temel yapilarin İsİmlendİrİlmesİ

36

TEMEL YAPILARIN İSİMLENDİRİLMESİ

ALİFATİK HİDROKARBONLAR (Asiklik hidrokarbonlar)

Doymuş bileşikler

Alifatik doymuş hidrokarbonların bazıları için verilmiş özel isimler vardır. Geleneksel yöntemlerden fonksiyonel isim uygulamasında, grubun jenerik ismi parafinik bileşiklerdir. Grubu simgelemek üzere isimlerin sonunda an eki bulunur. İlk 4 bileşik, sırasıyla metan , etan , propan ve butan olarak isimlendirilmişlerdir. Bu isimler, özel isimlerden (metil, etil, propil, butil ) son heceyi atıp, yerine doymuşluğu belirlemek amacı ile an eki koymak suretiyle türetilmiştir. Daha büyük moleküllü bileşiklerin isimlendirilmeleri, içerdikleri toplam karbon sayısını belirten klasik Yunanca ve -birkaç bileşik için- Latince rakamların sonuna an eki getirilerek yapılır; iki sesli harf biraraya geldiğinde, bir tanesi atılır (penta+an = pentan). İsmin başına, molekül düz zincir halinde ise n- (normal), sekonder bir yapı, yani herhangi bir karbonda tek yönlü dallanma varsa izo-, tersiyer bir yapı, yani herhangi bir karbonda çift yönlü dallanma varsa neo- önekleri getirilir 1 . İzo ve neo önekleri ile isim arasına "-" işareti konulabileceği gibi bitişik olarak da yazılabilir (bazı kaynaklarda izo- yerine i- kullanılırsa da bu yazış tarzı fazla yaygın değildir).

Neopentanİzopentan

neo-Pentanizo-Pentann-PentanCH3

CH3

CH3

CH3-C-CH3CH3-CH2-CH-CH3CH3-CH2-CH2-CH2-CH3

Bu sistemde, karbon sayısı yüksek veya aşırı dallanma gösteren bileşiklerin isimlendirilmeleri yapılamaz. Örneğin aşağıdaki bileşiklerin fonksiyonel isimleri yoktur.

CH3-CH-CH-CH3

CH3CH3 CH3CH3

CH3-CH-C-CH2-CH3

CH3

1 Bu öneklerin etimolojisi, Fonksiyonel İsimler konusunda açıklanmıştı (Bkz: s.15).

37

Sistematik isimlendirme Alifatik doymuş hidrokarbonların, sistematik isimlendirme yöntemindeki jenerik ismi alkandır; bu grubdaki bileşiklerin isimlerinin sonunda, -fonksiyonel isimler de olduğu gibi- grubu simgelemek için doymuşluk eki an bulunur. Dallanmamış bileşikl erin isimlendirilmeleri Dallanmamış yani düz zincir halindeki bileşiklerden ilk 4 tanesi için, fonksiyonel isimler kabul edilmiştir (metan, etan, propan ve butan ); daha büyük moleküllü bileşiklerin isimlendirilmeleri, zincirdeki karbon sayısını gösteren Yunanca ve birkaç bileşik için Latince rakamların sonuna an eki getirilerek yapılır ; iki sesli harf biraraya gelmişse bir tanesi atılır. Dallanmamış alkanların isimleri Tablo-6 da gösterilmiştir. Tablo-6 Dallanmamış alkanların sistematik isimleri.

*

UndekanDodekanTridekanTetradekanEikozanHeneikozanDokozanTrikozanTriakontanTetrakontan

MetanEtanPropanButanPentanHeksanHeptanOktanNonanDekan

* Eikozan (eicosane) yerine ikozan (icosane) da kullanılır.

Formül CH4 CH3CH3 CH3CH2CH3 CH3(CH2)2CH3 CH3(CH2)3CH3 CH3(CH2)4CH3 CH3(CH2)5CH3 CH3(CH2)6CH3 CH3(CH2)7CH3 CH3(CH2)8CH3

İsim CH4 C 2H6 C 3H8 C 4H10 C 5H12 C 6H14 C 7H16 C 8H18 C 9H20 C 10H22

İsim

C11H24

C 12H26

C 13H28

C 14H30

C 20H42

C 21H44

C 22H46

C 23H48

C 30H62

C 40H82

FormülCH3(CH2)9CH3 CH3(CH2)10CH3 CH3(CH2)11CH3 CH3(CH2)12CH3 CH3(CH2)18CH3 CH3(CH2)19CH3 CH3(CH2)20CH3 CH3(CH2)21CH3 CH3(CH2)28CH3 CH3(CH2)38CH3

Dallanmış bileşiklerin isimlendirilmeleri Dallanmış yani düz zincir halinde olmayan bileşiklerin isimlendirilmelerinde, bu dalları oluşturan gruplar (radikaller) sübstitüent gibi düşünülür; dallar çıktıktan sonra geride kalan ana yapıya göre isimlendirme yapılır.

38

48 7 6 5 3 2 1

Ana yapı (oktan)

Radikal(metil)

Radikal(etil)

CH3

CH3-CH2

CH3-CH2-CH2-CH2-CH-CH2-CH-CH3

Ana yapıya, dallanmamış bileşiklerdeki gibi isim verilir (oktan). Radi- kallerin isimleri (metil ve etil ), ana yapının isminin başına getirilip, araya herhangi bir işaret konulmaksızın ve boşluk bırakılmaksızın (ana yapı ismine bitişik olarak) yazılır (metiletil oktan). Ana yapı, radikallerin konumlarını gösterebilmek amacı ile, bir ucundan başlanılarak numaralandırılır (numaralandırma kuralları daha sonra işlenecektir). Radikallerin konumları, bağlandıkları karbonun numarası ile belirtilir. Bu numara, radikalin isminin önüne konur ve "-" işareti ile isimden ayrılır (2-metil-4-etiloktan). Ana yapı üzerinde birden fazla aynı cinsten radikal varsa, bunlar ayrı ayrı söylenmez; radikaller basit yapıda ise di (iki), tri (üç), tetra (dört) gibi çokluk belirten önekler kullanılır. Aynı yerde birden fazla konum belirtildiğinde, kullanılan rakamlar arasına "," işareti konur .

CH3

CH33CH3

5 1

3,3,5-Trimetiloktan

Konum

Çokluk eki

Radikal

Ana yapı

CH3-CH2-CH2-CH-CH2-C-CH2-CH3

Konum

Çokluk

Radikal

Ana yapı

3,4-Dimetil-5,6-dietilnonan

6

5

4

3

1CH3CH2CH3

CH3CH2 CH3

CH3-CH2-CH2-CH-CH-CH-CH-CH2-CH3

Radikal

ÇoklukKonum

39

Birbirinden farklı radikallerin isimleri, alfabetik olarak veya komplekslik sırasına göre, basit yapılı radikal önce, kompleks yapılı ya da daha büyük radikal sonra olmak üzere yazılabilir. Alfabetik sıralamada, di-, tri- vb. çokluk ekleri dikkate alınmaz.

3,3,4-Trimetil-6-etil-5-propilnonan (Komplekslik)

CH3

CH3CH2CH2

6-Etil-3,3,4-trimetil-5-propilnonan (Alfabetik)

6

5

4 3 1CH3

CH3CH2 CH3

CH3-CH2-CH2-CH-CH-CH-C-CH2-CH3

Kompleks radikaller, kendi içlerinde ayrıca numaralandırılırlar (radikallerin numaralandırılmaları ilgili konuda incelenecektir). Bu numaralan- dırma normal rakamlarla (üstsüz rakamlarla) yapılabileceği gibi, üstlü ve gerektiğinde iki üstlü rakamlarla da yapılabilir. Normal rakamlar kullanıldı- ğında, radikal ismi parantez içine alınır, birden fazla radikal varsa bunların isimleri alfabetik sıraya göre yazılır.

6-(1,2-Dimetilpropil) -3-metil-5-(1,1,2-trimetilpropil)dekan

49 8 7 6 5 3 1CH3

CH3-CH2-CH2-CH2-CH-CH-CH2-CH-CH2-CH3

CH3-CH-CH-CH3

CH3

123

3 1

CH3

CH3-CH-C-CH3

CH32

210

Yukarıdaki örnekte, metil , dimetilpropil ve trimetilpropil olmak üzere üç radikal bulunmaktadır. Bu radikaller, isimlerinin baş harflerine göre alfabetik olarak dizilmiştir (kompleks radikallerde, ikinci dereceden radikaller, -varsa- çokluk önekleri ile birlikte tek kelime olarak alınır; bu önekler alfabetik düzenlemede de kullanılır). Radikallere ait numaralar ile ana yapıya ait numaraların karışmaması için, radikal isimleri (1,2-dimetilpropil ve 1,1,2-trimetilpropil ), kendilerine ait numaralarla birlikte parantez içine alınmıştır.

Kompleks radikaller üstlü veya iki üstlü rakamlarla numaralandırıldık- larında, radikal ismini parantez içine almaya gerek yoktur; bu taktirde radikal isimleri hem alfabetik olarak, hem de kompleksliklerine göre sıralanabilirler. Yukarıda formülü verilen bileşiğin, radikallerin üstlü ve iki üstlü numaralandı- rılması halindeki isimleri aşağıdaki gibi olacaktır. İsimlerde radikaller kompleksliklerine göre sıralanmıştır.

3-Metil-6-1',2'-dimetilpropil-5-1',1',2'-trimetilpropildekan

40

3-Metil-6-1',2'-dimetilpropil-5-1'',1'',2''-trimetilpropildekan

Basit yapıdaki radikaller için kullanılan di, tri vb. çokluk eklerine karşılık, kompleks yapıdaki radikaller için bis (iki), tris (üç), tetrakis (dört) gibi çokluk ifadeleri kullanılır.

5,5-Bis(1,1,2-trimetilpropil)dekan

10 2

2CH3

CH3-CH-C-CH3

CH313

CH3-CH2-CH2-CH2-CH2-C-CH2-CH2-CH2-CH3

1356789 4

3 1CH3-CH-C-CH3

2

CH3CH3

IUPAC sisteminde dallanmış bileşiklerden izobutan , izopentan , neo-pentan ve izoheksan geleneksel isimleri ile yazılır. CA sisteminde bu bileşikler için de sistematik isimlendirme yapılır

CH3-CH-CH3 CH3-CH-CH2-CH3 CH3-C-CH3CH3-CH-CH2-CH2-CH3

CH3 CH3

CH3

CH3CH3

İzobutan İzopentan Neopentan İzoheksan2-Metilpropan 2-Metilbutan 2,2-Dimetilpropan 2-Metilpentan Ana yapının seçilmesi : Dallanmış bileşiklerin isimlendirilmesine esas oluşturacak ana yapı olarak, molekülün en uzun zinciri (ençok karbon içeren zincir) seçilir.

CH2-CH2-CH3

CH3-CH2

CH3-CH2-CH2-CH-CH2-CH-CH2-CH2-CH2-CH3

Yukarıdaki örnekte, ana yapının belirlenmesi için 6 değişik zincir seçme olanağı vardır. Bu zincirlerden, koyu harflerle gösterilen,10 tane karbon içermektedir.Diğer zincirlerde ise 6-9 tane karbon vardır. Koyu harflerle gösterilmiş zincir,en çok karbon içeren zincir olduğu için, ana yapı olarak seçilir. Ana yapının seçiminde, değişik yönlerde seçim yapılmasına karşılık aynı uzunlukta zincirlerle karşılaşılıyorsa :

41

1-Daha fazla dallanmış olan (daha çok radikal içeren) zincir seçilir.

CH3

CH3-CH2-CH2-CH-CH2-CH-CH2-CH-CH2-CH3

CH3-CH2

CH2-CH2-CH2-CH3

Yukarıdaki örnekte 10 karbon içeren 2 zincir bulunmaktadır. Bunlardan koyu harflerle gösterilen zincir üzerinde 3, diğerinin üzerinde ise 2 radikal vardır. Bu nedenle koyu harflerle gösterilen zincir ana yapı olarak seçilir.

2-Bütün zincirler aynı derecede dallanmışsa, radikal konumlarına daha küçük numaralar (veya numaralar toplamı) verilebilen zincir seçilir.

CH3-CH-CH2-CH2-CH3

CH3-CH2


CH3

Yukarıdaki örnekte 10 karbon içeren 2 zincir bulunmaktadır.İki zincir üzerinde de 3 radikal vardır. Koyu harflerle gösterilen zincir, radikallerini 3,5 ve 7 numaralı konumlarda, diğeri ise 4,5 ve 7 numaralı konumlarda taşımaktadır; numaralar toplamı küçük olan koyu harflerle gösteril-miş zincir ana yapı olarak seçilir.

3-Radikallerin konumları bakımından da eşitlik olduğu taktirde, en büyük radikalinde daha çok sayıda karbon içeren zincir seçilir.

CH2-CH-CH2-CH3

CH3-CH2


CH3

CH2CH3

Yukarıdaki örnekte 10 karbon içeren 2 zincir bulunmaktadır. İki zincir üzerinde de 3 radikal vardır. Bu radikaller iki zincirde de 3,5 ve 7 numaralı konumlardadır. Koyu harflerle göste-rilen zincirin en büyük radikali 6 karbon, diğer zincirin en büyük radikali ise 5 karbon içermektedir; en büyük radikali daha çok karbon içeren koyu harflerle gösterilmiş zincir ana yapı olarak seçilir.

4-Radikalleri üzerinde daha az ikinci dereceden dallanmalar içeren zincir ana yapı olarak seçilir.

42

CH 3-CH2-CH-CH2-CH3

CH3-(CH2)3-CH2-CH-CH2-CH2-CH2-CH2-CH3

CH 3-(CH2)6-CH-CH-CH2-CH2-CH2-CH2-CH3

Yukarıdaki örnekte 14 karbon içeren iki zincir vardır. İki zincir de 2 radikal taşımaktadır. Bu radikaller iki zincirde de 6 ve 7 numaralı konumlardadır. İki zincir de büyük radikallerinde 11 karbon içermektedir. Koyu harflerle gösterilen zincirin radikalleri birer defa dallanmıştır, diğer zincirin radikallerinden birisi ise ayrıca ikinci defa dallanma yapmaktadır; bu nedenle radikalleri daha az dallanma yapmış bulunan, koyu harflerle gösterilmiş zincir ana yapı olarak seçilir.

Ana yapının numaralandırılması : Ana yapının numaralandırılması, tek bir radikal varsa bunun bağlandığı karbona, iki veya daha fazla sayıda radikal varsa bunların bağlandıkları karbonlara verilen numaralar toplamının en küçük olacağı yönde yapılır.

5-Butil-7-etil-3-metildekan (Alfabetik yazış)3-Metil-7-etil-5-butildekan (Kompleksliğe göre yazış)

CH3


CH3-CH2

CH2-CH2-CH2-CH31234510 9 8 7 6

1 2 3 5 6 7 8 9 104

Örnekte görüleceği gibi, kalın karakterli rakamlarla verilen numaraların toplamı (3+5+7=15), diğerlerinin toplamından (4+6+8=18) daha küçüktür. Bu nedenle kalın yazılmış rakamlar yönünde numaralandırma yapılır.

Ana yapı üzerinde bulunan iki veya daha fazla radikal eşdeğer konumlarda ise, numaralandırma alfabetik sıraya göre veya radikallerin komlekslik- lerine göre yapılabilir; basit yapılı radikalin bağlı olduğu karbona daha küçük numara verilir.

3-Etil-7-metilnonan (Alfabetik sıraya göre numaralandırma) 3-Metil-7-etilnonan (Kompleksliğe göre numaralandırma)

CH3

CH 3-CH2-CH-CH2-CH2-CH2-CH-CH2-CH3

CH3-CH2

9

123459 8 7 6

1 3 5 6 7 842

Yukarıdaki örnekte iki radikal de eşdeğer konumlarda bulunmaktadır. Alfabetik sıra izlendiğinde açık renk, komplekslik dikkate alındığında koyu renk numaralar kullanılır.

Doymamış bileşikler

43

İkili bağ içeren doymamış bileşiklerin geleneksel jenerik ismi,-grubun en küçük moleküllü bileşiği olan etilen nedeni ile- etilenik bileşiklerdir. Bunlar, içerdikleri karbon sayısı kadar karbon taşıyan doymuş radikalin -geleneksel- isminin sonuna en eki getirilerek isimlendirilirler. Örneğin 2 karbon içeren bileşik, 2 karbonlu doymuş radikalin ismi olan etil sözcüğüne en eklenerek etilen şeklinde isimlendirilmiştir. Dallanmamış etilenik bileşiklerden ilk dört tanesinin isimleri etilen, propilen, butilen ve amilen dir. Daha büyük moleküllü bileşikler rakamlara dayanan isimler alırlar.

CH2=CH-CH3 CH2=CH-CH2-CH3 CH2=CH-CH2-CH2-CH3

Propilen Butilen Amilen

CH2=CH-CH2-CH2-CH2-CH3

Heksilen

CH2=CH2

Etilen

Üçlü bağ içeren doymamış bileşiklerin geleneksel jenerik ismi -grubun ilk bileşiği asetilen den dolayı- asetilenik bileşiklerdir. Büyük moleküllü bileşikler, sübstitüe asetilen gibi düşünülüp, asetilen yapısı dışında kalan kısımların isimleri, asetilen kelimesinin başına getirilerek isimlendirilirler.

C-CH2-CH3CH3-CCHCH

Asetilen Metiletilasetilen Sistematik isimlendirme İkili bağ içeren doymamış alifatik hidrokarbonların, sistematik isimlendirmedeki jenerik ismi alkendir; bu grubdaki bileşiklerin isimlerinin sonunda grubu simgeleyici en eki bulunur. Molekülde birden fazla ikili bağ olduğu taktirde jenerik isim alkadien, alkatrien vb. isimler alır; ismin sonunda da adien, atrien vb. ekler bulunur.

CH2=CH-CH2-CH2-CH2-CH3

CH2=CH-CH=CH-CH2-CH3

Alken

Alkadien

CH2=CH-CH=CH-CH=CH2

Alkatrien Üçlü bağ içeren doymamış alifatik hidrokarbonların sistematik jenerik ismi alkindir; bu gruptaki bileşiklerin isimlerinin sonunda, grubu simgelemek

44

için in eki bulunur. Birden fazla üçlü bağ olduğu taktirde jenerik isim alkadin, alkatrin vb. isimler alır; maddeye verilen ismin sonuna da adin, atrin vb. ekler konur. Hem ikili hem de üçlü bağ içeren bileşiklerin jenerik ismi alkenindir; ismin sonunda enin eki bulunur.

CH

C-CH3CHCH C-CH 2-CH2-CH2-CH3

Alkin Alkadin

Alkenin

C-CH 2-C

C-CH 2-CH=CH-CH3

Dallanmam ış bileşiklerin isimlendirilmeleri Dallanmamış, yani düz zincir halindeki ikili bağ içeren bileşiklerden ilkinin ismi etilendir (bu bileşik için geleneksel isim kabul edilmiştir); daha büyük moleküllü bileşiklerin isimlendirilmeleri, aynı sayıda karbon içeren alkan yapısındaki bileşiğin isminin sonundaki "an" eki atılıp, yerine en eki getirilerek yapılır ( pentan—> penten).

CH2=CH-CH2-CH2-CH3

Penten Molekülde birden fazla ikili bağ bulunması halinde "en" ekinin önüne çokluk ifade eden adi, atri, atetra gibi ifadeler konur (bu eklerin başındaki a harfi bağlaç olarak kullanılmaktır).

Pentadien

CH2=CH-CH=CH-CH3

Dallanmamış üçlü bağ içeren bileşiklerden ilkinin ismi, -geleneksel isim olan- asetilen dir; daha büyük moleküllü bileşiklerin isimlendirilmeleri, aynı sayıda karbon içeren alkan yapısındaki bileşiğin isminin sonundaki "an" eki atılıp, yerine in getirilerek yapılır ( pentan—> pentin).

C-CH3CH3-CH2-C

Pentin Molekülde birden fazla üçlü bağ bulunması halinde "in" ekinin önüne çokluk ifade eden adi, atri, atetra gibi ifadeler konur (pentadin).

45

Molekülde hem ikili hemde üçlü bağ veya bağlar bulunması halinde, önce ikili bağı simgeleyen en (veya adien, atrien vb.),daha sonra üçlü bağı simgeleyen in (veya din, trin vb.; bu durumda ekin önündeki a yazılmaz) eki kullanılır (pentenin, dekadiendin vb.). Moleküldeki ikili veya üçlü bağın ya da bağların konumlarını belirtmek amacı ile, molekül bir ucundan başlanılarak numaralandırılır. Numaralandırma ikili ya da üçlü bağa en küçük numara verilecek yönde yapılır.

5 4 3 2 1

CH3-CH2-CH=CH-CH3 Molekülde hem ikili hem de üçlü bağ bulunuyorsa ve bunlar eşdeğer konumlarda değilse, aralarında seçim yapılmaksızın hangi gruba daha küçük numara verilebiliyorsa o yönde numaralandırma yapılır.

1234567

C-CH3CH3-CH2-CH=CH-C Eğer ikili ve üçlü bağ eşdeğer konumlarda ise, numaralandırma ikili bağa daha küçük numara verilecek yönde yapılır.

CH3-CH=CH-CH2-C1 2 3 4 5 6 7

C-CH3 İkili ya da üçlü bağın konumu, bağın başladığı karbonun numarası ile belirtilir. Bu numara,

a-İsmin başında isimle arasına " - " işareti konularak, b-Doymamışlık belirten ek ile isim arasında, isim ve ekten "-" işaretleri ile ayrılarak, c-İsmin sonunda, parantez içinde yazılabilir.

Penten(2)

Pent-2-en2-Penten

CH3-CH2-CH=CH-CH3

12345

Birden fazla ikili ya da üçlü bağ içeren bileşiklerde de aynı uygulama yapılır; bu durumda bağların başladığı karbonların numaraları, aralarına ","

46

işareti konularak yazılır. İsim içinde yazılan rakamlar, ekteki (örneğin adien ekindeki) a harfi ile di vb. çokluk önekinin arasına girer.

Pentadien(1,3)

Penta-1,3-dien1,3-Pentadien

CH3-CH=CH-CH=CH2

12345

Hem ikili hem üçlü bağ içeren bileşiklerde, ikili bağın ya da bağların konumunu belirten numara, ismin başına veya isimle en (ya da dien , trien vb.) eki arasına, üçlü bağın konumunu belirten numara ise isimle in (ya da din, trin vb.) eki arasına yazılır.

7654321

CH3-CH=CH-CH=CH-CH2-C8 9

2,4-Nonadien-7-inNona-2,4-dien-7-in

C-CH3

Dallanmış bileşiklerin isimlendirilmeleri Dallanmış doymamış alifatik hidrokarbonların isimlendirilmelerinde, bu dalları oluşturan radikaller sübstitüent gibi düşünülür; radikaller çıktıktan sonra geride kalan ana yapıya göre isimlendirme yapılır. Ana yapıya, dallanmamış bileşiklerdeki gibi isim verilir. İsimlendirmenin diğer aşamalarında dallanm ış alkanlar da uygulanan kurallar aynen uygulanır.

CH2CH3

CH3

CH3

5-Etil-7,7-dimetil-2-nonen5-Etil-7,7-dimetilnon-2-en5-Etil-7,7-dimetilnonen(2)

Ana yapı

RadikalRadikal

Radikal

7521

CH3-CH=CH-CH2-CH-CH2-C-CH2-CH3

Ana yapının seçilmesi : Molekülün ikili veya üçlü bağı içeren en uzun zinciri ana yapı olarak seçilir; bu zincir, molekülün en uzun zinciri olmayabilir.

47

CH3-CH2-CH2-CH2-CH-CH2-CH2-CH2-CH3

CH=CH 2 Yukarıdaki örnekte 9 karbonlu doymuş bir zincir ve 7 karbonlu doymamış bir zincir

bulunmaktadır. Ana yapı olarak doymamış grubu içeren, koyu harflerle gösterilen zincir seçilir. Molekülde birden fazla ikili ya da üçlü bağ bulunması halinde, en fazla sayıda doymamış grup taşıyan zincir ana yapı olarak alınır.

CH=CH-CH=CH 2

CH3-CH=CH-CH2-CH2-CH-CH=CH-CH=CH2

Bu örnekte 2 tane 3 doymamış grup, 1 tane 4 doymamış grup içeren zincir bulun- maktadır. Ana yapı olarak 4 tane doymamış grup içeren, koyu harflerle gösterilen zincir seçilir.

Molekülde aynı sayıda doymamış grup taşıyan, birden fazla zincir bulunması halinde : a-En fazla karbon taşıyan, yani en uzun zincir seçilir.

CH=CH-CH 3

CH2=CH-CH-CH2-CH2-CH=CH2

Yukarıdaki örnekte, aynı sayıda (2 tane) doymamış grup içeren 3 zincir bulunmaktadır. Bunlardan koyu harflerle gösterilen zincir 8, diğerleri 7 ve 6 karbonludur. Ana yapı olarak en çok karbon içeren, koyu harflerle gösterilmiş zincir seçilir.

b-Karbon sayıları da eşit olduğu taktirde en fazla sayıda ikili bağ taşıyan zincir seçilir.

HC

CH=CH2

C-CH-CH=CH-CH=CH2

Yukarıdaki örnekte 2 tane 3 doymamış grup, 1 tane 2 doymamış grup içeren zincir bulunmaktadır. 3 doymamış grup taşıyan zincirlerin her ikisinde de karbon sayısı birbirine eşittir (7 tane). Koyu harflerle gösterilmiş zincirde 3 tane ikili bağ, diğerinde ise 2 tane ikili bağ bulunmaktadır. Bu nedenle koyu harflerle gösterilmiş zincir ana yapı olarak seçilir.

c-İkili bağ sayıları da eşit olduğu taktirde ise, alkanlarda uygulanan kurallara göre, ana yapı belirlenir. IUPAC sisteminde alkenlerden etilen , allen ve izopren , alkinlerden asetilen özel isimleri değiştirilmemiştir. CA sisteminde de etilen , asetilen ve nonsübstitüe bileşik için allen ismi kullanılır.

48

CH3

CHHCCH2=CH-C=CH2CH2=C=CH2CH2=CH2

Etilen Allen İzopren Asetilen

Alifatik radikaller Herhangi bir organik bileşikten hidrojen atomları çıkması ile geride kalan artığa, nomenklatürde radikal adı verilir (buradaki terimi, heterolitik bağ açılması ile oluşan radikallerle karıştırmamak gerekir). Molekülden 1 tane hidrojen ayrılmışsa univalan, 2 hidrojen ayrılmışsa bivalan, daha fazla hidrojen ayrılmışsa trivalan, polivalan radikal vb. gibi isimler verilir.

Univalan radikal

Bağlanma karbonu

CH3-CH2-CH2-CH2-

CH3-CH2-CH= CH3-CH-CH2-

Aynı karbondan Farklı karbonlardan

-CH2-CH-CH2-CH3-CH2-CH

Farklı karbonlardanAynı karbondan

Divalan radikal Trivalan radikal

Doymuş radikaller Univalan radikaller Univalan radikaller, geleneksel yöntemlerde, türedikleri hidrokarbonun isminin sonundaki "an" eki yerine il eki getirilerek isimlendirilir (izoheksan—> izoheksil). Grubun ilk 5 radikalinin isimleri sırasıyla, metil , etil, propil , butil ve amil (veya pentil ) dir. Daha büyük moleküllü radikaller, rakamlara dayanıla- rak isimlendirilirler. Dallanmış alkanların isimlerinin başında bulunan n-, izo, neo gibi önekler, bunlardan türeyen radikallerin isimleri başında da bulunur. Ayrıca bağlanma karbonunda tek yönlü dallanma yani sekonder yapı varsa sek-(sec-, sekonder, Lat.secundus = komşu, bir sonraki), çift yönlü dallanma yani tersiyer yapı varsa ter-(tert-, tersiyer, Lat.tertius = üçüncü) önekleri kullanılır. Bazı kaynaklarda bu önekler yerine sadece s- veya t- yazılır.

49

CH3

CH3CH3

CH3-CH2-CH2-CH2- CH3-CH2-CH- CH3-C- n-Butil sek-Butil ter-Butil

Sistematik isimlendirme Alkanlardan oluşan univalan radikallerin sistematik isimlendirmedeki jenerik ismi alkildir; radikal isimleri de -geleneksel isimlerde olduğu gibi- il eki ile biter. Dallanmamış alkanlardan bir hidrojen çıkışı ile oluşmuş radikallere, univalan basit radikaller denir. Bunlar oluştukları hidrokarbonun ismindeki "an" eki yerine, il getirilerek isimlendirilir ( metan—> metil).

(n-Pentil)Basit bir univalan radikal

CH3-CH2-CH2-CH2-CH2-

Dallanmış alkanlardan bir hidrojen çıkışı ile oluşmuş radikallere, univalan kompleks radikaller adı verilir.

CH3

CH3

(1-Metil-2-ter-butilpentil)

Kompleks bir univalan radikal

CH 3-CH2-CH2-CH-CH-

CH3-C-CH3

Kompleks radikallerin sistematik isimlendirmeleri, alkanların isimlendirilmelerindeki esaslar gözönüne alınarak yapılır. Bu amaçla, radikalin bağlanma karbonundan başlayan en uzun zinciri seçilip, radikal ana yapısı olarak alınır; bu ana yapı basit radikallerdeki gibi isimlendirilir (pentil). Bu zincir üzerindeki grupların isimleri (metil ve etil), ana yapının ismi önüne getirilir (metiletilpentil). Radikal ana yapısı, bağlanma karbonundan başlanılarak numaralandırılır. Söz konusu grupların konumları, alkanların isimlendirilmelerindeki esaslara uyularak rakamlarla gösterilir.

50

Dallar (2. derece radikaller)Ana yapı

1-Metil-2-etilpentil

Bağlanma karbonu

Pentil

Etil

Metil

Radikal

RadikalAna yapı5 4 3 2

CH3-CH2-CH2-CH-CH-CH31

CH3CH2

Kompleks radikallerde numaralandırma, normal rakamlarla (üstsüz rakamlar) yapılabileceği gibi, ana yapının numaralandırılması ile karışmalarını önlemek amacı ile, üstlü veya birden fazla kompleks radikal bulunması halinde iki üstlü rakamlarla da yapılabilir.

Ana yapı numaraları

Radikaldeki numaralandırma

CH3-CH2-CH2-C-CH2-CH-CH-CH2-C-CH3

CH3CH3

CH3CH2CH3

2457

CH3

CH3-CH-CH2-CH-CH3

1' 3'

CH2CH3 Radikal isimlerinin sıralanması : Radikal isimleri, ana yapı isminin önüne alfabetik sıra ile ya da kompleksliklerine göre yazılır. Basit radikallerin isimleri, genellikle alfabetik sıraya göre yazılır; bu sıralamada, aynı cinsten birden fazla radikali göstermek üzere yazılmış bulunan di, tri vb. çokluk önekleri dikkate alınmaz, önekten sonraki kısıma, yani radikalin ismine bakılır.

CH3 CH3


CH2CH3

CH2CH2CH3

CH3CH2CH3

2457

4,7-Dietil-2,2,7-trimetil-5-propildekan Kompleks radikallerin isimleri hem alfabetik sıra ile, hem de kompleksliklerine bakılarak yazılabilir. Radikal ismi, üzerindeki ikinci dereceden dallanmalarla birlikte bir bütün olarak alınır; alfabetik yazışta, radikal üzerindeki dallanmalarla ilgili di, tri gibi çokluk belirten önekler de dikkate alınır.

51

1,3-Dimetilbutil


CH3 CH3

CH2CH3 CH3CH2CH3

2457

CH3

CH3-CH-CH2-CH-CH3

1 3

5-(1,3-Dimetilbutil)-4,7-dietil-2,2,7-trimetildekan (Alfabetik)

2,2,7-Trimetil-4,7-dietil-5-(1,3-dimetilbutil)dekan (Komplekslik) İki kompleks radikalin alfabetik isimleri aynı olduğu taktirde, sıralamada üzerlerinde bulunan yan dalları en küçük numaralı konumda taşıyan radikale öncelik verilir.

21

CH3

CH3-CH-CH-CH2-CH3

7-(1,2-Dimetilbutil)-5-(1,3-dimetilbutil)-4,7-dietil-2,2,-dimetildekan

31

CH3-CH-CH2-CH-CH3

CH3

7 5 4 2CH2CH3

CH3CH2CH3

CH3


Öncelik verilecek radikal

Radikallerin kompleksliklerine göre yazılışlarında, önce az kompleks olan, sonra daha kompleks yapıda olan radikal yazılır. Radikallerin kompleks- likleri aşağıdaki kurallara göre belirlenir : 1-Radikallerde karbon sayısı farklı ise, toplam karbon sayısı çok olan radikal daha komplekstir.

CH3

CH3-CH2-CH-CH2-CH3-CH2-CH-CH2-

CH3CH2

Yukarıdaki iki radikalden 6 karbon içeren koyu harflerle gösterilen radikal, diğerinden

daha komplekstir. 2-Radikaller aynı sayıda karbon içerdiği taktirde , daha fazla dallanmış olan radikal daha komplekstir.

52

CH3-CH2-CH-CH2-

CH3CH2

CH3-CH-CH-CH2-

CH3CH3

İki dallanma yapmış olan, koyu harflerle gösterilmiş radikal, tek dallanma yapmış olan diğer radikalden daha komplekstir.

3-Radikaller aynı sayıda dallanma yapmışlarsa, büyük yan dalı daha büyük numaralı konumda içeren radikal daha komplekstir.

4 24 2

CH 3CH2CH3CH3

CH3-CH2-CH-CH2-CH-CH2-CH3-CH2-CH-CH2-CH-CH2-

CH3CH2

Her iki radikalde de büyük dal olarak etil grubu bulunmaktadır. Bu grup, koyu harflerle gösterilen radikalde 4 numaralı konumda, diğerinde ise 2 numaralı konumdadır. Bu nedenle koyu harflerle gösterilen radikal diğerinden daha komplekstir.

4-Radikaller büyük yan dallarını aynı konumlarda taşıyorlarsa, ikinci bü- yük yan dalı daha büyük numaralı konumda içeren radikal daha komplekstir.

CH3

CH3 CH3CH2

CH 3CH2CH3CH2CH2CH3CH2CH2

CH3CH2CH2CHCH2CHCHCH2-CH3CH2CH2CHCH2CHCHCH2-2

3

Yukarıdaki radikallerde büyük yan dal propil grubudur ve heriki yapıda da 5 numaralı konumda bulunmaktadır. İkinci büyük grup ise etil grubudur. Bu grup koyu harflerle gösterilen radikalde 3, diğerinde 2 numaralı konumdadır. Bu nedenle koyu harflerle gösterilen radikal, diğerinden daha komplekstir.

5-Doymamış grup içeren radikal daha komplekstir.

CH3CH3

CH3CH2CH3CH2

CH3CH2CH2 CH 3CH2CH2

CH3CH=CHCHCH2CHCHCH2-CH3CH2CH2CHCH2CHCHCH2-

İki radikalde de ana zincir uzunluğu, toplam karbon sayısı, dallanma sayısı, dalların büyüklük ve konumları aynıdır. Koyu harflerle gösterilmiş radikal, doymamış grup (ikili bağ) içerdiği için diğerinden daha komplekstir.

6-Radikaller doymamış gruplardan oluşuyorsa en fazla doymamışlık gösteren radikal daha komplekstir.

53

CH3-CH2-CH2-CH-CH2-C=CH-CH2- CH3-CH=CH-CH-CH2-C=CH-CH2-

CH3-CH2-CH2 CH3-CH2-CH2

CH3-CH2 CH3-CH2

Koyu harflerle gösterilmiş radikal, daha çok doymamışlık içerdiği için daha komplekstir.

7-Radikallerin doymamışlık derecesi aynı ise ikili bağı daha büyük numaralı konumda taşıyan radikal daha komplekstir.

CH3-CH2CH3-CH2

CH3-CH2-CH2CH3-CH2-CH2

CH3-CH=CH-CH-CH2-C=CH-CH2- CH 3-CH2-CH=C-CH2-C=CH-CH2-2

5

2

6

İki radikalin doymamışlık derecesi aynıdır. Koyu harflerle gösterilen radikal, ikili bağların-dan birini 6 numaralı, yani daha büyük konumda taşıdığı için diğerinden daha komplekstir.

Kompleks univalan radikallerden bazılarının geleneksel isimleri, IUPAC sisteminde de aynen kullanılır. Bunlar Tablo-7 de gösterilmiştir. Tablo-7 IUPAC Sisteminde kullanılan radikal geleneksel isimleri.

>CH-CH2-

FormülSistematik isimGeleneksel isim

1-metiletil

2-metilpropil

1-metilpropil

1,1-dimetiletil

3-metilbutil

2,2-dimetilpropil

1,1-dimetilpropil

4-metilpentil

İzopropil

İzobutil

sek-Butil

ter-Butil

İzopentil

Neopentil

ter-Pentil

İzoheksil

CH3-C-

CH3

CH3-CH2-CH-

CH3

CH3

CH3-C-

CH3

>CH-CH2-CH2-

CH3

CH3

CH3-C-CH2-

CH3

CH3

>CH-CH2-CH2-CH2-

CH3CH3

CH3CH3

CH3CH3

CH3-CH2-C-

54

Bivalan ve trivalan radikaller Alkanlarda aynı karbon üzerinden iki hidrojen çıkması ile oluşan bivalan radikallerin ilk üyesi metilen adını alır. Daha büyük moleküllü radikaller, univalan radikal isminin sonuna iden eki getirilerek isimlendirilirler .

MetilenEtilidenPropiliden

CH2= CH3-CH= CH3-CH2-CH=

Komşu iki karbondan birer hidrojen çıkması ile oluşan bivalan radikaller, univalan radikal isminin sonuna en eki getirilerek isimlendirilirler.

-CH2-CH2- Etil enCH3-CH-CH2- Propil en

Üç veya daha fazla karbonlu zincir içeren bileşiklerde, terminal karbonlardan (molekülün iki ucundaki karbonlardan) birer hidrojen çıkışı ile oluşmuş bivalan radikaller, aradaki karbonlar metilen (-CH2-) grublarının biraraya gelmesi ile oluşmuş bir köprü gibi düşünülüp, metilen sözcüğü ile isimlendirilir; metilen sözcüğünün başına karbon sayısını belirten çokluk önekleri getirilir .

-CH2-CH2-CH2- Tri metilen-CH2-CH2-CH2-CH2- Tetra metilen

Alkanlarda aynı karbon üzerinden üç hidrojen çıkması ile oluşan trivalan radikaller, univalan radikal isminin sonuna idin eki getirilerek isimlendirilirler.

CH Metil idinCH3-C Etil idinCH3-CH2-C Propil idin

Terminal karbonlar üzerinden farklı sayıda hidrojen ayrılması ile oluşmuş polivalan radikallerin isimlendirilmeleri, radikalin oluştuğu hidrokarbonun isminin sonuna, univalan radikal için il, bivalan radikal için iliden, trivalan radikal için ilidin ekleri getirilerek yapılır. Aynı karakterde iki radikal varsa, radikal karakterini gösteren ekin önüne di öneki getirilir. Hangi karakterdeki radikalin hangi konumda olduğunu belirtmek için, ismin başında

55

veya isimle ekler arasında, konumları gösteren numaralar yazılır. Önce univalan, sonra bivalan ve en sonra trivalan radikale ait ek kullanılır.

(1-Butanil-4-iliden)(1,4-Butandiiliden)(1-Butanil-4-ilidin)(1-Butaniliden-4-ilidin)(1,4-Butandiilidin)

=CH-CH2-CH2-CH2- =CH-CH2-CH2-CH= C-CH 2-CH2-CH2- C-CH 2-CH2-CH= C-CH 2-CH2-C

14

Butanililiden Butandiiliden Butanililidin Butanilidenilidin Butandiilidin

Terminal karbonların dışında, ara karbonlardan da polivalan radikal oluşabilir. Bu durumda uç radikallere yukarıdaki gibi isim verilir, ara zincir radikali için univalan ise il, divalan ise iliden eki kullanılır. Söz konusu eklerin önüne, konum gösteren numaralar yazılır.

1,4-Butandiil-2-iliden1,2,4-Butantriil

-CH2-CH-CH2-CH2- -CH2-C-CH2-CH2-

Doymamış radikaller Doymamış radikallerin isimlendirilmeleri de, doymuş radikallerinki gibidir. Doymuş radikallerden farklı olarak radikal eki, doğrudan ismin sonuna getirilir; ismin sonundaki ekin çıkartılması söz konusu değildir (doymuşlarda pentan—>pentil, doymamışlarda penten—>pentenil). Univalan basit radikaller, oluştukları hidrokarbonun isminin sonuna il eki getirilerek isimlendirilirler.

43 1 1

4-Heksinil3-Pentenil

CH3-CH=CH-CH2-CH2- C-CH 2-CH2-CH2-CH3-C

İkili bağ içeren basit radikallerden vinil (etenil), allil (2-propenil), geleneksel isimleri IUPAC sisteminde de aynen kullanılır, üçlü bağ içeren asetilenden türeyen radikale asetilenil denilmez, etinil adı verilir.

C-CHCH2=CH-CH2-CH2=CH-

Vinil Allil Etinil

56

Kompleks radikallerin isimlendirilmeleri, doymuş kompleks radikallerde olduğu gibi belirlenen bir ana yapıya göre yapılır. Ana yapı olarak, üzerinde en fazla doymamış grup bulunduran zincir seçilir. Bunlarda da numaralan- dırmaya bağlanma karbonundan başlanılır.

Ana yapı

-2,5-heksadienil5 2

1

CH3-(CH2)9-CH-CH2-CH

CH3-CH=CH-CH2-CH2

CH2=CH-CH2-CH=CH

Yukarıdaki radikalde 1 tane 13 karbonlu fakat doymamış grup içermeyen, 1 tane 8 karbonlu 1 doymamış grup içeren, 1 tane de 6 karbonlu 2 tane doymamış grup içeren zincir bulunmaktadır. Bu son sözü edilen ve koyu harflerle gösterilmiş zincir, en fazla doymamış grup içeren zincir olması nedeni ile ana yapı olarak seçilir.

Aynı sayıda doymamış grup içeren birden fazla zincir varsa, en çok karbon içeren zincir ana yapı olarak seçilir.

1

46

-4,6-oktadienil

CH2=CH-CH2-CH=CH-CH2

CH3-CH=CH-CH=CH

CH3-(CH2)9-CH-CH2-CH-

Bu radikalde, zincirlerden biri hiç doymamış grup içermemektedir. Diğer iki zincirde ise 2 şer tane doymamış grup vardır. Bunlardan biri 7 karbon, diğeri ise 8 karbon taşımaktadır. Bu durumda 8 karbonlu, koyu harflerle gösterilmiş zincir seçilir.

Ana yapı olarak seçilebilecek zincirlerde, karbon sayıları da eşit olduğu taktirde, en fazla ikili bağ içeren zincir seçilir.

CH3-(CH2)9-CH-CH2-CH

CH3-CH=CH-CH=CH

CH2=CH-CH2-C=C-CH2-CH2

1

46

-4,6-oktadienil

_

Yukarıdaki radikalde aynı sayıda doymamış grup ve karbon taşıyan 2 zincir bulunmak- tadır. Zincirlerden birinde 1, diğerinde 2 tane ikili bağ vardır. Koyu harflerle gösterilmiş, daha fazla sayıda ikili bağ içeren zincir seçilir.

Doymamış kompleks univalan radikallerden, izopropenil (1-metilvinil) geleneksel ismi, IUPAC sisteminde de aynen kullanılır.

57

İzopropenil

CH2=C-

CH3

Doymamış bivalan ve trivalan radikallerin isimlendirilmeleri, doymuş radikallerde uygulanan kurallara göre yapılır.

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3-CH=CH-CH-CH-CH=CH-CH145

4,5-Dimetilokta-2,6-dienidin4,5-Dimetilokta-2,6-dieniden

5 4 1

CH3-CH=CH-CH-CH-CH=CH-CH=

temel yapilarin İsİmlendİrİlmesİ

Documents