı mı ndan sonra et kili ol ma maktadır. Harç
dayanı mı ndaki artış sonucunda duvar dayanı mı nda, aynı t uğl a kullanılırsa öne mli bir
artış ol mazken daha yüksek dayanı mlı t uğl a kullanılırsa artış gözl enir ( Şekil 3. 23)
[5].
28
Şekil 3. 23 Tuğl a-duvar-harç bası nç dayanı ml arı [5]
Derzleri n i nce ya da kalın ol uşu duvarı n bası nca dayanı mı nda et kili dir. Der zl eri n
incel mesi il e bası nç dayanı mı art ar. Tuğl a duvarlarda derz kalı nlığı nı n 1 c m ol ması
veya derz kalı nlı ğı na göre yapı el e manı nı n yüksek ol uşu duvarı n bası nç dayanı mı nı
arttırır (Şekil 3. 24).
Şekil 3. 24 Derz kalı nlığı ile duvar bası nç dayanı mı arası ndaki ilişki [5]
Kagiri n çek meye karşı dayanı mı çok azdır, i çi ndeki bağl ayıcı harcı n mukave meti ne
eşittir. Yı ğma duvarlarda yat ay yük et kisi nde, kes me ( kay ma) kırıl ması ve bası nç
kırıl ması ol mak üzere i ki t ür kırıl ma ol ur [ 14]. Kes me kırıl ması nda duvara yat ay bir
yük uygul andı ğı nda, harcı n t uğl aya göre dayanımı nı n az ol ması ve t uğla il e harç
arası ndaki aderans bağı yet erli ol madı ğı ndan genelli kle çatlakl ar harçt a ol uş makt a,
ayrıl mal ar t uğl a il e harcı n birleşi m yerl eri nde ol makt adır, eği k çek me çatlakl arı
derzl erden geçer. Bası nç kırıl ması nda harç dayanı mı t uğl a dayanı mı ndan daha
yüksek ise çatlakl ar tuğl aları keserek ol uşur (Şekil 3. 25)[20, 39].
29
Şekil 3. 25 Yat ay derzl ere paral el et ki yen yükl er altı nda yı ğma duvarl arda kırıl ma
bi çi ml eri [20].
Duvarları n kes me dayanı ml arı nı arttır mak i çi n yüksek dayanı mlı harç
kullanıl malı dır. Çek me dayanı mı i yi ol an kat kı maddesi il e yapılan harçl arın duvarı n
kay ma dayanı mı nı da arttırıcı et kisi vardır [39].
3. 5. 6 Met al Bağl antı Ele manl arı
Yı ğ ma duvarlarda bileşenl eri n birbirleri ne bağl an ması nda met al bağl antı gereçl eri
de kullanılabilir ( Şekil 3. 26). Duvarı n ör gü şekline ve kullanılan t aşları n özelli ği ne
bağlı ol arak duvarı n dağıl ma ması ve t aşı yıcılı k görevi ni yeri ne getir mesi, kull anılan
özel met al el e manl arla ve kenetlerle sağl anır (Şekil 3. 27). Duvarı n mukave meti
arttırılır 29.
Şekil 3. 26 Met al bağl antı gereçl eri 29
Şekil 3. 27 Çeşitli kenetler ve kullanıl dı kl arı yerl er [41]
Kı rl angı ç
kuyruğu kenet
0. 6 / 6 / 20
30
4. YI ĞMA TAġ YAPI MALZE MELERĠ
Bili ndi ği gi bi t aş çok eski döne ml erden beri i nsanl arı n evl eri ni yap mak i çi n
kullandı ğı mal ze mel eri n başt a gel enl eri nden bi ridir. Çevrede en bol bul unan
kaynakl ardan en kol ay ve en il eri düzeyde yararlanırken, et ki n öl çüde enerji t asarrufu
ve her mevsi mde bi na i çi nde kullanı cı ya en uygun konf or sağl ar. Taş yapı, başka
ol anakl arı n bul unmadı ğı döne m ve yörel erde, zor unl ul uk nedeni yl e kullanılan,
ol anakl arı el verdi ği an t erkedil mesi gereken bir mal ze me ol arak gör ül meğe
başl anmı ştır. Oysa, günümüzdeki sosyal ve ekonomi k koşullar, t aşı n yapı içi n yararlı
yönl eri ni t ekrar ön pl ana çı kar mı ştır. Yı ğma taş yapılar doğal t aşı n harç il e
büt ünl eş mesi sonucu ortaya çı kan duvarları n bir si ste m i çerisi nde biraraya gel mesi
ile ol uşur.
4. 1 Doğal taĢl ar
4. 1. 1 Genel
Doğada bul unan veya t aş ocakl arı ndan çı karılan, ho moj en yapılı, at mosfer et kileri ne
dayanı klı, i norgani k esaslı, yapı mda kullanmaya el verişli t aşlardır. Taş akı cı
kı va mdaki mag ma t abakası nı n soğu ması, vol kani k ol ayl ar sonucu ya da t aşl arı n
parçal anı p sonra bası nç et kisi il e t ekrar birleşmesi il e ol uşur [ 42]. Doğal t aşl ar
ol uşuml arı na göre üçe ayrılır (Şekil 4. 1) ;
Püskür ük ( mag mati k) taşlar
Tort ul taşlar
Başkal aş mı ş ( met a morfik) taşlar
31
Şekil 4. 1 Ol uşum bi çi ml erine göre taşlar [1]
4. 1. 1. 1 Püskürük ( magmati k) taĢl ar
Yer kabuğu i çi nde yer alan mag manı n çeşitli şekillerde soğu ması yl a ol uşan, genel de
sert, ho moj en, i zotrop olan t aşlardır [2, 42]. Magmati k t aşlar ol uşum t arzları na göre
üçe ayrılır.
Ġç püskürük ( mag mati k) taĢl ar
Ma g manı n yeryüzüne çık madan soğu ması il e ol uşan t aşl ardır. Granit, si yenit, gabr o,
di yorit, peri odit gi bi taşlar iç püskür ük taşlardır [42].
Dı Ģ püskürük (vol kani k) taĢl ar
Ma g manı n yer kabuğu üzeri ne çı ktı ktan sonra soğu ması yl a ol uşan t aşl ardır.
Ma g manı n soğu ması yl a t aşı n kristalleş mesi arası nda bir bağl antı var dır. Soğu ma
yavaş ol ursa gözl e gör ülebilen iri kristaller, hı zlı ol ursa ufak kristalli ya da ca msı
taşlar ol uşur. Kuvars, porfir, di yabaz, ri yolit, trakit, bazalt, andezit, mel afir gi bi t aşl ar
bu gruba örnek taşlardır 42, 44.
Da mar taĢı
Ma ğ manı n yer kabuğunun çatlakl arı ndan, zayıf kı sı ml arı ndan yükseli p, çı kı p
soğu ması yl a ol uşan t aşlardır [42]. Gr anit, porfir, siyenit porfir, pegmetit gibi işle mesi
zor ve pahalı ol an püskür ük t aşları n bası nç geril mel eri, yoğunl ukl arı diğer t ürl ere
göre yüksektir, fizi ksel etkilere dayanı mı en fazla ol an grupt ur [44].
Taşl ar
(ol uşum
bi çi ml eri ne
göre)
Ma g mati k
Pl ut oni k
Vol kani k(granit, porfir ve peri dotitler)
Tort ul
Kl asti k
Kongl omeralar
Br eşler
kayağant aş
Ör gensel (kal kerler)
ki myasal
Travertenl er, kal ker
tüfleri
Al batr, oni ks
başkal aş mı ş
Fil atlar
Gnaysl ar ( mer merl er, yılantaşı, billurlaş mı ş şistler)
mi kaşistler
32
4. 1. 1. 2 Tort ul taĢl ar
Me kani k ol arak parçal an mı ş t aş parçacı kl arı nın r üzgar ya da sul ar tarafı ndan
taşı narak akarsuyun t aşıma gücünün azal dı ğı yerlerde yerçeki mi et kisi nde, akarsu
tabanı nda biri kerek dağını k ya da bağlı hal de ol uşan t aşlardır [ 2]. Tabakalanma ol ayı
tort ul t aşları n genel özelliği dir. Tort ullaş ma sırasında t aşı nan el e manl ar arası na canlı
artı kları da girebilir, bu yüzden her za man karakteristi k özelli k göst er mezler. Tort ul
taşları n yapısı nda ho moj enli k, i zotropl uk bekl enmez. El e manl arı n doğal bir çi ment o
ile bağl anı p bağl anmadıkl arı na göre ayrı k ve yapışı k ol arak i ki ye ayrılırlar. Ayrı k
ol anlar daha çok bet on agregası ol arak endüstride ha mmadde ol arak kullanılırken
yapı da kullanılanl ar yapışı k t ort ul t aşlardır [44, 45]. Ol uşuml arı na göre i ki ye
ayrılırlar;
Organi k tort ul taĢl ar
Hayvan ve bit ki kalı ntıları nı n et kisi ile veya sızı ntı sul arı n t aşı dı ğı maddel eri n
çökel erek katılaş ması yl a ortaya çı kan t aşl ardır. Organi k kal ker, kuvarsit, dolomit gi bi
taşlar örnekl eri ndendir [42].
Fi zi ksel tort ul taĢl ar
Deği şi k kütleleri n aşı ndıkt an sonra başka yerl ere taşı nan parçal arı nı n çökel mel eri ve
doğal bağl ayıcılar il e büt ünl eş mesi yl e ol uşan t aşlardır. İçerdi kl eri mi nerallere,
ol uşuml arı sırası nda silisli, killi veya kal kerli tabii çi ment onun ol up olma ması na
bağlı ol arak t aşı n dayanı mı ve mukave meti değişir. Breş, pudi ng, kongl omera,
gr ovak, gre, kumt aşı gi bi taşlar örnekl eri ndendir [42, 44, 45].
4. 1. 1. 3 BaĢkal aĢ mı Ģ( meta morfi k) taĢl ar
Ma g mati k veya t ort ul t aşları n yüksek bası nç, sı caklı k altı nda ya da mag ma kütl esi ni n
sıcaklı k ki myasal et ki altında değişerek önceki t aş il e ilişkisi ol mayan kütl el ere
dönüş mesi ile ol uşur [ 42, 45]. Yeni ol uşan kütlel er da marsız, t abakası z, fosilsiz,
kristallerden ol uşan t aneli yapı ya dönüşürler. Met a morfiz maya uğrayan t aşl arı n
ki myasal birleşi ml eri ni n, dokul arı nı n birbiri nden f arklı ol uşu ve farklı ort a ml arda
değişi k şartlar altı nda ol uş mal arı ndan dol ayı kesi n bir sı nıflandır maları yokt ur.
Mer mer, gnays gi bi t aşlar bu t ürdendir. Daha çok kal kerli t aşları n dönüşü mü il e
mer merl er ol uşur [44].
33
4. 1. 2 Doğal taĢl arı n fiziksel ve mekani k özelli kleri
Tabi atta büyük dağ kitleleri nden küçük t anel ere kadar he men her yerde gör ül en ve
bul unabilen elle dokunuldukça sertlik göst eren mal ze meye t aş denir. Taşlar fi zi ksel
ve mekani k özelli kleri ne göre farklılık göst erirler. Tabi atta bul unan her t aş, yapı
mal ze mesi olarak kullanılamaz, belli özelli kler aranır.
4. 1. 2. 1 Fi zi ksel Özelli kler
Bi ri m ağı rlı k ve özgül ağı rlı k
Bi ri m ağırlı k mal ze meni n boşl ukl arı da i çi nde ol mak üzere biri m hac mi ni n
ağırlı ğı dır. Mal ze meni n i çi ndeki boşl ukl ar çı karıl dı kt an sonraki ağırlı ğına özgül
ağırlı k ( yoğunl uk) denir [ 1]. Bir t aşı n biri m ağı rlı ğı boşl ukl arı ndan dolayı dai ma
özgül ağırlı ğı ndan küçüktür ( Tabl o 4. 1).
Tabl o 4. 1 Biri m ağırlı k ve özgül ağırlı k 46
Bi ri m ağırlı k Özgül ağırlı k
gr/c m3 gr/c m
3
Sert taşlar 2. 5 - 2. 7 2. 5 - 3. 0
Yu muşak taşlar 2. 0 -- 2. 5 2. 5 - 2. 7
Taşl arı n yapı da kullanılabil mesi i çi n biri m haci m ağırlı ğı 2, 55 gr/ c m3
den küçük
ol ma malı dır. Doğal t aşların özgül ağırlı ğı ort ala ma ol arak 2, 7 gr/ c m3
‘ dür, gözenekli
taşları n daha azdır 42, 46.
Porozite ( BoĢl uk -- Dol ul uk Oranı)
Por ozite biri m haci mdeki t aşı n i çerdi ği boşl ukt ur. Doğal t aşl ar boşl ukl u
mal ze mel erdir ve por oziteni n büyük ol ması t aşın fazl a mi kt arda boşl uk i çer mesi
de mektir. Boşl uk -- dol uluk oranı arttı kça mal ze meni n bası nç mukave meti nde düş me,
ısı yut ucul uk değerleri nde art ma gör ül ür. Taşın por ozitesi ve gözenek boyut u
dağılı mı hasarlar karşısındaki davranışları nı belirleyen öne mli bir fakt ördür [ 47].
Mal ze me boşl uğunun deva mlılı ğı hali nde su ve buhar geçiri mlili ği değeri de art ar.
Por ozitesi büyük ol an t aşl ar kol aylı kla ve fazla mi kt arda su e mer. Dol ayısı yl a
34
don maya karşı da dayanıksızlaşır. Doğal yapı t aşları nda su e mme değeri % 1. 8 ‘ den
büyük ol ma malı dır 42.
Geçi ri mlili k
Doğal t aşları n bir t araftan öbür t arafa su ve gaz geçir me kabili yeti ne denir [45].
Taşı n geçiri mlili ği mar uz kal dı ğı bası nca ve t aşın por ozitesi ne bağlı dır. Doğal t aş
kullanılırken her t ür t aşı n nerede kullanılırsa kullanılsı n, hava ve çeşitli zararlı
maddel eri n et kisi nden kor unması i çi n, bası nçsız geçiri mlili ği n az olması i stenir
45. Mal ze meni n porozitesi ni n fazl a ol ması geçiri mlili ği ni n fazl a ol ması de mek
değil dir. Taşı n i çi ndeki boşl ukl ar fazl a ol sa da boşl ukl ar birbiri ne değmiyorsa, t aş
por ozitesi fazl a ol ması na rağmen geçiri msi zdir. Mal ze meni n gözenek yapı sı su
transferi ni n oranı nı et kiler. Küçük gözenekl erde hı zlı büyük gözenekler de daha
yavaş et kiler. Küçük gözenekl eri n yoğun ol duğu t aşlarda ne m t ut ucul uk, kılcallı k
daha fazl adır. Kal kerler gi bi yarı klı, çatlaklı t aşlar il e kaba ku m ve çakıl gi bi ayrı k
ol anlar suyu kol ayca geçirirlerken, oyuksuz az gözenekli ol an t aşlar suyun geçişi ne
engel ol urlar, granit, killi taşlar gi bi [45, 47].
Don ma Mukave meti
Taşl ar ıslandı kl arı za man i çl eri ne giren, yat ak yüzeyl erde ya da çatlakl arda, su
biri ken yerlerde don ma olayı sı kça gör ül ür. Taşa giren su donarken hac mi genişl er ve
mekani k zorla mal ara sebep ol ur. Zorl a manı n şi ddeti su mi kt arı nı n boşl uklara oranı na
ve t aşı n göst ereceği yapısal mukave met e bağlı ol arak değişir. Don ma ol ayı nda
taşları n kırılarak parçalanma, çatla ma, küçük parçal ar hali ne gel me r iski vardır.
Büyük gözenekli t aşlar küçük gözeneklilere göre don maya karşı daha fazl a direnç
göst erebilrler. Büyük gözenekl erde buz kristalleri ni n yapı ya zarar ver meden
genl eşecekl eri yet erli al an vardır [48]. Doğal yapı t aşları nda soğuk et kisi yle, ağırlı k
azal ması %5 den fazl a olma malı dır 42.
Isı geçi rgenli ği-Ġlet kenlik
Taşl arı n ı sı geçirgenli ği taşı n ci nsi ne, çı karıl dı ğı yere, gözenekli ol up olma ması na
bağlı ol arak değişir ( Tabl o 4. 2). Taşları n ı sı geçirgenli ği 0. 55 -- 3. 5 W/ mo
K
aralı ğı nda değerler al makt adır [48]. Doğal t aşlar yüksek ı sı depol a ma kapasitesi ne
sahi p ol dukl arı i çi n yavaş ı sı nır ve yavaş soğurlar. Vol kani kl er, bazalt ve killi t aşl ar
yüksek sı caklı klara karşı dayanı klı dırlar. Kalsi yu m esaslı t aşlar CO2 kaybederek
gözenekl eşir. Taşl arı n özgül ısısı 0, 2-0, 25 Wh/ kg o
K arası ndadır. Bu değer t aşı n
35
ne mli ol up ol ma ması na göre değişir. Ne mli ol up geçirgen ol mayan t aşları ı sıt mak
zordur. Geçirgen ol up suyu t ut mayan taşlar ise çabuk soğur ve çabuk ısı nır [43, 48].
Tabl o 4. 2 Doğal taşları n ısıl ilet kenli k değerleri 43
Doğal taşl ar Bi ri m haci m kütlesi
kg/ m3
Isıl iletkenlik hesap
değeri W/ mK
Kri stal yapılı püskürük ve
met a morfi k taşlar (granit, bazalt,
mer mer vb.)
> 2800 3. 5
Tort ul, sedi mant e taşlar (ku m t aşı,
traverten, kongl omeral ar vb.)
Gözenekli püskürük taşlar
> 2600
< 1600
2. 3
0. 55
Ses --IĢı k- Yangı n- El ektri kl e il gili özelli ği
Taşl ar, özelli kle boşl uksuz, biri m ağırlı ğı ve el astiklik modül ü yüksek ol an t aşlar, i yi
ses yalıtı mı özelli ği ne sahi ptirler. Taş sert yapısından dol ayı düşük ses yut ucul uk
değeri ne sahi ptir, sesi yansıtır [22].
Doğal taşlar opak mal zemel er ol dukl arı içi n ışı ğı geçir mezl er, kıs men yansıtır
kıs men e merl er.
İnorgani k gr upt a bul unan t aşı n bünyesi nde bul unan mol eküller yüksek ı sı karşısı nda
ki myasal deği şi me uğrayarak mal ze meni n mol ekül yapısı nı n bozul masına yol açar.
Kuvarslı taşlar 600 0
C’ de, kal ker 900 0
C’ de haci m değişi kliği ne uğrar [45].
Taşl arı n bünyesi nde serbest elektronl arı n ol ma ması ndan dol ayı elektri ği ilet mezl er.
4. 1. 2. 2 Mekani k Özelli kler
Bası nç ve çekme dayanımı
Doğal t aşları n bünyesinde bul unan mol eküller, t aşı n por ozitesi, t aşı n yat ak
yüzeyl eri ni n dur umu, t aşları n i çi nde bul unduğu şartlar t aşı n mukave meti ni et kileyen
fakt örl erdir. Taş bası nç kuvvetleri ne karşı çok dayanı klı, çekme kuvvetleri ne karşı
ise ol dukça zayıftır (Tabl o 4. 3). Ağır taşlar bası nca daha dayanı klı ol urlar [48].
Bası nç dayanı mı püskürük taşlarda 120-140 N/ mm2’ den, t ort ul ve başkal aş mı ş
36
taşlarda 35- 50 N/ mm2’den küçük, çekme dayanı mı püskür ük t aşlarda 7, 5-8
N/ mm2’ den, t ort ul ve başkal aş mı ş t aşl arda 3- 5 N/ mm
2’ den küçük olma malı dır
27.
Tabl o 4. 3 Doğal duvar taşları nın dayanı m grupl arı na göre en küçük bası nç dayanı ml arı 42
Taşı n Ci nsi Mi n. Bası nç Dayanı mı
(kg/ c m2)
Eğil mede Mi n. Çek me
Dayanı mı (kg/ c m2)
Kal ker, traverten, kireç bağl ayıcılı kumt aşı 350 30
Yoğun kal ker, dol omit, bazalt 500 40
Silis bağl ayı cılı kumt aşı, grovak 800 60
Gr anit, si yenit, di orit, mel afir, di abaz, andezit 1200 75
Di ğer tort ul ve met afor mi k taşlar 500 50
Di ğer püskürük taşlar 1400 80
Kay ma Dayanı mı
Doğal t aşlarda e mni yetli kay ma geril mesi ( σe m ) 0, 1 N/ mm2
dir. Taş duvarlarda i se
maksi mu m kay ma gerilmesi ( σmax ) i se 0, 3 N/ mm
2 dir [22]. Tabl o 4. 4 t e doğal
taşları n bası nç, çekme ve kayma dayanı ml arı verilmi ştir.
Tabl o 4. 4 Doğal Yapı Taşları nı n ortala ma fizi ksel değerleri 49
Taşı n ci nsi Bası nç Dayanı mı
( MPa)
Kay ma Dayanı mı
( MPa)
Çek me Dayanı mı
( MPa)
El astisite
Modül ü ( MPa)
Gr anit 30- 70 14- 33 4- 7 30000- 55000
Mer mer 25- 65 9- 45 1- 15 25000- 70000
Ki reç taşı 18- 35 6- 20 2- 6 10000- 55000
Ku mt aşı 5- 30 2- 10 2- 4 13000- 50000
Ku mt aşı 10- 30 3- 10 3- 4 15000- 55000
Ser panti n 7- 30 2- 10 6- 11 23000- 45000
Eğil me- Makasl a ma Mukave meti
Lent olarda kullanılacak t aşları n eğil meye karşı mukave meti nin ol ması
gerekmekt edir. Makasl ama mukave meti kal kerlerde 2- 15 arası, sert granitlerde 30
kg/ c m2 ci varı nda değerler alır [45].
37
Sertli k ve AĢı nma dayanı mı
Taşl arı n sertli ği, mukavemeti ni ve aşı nmaya karşı dayanı mı nı göst eren bir değerdir.
Taşl arı n sertli ği mohs sertli k derecesi ne göre belirlenir. Sertli ği karakt erize et mek
taşı n i şlenebilirliği ni belirler. Kal kerlerde sertli k 4. 25-0. 40 m/ m arası nda
değiş mekt edir [44]. Taşları n aşı nmaya karşı mukave meti sertli ği ne ve kohezyonuna
bağlı dır. Aşı nmaya karşı mukave meti yüksek ol anl arı n bası nç mukave meti de
yüksektir 45, 48.
4. 1. 3 TaĢ Duvar Ör me Yönte ml eri
Yapı t aşları ndan at mosfer et kileri ne ve onun yıpratıcı et kileri ne karşı dayanı klı
ol mal arı, ho moj en ol maları, bası nç ve eğil mede çekme dayanı mı nı n belli değerl eri n
üst ünde ol ması bekl enir. TS 2513’e göre yapı t aşları nı n özgül ağırlı ğı 2, 55 gr / c m³
den küçük ol ma malı, ağırlıkça su e mme değeri % 1, 8 den büyük ol mamalı, dar be
dayanı mı, pasl anma özellikleri, dona ve asitlere karşı dayanı klılık gi bi yönl erden de
yönet meli kteki şartları sağl a malı dır. Yapı t aşl arını n ocak t aşı ol ması ve ocakt an
çı ktı ktan sonra r ut ubetini al ması istenir. Dere t aşları kaygan ve parlak yüzeyli
ol dukl arı i çi n harçl a büt ünl eş mesi kol ay ol maz. Yapı da kullanılacak t aşl arı n
bünyel eri nde çatlak, dı ş et kilerle ayrış mı ş kı sı ml ar ol mamalı varsa
kullanıl ma malı dır. Tozl u, t opraklı, kirli t aşları n yıkanı p t e mi zl enmeden kul lanıl ması,
taşı n harçl a büt ünl eş mesini engelledi ği i çi n, doğru değil dir. Kırıl dı ğı za man köşel er
ver meyen, ku m gi bi ufal anan t aşlar yapıda kullanıl ma malı dır. Yont ul arak
kullanılacak taşlar işlenebilir ve keski n köşel er yapılabilir ol malı dır 22.
Doğal t aş kullanılarak yapılacak duvarl arı t aşları n i şl eniş bi çi ml eri ne göre mol oz t aş,
çeki çle kabaca düzeltil miş t aş, yonu t aş ve kes me t aş duvarlar ol arak dört ana gr uba
ayırabiliriz.
4. 1. 3. 1 Mol oz TaĢ Duvarl ar
Taş ocağı ndan çı karılan t aşları n hi ç i şlenmeden yada çeki çl e biraz i şlenmesi yl e
harçlı veya harçsız yapılan duvarlardır (Şekil 4. 2)29.
Kuru taĢ duvarl ar
38
Duvar ör ül ürken t aşları büt ünl eştirecek bir harcı n kullanıl madı ğı, t aşı yı cılı ğı n
taşları n ağırlı ğı ve t aşlar arası na sokul an ka ma t aşları nı n yarattı ğı sürtünme il e
sağlandı ğı mol oz t aş duvarlardır 2. Yük taşı mayan bahçe duvarları, çevre
duvarları, i sti nad duvarları gi bi i ki ncil i şlevli yerlerde kullanılır. Büt ün t aşlar geniş
yüzeyl eri üzeri ne ot urt ulacak ve en az boşl uk verecek şekil de birbiri yle yat ay düşey
doğr ult ularda bağl antılı ol arak ör ül meli dir. Gör ünen yüzeyl erde derz kalınlı kl arı 4
c m’ den az ol ma malı dır 49. Kur u t aş duvarların kalı nlı ğı en az 60 c m ol malı dır
29.
Harçlı mol oz taĢ duvarlar
Mol oz t aş ör güsünde kullanılacak t aşlar köşeli ol malı, en azı ndan bir yüzü düzgün
ol malı dır. Taş boyutlarında uzunl uğun yüksekli kten küçük ol duğu t aşl arı n
kullanıl ma ması gerekir. Taşl ar 10/ 20/ 20 c m veya daha büyük boyutlarda seçil meli dir
[49]. 1m2
duvar yüzeyinde 15 den fazl a t aş ol ma ması duvarı n dayanı mı i çi n
öne mli dir. Taşl arı n uzun boyut u duvar i çi ne doğru yerleştirilir ve duvarın her m2
si nde mi ni mu m 40 c m uzunl uğu ol an 2 bağl a ma (kilit) t aşı kullanılır. Ayr ıca 1, 5 m
de bir yat ay hatıl yapıl malı dır. Taşlar bol harç kullanılarak birbiri üzeri ne dengeli bir
şekil de, düşey derzl er şaşırtılarak ot urt ul ur. Harcın kalı nlığı 3-4 c m yi geçme meli dir.
Mol oz t aş duvarlar di kdörtgen gör ünüşl ü t aşlardan yat ay veya karışı k derzli yapıl dı ğı
gi bi çok kenarlı taşlardan mozai k görünüşl ü ol arak da yapılabilir 2, 29, 30.
Kur u taş duvar Mol oz taş duvar Mozai k örgülü duvar
Şekil 4. 2 Mol oz taş duvar örgüsü [41]
39
4. 1. 3. 2 Çeki çl e kabaca düzeltil mi Ģ taĢ duvarl ar
Çeki çl e alı n yüzünden 10 c m deri nli ğe ve alı n yüzüne di k ol arak kabaca
bi çi ml endiril mi ş t aşları n kullanıl dı ğı duvar ör güsüdür. Dı ş yüzde gör ünen t aşl ar
di kdört gene yakı n bi çi me getirilir. Bir sırada düşey derzl eri şaşırtarak farklı boyutt a
taşlar kullanılabilir. Derzler en fazl a 2- 3 c m kalı nlığı nda ol abilir. Mol oz t aş
ör güsündeki ör me kuralları bunun içi n de geçerli dir 1.
4. 1. 3. 3 Yonu TaĢ Duvarlar
Kaba yonu taĢ duvar
Genel de yapı nı n yüzeyi sıvanmayacak duvarları nda kullanılan kabaca yontul muş
di kdört gen taşlardan ol uşur. Di kdört gen yüzeyli taşları n yüksekli ği en az 20 cm,
genişli ği 30 c m ve deri nliği 25 c m ol malı dır. Kaba yonu taş duvarlarda duvar
kalı nlı ğı 45 c m’ ye kadar indirilebilir 27. Derz kalı nlı ğı en fazla 1, 5-2,5 c m
ol malı dır ve derzler muntaza mdır. Duvar örgüsü i yidir. Büyük taşlar ile bağlantılar
yapıl malı dır. Köşel erde büyük taşlar kullanıl malı dır. Kilit taşı ve hatıllar
kullanıl malı dır [30].
Ġnce yonu taĢ duvar
Taşçı kal e mi yl e i şlenen, duvar yüzünde gör ünen taşları n düzgün di kdört gen ol duğu
duvarlardır. Taşları n yüksekli ği 15 c m, uzunl uğu 30 c m, deri nli ği i se 30- 40 c m
ol malı dır. Derzl er en fazl a 2 c m ol abilir. Taşl ar düzgün yüzeyl er ol uşt urduğu i çi n
yat ay hatıl yapmaya gerek yokt ur. İnce yonu t aş duvarlarda fazl a sert ol mayan
(kal ker esaslı) t aşlar yüzl eri ve derz satı hl arı 5-10 c m deri nli ğe kadar i şl enerek
kullanılır. Derzl er birbirine di ktir. Duvarl ar örül ürken köşel erde büyük t aşl ar
kullanıl malı dır (Şekil 4. 3)[41].
Şekil 4 . 3 Kaba ve i nce yonu taş duvarlar [41]
40
4. 1. 3. 4 Kes me TaĢ Duvarl ar
Yapı pr oj esi ni n gerektirdi ği boyutlara uygun ol arak el al etleri yle ya da maki nel erle
kesili p i şlenen düzgün yüzeyli t aşları n kullanıldı ğı duvarlardır. Taşların t ümünün
yüzü 90˚ yont ul malı, yüzl eri birbirine paral el işlenmeli dir. Derzl er 4- 6 mm
ol malı dır, derz arası na boşl uk kal ma ması i çi n harç akıtılır. Kes me t aş duvarl ar bl ok
veya bl ok kapl a ma taş olarak i ki şekil de yapılabilir [29].
Kes me bl ok t aş duvarlarda t aşl arı n deri nli ği duvar kalı nlı ğı nı verecek şekilde yapılır.
Taş ust ası çi zilen det ay pr oj esi ne göre t aşları t ek t ek birbiri ne geç me yapabil ecek
veya met al bağl antı ele manl arı yla bağl anabilecek şekil de i şler. Derz kalı nlı ğı
birbiri ne eşit ve en çok 1 c m ol malı dır. Taş kes me i şçili ği ni n i yi ol ması duvarı n
kalitesi ni ve taşı ma gücünü et kiler 2, 29, 49.
Kes me bl ok kapl a ma t aş duvarl ar kes me t aşları n ve di ğer kagir duvarları n bir arada
kullanıl dı ğı duvar ti pi dir. Bir yüzünün gör ünü mü kes me bl ok t aş gi bi ol an duvarl ar
arkası ndaki mol oz t aş, tuğl a ya da bet on duvarla birli kte ör ül ür. Taş i şçilikl eri daha
azdır. Taşl ar üst ündeki taşa sapl a mal arla yanı ndaki t aşa düz ve çat al kenetl erle
bağl anmalı dır. Kes me t aşı n arkası nda mol oz t aş varsa t aşlara çi ment o harcı yl a ve
met al bağl antılarla bağl an malı dır. Kes me bl ok t aşları nı n kalı nlığı ve yüksekli ği en az
15 c m, üzeri ndeki t aşl a bağl antısı da en az 10 c m ol malı dır. Kapl a ma t aşı n kalı nlı ğı 3
c m’ den az ol ma malı dır 1 . Taşl ar duvara madeni kenetler ve harç vasıtası il e
bağl anır (Şekil 4. 4).
kes me taş duvar kes me bl ok kapl a ma taş duvar
Şekil 4. 4 Taş Duvar Çeşitleri [41]
41
5. YI ĞMA TAġ YAPI LARI N YAPI M KURALLARI
Yı ğ ma yapılarda duvarları n he m mi mari he m de t aşı yı cı işlevl eri vardır. Duvarl ar
kendi yükl eri ni ve kendileri ne gel en düşey yükl eri t aşı dı kl ar gi bi yapı yı dı ş
et kenl erden kor uyup mekanl arı ol uşt urur. Depreme karşı güvenli ği n sağlan ması nda
taşı yıcı siste mi n t asarımı nı n i yi yapıl ması duvarı n dayanı mı nı et kiler. Taşı yı cı
duvarlar yapılırken el emanl arı n birleşi m böl gel eri ni n doğr u ol ması duvarı n ve
el e manl arı nı n dayanı mı nı arttırır.
Yı ğ ma yapılarda yapı nı n kütle mer kezi il e rijitlik mer kezi çakış malı dır. Çakış mazsa
yapı düşey eksen etrafı nda bur ul ma et kisi yapar [5]. Farklı şekillerde düzenl e mel er
ve kı s mi bodr um yapı l ması yapı nı n depre m gi bi yat ay kuvvetler karşısı nda
bur ul ması na ve yı kıl ması na neden ol ur. Taşıyı cı duvarlarda alttaki ve üstteki
duvarları n eksenl eri, düşey yükl eri n t e mel e kadar düzgün t aşı nması i çi n, aynı düzl e m
içerisi nde ol malı dır. Üst üst e gel en, kalı nlı kları n değişti ği dı ş duvarlarda duvarl arı n
dı ş yüzleri de aynı düzl em i çerisi nde ol malı dır [29].
Yı ğ ma yapılar basit, si metri k ve düzenli duvarlardan ol uş malı dır. Yapı pl andaki her
aksı içi n si metri k ol malı dır, tek doğrult uda düzenlenme meli dir (Şekil 5. 1).
Şekil 5. 1 Taşı yı cı duvarları n pl anda dağılı mı [24]
42
Yı ğ ma yapılar kare ya da di kdört gen bi çi mde ol malı dır. T, L, H gi bi ve daha
kar maşı k pl anlı yapılarda bur ul ma et kisi ol uşur (Şekil 5. 2). Depre ml erde içe dönük
köşel erde büyük geril me kuvvetleri sonucu büyük hasarlar ol uşur [5].
Şekil 5. 2 Yı ğma duvarlarda değişi k girinti ve çı kı ntı biçi ml eri [ 5, 24 ]
İnce uzun di kdört gen pl anl ar da bur ul ma et kisi oluşt urur. Di kdört gen yapılar da uzun
kenarı n uzunl uğu kı sa kenarı n uzunl uğunun dört katı ndan az ol malı dır. Bur ul ma
et kisi ni azalt mak i çi n yapı aral arı nda boşl ukl ar bırakarak parçal ara böl ünebilir (Şekil
5. 3). Ol uşan bu dilatasyon derzl eri en az 3 c m ol malı dır. Yapı yüksekli ği 9 met reyi
geçerse, her kat içi n derz kalı nlı ğı na 1 c m daha eklenmeli dir [26].
Şekil 5. 3 Yı ğma yapı plan çeşitleri [26]
43
Yı ğ ma yapılarda özelli kle i çe dönük köşel erde, duvarı n düzl e m dı şı na devril mesi ni
önl eyen duvara di k doğrult uda destek duvarları yapıl ması gerekli dir (Şekil 5. 4).
Şekil 5. 4 Yı ğma yapı da destek duvarı [5]
Dest ek duvarı yapıl ma mışsa köşel erde en çok 0, 5- 1, 00 m giri nti yapılabilir. Dest ek
duvarı yapıl mı şsa giri nti ve çı kı ntıları n boyut u yapı nı n o cephe boyunun % 25’i
kadar yapılabilir [5].
Aynı yapı da el asti k özelli kleri farklı t aşı yı cı siste ml eri bir arada kul lanmakt an
kaçı nmalı dır. Mesel a yığ ma yapı i çi nde bet onar me kol onl arı n da yapıl ma ması
gerekli dir. Taş duvarların arası nda kal an döşe mel er kendi düzl e ml erinde, rijit
el e manl ardır. Bu döşemel erde açılacak büyük boşl ukl arda, açı klı ğın çevresi ni
kirişlerle sağl a ml aştır mak gerekli dir. Aynı za manda düşey yükl eri n t aşın ması nda,
döşe meni n i ki parça olması t ek parça ol ması na t erci h edilir. Bi nanı n rijitliği duvar
boyunca sürekli ol malı dır [26].
5. 1 Kat Sayısı ve Yüksekli kl eri
Yı ğ ma kar gir yapılar, gerekli st ati k ve mukave met hesapl arı yapıl mak ve il gili
yönet meli klere uy mak koşul uyl a bodr um katı hariç, biri nci derece depre m
böl gel eri nde i ki, i ki nci ve üçüncü derece depre m böl gel eri nde üç ve dör düncü derece
depre m böl gel eri nde dört katlı yapılabilir ( Tabl o 5. 1)[23].
Tabl o 5. 1 İzi n verilen en fazl a kat sayısı [23]
Depre m Böl gesi En Fazl a Kat Sayısı
1 2
2, 3 3
44
4 4
45
Tabl o 5. 1’de verilen en fazl a kat sayıları, ze min kat il e üst ündeki t am katl arı n
topla mı na karşı gel mekte ol up bunl ara ek ol arak, brüt kat al anı t e mel deki bi na br üt
al anı nı n %25’i nden az ol mak koşul u il e, t ek bir çatı katı ve ayrı ca t ek bi r bodr um
katı yapılabilir. Mi ni mum %25 koşul unu sağl amayan çatı katı, t a m kat ol arak
sayılacaktır. Birden fazla bodr um yapıl ması dur umunda i se, kat sayısı bir kat
azaltılacaktır. Yı ğma kargir bi nal arda her bir katı n yüksekli ği, döşe me üst ünden
döşe me üst üne 3 m’ den fazl a ol mayacaktır [23].
5. 2 Te mell er
Yapı t e melleri, duvarlara gel en ve bunl ar t arafı ndan aşağı ya doğr u iletilen düşey ve
yat ay yükl eri n güvenli şekil de t e mel ze mi ni ne akt arıl ması nı sağl a malı dır. Yı ğ ma
yapıları n t e melleri ndeki zayıflı k, çök me sonucunda t üm bi na yı kılabileceği i çi n
temeller büyük bir özenle yapıl malı dır. Te mel deri nli ği sapt anırken yapı yeri ndeki
don deri nli ği göz önünde t ut ul malı ve t e mel duvarları bu kot un altı na i necek bi çi mde
düzenl enme meli dir ve en az 80 c m ol malı dır [ 23]. Yapıları n t e mel duvarları,
ot ur mal arı n ve özelli kle farklı ot ur mal arı n ol uş ması na ve bundan dol ayı yapı nı n üst
kı sı ml arı nda çatlakl arı n ve di ğer hasarları n meydana gel mesi ne neden ol mayacak
şekil de düzenl enmeli dir. Yı ğma yapı t e mellerini n pr oj el endiril mesi nde gerekli
titizli k göst eril meli, duvar altı t e melleri nde kademe mü mkünse yapıl mamalı, t e mel
boyutları uygun seçil mel i, t e mel hatılları i çi ne konul acak boyuna ve eni ne donatılar
içi n gerekli hesapl ar yapıl malı dır. Kademeli t e mellerde, kade me t e mel
yüksekli ği nden çok aşağı da ol ma malı dır. Her iki yönde t e mel hatılları birleşi m
yerleri nde gerekli donatı konul malı dır. Yı ğ ma yapıl arda kı s mi bodr u m
yapıl ma malı dır. Yı ğma yapı bi na t e melleri, t aşıyı cı duvarları n altı nda bet onar me
sürekli t e mel ol arak yapıl malı dır. Te meller, bodr umsuz bi nal arda en az 50 c m,
bodr uml u bi nal arda i se en az 60 c m kalı nlı kta mol oz t aş duvar ol arak yapılacaktır.
Te mel deri nli ği bodr umsuz bi nal arda t e melleri n üzeri ne yapılacak t aş veya bet on
duvarı n üst kot u, kal dırı m kot undan en az 50 c m yukarı da ol malı dır. Duvar al tı
temeli ni n bet on kalitesi en az BS16 ol malı dır. Tablo 5. 2’de de sı caklı ğa bağlı ol arak
mi ni mu m te mel deri nli kleri veril mi ştir [23].
46
Tabl o 5. 2 Sıcaklı ğa göre duvar altı temelleri boyutları [23]
En Düşük
Sı caklı k
Derecesi (˚C)
-7 -7 -18 -18 -27 -27
En Az Te mel
Deri nli ği (c m) 60 90 120 150
5. 3 TaĢı yı cı Duvarl ar
Yı ğ ma bir yapı nı n sağl aml ı ğı duvarları nı n sağl aml ı ğı na bağlı dır. Duvarl arın özelli kl e
depre ml ere karşı dayanıklı ol ması, duvar kalınlı kl arı na, boşl ukl arı na, ör güsüne,
duvarda kullanılan mal zemeni n ci nsi ne, duvar işçiliği ne gi bi fakt örlere bağlıdır [5].
5. 3. 1 Duvar Mal ze mel eri
Taşı yı cı duvar yapı mı nda yı ğma yapılarda st andartlara uygun ol arak doğal t aş, dol u
tuğla, TS 2510 ve TS 705’ de verilen maksi mum boşl uk oranl arı nı sağlayan düzey
boşl ukl u t uğl alar, kerpiç, dol u bet on bri ketler ve benzeri bl okl ar kullanılacaktır.
Doğal taş taşı yı cı duvarlar sadece bodrum ve ze mi n katlarda kullanıl malı dır [23].
Tuğl a ve t aş yı ğma yapılarda kullanılan el e manl arın t ek t ek mukave metlerini n uygun
ol ması gerekmekt edir. Taşı yı cı duvarlarda kullanılacak yı ğma yapı mal zemel eri ni n
en düşük bası nç dayanı mı brüt al ana göre 50 kg/ cm2
den az ol a maz. Bodr um katl arda
kullanılacak doğal t aşların bası nç dayanı mı en az 100 kg/ c m2
ol acakt ır. Yı ğ ma
yapılarda en düşük bet on kalitesi BS16 ol acaktır [23].
Bodr um katlardaki mol oz t aş duvarl arda harç mal ze mesi ol arak, biri nci ve i ki nci
derece depre m böl gel erinde çi ment o t akvi yeli kireç harcı (çi ment o/kireç/ kum
haci msel oranı =1/ 2/ 9) kullanılacaktır. Üçüncü, dördüncü derece depre m bölgel eri nde
kireç harcı (kireç/ kum haci msel oranı =1/ 3) kullanılabilir [36].
Harç mal ze mesi ol arak, çi ment o t akvi yeli kireç harcı (çi ment o/ kireç/ kum haci msel
oranı = 1/ 2/ 9) veya çiment o harcı (çi ment o/ ku m haci msel oranı =1/ 4) ol acaktır.
Harcı n dayanı mı nı n yüksek ol ması i çi n su/ çi ment o oranı nı n düşük ol ması gerekir
[23].
5. 3. 2 Duvar Boyutl arı
Tü m depre m böl gel eri nde, doğal t aş duvarlar sadece bodr um ve ze mi n katl arı nda
yapılabilir. Doğal t aş duvarları n kalı nlı kları moloz t aş ör güsünde 50 cm, çeki çl e
47
kabaca düzeltil mi ş t aş duvarlarda 45 c m, yonu t aşı ve kes me t aş duvarl arda 40 c m
ol arak alı nabilir. Taşı yıcı duvarlarda uygul anması zorunl u ol an mi ni mu m duvar
kalı nlı kları, sı va kalı nlı kları göz önüne alı nma mak üzere, yapılacak kat sayısı na göre
Tabl o 5. 3’de veril mi ştir. Bodr um kat yapıl ma ması dur umunda, ze min kat ve
üst ündeki katlar i çi n t abl oda verilen mi ni mu m duvar kalı nlı kları uygulanmalı dır.
Yapı mı na i zi n verilen ek çatı katları nda, bir alttaki kat i çi n t anı ml anan duvar kalı nlı ğı
uygul anmalı dır [23].
Tabl o 5. 3 Taşı yıcı Duvarların Mi ni mu m Kalı nlı kları [23]
Depre m
Böl gesi
İzi n Verilen
Katl ar
Doğal Taş
(c m)
Bet on
(c m)
Tuğl a
(c m)
Di ğerl eri
(c m)
1, 2, 3, 4
Bodr u m kat
Ze mi n kat
50
50
25
─
1
1
20
20
1, 2, 3, 4
Bodr u m kat
Ze mi n kat
Bi ri nci kat
50
50
─
25
─
─
1. 5
1
1
30
20
20
2, 3, 4
Bodr u m kat
Ze mi n kat
Bi ri nci kat
İki nci kat
50
50
─
─
25
─
─
─
1. 5
1. 5
1
1
30
30
20
20
4
Bodr u m kat
Ze mi n kat
Bi ri nci kat
İki nci kat
Üçüncü kat
50
50
─
─
─
25
─
─
─
─
1. 5
1. 5
1. 5
1
1
30
30
30
20
20
Taşı yı cı duvarlarda uzunl uk arttı kça yat ay ve düşey kuvvetler karşısı nda
dayanı klılık azal makt a, devril me riski art maktadır. Depre m yönet mel iği ne göre
duvarları n mi ni mu m t opl a m uzunl uğu pl anda birbiri ne di k doğr ult ul arın her biri
boyunca uzanan t aşı yı cı duvarları n, pencere ve kapı boşl ukl arı hariç olmak üzere,
topl a m uzunl uğunun br üt kat al anı na ( konsol döşe mel er hariç) oranı ( 0. 25 I) m/ m2
’den daha az ol mayacaktır ( Şekil 5. 5). Burada I bina öne m katsayısı dır ( Tabl o5. 4).
48
Tabl o5. 4. Bi na öne m katsayısı 23
Bi na tipi I
Hastane, dispanser, sağlı k ocakl arı, itfai ye, kay maka mlı k, bel edi ye ... 1. 5
Okull ar, eğiti m tesisleri, yurt, yat akhane, kışla, hapishane, müzel er... 1. 4
Spor tesisleri, sine ma, ti yatro, konser bi naları 1. 2
Di ğer bi nalar (konut, işyeri, otel...) 1. 0
Şekil 5. 5 Taşı yı cı duvarları n mi ni mu m t opl a m uzunl uğu [23]
Taşı yı cı duvarları n devril me mesi i çi n duvara dik doğr ult uda, t ek yada çift t araflı
dest ek duvarı, paye yapıl malı dır. Di kdört genden farklı pl an ti pl eri yapı mı nı da
sağlayan dest ek duvarları sadece bu a maçl a yapılan duvarlar t arafı ndan
yapılabileceği gi bi t aşıyı cı duvarlarla da yapı labilir. Biri nci derecede depre m
böl gel eri nde 5, 5 m de bir, di ğer depre m böl geleri nde 7 m de bir destek duvarı
gerekli dir. Duvara di k yönde i ç kı sı ml arda destek duvarl arı veya 0, 50 m- 1, 00 m
giri nti çı kı ntı yapılır. Destek duvarı varsa giri nti çı kı ntı yapı nı n o cephe boyunun
%25’i ne kadar yapılabilir, dest ek duvarı da köşede yukarı daki yüzde kadar deva m
ettirilir. Bu koşul un sağlanma ması dur umunda, bina köşel eri nde ve pl anda eksenden
eksene aralı kları 4, 0 m’yi geç me mek üzere kat yüksekli ği nce bet onarme düşey
hatıllar yapılacaktır. Ancak bu t ür duvarları n mesnetlenme mi ş uzunl uğu 16 m’ den
fazla ol ma malı dır (Şekil 5. 6) [23].
49
Şekil 5. 6 Yı ğma yapı mesnetlenme mi ş mi ni mu m duvar boyu [23]
5. 3. 3 Duvar BoĢl ukl arı
Taşı yı cı duvarları n st ati k dengesi ni n sağl anması nda i çi nde bul unan kapı pencere gi bi
duvar boşl ukl arı nı n öneml i bir yeri vardır. Duvarda açılacak boşl ukl arı n yeri duvarı n
dayanı mı nı et kiler. Depre m yönet meli ği ne göre bina köşesi ne en yakı n pencere veya
kapı boşl uğu ile bi na köşesi arası nda bırakılacak dol u duvar parçası nı n pl andaki
uzunl uğu, biri nci ve i kinci derece depre m bölgel eri nde 1, 5 m’ den, üçüncü ve
dör düncü derece depre m böl gel eri nde ise 1, 0 m’ den az ol ma malı dır [23].
Bi na köşel eri dı şı nda, pencere ve kapı boşl ukl arı arası nda kal an dol u duvar
parçal arı nı n pl andaki uzunl uğu, biri nci ve i ki nci derece depre m böl geleri nde 1, 0
m’ den, üçüncü ve dördüncü derece depre m böl gel eri nde i se 0, 8 m’ den az
ol ma malı dır (Şekil 5. 7) [23].
Şekil 5. 7 Yı ğma yapı girinti-çı kı ntıları, kapı ve pencere boşl ukl arı [23]
Pencere veya kapı boşl ukl arı nı n her i ki kenarı nda bet onar me düşey hatıllar yapıl ması
dur umunda, verilen mi nimu m dol u duvar parçası uzunl ukl arı %20 azaltılabilir [23].
50
Bi na köşel eri dı şı nda, birbirini di k ol arak kesen duvarları n arakesiti ne en yakı n
pencere veya kapı boşl uğu ile duvarl arı n arakesiti arası nda bırakılacak dol u duvar
parçası nı n pl andaki uzunluğu, t üm depre m böl geleri nde 0, 50 m’ den az olma malı dır.
Aksi dur umda, boşl ukl arını n her i ki kenarı nda kat yüksekli ği nce bet onarme düşey
hatıllar yapıl ması zorunludur [23].
Kapı ve pencere boşl ukl arı nı n her biri ni n pl andaki uzunl uğu 3, 0 m’ den fazl a
ol ma malı dır. Her hangi bir duvarı n mesnetlenme mi ş uzunl uğu boyunca kapı ve
pencere boşl ukl arı nı n pl andaki uzunl ukl arı nı n t opl a mı, mesnetlenmemi ş duvar
uzunl uğunun %40' ı ndan fazla ol ma malı dır. Pencere veya kapı boşl ukl arı nın her i ki
kenarı nda aşağı daki kat yüksekli ği nce bet onar me düşey hatıllar yapıl ması
dur umunda, maksi mu m boşl uk uzunl uğu ve maksi mu m boşl uk oranı %20
arttırılabilir (Şekil 5. 8) [23].
Şekil 5. 8 (a) Yı ğma yapılarda dı ş cephe boşl uk oranı, (b) en büyük pencere ve kapı
boşl uğu genişli ği, (c) boşluklar ve dış duvar köşesi dol u duvar boyu [5, 23]
5. 4 TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar
Kendi ağırlı ğı ndan başka her hangi bir yük t aşı mayan doğal ve yapay mal ze meli yapı
el e manl arı dır. Kar gir yapıları n duvarları genelde t aşı yı cı duvar ol arak yapılır.
Taşı yı cı ol mayan duvarlar i se genelli kle i ç duvarlarda WC, banyo vb. küçük böl me
duvarlarda uygul anır. Taşı yı cı ol mayan duvarl ar genelli kle bet onar me ki riş ve kat
51
döşe mel eri nden sonra yapılacağı ndan ol abil diği nce hafif gereçl erden ör ül meli,
çi zgisel ağırlı kları da sı va vb. kapl a mal arla en fazla 700 kg/ m ol malı dır [29].
Taşı yı cı ol mayan böl me duvarları nı n kalı nlı ğı en az 1/ 2 t uğl a veya t uğl a dı şı
mal ze mel erde en az 10 c m ol malı dır. Bu duvarlar, her i ki uçt a t aşı yı cı duvarl ara
düşey arakesit boyunca bağl anarak ör ül meli dir. Taşı yı cı ol mayan duvarları n üst ü il e
tavan döşe mesi ni n altı arası nda en az 1 c m boşl uk bırakıl malı, düzl e mi ne dik depre m
yükl eri ni n et kisi altında duvarı n devril me mesi için gerekli önl e ml er alı nmalı dır [23].
5. 5 Lent ol ar
Yı ğ ma yapılarda boşl ukları n üzeri ni kapat mak, duvarı n bir büt ün ol arak çalış ması nı
sağla mak i çi n yapılan el e manl ardır. Lent ol ar kul lanılan duvar mal ze mesini n t ür üne
bağlı ol arak t aş, ahşap, bet onar me gi bi mal ze melerden yapılabilir [29]. Lent ol arı n
duvara ot uran kısı ml arı nın herbiri ni uzunl uğu, serbest l ent o açı klı ğı nı n % 15 i nden
ve 20 c m den az ol ma malıdır. Lent ol ar duvar genişli ği nde ve en az 20 c m ol malı dır,
donatılı bet onar me ol anları daha güvenilirdir 23.
Lent olar ahşap kullanılarak t a yapılabilir. Ama ahşabı n çür ümeye ve dı ş t esirlere
karşı kor unması gerekti ği ve t ek parça ol madı ğı hallerde birbirleri ne uygun şekil de
bi ndirilip, bağl anması zor unl ul uğu göz önüne alı nmalı dır. Ahşap l ent ol arı n
kullanıl ması hali nde duvarda mesnetle me mesafesi yi ne bet onar me l ent o gi bi
ol malı dır. Ahşap l ent oda pencere ve kapı açı klığı nı n 1, 50 m’ den fazla ol ması
sakı ncalı dır [34].
5. 6 Hatıll ar
Yı ğ ma duvarları n yat ay ve düşey kuvvetler karşısında birli kte davranmasını sağl ayı p
dayanı ml arı nı arttır mak içi n yapılan el e manl ardır [29]. Hatılları yapı daki görevl eri
bakı mı ndan düşey ve yatay hatıllar olarak grupl andırabiliriz (Şekil 5. 9).
5. 6. 1 DüĢey Hatıll ar
Yı ğ ma bi nal arı n yat ay kuvvetlere karşı dayanımı nı arttır mak i çi n düşey hatıllar
yapılır. Taşı yı cı duvarı n dest ek duvarı gerektiren a ma t asarı m açısı ndan yapıl a mayan
ara kesitleri nde, duvar boşl ukl arı nı n her i ki t arafında, bi na köşel eri nde düşey hatıllar
52
yapıl malı dır. Hatılları n duvara di k enkesiti ni n boyut u duvar kalı nlığı ndan, di ğer
enkesit boyut u ise 20 c m den az ol ma malı dır 23.
Şekil 5. 9 Hatıllar
Düşey hatıllar, her i ki yandan gel en t aşı yı cı duvarları n ör ül mesi nden sonra duvarl ara
paral el ol arak konul acak kalı pları n arası ndaki kıs mı n donatılarak bet onlanması il e
yapıl malı dır 23. Hat ıl ile duvar t aşları nı n arası nı n harçl a t a ma men doldurul ması
duvarı n düşey kuvvetler karşısı nda dayanı mı içi n öne mli dir [2].
5. 6. 2 Yat ay Hatıll ar
Mer di ven sahanlı kl arı nın ve döşe meni n t aşı yı cı duvara ot urduğu yerlerde ol uşan
kayı cı (hareketli) mesnetler duvarı n düşey kuvvetler et kisi yle kay masına neden
ol abilir. Duvarı n düşey kuvvetleri n et kisi yle kayma ması i çi n kayı cı mesnetleri n
ol uşt uğu yerlerde, bazı taş duvar ti pl eri nde belirli yüksekli kl erde yat ay düzl e ml er
ol uşt urarak yat ay hatıllar yapıl malı dır 30. Taş duvarl arda döşe me ve mer di ven
sahanlı kları dışı nda, düşeyde eksenden eksene aralıkları 1-1, 5 m de bir yat ay hatıl
düzenl enmeli dir. Her kat i çi n üç adet kesi ntisiz hatıl yapmak en uygunudur 2, 29.
Hatıllar t uğl adan, bet onar meden, ve ahşapt an yapılabilir. Yat ay hatılları n genişli ği,
duvarı n genişli ği kadar ve yüksekli ği en az 20 c m ol malı dır [23].
5. 6. 2. 1Tuğl adan Yapıl an Hatıll ar
Duvar daki ot ur mal ara mani ol mak veya azalt mak i çi n yapılan hatıllar t uğl a
kullanılarak t a yapılabilir. Dı ş yüze gel enler mutlaka prese t uğl a ol malıdır. Bazen
53
derzl ere renkli mer mer parçal arı sokul arak duvar yüzl eri daha süsl ü hal e getirilebilir
(Şekil 5. 10. a)[30].
5. 6. 2. 2 Beton veya Betonar meden Yapıl an Hatıllar
Taş duvarda meydana gel ecek ot ur mal ara engel ol mak i çi n kullanılan hatıl
şekilleri nden en çok kullanılanı bet on hatıl dır. Uygul a ması kol aydır ve bağl ayı cılı ğı
iyi dir ( Şekil 5. 10. b). Temel duvarları nı n ze mi n sevi yesi ne çı ktı ğı yer den he men
sonra, 20 c m kalı nlı ğı nda, duvar genişli ği nde betonar me hatıl yapıl malı dır. Depre m
yönet meli ği ne göre hatıllarda bet on kalitesi en az C16 ( BS16) ol acak, i çleri ne t aş
duvarlarda en az üçü altta, üçü üstte ol mak üzere 6 10, di ğer t aşı yı cı duvarlarda i se
en az 410 boyuna donatı ile birli kte en fazl a 25 c m ara il e 8’li k etri ye
konul malı dır. Boyuna donatılar köşel erde ve kesiş me nokt al arı nda süreklili ği
sağl ayacak bi çi mde bi ndiril meli dir 23.
5. 6. 2. 3 AhĢap Hatıll ar
Anadol uda en çok kullanılan hatıl şekli ahşap hatıldır. Ahşap hatılları n yapı boyunca
yekpare ol ma ması sebebi yl e, birleşi m yerleri nde çi vi, ci vat a gi bi met al birleşi m
el e manl arı kullanarak , bindir me sureti il e birbiri ne bağl anması gerekir. ( Şekil 5. 10. c,
Şekil 5. 11) 30, 51.
a) Tuğl a hatıl b) Bet onar me hatıl c) Ahşap hatıl
Şekil 5. 10 Yat ay hatıllar [41]
54
Şekil 5. 11 Ahşap Hatılı n Yapı m Şekli [34]
5. 7 DöĢe mel er
Yı ğ ma kargir bi nal arda, TS 500’ deki kurallara göre boyutlandırılarak donatılan
bet onar me pl ak döşe meler veya dişli döşe mel er kullanıl malı dır. Döşemel eri bu
kurallara uy mayan yı ğma bi nal ar, büt ün depre m böl gel eri nde, varsa bodr um kat hari ç
ol mak üzere, en fazl a i ki katlı ol arak yapıl malı dır. Bu t ür bi nal arda da, döşe mel eri n
ot urduğu yat ay hatıllar, depre m yönet meli ği nde hatıllar i çi n verilen kurallara göre
yapıl malı dır[23]. Konsol şekli ndeki bal konl ar, kornişler ve çatı saçakl arı sadece kat
döşe mel eri ni n deva mı olarak yapıl malı ve serbest konsol uzunl uğu 1, 5 m’den fazl a
ol ma malı dır. Konsol şeklinde yapılan mer di venl erin serbest konsol uzunluğu i se en
fazla 1, 0 m ol malı dır [23].
5. 8 Çatıl ar
Yı ğ ma kar gir bi nal arı n çatıları; bet onar me t eras çatı, ahşap veya çeli k oturt ma çatı
ol arak yapılabilir. Ahşap çatı donanı mı nı n döşeme ve t aşı yı cı duvarların üst ündeki
yat ay hatıllar il e bağl antıları TS 2510’ da verilen kurallara göre yapıl malıdır. En üst
kattaki yat ay hatıla ot uran çatı kal kan duvarı nın yüksekli ği ni n 2 m’ yi geç mesi
dur umunda, düşey ve eğik hatıllar yapıl malı dır (Şekil 5. 12)[23].
Şekil 5. 12 Çatı kal kan duvarı nda bet onar me hatıllar [23]
55
Tür ki ye’de mol oz t aş yığ ma yapıları n çoğu düz toprak da mlı ol arak i nşa edil mi ştir.
Ağı r ol an da mdan duvarlara büyük yük gel mekt e ve yat ay yükl er karşısı nda
duvarları n kol ayca yı kılması na yol aç makt adırlar. Bu yüzden duvarları taş ol an bir
yapı nı n çatısı nı n ahşap makas ol arak yapıl masına çalışıl malı dır. Düz t oprak da m
yapılacaksa t oprak örtüsü mü mkün ol duğunca i nce yapılı p, da mı n ağırlı ğı
azaltıl malı dır. Yapılacak ahşap di kmel erle de dam ağırlı ğı nı n bir kıs mı taşıttırılarak
duvarı n yükü azaltılabilir (Şekil 5. 13) [34].
Şekil 5. 13 Düz t oprak dam [ 34]
56
6. GELENEKSEL YI ĞMA TAġ YAPI ÖRNEKLERĠ NĠ N Ġ NCELENMESĠ
Gel eneksel yı ğma yapım si ste mi ni yapı st oğunu ve mi mari kült ür varlı kları nı
kor umak ve yaşat mak i çin öğrenmeli yi z. Bu a maç doğr ult usunda gel eneksel yı ğma
taş yapı st oğunun fazl a ol duğu bir böl ge ol an Beşkonak ve çevresi uygulama al anı
ol arak seçili p yöreni n çevresel özelli kleri, gel eneksel yapı m t ekni kl eri araştırıl mı ştır.
Yör eye özgü yapı m t ekni kl eri ile yapılan t ek katlı ve i ki katlı i ki ayrı ev
incel enmi ştir, depre m yönet meli ği ne uygunl uğuna bakıl mı ştır.
6. 1 BeĢkonak Köprül ü Kanyonu
Beşkonak köpr ül ü kanyon milli parkı Ant alya’nı n 90 k m kuzey doğusunda,
Ma navgat il çesi sı nırları içi nde, Batı Tor osl arda yer alır ( Şekil 6. 1). İçi nde yedi adet
köy bul unan, 37000 ha alanı kapl ayan kanyon 1973 yılı nda milli park il an edil mi ştir
52. Böl geni n j eol ojik yapısı na bağlı ol arak ol uşan Köpr ü Ir mağı nı n, Bol asan
köyü ve Beşkonak arasında meydana getirdi ği vadi 14 k m uzunl uğu ve 100 m’ yi
aşan duvarları yl a ül ke mi zi n en uzun kanyonudur (Şekil 6. 2) 53.
Beşkonakt a yazl arı sı cak ve kurak, kı şları ılı k ve yağışlı ti pi k Akdeni z i klimi var dır.
Yı llı k ort ala ma sı caklı k 18, 5̊ C ci varı ndadır. Met rekareye düşen yağış ortal a ması i se
yakl aşı k 1, 2 kg dır 54. Milli parkt a çok sayıda ağaç t ürleri nden meydana gel en
bit ki ört üsü ve zengi n maki t opl ul uğu fl ora özelli kleri açısı ndan öne ml i al anl ardır.
Böl gedeki yabani hayvanl arı n çeşitliliği ve sayısı usulsüz avl anmal ar sonucunda
azal mıştır 56. Böl ge bi yol oji k çeşitliliği n yanı sıra gerek t ari hi Ro ma kalı ntıları
ile gerekse gel eneksel kült ürü açısı ndan zenginli k göst erir. Anti k Selge şehri ni n
tiyatrosu, agorası, Zeus ve Art e mi s t apı nakl arı, sarnı çlar, su ke meri, t ari hi köpr ül er
ve tari hi yol M. Ö. 5. yy. da yapıl mı ştır 55.
57
Şekil 6. 1 Beşkonak Haritası 52 Şekil 6. 2 Depre m Böl gel eri Haritası
54
Beşkonak böl gesi nde ekono mi t arı ma dayalı dır. Otl at maya dayalı hayvancılı k,
arıcılı k, keki k, kest ane, keçi boynuzu t opl ayıcılı ğı gelir getiren uğraşlardandır
53. Böl gede kanyon boyunca rafti ng sporu yapıl ması ndan, böl geni n tari hsel ve
arkeol oji k özelli ği nden dol ayı t uriz ml e geçi nen ailel eri n sayısı art mı ştır (Şekil 6. 3).
Şekil 6. 3 Beşkonak Köprül ü Kanyonu ve rafti ng spor u 57
58
Böl gede geç mi şt en günümüze kadar gel en, t opl umun kült ürel yapısı nı ve böl gesel
özeli kl eri ni yansıtan evl er de kült ürel, sosyal ve fi zi ksel değişi mle birli kt e
uygul anma makt a ve yok ol makt adır. Yöreye özgü yapı m t ekni kl eri ni n kullanıl dı ğı
yı ğma taş yapılar ilgisizlikt en ve bakı msı zlı ktan yıkıl makt adır.
Turisti k bir bel de ol an Beşkonakt a böl gesel kiml i ği n, kült ür varlı ğı nı n kor un ması
içi n gel eneksel bi nal arın t espiti ve kor unması gerekli dir. Bu böl ümde Beşkonak
Köpr ül ü Kanyon milli parkı ci varı nda yapıl mı ş, böl gesel ki mli ği mi zi n parçası ol an
yı ğma taş yapılar i ncel enmi ştir.
6. 2 BeĢkonakt a Gel eneksel Yı ğ ma TaĢ Yapı Örnekl eri
Beşkonakt a gel eneksel konutlar yı ğma t aş ve ahşap karkas yapım si st e mi
kullanılarak yapıl mı ştır. Gel eneksel konutlarda mekanl arı eyl e ml eri n dağılı mı na göre
yazlı k ve kı şlı k dili m ol arak i ki ye ayırabiliriz. Kışlı k dili mde yat ak odal arı, mutfak,
banyo, WC gi bi mahremi yeti n daha fazl a ol duğu, dı şa kapalı mekanlar, yazlı k
dili mde sal on, ot ur ma odası, çardak ol abil mekt edir. Bazen WC ve ebeveyn yat ak
odası nı n yazlı k dili me dahil ol duğu görül ür 58.
Gel eneksel evl erde mekansal dağılı ml ar kabuk yapısı nı da et kile mi ştir. Isını n yüksek
ol duğu gün boyunca yaşanılan, yapı nı n kuzey cephesi nde, haval andır ma boşl ukl arı
fazla ol mayan, pencereleri küçük, masif t aş duvarlı mekanl ar kı şlı k dili mdedir.
Akşa m saatleri nde yaşanılan mekanl ar i se ı sı yı depol a mayan, daha büyük sayda m
al anl arı n yapılabil di ği, ahşap karkas siste ml e yapılan yazlı k dili mdeki mekanl ardır.
Yazlı k dili mde dış mekanl a ilişki, ı sı ve ı şık kontrol ünü de sağl ayan ahşap
kepenkl erle sağl anır ( Şekil 6. 4). Kalı n t aş duvarlar yazı n i çerisi ni seri n kı şı n sı cak
tutarken ahşap çat kılı mekanl arla hava sirkülasyonu sağl anmı ştır 58.
59
Şekil 6. 4 Ahşap kapak
Ilı man i kli me sahi p ol an böl gede yazl arı sı cak ve r ut ubetli, kışları bol yağışlı geçer.
Kull anı cılar geniş çardakl ar yaparak sı cakt an daha az et kilenmeye çalış mı şl ar.
Rut ubetten kor unmak i çin de nefes al an, büyük, di k, ahşap kır ma çatılar yap mı şl ar.
Gel eneksel yı ğma duvarları yaparken belli bir yüksekli kten sonra duvara kirişlerle
bağl anan i skel e kullanılır. Duvar yapı mı bittikt en sonra i skel eni n kirişleri ni n
duvardan çekil mesi yl e ol uşan mağzal deli ği denilen boşl ukl ar i stenirse kapatılır
istenirse açı k bırakılarak haval andır maya yardı mcı ol ur (59).
Evl er i kli msel konf orun sağl anması i çi n gerekli ol an hava akı ml arı nı n ser best çe
dol aşı mı na ol anak verecek şekil de ayrı k düzende yapıl mı şlardır. Ze mi n katları n kalı n
taş duvarlarla sokağa kapalı ve az pencereli ol arak yapıl ması na rağmen, üst katlarda
daha fazl a pencere yaparak yet erli ışı k sağl anmı ştır.
Kil, ku mt aşı, kongl omera ve kal ker t ürü t aşların bol ol duğu bir böl gede kur ul an
yerleşi mde en çok bul unan mal ze mel erden t aş, yapı mal ze mesi ol arak kul lanıl mı ştır.
Ça m, sel vi, sedir ve çok sayı da yapraklı ağaç t ürleri nden meydana gel en bitki ört üsü
yapı el e manı ol arak ahşabı n da bol kullanılması nı sağl a mı ştır 53. Ahşap
kull anarak pencereler, çatılar, bazı duvarlar, çardak gi bi mekanl ar yapmı şl ardır.
Beşkonak’ta yerleş mel er vadi ni n ort ası ndan geçen ı r mağı n çevresi nde kurul muşt ur.
Böl gede gelir kaynakl arı arıcılı k, keki k t opl a ma, t uriz m, t arı m ve hayvancılı ktır.
Genel de gelir kaynakl arı beraber ol duğu i çi n t üm ail e bireyl eri bir aradadır. Ail e
bireyl eri ni n farklı i şlerde çalış maya başl a masıyl a evl er t ek aile i çi n kullanılır
ol muşt ur.
Yör edeki evl erde süsl er ve beze mel er, konutları n büyükl üğü, i çi ndeki mekan sayısı
ve niteli kleri aileni n gelir düzeyi ne bağlı ol arak bi çi ml enmi ştir 9. Sadece t aş
60
duvarlardan yapılan t ek katlı sade evl er ya da çok katlı, daha göst erişli ve ahşabı n
daha bol kullanıl dı ğı evl erin yapıl mı ş ol duğu görülür (Şekil 6. 5).
Şekil 6. 5 Farklı yapı tipleri
İnsanl ar elleri ndeki ol anakl ara göre bi na dı şı nda cephede süsl erle ya da mekan i çi nde
tavanl arda, kapılarda, dolap kapakl arı nda, ocak davl umbazl arı nda ahşap i şçili ği ve
kak ma süsl er uygul a mı şlardır 10. Tabl o6.1de fi zi ksel özelli kleri n Beşkonak
evl eri nde yaşa ma mekanına yansı ması kısaca özetlenmi ştir.
Tabl o 6. 1. Fizi ksel özelli kleri n Beşkonak evl eri nde yaşa ma mekanı na yansıması
61
Çevre
KoĢ ull arı
Gereksi ni ml er
YaĢa ma Mekanı na Yansı ması
Sosyo-
Kül t ürel
Çevre
KoĢ ull arı
Ma hre mi yet
Gereksi ni mi
Davranış
Gereksi ni mi (iç ve
dış sosyal ilişki)
Est eti k
Kült ürel
Gereksi ni m
Eğiti m, Deneyi m
Gelir Düzeyi
Penceresi z ya da küçük pencereli ze mi n kat duvarl arı,
odal arda gusül hane
İnsan ilişkileri, ot ur ma düzenleri, avl u, çardak, ailede
evli erkek çocuk içi n oda
Renk, doku, süsl e me
Kal abalı k aileleri n yaşayacağı büyük mekanl ar, evde
kadı nı n t üm gereksi ni ml eri, ko mş ul uk ilişkileri,
yardı ml aş ma, düğün, öl üm t örenl eri
Ze mi n katı n erzak depol a mak içi n kullanıl ması, kışlık
erzakı n burada hazırlanması
Birden fazl a oda, ara oda, oda sayıları, kat yüksekli ği
üst katta da ol abilen eyvan, çağni şir, cumba
Fi zi ksel
Çevre
KoĢ ull arı
Isısal
İşitsel
Görsel
Yağış
Sağlı k
Emni yet
Te mi zli k
Açı k avl u ve çardak yaparak seri nl e me
sağl anmı ş, kalı n duvarl arla ısı yalıtı mı
Duvar kalı nlı ğı nı n gürült üyü önl e mesi
Işı k, aydı nlı k düzeyi, yet erli ışık içi n geniş pencerel er
açıl ması
Eği mli çatı ve geniş saçakl ar ile yağ mur dan
korunul muş
Yönl eri ne göre mekanl arı n yerleş mesi, kışlık, yazlı k
ve baharlı k böl üml eri, mutfak, kiler, deponun ze mi n
katta düşünül mesi ve kuzeye yönl endiril mesi
Sokağa bakan sağır ya da küçük pencereli ze mi n kat
duvarl arı, cumbal arda sokağa paral el bul unan ve
gel eni gör meye yarayan pencereler
Yat ak odal arı nda banyocuk (gusul hane), daha büyük
evl erde ha ma m, avl uda kapı nın yanı nda ya da bazen
mer di ven başl arı nda bul unan, bazen de sokağa çı kma
yapan, bi nadan bağı msı z t uvalet
62
Yı ğ ma taĢ duvarl ar
Yör edeki mi mari de yı ğma t aş bi nal arı n öne mli bir yeri vardır. Yöreden çı karılan gri
renkli ‘ ‘gökt aş’ ’ adı verilen kal ker ti pi t aşları n serbest keski hareketleri yle yont ul up
kullanıl ması yl a ör ül en duvarlar ahşap hatıllı mol oz t aş duvarl ara örnek ol arak
göst erilebilir. Mol oz t aş duvar ör güsünde t oprak, sa man ve su karışı mı ndan yapıl an
harca ek ol arak t uğl a ve etli al at urka kire mit kullanıl mı ştır. Hal k dili nde ‘ ‘çivileme’ ’
ol arak bili nen bu t eknikt e katran ağacı ndan yapılan ahşap hatıllar arasında, mol oz
taşları n çevresi nde ya da harç ol ukl arı nda gelişi güzel parçal ara ayrıl mı ş t uğl a ya da
kire mit parçal arı kullanılmı ştır 59.
Mol oz t aşları n arası ndaki boşl ukl ar büyüdükçe t aşl arı n birbirleri yle ve hatılla
birleş mesi öne mli bir sorun ol muşt ur. Çi vile me t ekni ği nde duvarı n sağla mlı ğı nı n
arttır mak i çi n boşl ukl ar önce hal kı n horasan olarak adl andırdı ğı kır mı zı t oprak,
yu murta sarısı ve su karışı mı harçl a ör ül ür, harç sertleş meye başl ayı nca kırıl mı ş t uğl a
veya küçük t aş parçaları harcı n i çi ne sı kıştırılır. Duvar t a ma men sertleşi nce
mukave meti artar ayrıca su sızdır mazlı ğı da sağlan mı ş ol ur (Şekil 6. 6) 59.
Şekil 6. 6 Mol oz taş duvar örgüsü
Çi vile me t ekni ği ni n uygul andı ğı duvarları n sı vanması na gerek yokt ur. Bazı ailel eri n
evl eri nde duvarı n i ç kı smı nı n ‘ ‘kıtı k sı va’ ’ denilen kireç, ku m ve su karışı mı il e
sı vandı ğı gör ül ür. Kıtı k sı vanı n i çi ne sa man, bit ki parçal arı veya keçi kılı da katılır
59.
Mol oz t aş duvarlar genellikle 60 c m genişli ği ndedir. Duvar ör ül ürken 70 c m aralı kl a
duvar boyunca uzanan 3x7 c m di kdört gen kesitli ahşap hatıllar yapıl mı ştır.
Hatılları n üzeri ne ‘ ‘pişt uvan’ ’ denilen hatıllara dik doğr ult uda , 40- 50 cm aralı kl a,
duvar genişli ği nde
ahşap kirişler yerleştirilir
63
(Şekil 6. 7) 59.
Şekil 6. 7 Ahşap hatıllar ve pişt uvanl ar
64
Gel eneksel yapılara ör nek ol arak hatıllı ve hatılsız i ki yapı fi zi ksel özelli kl eri ve
depre m yönet meli ği ne uygunl uğu açısı ndan i ncel en mi ştir.
6. 2. 1 Sadı k Erde m Evi
Şekil 6. 8 Sadı k El de m evi giriş cephesi
Hacı Aliler mahallesi, Sağıri ni köyünde Gocali oğlu t orunu Sadı k El de m’ e ait ol an 55
yıllı k yı ğma t aş yapı fizi ksel özelli kleri ve depre m yönet meli ği ne uygunl uğu
açısı ndan i ncel enmi ştir (Şekil 6. 8). Yapı ya ait pl anl ar ve f ot oğraflar Ek A’ da
veril mekt edir.
6. 2. 1. 1 Fi zi ksel Özelli kleri Açısı ndan Ġncelenmesi
Bi na For munu Et kileyen Fi zi ksel Fakt örler Açısı ndan
İncel enecek evi n ol duğu böl gede yazl arı sı cak ve kurak, kışları ılı k ve yağışlı ti pi k
Akdeni z i kli mi vardır. Yapı i çi nde i kli msel konf oru sağl a mak i çi n, yapı kabuğunun
mal ze mesi ne, dı ş duvar al anı ve yönüne, pencereleri n boyutları ve konu ml arı na
di kkat edil mi ştir. Duvar mal ze mesi ol arak t aş kullanarak dışarı daki ı sını n i çeri ye
gir mesi ve içeri deki ısı nın dışarı ya çı kması engellenmi ştir.
Ör nek evde oda düzenl eri i kli msel verilere göre belirlenmi ştir. Eve giri nce karşı mı za
gel en kapalı avl u ve onun çevresi nde sıralanmı ş ol an, gel eneksel evl erde depo ve
hayvan barı nağı ol arak kullanılan gedeyl er vardır. Ze mi n kattaki küçük pencereli ya
65
da penceresiz kalı n t aş duvarlı bu mekanl ar kı şlı k dili mdedir. Bazı pencerel er ahşap
kapakl ar il e kapatıl mı ştır. Ze mi n katı n döşe mesi t aş döşe medir. Tavanı i se aynı
za manda biri nci katı n tabanı nı ol uşt uran ahşap mert ek üzeri ne t aht a kapl a ma
döşe medir.
Asıl yaşa mı n geçti ği bi rinci kattaki mekanl ar kışlı k ve yazlı k ol mak üzere i ki ye
ayrılır. Kı şlı k dili mdeki mekanl ar ı sı geçiri msi zliği az ol an t aş duvarl arla yapılan,
dı şarı ya kapalı, genel de yapı nı n kuzey cephesi nde bul unan banyo, mutfak, yat ak ve
ot ur ma odal arı dır. Çağnişir, hayat, çardak gi bi mekanl ar yazlı k dili mdedir. Yazlı k
dili mde duvarlar ısı yı depol a mayan, daha büyük sayda m yüzeyl eri n yapılabil di ği
ahşap karkas siste ml e yapıl mı ştır. Çağnişir hayatın sonunda, giriş kapısı nın üst ünde
bi nadan çı kma yapan en özenil mi ş odadır. Tabanı, t avanı ve duvarları ahşap ol duğu
içi n dı şarı daki ı sı yı i çeri ye, i çerdeki ni dı şarıya il etir. Geçiri msi zli ği azdır, ı sı
depol a maz. Yapı ya sonradan ot ur ma odası na bağlantılı ahşap bir çardak yapıl mı ştır.
Yazlı k dili mde ol an bu çardak yazl arı akşa m saatleri nde seri nle meyi sağl ar. Çeli k
pr ofillerle yapılı p üzeri ahşap kapl anan çardak 4 m. açı klı ğı geç mekt edir (Şekil 6. 9).
Şekil 6. 9 Çardak ve evi n konu mu
Yör ede yıl da yakl aşı k 70 gün yağışlı geçer, 1, 2 kg/ m2
yağış gör ül ür 41. Ör nek
evde yağış mi kt arı nı n çok ol ması ndan dol ayı eği mli kire mit çatı il e örtül müş ve
saçak bırakıl mı ştır. Böl gede ne mlili k oranı büt ün yıl i çi n % 63 dür 41. Ağır yapı
mal ze mesi ne mli böl gelerde dezavant aj olsa da yapılan ahşap karkas duvar
haval andır maya yardı mcı ol ur. Yı ğma duvar üzeri ndeki mağzal deli kleri
kapatıl mayarak ve pencere üzeri nde açılan küçük deli kl erle haval andır ma
sağlanmı ştır (Şekil 6. 10).
66
Şekil 6. 10 Mağzal deli ği ve havalandır ma penceresi
Ze mi n katta yı ğma t aş duvarlarla küçük pencereli ya da penceresiz mekanl ara ı şı ğı n
gir mesi engellenirken, yazlı k dili mdeki, biri nci kattaki mekanl ara daha büyük
pencerel er yaparak gerekli ı şı ğı n i çeri ye gir mesi sağl anmı ştır. Çağni şirde çı kma
yaparak bakış açısı genişletil mi ş ve daha çok ışı k al ması sağl anmı ştır.
Yör eden çı karılan kal ker ti pi mol oz t aşlar t oprak, sa man ve su karışımı harçl a
birli kte, örül müşt ür. Ahşap hatıllı mol oz t aşlar duvarl ar yöresel yapı m t ekni ği ne
uygun ol arak boşl ukl ara küçük t aş ve t uğl a kırı kları sı kıştırılarak, çi vile me
tekni ği nde yapıl mı ştır. Duvar boyunca belirli aralı klarla ahşap hatıllar
yerleştiril mi ştir.
Çağnişir ahşap karkas siste ml e yapıl mı ş, i çi ve dı şı t aht a il e kapl anmı ştır. Ahşabı n
kullanıl dı ğı di ğer bir mekan yazlı k dili mde bul unan çardaktır. Çardak çeli k
pr ofillerle yapılı p ahşap ile kapl anmı ştır. Gel eneksel evl erde ahşap, duvar, kapl a ma
gi bi i şlerden başka t avan, t aban, kiriş, hatıl, pencere, kor kul uk, yükl ükler, raflar,
dol aplar, mer di ven gi bi yerlerde kullanıl mı ştır. Yapı eği mli bir arazi ye yapıl mı ş ve
bu eği me uyacak şekil de t asarlanmı ştır. Yapı nın kuzey cephesi il e güney cephesi
arası nda 3 met re fark vardır. Eği me bağlı ol arak ze mi n katı n arka cephesi t oprak
altı ndadır. Işı k al mayan, penceresiz bir odası vardır.
Bi na For munu Et kileyen Sosyo -- Kült ürel Faktörl er Açısı ndan
Evi n sahi pl eri ni geçi m kaynağı t arı m ve hayvancılı ktır. Üretilen ür ünl eri n,
mal ze mel eri n depol anması besl enen hayvanl arı n ye ml eri ni n sakl anması i çi n ze mi n
katta gedey denilen odal ar yapıl mı ştır. Ayrı ca dı şarı dan ayrı bir kapısı ol an
hayvanl arı n barı nması i çin bir gedey yapıl mı ştır. Tabanı t aş ol an bu depolar avl unun
çevresi ne di zil mi ştir. Bi rinci katta aile büyükl eri ve çocukl ar i çi n yat ak odal arı,
mut fak, ot ur ma odası, banyo gi bi mekanl ar vardır. Öncel eri beraber yaşayan ail e
çocukl arı nı evl endirdi kt en sonra ayrı evl erde ot urmaya başl a mı şlardır. Şu anda eşi ni n
67
de vefat et mesi sonucunda Sadı k El de m yalnı z ot ur makt adır. Ür ünleri n artı k
depol arda sakl anma ması, buzdol abı nı n kullanıl maya başl anması ve hayvan
besl enme mesi gi bi sebeplerden dol ayı evi n bazı mekanl arı kullanıl ma makt adır.
Di n, mahre mi yet ve savun ma i hti yacı ndan dol ayı ze mi n katlarda penceresi z ya da
küçük pencereli masif taş duvarlar yapıl mı ştır. Üst katta daha dışarı ya açı k büyük
pencereli al anl ar yapıl mıştır. Mahre mi yet i hti yacı ndan dol ayı odal arda gusül hane
di ye adl andırılan dol ap içi banyol ar yapmı şl ardır.
Sosyal ilişkilere verilen öne m sonucunda konuk ağırla mak i çi n evi n en güzel odası
ayrıl mı ştır. En çok özenilmi ş oda ol an çağnişir ve yazlı k dili mdeki di ğer bir oda ol an
çardak sosyal ilişkilere verilen öne mi n birer göst ergesi dir.
Ail eni n gelir düzeyi ne bağlı ol arak yapı daki süsl e mel er, ahşap i şçili ği, yapı nı n
büyükl üğü belirlenmi ştir. İç mekanda süsl e meye daha çok öne m veril mi ş t avanda,
kapılarda, dol ap kapakl arında, ocak davl umbazl arında ahşap i şçili ği uygul anmı ştır
(Şekil 6. 11).
Şekil 6. 11 Tavandaki ve çağnişiri n üzeri ndeki ahşap işçili ği
6. 2. 1. 2 Depre m Yönet meli ği Açısı ndan Ġncelenmesi
Hacı Aliler mahallesi Sağıri ni köyünde bul unan Sadı k El de m’ e ait 1949 yılı nda
yapılan i ki katlı t aş yı ğma yapı t asarı m kuralları ve depre m yönet meliği ne göre
incel enecektir. Yapı nı n bul unduğu böl ge 2. derece depre m böl gesi dir.
68
Kat Sayısı ve Yüksekli kleri
Yı ğ ma kargir yapılar, gerekli stati k ve mukave met hesapl arı yapıl mak ve ilgili
yönet meli klere uymak koşul uyl a i ki nci derece depre m böl gel eri nde üç katlı
yapılabilir. Yı ğma kargir bi nal arda her bir katı n yüksekli ği, döşe me üst ünden döşe me
üst üne 3 m’ den fazl a ol ma malı dır 23. Her bir katı 2, 75 metre ol an yapı iki
katlı dır. Yönet meli kte istenen maksi mu m kat sayısı ve yüksekli ği sağl anmakt adır.
Te mell er
Yapı nı n i ncel enmesi r ölöve ve gözl e ml er yardımı yl a yapıl dı ğı i çi n, yapını n mevcut
temeli t a m ol arak bili nme mekl e birli kte yı ğma t aş duvardan yapıl dığı t ahmi n
edil mekt edir. Yapı nı n mevcut dur umunda t e mel den kaynakl anan herhangi bir hasar
gör ünme mekt edir.
TaĢı yı cı duvarl ar
Yı ğ ma yapılarda t aşı yı cı duvarlar pl anda ol abil diği nce düzenli ve ana eksene göre
si metri k veya si metri ğe yakı n ol malı dır. Basit kare veya di kdört gen ol malı dırlar. Altı
toprak dol gul u kı sı m hariç ol mak üzere, yapı nı n sade di kdört gen bir pl anı var dır ve
taşı yıcı duvarlar üst üst e yapıl mı ştır ( Şekil 6. 12). TS 2510’a göre yı ğma yapıl arı n
yat ay kuvetler karşısı nda bur ul ma ması ve yı kıl maması i çi n yapı nı n kütle mer kezi il e
rijitlik mer kezi çakış malıdır. Buna göre i ncel enen yapı nı n t aşı yı cı duvarl arı nı n
dur umuna bakıl mı ştır. Yapı da ze mi n kat pl anı ve biri nci kat pl anı dol ayısı ile yapı nı n
kütle mer kezi il e rijitlik mer kezi farklı dır. Yapı nı n yat ay kuvvetler karşısı nda
dayanı mı zayıfla mı ştır. Yönet meli ğe uygun değildir.
Şekil 6. 12 Kat pl anl arı
69
Duvar Mal ze mel eri
Yapı da gökt aş adı verilen kal ker ti pi t aşlar kullanıl mı ştır. Yönet meli ğe göre bodr um
katlarda kullanılacak doğal t aşları n bası nç dayanı mı en az 100 kg/ c m2 ol malı dır.
Kal ker ti pi t aşları n basınç dayanı ml arı 350 kg/c m2
dir. Yönet meli ği n bu şartı na
uygun taş kullanıl mı ştır.
Yı ğ ma t aş duvarlarda t oprak, sa man ve su karışı mı gel eneksel bir harç kullanıl mı ştır.
Depre m yönet meli ği ne uygun değil dir. Za manl a harcı n dökül mesiyl e duvarı n
dayanı mı azal makt adır.
Duvar boyutl arı
Tü m depre m böl gel eri nde, doğal t aş duvarlar sadece bodr um ve ze mi n katl arı nda
yapılabilir. Doğal t aş duvarları n kalı nlı kları mol oz t aş ör güsünde 50 c m ol arak
alı nabilir. İncel enen yapı da t aşı yı cı duvar kalınlığı 60 c m’ dir ve yönet meli ğe
uygundur.
Depre m yönet meli ği ne göre duvarl arı n mi ni mum t opl a m uzunl uğu ld /A 0, 25
I( m/ m2 )’den daha az ol mayacaktır. İncel enen yapı konut ol ması ndan dol ayı bi na
öne m katsayısı 1 dir ( Tablo 5. 4).
Bi na brüt kat alanı ze mi n kat içi n 99, 8 m2
, biri nci kat içi n 122, 6 m2
dir.
Ze mi n kat içi n duvar uzunl ukl arı nı n kontrol ü;
X yönünde;
11, 33 + 4, 39 + 4, 37 + 1, 74 + 1, 41 + 4, 37 = 27, 61 m
27, 61 m / 99, 8 m2
= 0, 27 m/ m2 0, 25x1
Y yönünde;
8, 81 + 0, 6 + 0, 74 + 3, 99 + 2, 55 + 0, 5 + 3, 89 + 1, 30 + 0, 6 + 5, 38 =28, 36 m
28, 36 m / 99, 8 m2
= 0, 28 m/ m2 0, 25x1
Bu durumda koşul ze mi n kattaki t üm duvarlar içi n sağlanmı ştır.
Bi ri nci kat içi n duvar uzunl ukl arı nı n kontrol ü;
X yönünde;
70
2, 21 + 2, 32 + 3, 58 + 0, 62 + 0, 88 + 0, 30 + 0, 74 + 3, 99 + 1, 17 + 4, 22 + 0, 53 + 3, 33 +
0, 60 + 1, 40 + 3, 63 + 1, 42 = 30, 94 m
30, 94 m / 122, 6 m2
= 0, 25 m/ m2 0, 25x1
Y yönünde;
4, 45 + 2, 13 + 2, 00 + 0, 6 + 4, 39 + 0, 58 + 0, 6 + 1, 74 + 1, 41 + 0, 58 + 1, 87 + 0, 6 =
20, 95 m
20, 95 m / 122, 6 m2
= 0, 17 m/ m2 0, 25x1
Bu durumda bu kattaki t üm duvarl arı n mi ni mu m uzunl uğu koşul u sağlanma mı ştır.
Genel de duvar boyl arı nın 7 metreyi geç me mesinden dol ayı dest ek duvarı na gerek
kal ma mı ştır.
Duvar BoĢl ukl arı
2. derece depre m böl gesi i çi n bi na köşesi il e boşl ukl ar arası ndaki mesafeni n
mi ni mu m 1, 5 m ol ma şartı genel de sağl anma maktadır. Kapı ve pencere boşl ukl arı nı n
her biri ni n pl andaki uzunluğu 3, 0 m’ den fazl a ol ma malı dır 23.
Yapı duvar boşl ukl arı ile ilgili şartları sağl a ma maktadır.
Depre m yönet meli ği ne göre bi na köşel eri dışı nda, birbiri ni di k ol arak kesen
duvarları n arakesiti ne en yakı n pencere veya kapı boşl uğu ile duvarların arakesiti
arası nda bırakılacak dol u duvar parçası nı n pl andaki uzunl uğu, t üm depre m
böl gel eri nde 0. 50 m’ den az ol ma malı dır. Bu şart genel de sağl anmakl a beraber 2 ve c
aksı nı n kesişti ği yerdeki duvarda 14 c m olan duvar parçası bu şarta uymaz.
Yapı da kapı yüksekli kl eri 195 c m pencere yüksekli kl eri genel de 135 c m dir. Biri nci
katta, 2 aksı üzeri ndeki bir kapı ve 3 aksı üzeri ndeki 90 ve 94 c m genişliği ndeki i ki
kapı boşl uğu yet erli ara mesafe bırakıl madı ğı i çin kurallara uy ma makt adır. Kapı ve
pencere boşl ukl arı nı n plandaki uzunl uğu en fazla 258 c m dir, yönet melikt e i st enen
en fazl a 3 m ol ma şartı nı yeri ne getir mekt edir.
Yönet meli kteki herhangi bir duvarı n mesnetlenme mi ş uzunl uğu boyunca kapı ve
pencere boşl ukl arı nı n pl andaki uzunl ukl arı nı n t opl a mı, mesnetlenmemi ş duvar
uzunl uğunun %40' ı ndan fazla ol ma malı dır kuralına göre duvar boşl ukl arı;
Ze mi n katta;
71
2 aksı duvar boşl ukl arı;
2, 69 + 0, 79 / 0, 60 + 0, 74 + 3, 99 = 0, 64 > 0, 40 yönet meli ğe uygun değil
3 aksı duvar boşl ukl arı;
0, 90 + 0, 97 / 2, 55+ 0, 50 + 3, 29 + 0, 60 = 0, 26 < 0,40 yönet meli ğe uygun
4 aksı duvar boşl ukl arı;
0, 75 + 0, 77 / 1, 30 +0, 60 +5, 38 = 0, 20 < 0, 40 yönet meli ğe uygun
C aksı duvar boşl ukl arı;
2, 57/ 0, 60 + 3, 79 + 3, 77 + 0, 60 = 0, 29 < 0, 40 yönet meli ğe uygun
D aksı duvar boşl ukl arı;
1, 23 + 2, 58 / 1, 74 + 1, 41 +3, 19 + 1, 18 = 0, 50 > 0,40 yönet meli ğe uygun değil
Bi ri nci katta;
1 aksı duvar boşl ukl arı;
0, 40+0, 60+0, 97+0, 47/ 2, 21+2, 32+3, 58+0, 62+0, 88 = 0, 25 < 0, 40 yönet meliğe uygun
3 aksı duvar boşl ukl arı;
0, 40+0, 90+0, 94/ 1, 17+4, 22+0, 53+3, 93 = 0, 22 < 0,40 yönet meli ğe uygun
4 aksı duvar boşl ukl arı;
1, 20+1, 20/ 1, 40+3, 63+1, 42 = 0, 37 < 0, 40 yönet meliğe uygun
A aksı duvar boşl ukl arı;
0, 60/ 3, 87+2, 98 = 0, 08 < 0, 40 yönet meli ğe uygun
B aksı duvar boşl ukl arı;
0, 87+0, 66+0, 62 / 4, 45+2,13+2, 00+0, 60 = 0, 23 < 0, 40 yönet meli ğe uygun
C aksı duvar boşl ukl arı;
2, 57 +3, 19 / 4, 39+0, 58+0, 60 = 1, 034 > 0, 40 yönetmeli ğe uygun değil
D aksı duvar boşl ukl arı;
1, 23+2, 58+0, 66+0, 66/ 1, 74+1, 41+0, 58+1, 87+0, 60 = 0, 82 > 0. 40 yönet meliğe uygun
değil olarak hesapl anmaktadır.
72
Bu durumda kural ze mi n kat içi n 2 aksı ve D aksı nda sağl anmazken di ğer aksl arda
sağlanmakt adır. Biri nci katta C ve D aksl arı hariç duvarlarda sağlanmakt adır.
TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar
Yapı da t aşı yı cı ol mayan böl me i ç duvarl ar banyo ve wc gi bi mekanl arda, bir t uğl a
genişli ği nde yapıl mı ştır. Mutfak ile mer di ven arası na ahşap di kmel eri n üzeri ne de
taht a kapl ayarak taşı yıcı ol mayan karkas duvar yap mı şl ardır.
Lent ol ar ve Hatıll ar
Pencere ve kapı üstleri nde ahşap l ent ol ar yapıl mı ştır. Bu yapı da da en büyük pencere
açı klı ğı 1, 23 m. ol duğu i çi n depre m yönet meli ği ndeki ahşap l ent o genişli ğini n 1, 5 m.
ol an sı nır değerleri ni n altındadır. Duvarlarda 70 c m ara il e duvar boyunca uzanan
ahşap hatıllar yap mı şl ardır. Belli aralı klarla bu hatıllara di k doğr ultuda duvar
genişli ği nde ahşap kirişler, pişt uvanl ar, yerleştirilmi ştir.
DöĢe me
Yapı nı n ze mi n katı nı n döşe mesi t aş döşe medir. Bi ri nci katta odal arda ahşap kapl a ma
döşe me vardır. Banyo ve tuvalet gi bi mekanl arda taş döşe me yapıl mı ştır.
Çatıl ar
Yapı nı n çatısı ahşap mertek üzeri ne kır ma çatı dır.
6. 2. 2 Abdil Arı Evi
Sağıri ni köyü Kili mli mahallesi ndeki Abdil Arı’ya ait yı ğma t aş yapı fizi ksel
özelli kleri ve depre m yönet meli ği ne uygunl uğu açısı ndan i ncel enmi ştir ( Şekil 6. 13).
Yapı ya ait planl ar ve fot oğraflar Ek B’ de veril mektedir.
Şekil 6. 13 Abdil Arı Evi Gi riş Cephesi
73
6. 2. 2. 1 Fi zi ksel Özelli kleri Açısı ndan Ġncelenmesi
Bi na For munu Et kileyen Fi zi ksel Fakt örler Açısı ndan
Ilı man i kli mi n gör ül düğü böl gede yazl arı sı cak, kı şları ılı k ve yağışlı geçer. Yapı
yazı n çevredeki sı cak havadan kışı n soğuk havadan kor un mak i çi n t aş duvar dan
yapıl mı ştır. Eve girdi kt en sonra sol da mutfak, sağda kiler, karşı da da i ki ayrı oda
vardır. Bu mekanl ar avlu il e birbiri ne bağl anmı ştır. Banyo ve WC evi n 2- 3 metre
yanı ndaki bri ketten ör ülmüş bir kul übededir. Yapı daha çok barı nma a maçlı ol up her
aile i çi n ayrı birer oda yapıl mı ştır. Ail eni n birli kte ot urduğu oda bu odal ardan
birisi dir. Odal ar arası nda t aşı yı cı duvar yokt ur. Mekanl arı aral arı ndaki büyük bir
yükl ük ayırır. Kalı n t aş duvarl ar ile yapılan küçük pencereli ya da penceresi z bu
mekanl ar kı şlı k dili mdedir. Yapı i çi nde yazlı k dili mde ol abilecek bir mekan yokt ur.
Yapı dı şı nda ort ak yaşama mekanı ol an çardak yapıl mı ştır ( Şekil 6. 14). Tabanı t aht a
kapl a ma ol an ve ağaç direkl er il e yapılan çardağın üzeri ağaç dalları ile örtül müşt ür.
Yazı n seri n olan çardak kışları da perde gerilerek rüzgardan korunmaya çalışılır.
Mut fak, kiler ve avl unun döşe mesi t aş döşe me, diğer odal ar ahşap döşe medir. Odal ar
ve mutfağı n t avanı t ahta kapl a madır. Avl unun ve kileri n üst ünde t avan yokt ur,
sadece çatı vardır.
Şekil 6. 14 Çardak ve evin konu mu
Yör ede yağış mi kt arı nı n çok ol ması ndan dol ayı ahşap mert ekler üzeri ne kire mit
ört ül ü kır ma çatı ve geniş bir saçak yapıl mı ştır ( Şekil 6. 15).
74
Şekil 6. 15 Giriş kapısı nı n üzeri ndeki saçak
Yapı ya sonradan ekl enen ahşap karkas deponun üzeri de ahşap mert ek çatı il e
ört ül müşt ür. Bu ekle menin taşı yı cılı ğa hi çbir et kisi yokt ur (Şekil 6. 16).
Şekil 6. 16 Ar ka cephe ve ekl enen depo
Dı şarı ya kapalı ve ağır yapı mal ze mesi il e ör ül en duvarlar nefes al an, hafif çatı şekli
ile rut ubetten daha az etkilenmi ştir. Ör nek evde fazla pencere açıl ma mı ş ve ı şı ğı n
içeri ye gir mesi engellenmi ştir. Ev daha çok barın ma a maçlı kullanıl dı ğı içi n de bu
özelli ği kullanı cıları rahatsız et me mekt edir.
Ör nek evde çevrede en bol bul unan mal ze mel erden ol an kal ker ti pi t aşl ar, su ve
sa man karışı mı harçl a beraber ör ül ür. Mol oz t aş duvar ör güsünde büyük t aşl ar
köşel ere konul up daha küçük t aşlar ile duvar örgüsü yapılır. Duvarı n sağl a mlı ğı nı
arttır mak i çi n boşl ukl ara harç dol durul ur ve küçük t aş ve kire mit parçal arı bu
boşl ukl ara sı kıştırılır (Şekil 6. 17). Çi vile me tekni ği il e ör ül en duvarları n dı şı
sı vanma mı ştır. İçi i se yöreye özgü ak t oprak denilen t oprak, su ve sa man karışı mı
kıtı k sı va il e senede i ki kez sı vanır. Duvarl arda hatıl yapıl ma mı ştır, ahşap l ent ol ar
75
vardır. Yapı da çevrede bol bul unan ahşap l ento, pencere, kapı, çatı ve döşe me
taht aları, çardak, dolaplar, raflar gi bi yerlerde kullanıl mı ştır.
Şekil 6. 17 Duvar örgüsü
Yapı nı n bul unduğu yer düzl ük bir arazi dir. Çevresi nde yapılaş ma yokt ur. Ev
sahi pl eri ne ait ol an banyo, WC ol arak kullandıkl arı ve hayvanl arı sakladı kl arı i ki
tane kul übe vardır.
Bi na For munu Et kileyen Sosyo -- Kült ürel Faktörl er Açısı ndan
At aerkil bir aile yapısı na sahi p ol an Abdil Arı eşi, oğl u, geli ni ve torunl arı ile
birli kte yaşa makt adır. Topl a m 6 kişi ni n yaşadı ğı evde her aile içi n bir oda vardır.
Ail eni n geçi m kaynağı tarı m ve hayvancılı ktır. Sebze ve narenci ye yetiştirilen aile
besl edi kl eri hayvanl ardan el de ettikleri sütle peynir, tereyağı gi bi ürünl er
yap makt adır. Yetiştirdi kleri sebze ve meyval arı kurutarak ya da konserve yaparak
sat makt a ya da kilerde sakl a makt adırlar. Aile yazın seri n ol duğu içi n vakti ni
çardakt a, kışı n içeri deki odal arda geçir mekt edir. Bi reyl eri n günl ük yaşa mı çardakt a
geç mekt edir. Ye mekl eri ni burada yerken, ot ururken misafirleri ni de burada
ağırlı yorlar (Şekil 6. 18).
Şekil 6. 18 Çardağı n önemi
76
Yapı da gerek mahre mi yet gerekse korunma i hti yacı ndan dol ayı sağır ve dışa kapalı
masif taş duvarlarda küçük ve az sayı da pencere yapıl mı ştır. Savun ma i htiyacı ndan
dol ayı pencerelere de mir par maklı kl ar takıl mı ştır.Ai l eni n gelir düzeyi ni n düşük
ol ması ndan dol ayı ev içinde ve dışı nda hi ç süsleme, ahşap işçiliği yapıl ma mı ştır.
Ekono mi k yet ersizli kten dol ayı evi n döşe mesi ve tavan kapl a ması
tama ml ana ma mı ştır (Şekil 6. 19).
Şekil 6. 19 Çatı
6. 2. 2. 2 Depre m Yönet meli ği Açısı ndan Ġncelenmesi
Beşkonak Köpr ül ü Kanyon vadisi çevresi ne kur ulmuş ol an Sağıri ni köyünün Kili mli
mahallesi ndeki ev t ek katlı yı ğma mol oz t aştan yapıl mı ştır. Böl geni n kil, kumt aşı,
kongl e mera ve kal ker kayaçları ndan meydana gel en j eol oji k bir yapısı vardır.
Ant al ya depre m haritasına göre Beşkonak ve ci varı 2. derece depre m böl gesi dir
53, 54.
Kat Sayısı ve Yüksekli kleri
Tabl o 5. 1 de i zi n verilen en fazl a kat sayısı na göre 2. derece depre m böl geleri nde en
fazla kat sayısı 3 dür ve en fazl a kat yüksekli ği 3, 00 metre ol malı dır. Tek katlı ol an
bu yapı nı n kat yüksekliği 2, 63 metredir, depre m böl gel eri nde maksimu m kat
yüksekli ği ve sayısı şartını sağl a makt adır. Yapı nın brüt kat alanı 81, 1 m2 ‘dir.
Te mell er
Yapı nı n i ncel enmesi r ölöve ve gözl e ml er yardımı yl a yapıl dı ğı i çi n, yapını n mevcut
temeli t a m ol arak bili nme mekl e birli kte yı ğma t aş duvardan yapıl dığı t ahmi n
77
edil mekt edir. Yapı nı n mevcut dur umunda t e mel den kaynakl anan herhangi bir hasar
gör ünme mekt edir.
TaĢı yı cı Duvarl ar
Taşı yı cı duvarları n düzenl enmesi yapı nı n deprem kuvvetleri karşısı nda dayanı mı nı
et kiler. Taşı yı cı duvarlar pl anda basit, si metri k kare ya da di kdört gen ol malı dır.
İncel enen yapı bir cephesi 10 m. , di ğer cephesi 8 metre ol an basit di kdört gen bir
pl ana sahi ptir. Yapı, mi marisi açısı ndan yönet meli ğe uygundur ( Şekil 6. 20). Yapı nı n
aksl arı doğr ult usunda esas t aşı yı cı duvarları vardır ve yapı nı n kütl e merkezi il e
rijitlik mer kezi birbiri ne çok yakı ndır. Bu özelliği yapı nı n mukave meti açı sı ndan
öne mli dir.
Şekil 6. 20 Taşı yı cı duvarlar
Duvar Mal ze mel eri
Yapı da gökt aş adı verilen, bası nç dayanı ml arı 350 kg/ c m2 olan kal ker tipi taşlar
kullanıl mı ştır. Depre m yönet meli ği ne göre doğal taş taşı yıcı duvarlar sadece bodrum
78
ve ze mi n katlarda kullanıl malı dır. Bodr um katlarda kullanılacak doğal taşların bası nç
dayanı mı en az 100 kg/ cm2 olacaktır. Yönet meli ğe uygun taş kullanıl mı ştır.
Yı ğ ma t aş duvarlarda t oprak, sa man ve su karışı mı gel eneksel bir harç kullanıl mı ştır.
Depre m yönet meli ği ne uygun değil dir. Za manl a harcı n dökül mesiyl e duvarı n
dayanı mı azal makt adır.
Duvar Boyutl arı
Depre m yönet meli ği ne göre t üm depre m böl geleri nde, doğal t aş duvarlar sadece
bodr um ve ze mi n katlarda yapılabilir ve kalı nlıkl arı mol oz t aş ör güsünde 50 c m
ol arak alı nabilir. İncel enen yapı da t aşı yı cı duvar kalı nlı ğı 60 c m’ dir ve yönet meli ğe
uygundur.
Depre m yönet meli ği nde duvarları n mi ni mu m t opla m uzunl uğu ld / A 0, 25 I ( m/ m2 )
’den daha az ol mayacaktır şartı aranmakt adır. Tabl o 5. 4 e göre i ncel enen yapı konut
ol ması ndan dol ayı bi na öne m katsayısı 1 dir.
X yönündeki duvarlarda ;
6, 33 + 9, 02 + 7, 53 = 22, 88 m’ dir.
22, 88 m / 81 m2
= 0, 28 m/ m2 0, 25 x 1
Y yönündeki duvarlarda ;
7, 49 + 3, 13 + 3, 69 + 7, 49 = 21, 80 m’ dir.
21, 80 m / 81 m2
=0, 26 m/ m2
0, 25 x 1 ol duğu i çi n bu koşul duvarl arı n mi ni mu m
uzunl uğu içi n sağl anmakt adır.
Genel de duvar boyl arı nın 7 metreyi geç me mesinden dol ayı dest ek duvarı na gerek
kal ma mı ştır.
A aksı ndaki, i ki t arafı da mesnetlenme mi ş bir duvarı n boyu 4, 9 m ol up destek duvarı
veya düşey hatıl gereklidir. Depre m yönet meliği ne göre mesnetlenmemi ş duvar
uzunl uğu en fazl a 4 m. olabilir.
Duvar BoĢl ukl arı
2. derece depre m böl gesi i çi n bi na köşesi il e boşl ukl ar arası ndaki mesafeni n
mi ni mu m 1. 5 m ol ma şartı genel de sağlanma maktadır.
79
Kapı ve duvar boşl ukl arı arası ndaki dol u duvar parçası nı n uzunl uğu 2. derece
depre m böl gel eri nde 1 m den az ol ma malı dır, genel de bu şartı sağl ayan yapı da B
aksı ndaki 78 c m li k duvar parçası yönet meli ğe uygun değil dir.
Depre m yönet meli ği ndeki ‘ ‘ Bi na köşel eri dı şında, birbiri ni di k ol arak kesen
duvarları n arakesiti ne en yakı n pencere veya kapı boşl uğu ile duvarların arakesiti
arası nda bırakılacak dol u duvar parçası nı n pl andaki uzunl uğu, t üm depre m
böl gel eri nde 0, 50 m’ den az ol ma malı dır’ ’ şartı sağl anma makt adır, bazı yerl erde bu
uzunl uk 28c m, 30 c m vs. olabil mekt edir.
Kapı ve pencere boşl ukl arını n plandaki uzunl uğu en fazl a 125 c m dir.
‘ ‘Herhangi bir duvarı n mesnetlenme mi ş uzunl uğu boyunca kapı ve pencere
boşl ukl arı nı n pl andaki uzunl ukl arı nı n t opl a mı, mesnetlenme mi ş duvar uzunl uğunun
%40' ı ndan fazl a ol ma mal ıdır’ ’ kuralı na göre duvar boşl ukl arı;
A aksı içi n; 1, 25 +1, 25 / 1, 08 +4, 90 + 1, 55 = 0, 33 < 0, 40 yönet meli ğe uygun
B aksı içi n; 0, 80 + 0, 80 / 4, 25 + 0, 78 + 4, 00 = 0, 17 < 0, 40 yönet meli ğe uygun
C aksı içi n; 1, 25 + 1, 20 +1, 25 / 1, 24 +1, 97 +2, 09 +1, 03 = 0, 58 > 0, 40 uygun değil
1 aksı içi n; 0, 60 / 3, 36 +4, 13 = 0, 08 <0, 40 yönet meli ğe uygun
4 aksı içi n; 0, 60 / 3, 36 +4, 13 = 0, 08 <0, 40 yönet meli ğe uygun
TaĢı yı cı Ol mayan Duvarl ar
Yapı da taşı yı cı ol mayan duvar yapıl ma mı ştır.
Lent ol ar ve Hatıll ar
Pencere ve kapı üstleri nde ahşap l ent ol ar yapılmı ştır. Depre m yönet meliği ne göre
ahşap l ent oda pencere ve kapı açı klı ğı nı n 1, 50 m’ den fazl a ol ması sakıncalı dır. Bu
yapı da da en büyük açı klık 1, 25 m dir.
Duvarları çevrel eyen bir hatıl yapma mı şl ar, sadece i ki cephede duvarı n ort ası na,
duvar ör güsünü i yileştir mek i çi n ol duğu t ahmi n edilen, ahşap kirişler
yerleştir mi şlerdir ( Şekil 6. 21). Yat ay kuvvetlere dayanı mı hatıl ol madı ğı içi n fazl a
yokt ur.
80
Şekil 6. 21 Ahşap kirişi n duvardaki durumu
DöĢe me
Yapı da yat ak odal arı nda ahşap döşe me kapl anmı ştır, kiler, mutfak ve avluda bet on
döşe me vardır.
Çatıl ar
Yapı nı n çatısı ahşap mer tek üzeri ne kır ma çatı dır. Sonradan arka cephesine yapıl an
ekl enti deponun üzeri de çatı nı n uzatıl ması yl a kapatıl mı ştır.
6. 3Sonuçl ar
Günü müzde gel eneksel evl eri yl e yaşa mı nı bir öl çüde sürdürebilen Beşkonak
Köpr ül ü Kanyonu vadisi uygul a ma al anı ol arak seçil mi ş ve öncelikl e çevre
özelli kleri ve yöredeki evl eri n yapı m t ekni kl eri anl atıl mı ştır. Bi na f or munu et kileyen
fizi ksel ve sosyo kült ürel fakt örler araştırıl mı ştır. Bi nal arı n depre m yönet meli ği ne
uygunl uğuna bakıl mı ştır.
Fi zi ksel fakt örler el e alındı ğı nda i kli m açısı ndan sı caklı k, yağış, rüzgar, rut ubet ve
ışık et kisi ile yapı ve özelli kleri ne ilişki n değerler anl atıl mı ştır. Yazl arı sıcak kışları
yağışlı ol an böl gede evleri n kapalı sofalı ol duğu gör ül müşt ür. Her i ki evde de açı k
çardak vardır. Yağış i çin ahşap kır ma çatı yapılırken, dışarı daki ı sı nın i çeri ye
gir me mesi ve içeri deki ısını n dışarı ya çı kma ması içi n kalı n taş duvarlar yapıl mı ştır.
Üzeri nde bul undukl arı arazi ye uygun ol arak yapılan yapılarda yörede en çok bul unan
mal ze me ol an t aş kullanıl mı ştır. Ahşabı n da bol kullanıl dı ğı yapılar yöreye özgü
çi vile me tekni ği denilen taş duvar ör me tekni ği ile yapıl mı ştır.
Sosyo kült ürel fakt örler evi n mekansal böl ünmesi ni et kile mi ştir. Evleri n ze mi n
katları nda depo ve hayvan barı nakl arı yapıl mı ştır. Tek katlı evl erde bu mekanl ar evi n
yanı ndadır. At aerkil bir aile yapısı na sahi p t oplumun bir arada yaşa ması a maçlı
yapılan evl eri n ze mi n katları penceresiz ya da küçük pencereli masif t aş duvarl ardan
81
yapıl mı ştır. Mahre mi yet ve savun ma a maçlı olarak yapılan bu pencerel er ahşap
kapakl arla da kapatıl mı ştır.
Depre m yönet meli ği açısı ndan bi nal ar i ncel endiği nde bi nal arı n yönet melikteki kat
yüksekli ği, duvar kalı nlığı gi bi şartlara uygun ol sa da pl an özelliği, duvar
boşl ukl arı nı n yeri ve oranı gi bi şartlara t a m ol arak uy madı ğı gör ül müştür. Duvar
taşları nı n bası nç dayanı ml arı yönet meli ğe uygunken kullanılan harçlar uygun
değil dir. 1. örnek yapı da belirli aralı klarla ahşap hatıllar yapılarak duvarın dayanı mı
arttırılırken di ğer yapı da hatıl yapıl ma mı ştır.
Yapıl dı ğı za manı n şartlarına göre fi zi ksel et kenl ere, t opl umsal değerlere uygun ol an
bu yapılar günü müze kadar bir çok depre m geçir miştir ve hasarsız şekilde ayakt a
dur makt adır. Yapı nı n hasarsız şekil de günü müze kadar gel mesi, yapı nı n yönet meli k
kuralları na birebir uy masa da gerek yapı m t ekni ği gerekse duvarları n ve pl anı n
özelli kleri nden dol ayı yapı ya gel en yat ay kuvvetleri karşıladı ğı ndandır.
82
7. SONUÇLAR
Yı ğ ma yapılar konusunda günü müzde yapılan çalış mal arı n azlı ğı, büyük açı klı kl arı n
geçil mesi nde avant ajlar sağl ayan bet onar me, çeli k ve ahşap gi bi mal ze mel erl e
ol uşt urul an t aşı yı cı siste ml eri n t erci h edilir olması gel eneksel siste mleri n t erk
edil mesi ne yol aç makt adır.
Bi ri nci böl ümde büyük bir yapı st oğunun bul unduğu ve bunl arı n büyük bir kı s mı nı n
kor unması gereken t ari hi ve gel eneksel yapılar olduğunu göz önünde bulundurarak
çalış manı n a macı; t aş yığ ma yapılarla il gili kurallar, t eknol oji ve mal zeme t eori k
al anda i ncel enerek yapı stoğunun kor un ması ve bölgesel Ant al ya- Beşkonak t aş evl eri
üzeri nde irdel enerek mi mari kült ür varlı kları nı n kor un ması, yaşatıl ması nı sağl a mak
di ğer yandan böl ge kiml i ği ni sürdür mek üzere yeni t aş yapıları n yapıl ması nı
cesaretlendir mek olarak tanı ml anmı ştır.
İki nci böl ümde yapı m siste ml eri t aşı yıcılı k özelliği ne göre karkas ve yı ğma ol arak
sı nıflandırılarak özelli kleri kısaca özetlenmi ştir. Kar kas yapılar kull anılan
mal ze meye göre çelik, ahşap ve bet onar me karkas ol arak sı nıflandırıl mı ştır.
Üçüncü böl ümde mevcut yapı st oğunun korunması ve kendi kül türümüzün
yaşatıl ması açısı ndan bilin mesi gereken yı ğma yapı m si ste mi i ncel enmi ştir. Bu a maç
doğr ult usunda yı ğma yapıları n özelli kleri fi ziksel, mekani k ve mi mari açı dan
incel enmi ş, bi na yapı mı nda i nsanı kı sıtlayan ve yönl endiren aynı za manda yapı nı n
karakt eri ni et kileyen fi ziksel özelli kler anl atıl mı ş, yapı nı n yat ay ve düşey kuvvetler
karşısı nda davranışları nı anl a mak i çi n mekani k özelli kler başlı ğı altı nda t e mel
özelli kleri i ncel enmi ştir. Yı ğ ma yapıları n depre m kuvvetleri karşısı nda dayanı mı nda
yapı nı n t asarı m kriterleri öne mli dir. Bu böl ümde f izi ksel, mekani k, mi mari özelli kl er
ve yı ğma yapı çeşitleri anl atıl dı ktan sonra t uğl a, t aş, kerpi ç, bet on bl ok gi bi duvar
ör mede kullanılan yı ğma yapı mal ze mel eri ve malze mel ere bağlı ol arak duvar ör me
yönt e ml eri anl atıl mı ştır.
83
Dör düncü böl ümde yı ğma yapı mal ze mesi ol an t aş ayrı ntılı şekil de anl atıl mı ştır.
Taşı n çeşitleri, yapı da kullanılan t aşları n fi zi ksel ve mekani k açı dan özellikleri, t aş
duvarları n çeşitleri, ör me yönt e ml eri anl atıl mı ştır. Duvarı n dayanı mı nı da belirleyen
taşları n yapı da kullanılabil mesi i çi n belirli nitelikl ere sahi p ol ması gerek mekt edir.
Beşi nci böl ümde depre me dayanı klı yı ğma t aş yapı yap ma kuralları afet böl gel eri nde
yapılacak yapılar hakkındaki yönet meli k ı şı ğı nda anl atıl mı ştır. Kuralları na uygun
şekil de yapılan, doğr u t asarlanan yı ğma bi nal arın depre me dayanı klılığını n en az
di ğer siste ml erle yapılan bi nal ar kadar ol duğu söylenebilir.
Altı ncı böl ümde Beşkonak Köpr ül ü Kanyon mevkii nde t ek katlı ve i ki katlı i ki ayrı
yı ğma t aş yapı i ncel enmiştir. Mevcut yapıları n röl öveleri alı nmı ş, yapıları et kileyen
fizi ksel ve kült ürel fakt örler, kullanılan mal ze meler, yapı m t ekni kl eri i ncel enmi ştir.
Yapıl ar pl anda ve kesit düzl e mi nde yönet meli k kuralları göz önünde bul undur ul arak
depre m açısı ndan dayanıklılı ğı na bakıl mı ştır.
Mi mari kült ürümüzün bi r parçası ol an Beşkonak evl eri yöreye özgü mal zemel erl e ve
yöreye özgü yapı m t eknikl eri yle yapıl mı ş ve günü müze kadar gel mi ştir. Böl gede en
çok bul unan mal ze me ol an t aş ve ahşap kullanılarak yapılan evl er yörenin fi zi ksel
özelli kleri nden ve sosyo-kült ürel fakt örleri nden et kilenerek şekillenmi şl er.
Gel eneksel yapılarda duvarı n mukave meti, duvar t aşları nı n birbirleri ile ve hatılla
daha i yi birleş mesi i çi n çivile me di ye adl andırılan t aş duvar ör me t ekni ği kullanıl mı ş.
Çi vile me t ekni ği yl e ayrıca su sı zdır mazlı ğı da sağl anmı ş ol ur. İncel enen ör nek
evl erde de bu t ekni k kullanılarak duvarı n sağl a mlığı sağl anmı ştır. Gel eneksel evl eri n
günü müze kadar gel mesinde duvardaki hatıllar da et kili dir. Eski yapılarda daha sı k
aralı klarla hatıl yapılırken sonraki döne mde yapı lan yapılarda hatılları n arası ndaki
mesafe art mı ş ve hatılların sayısı azal mı ştır. Duvarı n sağl a mlı ğı açısı ndan öne mli
ol an hatıllar sayısı ndaki azal maya rağmen depre m yönet meli ği ndeki ‘ ‘1-1, 5 m
aralı kla yat ay hatıl yapıl malı dır’ ’ şartı na uy makt adır. İncel enen ör nek evl erden
biri nde hatıllar yapılırken biri nde hatıl yapıl ma mıştır. Hatıl yapıl mayan binanı n t ek
katlı ol ması ve duvar yüksekli ği ni n çok olma ması yapı nı n günümüze kadar
gel mesi nde et kili dir. Örnek yapılarda duvar boşlukları nı n yeri ve oranı, kull anılan
yapı mal ze mel eri gi bi yönet meli k kuralları na tam ol arak uyul masa da yapıl ar
et kisi nde kal dı ğı yat ay ve düşey kuvvetler karşısı nda hasarsız şekilde ayakt a
dur makt adır.
84
Teknol oji ni n geliş mesi yle yı ğma t aş yapı t ekni ği ve böl geni n özgün yapıları
kaybol makt a, kullanı cıların gel eneksel evl ere gereken öne mi ver me mesi nden dol ayı
evl er bakı msı zlıkt an yıkıl makt adır. Böl gesel kült ürümüzün yaşatıl ması i çi n bu
evl eri n kor unması, sağl a ml aştırıl ması ve deva mı nı n sağl anması gerekli dir.
Geç mi şt en günü müze gel en yapı st oğunun kor unması i çi n yapı m t ekni kl eri,
mal ze mel eri öğrenil melidir. Hal kı bili nçl endiri p evl eri ni n bakı ml arı nı yap mal arı ve
onl arı kor umal arı sağl an malı dır. Gel eneksel t ekni kl er eğiti m gör ül medi ği i çi n
bili nme mekt e ve deva m ettirileme mekt edir. Böl gesel ki mli ği n kor unması ve yöreye
özgü yapı m t ekni kl eri nin kaybol ma ması i çi n yapı t ekni kl eri il e il gili broşür yapılı p
yerel yöneti ml er t arafı ndan dağıtılabilir ve mesl ek okulları nda yöreye özgü çi vile me
tekni ği öğretilebilir. Bölgesel ki mli ği n deva m edebil mesi i çi n, günü müz yaşa m
koşulları na ve t eknol ojiye uyarl anarak, yeni yı ğma t aş yapıları n yapıl ması
sağlanmalı dır.
85
KAYNAKLAR
[1] Hasol, D., 2002, Ansi klopedi k Mi marlı k Sözl üğü, Yapı Endüstri Mer kezi
Yayı nl arı
[2] Türkçü, Ç. , 2000. Yapı m, Birsen Yayı nevi,İstanbul
[3] Arda, T. S, 1999, Depre ml erde Yapıları n Yı kılması Kader Değil dir!,
Mi marlı k&Dekorasyon Der gisi,İstanbul
[4] Arun, G., 2002, Çeli k Yapı nı n Sis mi k Tasarı mı , Mi marist Dergisi, TMMOB
Mi marl ar Odası Büyükkent Şubesi, İstanbul
[5] Bayül ke, N., 2001, Depre me Dayanı klı Bet onarme ve Yı ğma Yapı Tasarı mı,İnşaat
Mühendisleri Odası,İz mi r
[6] Bayül ke, N., Ahşap Yapıl ar ve Depre m,
htt p.// www. nascort urk. com/ nascor/ m4. ht m
[7] Büyükyıl dı rı m, G. , 1999. Öl düren Depre m Mi , Yapılar Mı ?, Bili m ve Tekni k
Der gisi, htt p:// www. angelfire. com/ de2/ zel zel e/ yapisiste m. ht ml
[8] Akgündüz, N., 2004,Depre m Böl gel eri nde Yığ ma Yapı Tasarı mı nı n Yönet meli ğe
Gör e İncel enmesi, Yüksek Lisans Tezi, İ TÜ, Fen Bili ml eri
Enstit üsü,İstanbul
[9] Özbek, N., 1990, Gel eneksel Evl erde Bi na Formunu Et ki yen Fakt örler ve For mun
Tanıtıl ması, Yüksek Lisans Tezi, İ TÜ, Fen Bili ml eri
Enstit üsü,İstanbul
[10] Al uçl u, Ġ., Kejanlı, T. , 2001, Gel eneksel Di yarbakır Evl eri nde Yaşa ma Me kanı na
Yansı ması, Yapı, Yapı Endüstri Mer kezi,İstanbul
[11] Rapoport, A., 1969, House For m and Cult ure, Engl ewood Cliffs, Prentice Hall
[12] Küçüker man, Ö., 1988, Kendi Mekanı nı n Arayışı İçi nde Türk Evi, Turi ng ve
Ot o mobil Kur umu, Ankara
[13] Özgüner, O. , 1970, Köyde Mi mari Doğu Karadeni z, O. D. T. Ü. Mi marlık
fakültesi yayı nl arı, Ankara
86
[14] Üst ündağ, C., 2000. Bir İki Katlı Yı ğma Bi nal arı n Yat ay
Yükl er Altındaki Davranışı ve Kes me Güvenli ği ni n Sağl anması,
Yüksek Lisans Tezi, İ TÜ, Fen Bili ml eri Enstit üsü, İstanbul.
[15] Paul ay, T., Pri estley, M. J. N., 1992. Seismi c Desi gn of Rei nforced Concret e
and Masonr y Buil di ngs, John Wil ey and Sons Inc., Ameri ca.
[16] Saraç, M. M. , 2003, Tari hi Yı ğma Kar gir Yapıları n Güçl endiril mesi, Yüksek
Li sans Tezi, İ TÜ, Fen Bi li ml eri Enstit üsü,İstanbul
[17] Ça mlı bel, N. , 1999, İstanbul’daki Bi zans Devri Yapıları nda Depre m Riski n
Belirlenmesi ne İlişki n Bir Ön Çalış ma, Mi marlı k&Dekorasyon
Der gisi,İstanbul
[18] Anoni m. Sünek Davranış, htt p:// www. benkol td. com
[19] Bat ur. A., 1999, Donatısız Yı ğma Bi naları n Yat ay Yükl er Altındaki Davranışı ve
Bazı Ül kel eri n Şart na meleri ni n incel enmesi, Yüksek Lisans Tezi,
İ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul.
[20] Se mi ner, 2000, Yangı n ve Depre m Güvenli ği Açısı ndan Mal ze me ve Taşı yı cı
Si ste m Seçi mi, Özdil Bası mevi,İstanbul
[21] Aksel, C., 2000. Bi nal ar Depre mde Neden Yıkılır?, htt p:// www. benkol td. com/
benko1x. ht m, Uni versit y of Ci nci nati, Ohi o.
22 Eri ç, M., 1994, Yapı Fi zi ği ve Mal ze mesi, Literat ür yayı nl arı, İstanbul
[23] 1998. Afet Böl gel erinde Yapılacak Yapılar Hakkı nda Yönet meli k, T. C.
Bayı ndırlı k ve İskan Bakanlı ğı, Ankara.
[24] Anoni m, Mat erials for St one Masonr y Constructi on,
htt p:// www. st aff. cit y. ac. uk/ eart hquakes/ masonr y stone/ pl ai n st one
masonr y. ht m
[25] Büyükgökmen, D., 2001, Donatılı Yı ğma Yapı Tasarı mı, Yüksek Lisans Tezi,
İ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü,İstanbul
[26] Yorul maz, M. , Convenor, F., Vi ntzel eou, E. , 1984. Desi gn and Constructi on
of St one and Bri ck Masonr y Buil di ngs, Buil di ng Constructi on Under
Si es mi c Conditi ons i n t he Bal kan Regi on Pr oj ect, Vol ume 3, Unit ed
Nati ons Devel opment Progra mme, Vi yana.
[27] TS- 704, 1979. Harman Tuğl ası -- Duvarl ar İ çi n, Tür k St andartları
Enstit üsü, Ankara.
[28] TS- 705, 1985. Fabri ka Tuğl al arı- Duvarlar İçi n Dol u ve Düşey Deli kli, Tür k
St andartları Enstit üsü, Ankara.
[29] Özcan, K., 2002, Yapı, Bili m yayı nl arı, Ankara
87
30 ESER, L., 1977, Gel eneksel ve Geliş mi ş Gel eneksel Yapı, İ TÜ Mi marlı k
Fakültesi,İstanbul
[31] Bayül ke, N., 1978. Depre ml er ve Depre me Dayanı klı Yapılar, İ mar ve İskan
Bakanlı ğı Depre m Araştır ma Enstit üsü Yayı nl arı, Ankara.
[32] Kahyaoğl u, Ö. , 1985. Yapı Bil gisi- Kaba İnşaat İşleri, Bayı ndırlı k ve İskan
Bakanlı ğı, Teki nk El Kitapl arı 7, 11-55.
[33] TS 2514, 1977. Ker piç Bl okl ar ve Yapı m Kur alları, Tür k St andartları
Enstit üsü, Ankara.
[34] Kafesçi oğl u, R., Gürdal, E., , Çağdaş Yapı Mal ze mesi- Al ker,
[35] TS 406, 1988. Bet on Bl okl ar- Bri ketler- Duvarlar İçi n, Tür k St andartları
Enstit üsü, Ankara.
[36] TS 2510, 1977, Kargir Duvarlar Hesap ve Yapı m Kuralları, Türk Standartları
Enstit üsü, Ankara.
[37] TS EN 998- 2, 2005, Kar gir Duvar Harçl arı, Tür k St andartları Enstitüsü,
Ankara.
[38] Saberi, M. , 1998, Depre m Yükl eri Altı nda Yığ ma Bi naları n Davranışı, Yüksek
Li sans Tezi, İ TÜ, Fen Bi li ml eri Enstit üsü,İstanbul
[39] Begi mgil, M. , 1990, Aderans Arttırıcı Kat kı Ma ddel eri ni n İki Eksenli Yükl e me
Al tı ndaki Tuğl a Duvarların Kay ma Davranışı na Etkisi, Dokt ora Tezi,
İ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü,İstanbul
[40] Gül eç, A., 1992, Bazı Tari hi Anıt Harç ve Sı vaları nı n İncel enmesi, Doktora Tezi,
İ TÜ, Fen Bili ml eri Enstitüsü,İstanbul
[41] El de m, S. H., Yapı, Bi rsen Yayı nevi, İstanbul.
42 TS 2513, 1977, Doğal Yapı Taşl arı, Türk Standartları Enstit üsü, Ankara.
43 TS 825, 1998, Bi nal arda Isı Yalıtı m Kuralları, Türk St andartları
Enstit üsü, Ankara.
44Küçükkaya, A. G. ,2004, Taşl arı n Bozul ma Nedenl eri Kor uma
Yönt e ml eri, Birsen Yayı nevi,İstanbul
45 Postacı oğl u, B., 1957, Yapı Mal ze mesi Not ları, Türki ye Milli Tal ebe
Federasyonu Ders Notları Yayı nı ,İstanbul
46 Ak man, S., 1987, Yapı Mal ze mel eri, İTÜ İnşaat Fakültesi, İstanbul
47 Addl eson, L., 1972, Mat erials For Buil di ng, cilt1, London
48 Artel, T., 1961, Yapı Mal ze mesi, Kader Bası mevi, İstanbul
88
[49] Anoni m , Agrega, Taş, Harç ve Kar gir Genel Tekni k Şart na mesi,
htt p:// www. a mpyazili m. com.tr/docs/ mevzuat/sart na mel er/
mevsar0110. ht m
50 Ünay, A. Ġ., 2002,Tari hi Yapıları n Depre me Dayanı mı, ODTÜ Mi marlık
Fakültesi Bası m İşli ği, Ankara
[51] Yücesoy, A., 1990, Tür ki ye Depre ml eri ni n Yapılarda Sebep Ol duğu Hasarları n
Nedenl eri ve Depre me Dayanı klı Taş Yı ğma Yapı İnşası, Yüksek
Li sans Tezi, İ TÜ, Fen Bi li ml eri Enstit üsü, İstanbul.
52Anoni m, Ant al ya - Köpr ül ü Kanyon Milli Parkı,
htt p:// www. kult ur. gov.tr/portal/t uriz m_tr. asp?bel geno=45330
53 Anoni m, Bi yol ojik çeşitlilik ve doğal kaynak yöneti mi proj esi köprül ü
kanyon böl gesi sosyal değerlendir me çalış ması rapor u, www. gef-
2. org/ arsi v/ kksd. doc
54 Anoni m, Ant al ya Depre m Böl gesi Haritası,
htt p:// www. depre m. gov.tr/linkhart. ht m
55 Anoni m, Manavgatı n tanıtı mı, htt p:// www. mat so. org.tr/ekono mi k
rapor/ekososdur. ht m
56 Anoni m, Köpr ülü Kanyon Milli Parkı, http:// www. cografya. bi z/article
57 Anoni m, Beşkonak
htt p:// www. kult ur. gov.tr/portal/t urki ye_tr. asp?belgeno=45669
58 ġener, H. , 1984, Alanya’da Gel eneksel Konutlar, Dokt ora tezi, İ TU Mi marlı k
Fakültesi, İstanbul
59 Ci mri n. E, 1996, Tr aditi onal Yayl a Houses i n t he Vi ci nit y of Al anya, Yüksek
Li sans tezi, ODTÜ, Mi marlık Böl ümü, Ankara
89
EKA
Sadı k Erde m Evi Fotoğraf ve Projel eri
Şekil A1 ön görünüş
Şekil A2 sağ yan cephe
90
91
92
93
94
EKB
Abdil Arı Evi Fotoğraf ve Projel eri
Şekil B1. Giriş Cephesi
Şekil B2. Sağ Yan Cephe
95
Şekil B3. sol yan cephe
Şekil B4. Ar ka cephe
Şekil B5 Perspektif görünüşü
96
97
98
99
ÖZGEÇMĠ ġ
Mi mar Meli ke Özbudak, 27 Mart 1978, Al anya doğu ml udur. İl k ort a ve lise eğiti mi ni
Al anya’da t a ma ml adı ktan sonra 1996 yılı nda İst anbul Tekni k Üni versitesi nde
Mi marlı k Fakültesi Mi marlı k böl ümünde yüksek öğreni mi ne başl a mıştır. 2001
yılı nda lisans eğiti mi ni t a ma ml ayı p aynı yıl İstanbul Tekni k Üni versitesi Fen
Bili ml eri Enstit üsü Mi marlık Anabili m Dalı yapı bil gisi progra mı nda yüksek lisans
eğiti mi ne başl a mı ştır. Mezuni yet sonrası ve l isans eğiti mi döne mi nde i nşaat ve
dekorasyon fir mal arı nda, mi marlı k ofisleri nde çalış mı ştır. Evli dir ve bir oğlu vardır.