TMMOB NAAT MHENDSLER ODASI ANKARA UBES SEMNER

ELK YAPILARIN TASARIMIKonumaclar: Mustafa OBANOLU- Tamer FENERCOLU 08.04.2008 ----&---HALUK EKNC- Sayn hocalarm, deerli meslektalarm; 18. Dnem Ynetim Kurulu adna hepiniz ho geldiniz. Sizleri sayn hocalarmla ba baa brakyorum, iyi dersler diliyorum. TAMER FENERCOLU- yi gnler, ncelikle ho geldiniz. Geen hafta elik yaplarla ilgili bir balang yapmtk, bu hafta elik yaplarn tasarmlaryla ilgili genel detaylara tasarm metotlaryla ilgileneceiz. elik yaplarn tasarmnda gnmzde iki temel yaklam var. Bunlardan birincisi; emniyet gerilmeleri yntemi. Birounuzun bildii TS-648de yer alan bir yntem. kincisi; artk yava yava daha ok kullanlmaya balanlan tama gc ynetimi. Bunlar da ite Avrupa normlarnda, Rus normlarnda ve Amerikan standartlarnda ska yer alyor. Emniyet gerilmeleri yntemini inceleyecek olursak, atma dayanm gvenlik faktrne blnerek, servis ykleri altnda izin verilen maksimum emniyet gerilmesiyle karlatrlyor. Tm yk kombinasyonlarndaki tm yk faktrleri bir alnyor, yani katsaysz ykler kullanlyor. Dolaysyla, iletme ve tasarm kombinasyonlarnz tek tip oluyor. Olaand ykleme durumlar. Bunlar TS-648de esas ilave ykler olarak tanmlanyor. Emniyet gerilmelerinde arta izin veriliyor, urada grld gibi.

2

Emniyet gerilmeleri ynteminde elik, birim deformasyonu gerilme erisinde biz u ksmdayz. Yani, atma dayanmn belli bir gvenlik faktrne blerek ya da arparak, izin verilen maksimum emniyet gerilmesini elde ediyoruz. Dolaysyla, kesitimizin altnda ve stnde genelde maksimum gerilmeler olacaktr. Bunlar izin verilen deerle karlatryoruz. Tama gc yntemindeyse, malzemenin akma dayanmn esas alyoruz. Burada ama kesitin dayanmn azaltmak, yani Amerikan artnamelerinde kesit, dayanm azaltma faktryle arparak azaltmak ya da Avrupadaki ya da Sinipteki Rus artnamelerindeyse, belli bir malzeme faktrnde betonarmedeki gibi blerek elde ediyoruz. Dolaysyla, uygulanan yklerde de yk katsaylarn arpyoruz. Malzemeyi azaltp, ykleri artryoruz. Emniyet gerilmeleri yntemindeyse sadece malzemeye bir faktr uyguluyoruz. Tama gc ynteminde iki limit tanmlyoruz. Birincisi; iletme durumu, dieri de dayanm durumu. letme durumunda iletmeyle ilikin karlalan problemleri engellemek iin birtakm limitler tanmlanyor. Emniyet gerilmeleri ynteminde gerilmelerimiz buradayken, tama gc ynteminde burada, hatta deprem durumlarnda daha da ilerlerde olabiliyor. Burada nemli eylerden birisi, mesela eilme elemanlarn tasarlarken, emniyet gerilmelerini yntemini de elastik mukavemet momentlerini kullanyoruz. Oradaki gerilme diyagram lineer, gen eklinde oluurken, tama gc yntemini de artk malzemenin final durumundaki bu tabii gerilme dalm. Uniform bir gerilme oluuyor. Dolaysyla, burada plastik mukavemet momentini kullanyoruz. ki yntem arasndaki farkllklara deinecek olursak, ana temel fark, emniyet gerilmeleri ynteminde yk faktrlerimiz bir. Yani, servis durumlaryla ayn. Tama gcndeyse, belli yk faktrlerimiz var. Bu yk faktrlerindeki tabii en nemli zellik de emniyet gerilmeleri ynteminde sabit yk, hareketli ykn olma olaslklar ayn olmayabilir. Mesela, u betonarmeden biliyoruz, 1,4-1,6 var, yani hareketli yk ve sabit yklerin belirsizliklerini tama gc ynteminde daha bir halledebiliyoruz; emniyet gerilmelerinde ikisini de ayn kefeye koyuyoruz. Bu nemli bir fakllk. Emniyet gerilme ynteminde biz kesitte gerilmelerle urayoruz, yani iletme durumunda gerilmeler ne mertebelerde. Tama gcndeyse, kesitin kapasitesiyle

3

urayoruz, daha ok kesitin o yklere, o katsayl ykler altndaki davrann, kapasitelerini karlatryoruz. Daha nce bahsettik, emniyet gerilmelerinde elastik mukavemet tama gc, yntemi istedik. Plastik mukavemeti momenti, bu V elastik ve V plastik dediimiz eyler. Hani, elik kablolarnda grdmz, Syle bazen anlatlyor. Deerler, I kesitlerde bunlarn ikisi arasndaki fark yaklak yzde 18 falanken, mesela dolu dikdrtgen bir kesitte 1,5 kat farkllk oluabiliyor. Tama gc ynteminde tabii en kesit zelliklerine gre snflandryoruz. Compact, yar compact ve narin diye ve buna gre dayanm hesaplar yapyoruz. ki yntem arasnda yle bir durum yok. Buna gre yaparsanz daha ekonomik kar, brne gre yaparsanz daha gvenli kar diye bir karlatrma yapmak ok doru deil. Sadece tama gc ynteminde ykleri daha klasike ettiimiz iin, genelde 1,2-1,3 civarnda sabit ykler, hareketli ykler 1,5-1,6larla arpld iin, daha hassas yk analizleri yapma ansmz oluyor. Bunu, tama gcnn ekonomikliinden faydalanabilmek iin, stabilite ve iletme kriterlerinin salanmas gerekiyor. br durumda, tama gc daha byk kesitler verebiliyor. lkemizde ve dnyada kullanlan standart ve ynetmeliklere bakacak olursak, Trkiye'de ykler iin TS-498, emniyet gerilmeleri iin TS-648, kaynak hesaplar TS-3357 ve plastik teoriye gre hesap kurallar tama gcne benzer mantkta. Avrupa standartlar olarak da artk Avrupa Birlii yelerinin ortak kullandklar standartlara doru gidiyorlar. DIN normlar, ngiliz normlar artk kalkyor. Bunlarn hepsi Avrupa normlarna dnyor. lk bata bunlar Eurocode olarak adlandrlyordu, artk bunlara birer isimler verildi. Yani, Eurocode 1-2-3-4 diye gidiyordu. Bunlar artk Eurocode inaatta kullanlan Avrupa normlar anlamnda. EN1990 tasarmn temelleri ad altnda. 1991 serisi betona yklerle ilgili bir set. 1992 burada yok, betonarme yaplar iin, 1993 elik yaplar iin, 1994 kompozit, elik ve betonarmenin bir arada kullanld kompozit yaplar iin. 1995 ahap, alminyum, vesaire bu ekilde gidiyor. elik iin kullanlan eyler bunlar. lkemizde de TS, Trk Standartlar Enstits baz Eurocodeleri kendi bnyesine dahil ederek, lkemizde kullanmasna olanak salyor.

4

Burada genel olarak Avrupa standartlaryla ilgili bir genel bilgi vermek istedim akas. Avrupa Birliine ye lkelerin ortaklaa kurduklar bir komite bu Avrupa normlarn yaynlyor, yani EN-1990 diye mesela bir metin yaynlyor, artname yaynlyor. Ondan sonra baz kriterleri, mesela malzeme faktrleri iin 1,2 neriyor, ama bunu lkeler kendi durumlarna gre revize edebilirler diyor. O yzden, baz eyleri ulusal ek diye dokman ad altnda o lkelere brakyor. Dolaysyla, yle bir mantk yaplyor. Ulusal, ite biraz nce grdnz gibi, Trk Standartlar Enstitsyse bana TS koyuyor ve byle bir kapak sayfas hazrlyor, yani A dediimiz o, ondan sonra bir giri sayfas aklama yapyor. Ondan sonra beyaz grdnz sayfalarn hepsi normal Avrupa normu. dilde yayn yaplm Avrupa normunu ekliyor ve en sonunda da lkenin kendi ihtiyalarn ve gereksinimlerine gre kendi ulusal ekini koyuyor. Burada mesela ngiliz standard, yani bana BS geldii zaman, ngilizler kendi standartlar haline getirmi haline getirmi oluyorlar bu dokman. Mesela, burada kendi kapak sayfalar, giri sayfalar, ondan sonar direkt EN-1990 dokmannda direkt koyuyorlar, en sonunda da kendi kriterlerini ekliyorlar. Burada bir terminoloji hl gelime aamasnda. O yzden, bunu da koyaym, EN haline geldii zaman bir dokman artk zorunlu standart haline geliyor. ENB olmas durumunda isteni ykn kulland. Amerika'da elik yaplarn tasarmnda kullanlan standartlar kabaca byle. Gene yk standartlar, bina ynetmelileri, sismik tasarmlar, kpr artnameleri. Burada kabaca gene gryorsunuz. Rusyada u anda inaat sektrnn birou Rusyada da i yapyor ve Trkiye'de projeler yaplyor. Onlar da gstermek istemitim, ykler yaplar, elik yaplar. elik yaplarn tasarm direkt strafor, yani direkt byle bir akm emas olan kolay deil, yani batan balyorsunuz ve rn bitmiyor. teratif bir ey oluyor, geliyorsunuz, seiyorsunuz, olmuyor, baa dnyorsunuz, gidiyorsunuz. u aamalardan oluuyor. Tayc sistem malzemeyi ve tayc sistemi belirliyorsunuz. Ykler, buna gre yapsal analiz, eleman boyutlandrmas, servis koullar ve balant detaylaryla tamamlanyor. Bunlar da malzemeyle balayalm. Betonarmede de buraya tehis sistem malzemesi olarak koyduk. elik ve

5

betonarmenin olduu kompozit karma yaplar. Burada mesela, yangn nedeniyle mesela ok sk kullanlan kolonlardaki kompozit kesit rnekleri. Gene kirilerde kullanlan. elik malzemesini geen ders, seminerde de biraz anlatmaya almtk. Burada ilave olarak yangn durumundaki elik malzemesinin birim deformasyon gerilme, birim deformasyon erileri gryoruz. Burada 20 dereceli normal ortam scaklndaki yaklak S- 275, ST- 44 yani 275 MPa denk geliyor, akma dayanm. Scaklk artyla, hem akma dayanmnda, hem de elastik modlsnde, yani rijitliinde ok ciddi azallar meydana geliyor. Gene bunlar sklkla kullanlan elik snflar. S-275 dediimiz gibi, ST- 44, S355, ST-52, S-335 de ST-37ye denk geliyor. Avrupada artk S-235 kullanlmyor, yani yle profiller retilmiyor. Binalarda daha ok S-275, kprlerde de S-355 kullanlyor. Malzemeyi setikten sonra tabii, tayc sistemi belirlememiz gerekiyor. Deprem blgesi olduumuz iin, burada depreme dayankl yap tasarm nem kazanyor. Bu tayc sistemin dzenli ve doru bir ekilde yerletirilmesi nemli. Sadece kolon, kiri ve perdeleri tek balarna boyutlandmz yetmiyor, bir sistem olarak ele almamz gerekiyor. Depreme dayankl yap tasarmnda, bu tayc sistemi belirlemek iin tabii lkemiz deprem blgesi olduu iin, buna biraz ncelik vermek istedik akas. koul dedik, stabiliteyi sonradan ekledik aslnda. Onda biraz tereddt ettik akas. Dayanm, rijitlik snrlayan telenme, sneklik ve stabilite. Tayc sistemi oluturan elemanlarn ve bunlarn malzemeyle ilgili olarak da ayn koul, yani sadece tayc sistemi bu artlar salamas yetmiyor esasnda. Malzemenin ve o tayc sistemi oluturan elemanlarn da bu kavramlar bilgi verelim. Malzeme asndan dayanm ne demektir? Belli bir gerilme deerini atktan sonra, malzemenin yk tama kapasitesinde kalc ve nemli deiim olduunun gstergesidir demiiz. Mesela, burada malzemenin gene birim deformasyon ve gerilme erisini gryoruz. Malzeme asndan dayanm bu ekilde tariflenebilir. Yine malzeme asndan rijitlik nedir? Rijitlik gerilmenin birim deformasyona bld buradaki adr.

6

Dolaysyla, bu ann, dolaysyla elastik modlsdr. Yine malzeme asndan sneklik de maksimum birim deformasyonun, atma birim deformasyonuna oran ya da bunun bu eerinin altnda kalan alan olarak deerlendirebiliriz. Tayc sistem hani eleman asndan, mesela bir kolon, bir kiri asndan da gene ayn ekilde burada tanm var. Genel olarak takip edebildiniz mi, bilmiyorum. Buradaki birim deformasyon, gerilme ya da deplasman ya da deplasman ve kuvvet grafiklerinin kuvvet olan ksm, dayanm belirliyor. Bunlar ne kadar yksek olursa, o kadar dayanm yksek oluyor. Rijitlik bu dayanmn bu kuvvetin bu azamaya, ksalmaya, deformasyona oranyla, yani (F= T=KxX) terimimiz, oradaki K rijitlik tarifleniyor. Gene ayn ekilde sneklik de yapaca, maksimum yapaca deplasmann akma deplasmanna oran olarak belirleniyor. Gene tayc sistem eleman asndan stabilitede mesela eksenal basn altnda burkulmas ya da bir kiriin yanal burkulmas olarak aklanabilir. Tayc sistem asndan dayanm gene sunumda gsteriyoruz. Rijitlik gene oradaki (kuvvet=rijitlikxdeplasman) Tayc sistem asndan da gene sneklik tarifi Deprem Ynetmelii de hepimizin bildii tayc sistem davran katsays olarak tarifleniyor. Stabilite gene yana doru telenme, devrilme diyebiliriz. MUSTAFA OBANOLU- yle bir ey var: Biraz bu tayc sistem asndan dayanm kavramna falan biraz aklama yapma ihtiyac duydum. Eskiden, hani ben biraz eski mhendis olduum iin, eskiler daha iyi bilir, genlerin durumu biraz farkl olabilir. yle bir refleksimiz vard: Yani, herhangi bir yapdaki, herhangi bir tayc elemanda oluabilecek en kk bir hasar, dorudan doruya bir yapnn gmesinin sebebidir gibi olaylara bakar ve yle alglard. Oysa, zaman ierisinde grld ki, zellikle bu deprem hasarlarnn irdelenmesi ve glendirme almalar aamasnda grld ki, durum o kadar basit deil. Sonuta, yapnn toplam bir enerjisi var, toplam bir performans var. Her elemann teker teker performans var, ama herhangi bir elemann hasar grmesi btn yapnn gmesi anlamna gelmiyor. O anlamda, imdi Tamer Beyin malzeme asndan dayanm, malzeme asndan rijitlik, malzeme asndan sneklik; eleman asndan dayanm rijitlik,

7

sneklik; sonra da sistem asndan dayanm rijitlik, sneklik diyor. Bu kavram nemli. En son stabilite dedi. Sistem asndan dayanm, rijitlik, sneklik, stabilite diye. Burada da sistemin, yani tayc sistemin stabilitesiyle, eleman stabilitesi iin ben arpc bir rmek vereyim. Mhendislerin elik tasarm yaparken, en sk dtkleri hata gerek makas sistemlerinde, gerek buyultalp dediimiz makaslardan olumu, dikdrtgen ya da kare kesitlerde veya su kulelerinde mesela, yani dar kesitli yksek yaplarda tek tek elemanlarn burkulmalarn zenle ek ederken, sistemin toplam olarak burkulabileceini dikkate almamaktan dolay ok fazla yapsal hasar gerekleir. Oysa ki, yle bir sistemin tamamnn topluca burkulmas da sz konusudur. Sistem stabilitesinden kastedilen odur. Eleman stabilitesinden kastedilen tek bir elemann burkulmasdr. Dayanm ve rijitlik iinde ayn prensipler geer. TAMER FENERCOLU- Tayc sistemin tasarlanmasnn tabii en nemli noktalardan birisi de sistemi planda simetrik olmas. Burada simetrik olmayan bir sistem, ayrca tabii dey yklere gre de simetrinin oluturulmasnda nem var. Tayc sistemin belirlenmesindeki aktrlerden birisi tabii, fonksiyonel ihtiyalar, yani ne amala bu iin tasarlanaca. Ekonomik zorunluluklar, servis iletme, estetik iveren istekleri. Mesela, iverenin isteini elimdeki mevcut malzemelerin kullanlmas seime neden olabilir. Standart ve ynetmelikler diyebiliriz. Tayc sistem olarak kabaca ikiye ayrdk. ereve sistemler ve perdeli sistemler, bir de ayrca karma sistemler diye bir sistem. Genel tayc sistemler. ereveli sistemler tayc sistem olarak yatay ve dey yklerin kolon ve kiri tarzndan ereve oluturarak, karlanmasna gre tasarlanan sistemlerdir. Sadece fabrika ve endstri yaplarlnda kullanlm olmasna kar artk normal yaplarda da kullanlyor. ereveli sistemlerde kolon ve kiri balant noktalara rijit kabul ediliyor. Moment aktarabilen noktalar kullanlyor ve buna gre boyutlandrlyor. elik ereve sistemlerde kolon-kiri balantlar, tasarm ve montaj asndan kritik noktadr. nk, ereve davrannda gerekli olan kolon-kiri birleiminin rijitliidir.

8

Bu yeterli rijitlii salamazsak, mesela hesaplarda kabul ettiimiz rijitlii gerek tasarmda, imalatta salayamazsak, o zaman gerek ereve davrann yakalayamayz. ereve sistemleri daha fazla yeterli rijitlik salamak iin de elik aprazl perde sistemleriyle kullanabiliriz. Burada kabaca kolon-kiri birleimleri incelenmi. Rijit olmas, hangi tr birleimler rijit olur diye. Kolon ve kiri rijit doru oranlarda tasarlandnda, yani kiri mekanizmas, kolonlarn daha rijit olmas, kirilerin daha anti rijit olmas, kirilerin daha az rijit olmas kabul edilerek, bu boyutlandrma yapldnda, balantlarn eleman kapasitesinden fazla olmas durumunda, yatay yk tayc sistemler ierisinde sneklilii en yksek sistemdir diyoruz. Hani, bu betonarmede de zaten ayn mantk var. MUSTAFA OBANOLU- Burada hatrlyor musun, yani betonarmede mesela sadece erevenin Rsi 8, bizde de 8. TAMER FENERCOLU- Bunda da 8, yani malzemenin ok da aslnda etkisi yok gibi gzkyor. ereve standard snekliliin fazla olabilmesine karn yeterli rijitlik salamasna yanal plan, bu gene ayn ekilde betonarmede de karlalan bir durum, ama tabii betonarmede kesitler daha byk oluyor ve dolaysyla atalet momentleri daha yksek olduu iin ok karlalmasa bile, elikte bu ok sk rastlanan bir durum. MUSTAFA OBANOLU- Yine de artname elikle betonu ayr ayr eyler vermiyor, deil mi? Ayn yzdede yanal telenmeyi snrlyor. TAMER FENERCOLU- Tabii, yani yanal telenme artlar ayn ikisinde de, kabaca mukavemet ey yapyoruz. MUSTAFA OBANOLU- Bundan biraz bahsetsene, bu ilgin. TAMER FENERCOLU- Bu da akas tesadf internetten aratrrken, yani resim koymaya alyordum, akas elimde de dokman yoktu, bir tesadf eseri buldum. Dnya Ticaret Merkezinin bir tanesi, tam bilemiyorum. Burada tp sistem olarak sanrm tasarlanm. Ortada bir ekirdek ve kenarda da urada grdnz u l kolon, uradaki l kolona karlk geliyor. Demeler biraz narin gibi duruyor,

9

yani unlarn hepsi demir profiller. Kebent, altta bir kebent, bu demir profiller bu ekilde rgl makas oluturuyor. Ana sisteme, ekirdek sistemine balanm. MUSTAFA OBANOLU- Bu uaklarn arpt binalar, biliyorsunuz. Dnya Ticaret Merkezinde uaklarn arpt, gen binalar. Ben de dorusu bu kadar detay resimlerini ilk defa gryorum. Bu dardaki kabuu hatrlyorsanz, bu ekilde darya doru almt kabuklar ve bina ok byk bir hzla zmt. Burada bakn, u demenin d ereveye baland, balant ve bu makas sistemi o kadar narin bir sistem ki, neden byle kolayca darya doru alp, katlarn kt gibi debildiini gerekten ok iyi izah ediyor. Kabul etmek gerekir ki, burada aslnda kuvvetli bir balant yok, yani bir zafiyet var. Katlarn d ereveye balantsnda. Ama, Amerikallar hi kendilerini eletirmiyorlar. Bizden birisi yapsayd, adam duman ederdik. Bildiiniz gibi, Dnya Ticaret Merkezinde daha nce tasarlayan firma, u anda yeni Dnya Ticaret Merkezinin de dizaynn yapyor. Buralar daha kuvvetli yaptndan eminim yani. TAMER FENERCOLU- ereveli sistemlere bir rnek. Buradaki btn kolon-kiri birleimleri de bu ekilde. Bizim, Deprem artnamesinde de byle bir kolon-kiri birleimi detay var. 1994 depreminde ok iyi performans gstermemi. MUSTAFA OBANOLU- Bununla ilgili de ok ksa bir ey sylemek istiyorum: Her yerde sylemeyeceim, ama bunlar byle nemli bulduum iin, bu Amerikallar bir trl montajda kaynak sevdasndan vazgemiyorlar, yani byle bir sistem alkanlklar var. Bu aslnda Ruslarda da ok vard eskiden. Daha nce de belki sylemiizdir, Avrupallar montajda kayna ok zorunlu durumlar dnda yasaklarlar. Bizde tercih olarak montajda daime bulon balantsn tercih ederiz, nk kaynak her eye ramen bir sistemin en krlgan, en kolay krlabilen blm. Bu uygulamay yaptklar her yerde de bakn, gz ne kadar doyurmasna ramen balant, depremlerde kolay hasar grebiliyor. Ben, Tamerden rendim, bu yap da kolayca hasar gren yaplardan birisi olmu.

10

TAMER FENERCOLU- Perdeli sistemler elik yaplarda ounlukla rijit kolon-kiri birleimleri yannda, mafsall balantlar kullanlr. Yani, hem yapm teknii asndan, hem montaj teknii asndan, kolon ve kiri birleimlerinin mafsall yaplmas daha tabii kolay. O yzden de bu sistemler stabl sistemler olmadklar iin, elik aprazlarla glendirirler. Bunlar da merkezi ve d merkezi olmas durumuna gre ikiye ayrlyor. Bunlar geen senelerde akas zerine ok gitmiyorum. Burada mesela d merkezli, merkezi, gene burada bir T-3 binas, urada merkezi, ura da d merkezi. Yatay tayc sistemler dedik. Belki deme sistemlerine de biraz nem vermemiz gerekiyor. zellikle, perdeli sistemlerde deprem yklerinin, yatay yklerin perdelere, yatay tayc sistemlere ulatrma grevini demeler yerine getiriyor. Betonarmede tabii, bu betonarme deme olduu iin, kalnl ne kadar olursa olsun, plandaki boyutlarna gre yksek rijitliklere sahip, ama tabii elik yaplarda her zaman betonarme dem kullanlmyor. Daha hafif kaplamalarla da geilebiliyor. O yzden de deme sistemlerinin rijitlii hakknda biraz fikir vermek istedik. MUSTAFA OBANOLU- Burada da yine rijit, yar rijit ve flexible diye kavramlar. TAMER FENERCOLU- Burada demenin rijitlii yatay yk tayc elemanlar, yani perdelerin rijitliiyle doru orantl aslnda. Direkt hani belli bir rijitlik seviyesi yok. Greceli rijitlik diyebiliriz biz buna. Demenin rijitlii perde sistemine gre daha bykse, biz bunlar artk rijit diyafram diyoruz. Bu durumda tabii, perdeler deprem kuvvetlerine rijitlik orannda paylayorlar. Bu durum zellikle perde-ereve sistemlerinin bir arada kullanld karma sistemlerde ok nemlidir. Yani, mesela iki kenarda perdeniz var, ortada ereveleriniz var. Yatay ykleri perdelere datmak iin rijit bir diyaframa ihtiyacnz var. Yani, kendi ierisinde, kendi dzleminde seyim yapan deplasman yapyorsa eer, o ykleri, erevedeki ykleri perdelere aktaramayacaktr. Mesela, burada rijit diyafram kabul ettik. Bu demenin rijit diyafram olduunu dnrsek, dzgn yayl yatay ykler altnda u aada okunabiliyor. 30-37-32 yani, yaklak olarak birbirlerine yakn kesme kuvvetleri alyorlar.

11

MUSTAFA OBANOLU- O ful rijit, bu rijit bir deme, elle modellenmi, burada kk de olsa fark var. Ful riji de tam eit 32-33. TAMER FENERCOLU- Sap 2000de falan bu tr programlarda girdiiniz zaman MUSTAFA OBANOLU- Yani rijit diyafram tanmyla modellenmi, yle mi? TAMER FENERCOLU- Evet, u direkt rijit diyafram. MUSTAFA OBANOLU- Ama urada kuvvetli bir demeyi elle, kabukla modellemiler. Bu da unu aslnda gsteriyor. O da bir anlamda sonsuz rijitlik diye bir ey yok aslnda. Kuvvetli de olsa kk. TAMER FENERCOLU- Esnek diyafram diye tabir ettiimiz deme sistemlerindeyse, yatay kuvvet tayc sistemin rijitliine bal, burada esnek bir diyafram kendi iinde deformasyona uruyor ve bu ekil de sanki etkili alanlarndan, yani u toplam ykn yarsn, orta perde, geri kalan yarsnn yarlarnda yan perdeler alnyor. MUSTAFA OBANOLU- Burada 23e 50 gibi 1e 2 gibi bir iliki var. Demin yzde 20 gibiydi, bir ncekinde TAMER FENERCOLU- Aslnda bir brlerini de direkt eit sayabiliriz. Burada etkili alanlardan alyor ykleri. Dolaysyla, burada deme sistemi nemli. Bunu salamak iin de genelde elik yaplarda betonarme deme yaplar, bu kompozit sistem tasarlarn ya da eer esnek bir malzeme, mesela OSB zerine birtakm kaplamalar falan yaplrsa da, elik aprazlar, yatay aprazlar kullanlarak, ykler yatay tayc elemanlara aktarlr. MUSTAFA OBANOLU- Kompozit sistem denilince, tabii iki tane anlam var. Onun iin yanl anlalmasn, kompozit sistemde hani stteki betonarmeyi basn balna destekleyici olarak kullanabiliyorsunuz. Beton ve elik birlikte altrlyor. Bunu yapmamamza ramen, eer betonarme demeye yatay ykleri datma rol verdiyseniz, bir ekilde betonla, elik arasnda balanty salamalsnz. Kompozit hesab yapmasanz bile ya kayma kamalar kullanacaksnz ya da ona benzer baka bulonlu, cvatal balantlarla elikleri betona balayacaksnz. Baka trl yk dalmn salayamazsnz. Her zaman, kompozit hesab

12

yapmasanz bile, rijit diyafram olarak betonarmeyi kullanyorsanz, mutlaka betonun elikle birlikte davrann salayacak balanty yapmalsnz. TAMER FENERCOLU- Malzeme ve tayc sistemi belirledikten sonra, artk yklerin belirlenmesi aamasna geliriz. Genelde kullandmz ykler sabit, hareketli, scaklk fark etkileri belki elikte biraz daha nemli. Rzgr ykleri gene hafif olmasndan dolay bu deprem blgesinde olmad zaman, kritik kyor. Buradaki en nemli eyin biraz nce baya bir artname falan byle listeledik. Altn izmemiz gereken ey, kullanacamz yk deerleri ilgit ve tasarmmzn uyumlu olmas ok nemli. Mesela, Avrupa normundan aldmz bir yk deerini, TS-648le boyutlandrma yaparken, kullanmamak gerekir. Bunun gibi ya da malzeme faktrleri, yani bunlarn hepsinin belli bir uyum ierisinde olmas gerekiyor. Sabit ykler, hepimizin bildii malzemelerin oluturduu arlk olarak yklerdir. Yapnn analizine balamadan nce mutlaka her bir ksm deme, at, merdiven iin yk analizi yaplmaldr. Her kat iin bile belki bu geerli olabilir. Mesela, burada bir rnek olarak kprnn yk analizi, dey analizi, sabit ykler iin dey analizini gsteriyoruz. Gene hareketli ykler, insan, mobilya, eya, tat, ksa veya uzun sreli ykler. TS-498de bu deerler mevcut. Hareketli ykler eyalar, bunlar biz tasarmlarda dzgn yayl yk olarak idealize ediyoruz. Genel ite hafif, orta, ar ykler olarak snflandrabiliriz. Burada belki deme zerinde ok ince, 10-11 santim kalnlndaki ya da alpan blme duvarlar belki biraz daha hafif oluyor, ama mesela bunlar deme tasarmlarnda bir erit yk olarak dikkate alabileceimiz gibi, 150 kg/metrekarelik bir deerde bir hareketli yk olarak alabiliriz. Ar yk snfnda bir hareketli ykmz zaten mevcutsa, onlar ihmal de edebiliriz. Bunlar, Amerikan artnamesindeki, bunlar sadece bilgi iin, yk deerlerini buradan alp, tasarm da baka artnameyi kullanmak ok yanl. Gene ENdeki hareketlilik. Hatta biraz daha detayl hareketli ykler. Gene tatlar hareketli yk snfna giriyor. Genelde lkemizde H-20, S-16 ya da H-30, S-24 kamyon ykleri kullanlyor. Burada da H dediimiz iki dingilli bir kamyon, SSi arkasna bal, yarm treylere karlk, tanmlanan deerin yaklak 1,5 kat deerinde. Burada normal H

13

yk u iki dingil, S harfi geldii zaman, arkasnda bir yarm treyler daha geldi kabul ediliyor. H-30 dediimiz 30 ilk buradaki 2000 ylnn arl, 24 de araksndakiler. Gene kamyon yk, bir de erit yk olarak da tabii, yani kamyonlarn pe pee sraland durumlar gz nne alnmas iin kullanlyor. Tabii, bunlarn dinamik etkileri gene Karayollar Kpr artnamesinde bekliyor. Kar ykleri elik yaplar iin, genelde atlarda ounlukla kullanld iin tabii ok nemli. TS-498de bununla ilgili bilgiler var, ama ben uraya yle bir not, yani benim gayri resmi duyduum kadaryla eer belirleyici yk eer bir elik atda zellikle kar ykyse, TS-498deki deerlerin zerine kmakta fayda var diye dnyorum. Gene kar ykleri blgelere ve at eimine bal olarak haritadan alnyor. Bu belki faydal bilgi olabilir diye akas koydum. Kar yk dediimiz zaman, mesela 100 kg/metrekarede bir kar yk dediimiz zaman, bu neye denk geliyor? Mesela, ka santim kar yksekliine denk geliyor? Hani merak edebiliriz. Bu TS-7046 kar yknn tespitiyle bir artname. Yalnz bu iptal edilmi bir artname. Yerine, ite Avrupa normu, EN-1991 girdii iin, ama sonuta bence yararl bir bilgi. Mesela, burada karn kalnlna gre younluu deiiyor. Mesela, 100 kg metrekarelik bir kar yk aldmz zaman, bunu 50 santim kar yksekliine tekabl ettiini bilmek bence faydal bir bilgi. Bizim TS-498de tabii kar yklerinin ylmas, vesaire gibi konular ok belli deil. O yzden, bunlar da genelde bilgi olsun, hani bunlar da sk karlalan problemler, mesela kenarlarda ve oluklarda kar ylmalar olumas ve buradaki uradaki bir an, tasarmnn buna gre boyutlandrlmasnn yaplmas nemli konular. MUSTAFA OBANOLU- Bu ok gerekten nemli. Bizim TS maalesef bu konularda son derce yetersiz. Halbuki, zellikle geni aklk geiren endstriyel yaplarda, toplant salonu, spor salonu gibi yerlerde de yegane yk kar yk aslnda. O ykn bu kadar zensiz bir ekilde sadece standart bir ekilde geilmesi kt. zellikle, bu tr birleik, yani ortadaki birikimler, parapet kenarlarndaki birikimler, hatta bu olmasa bile dz atlarda, hani byk mesela 30-40 metre mesafede rzgr estii zaman, dz atda bir taraftaki kar alp, br parapetin ucuna yabiliyor.

14

Bunu, Rus artnamelerinde falan da baktnzda, mutlaka buna gre hesap yaptryorlar, bizde bunlar yok. Baka bir nemli faktr. Tamer dein deindi, hani TS-648in biraz stne kn dedi. ok da fazla bir iddiada bulunamayacamz iin, ama aka unu sylemek gerekir ki, btn dnyada son zamanlarda kardan dolay meydana gelen gmeler ok fazladr. Avrupada, Rusyada oluyor bu hadiseler; Trkiye'de de oluyor. Buradaki nemli unsurlardan birincisi; benim naizane yorumumdur, ama pek ok meslek meslektam katlyor. zolasyon teknolojisindeki gelimeler yznden atlardaki karlar bina iindeki scaklktan ok etkilenemiyor, yani kolayca eriyemiyor. Bu yzden, st ste yaan karlarn yaratt bir birikim sz konusu. Mhendislik inisiyatifinizi kullanarak, sizin de kar yklerini ciddiye almanz nemlidir. elik yaplarn ou kar yznden hasar gryor. TAMER FENERCOLU- Yine burada yannda yksek bir binann olmas durumunda, kar yklerinin rzgrdan ylmas. Burada birtakm ekil faktrleriyle bunlar tasarmlarda dikkate alyorlar. MUSTAFA OBANOLU- Bunlar sen sinipten mi aldn? TAMER FENERCOLU- Bunlar ENden, Avrupa'nn normlarndan ya da Eurocordelerden. Yine tabii at ekline gre bir tarafta kar daha ok bir tarafta daha az gibi hareketli byk, artmasn, birtakm faktrler de var. Aslnda ok kark, ak sylemek gerekirse, takip etmesi ok zor, yani Avrupa kodlarnn. Bandan sonuna iyi okumak gerekiyor, baya kark. Scaklk fark etkileri tabii elikte ok nemli. D ortam ssnn deiiklii gene tayc sistem elemanlarnda uzama veya ksalmalara neden oluyor. Eer siz bunlar tutmaya kalkarsanz, her eyin bir bedeli var. Tutuyorsanz, o uzamak isteyecek, bunun karlnda size gerilmeli kuvvet olarak dnecek. Serbest brakrsanz da, uzayp, ksalacak. Bunlar da buna imkn verecek birtakm balant detaylar gelitirmemiz gerekecek. Genelde yapm srasnda kabul edilen scaklkla, o blgenin de olup grlebilecek en yksek scaklklarn belirlenmesiyle, arasndaki fark mesela bu durumda 30 derce scaklk artmas, eksi 30 derecede scaklk azalmas.

15

MUSTAFA OBANOLU- Bu durumda da ok souk ve ok scakta yaplan montajlar kritik bir durdum kyor. TAMER FENERCOLUTabii, bu dediimiz durum, yani yaltmn

yaplmadn, ieride korunakl bir yerdeyse, bu eye gerek yok. Gene bata dediimiz gibi, eer ksalmalara ve uzamalar, yani hareket etmesine izin vermiyorsak, ok ciddi kuvvetler de olaabilir. Burada P dediimiz bir yer. Elemann boyuna uzamas veya ksalmasnn engellendii durumda oluacak kuvvet diyebiliriz. Burada gerekli eyler var. yle kabaca iki ucundan tuttuumuz zaman, kesitte P kuvveti oluacaktr. Mesela, 30 derecelik bir scaklk farknn ok da yksek deil esasnda. Her iki ucundan tutarsak, bir nceki formlde P=axe alfa daltedi u E alfa deldeti aslnda bize gerilmeyi veriyor. Yerine koyduumuz zaman deerleri, 0,737 ton/santimetrekare. Burada ST-37, S-235 dediimiz elik iin, ekme emniyet germesi 1,44 yani neredeyse yar yarya srf bunun scaklk fark etkisinden dolay yemi oluyoruz. Eer ucunu serbest brakrsak da gene bu kadarlk bir uzama veya ksalma gsterecek. Buna uygun olarak da tabii balant detaylarn gelitirmemiz lazm. Birleimlerde oval delikler aabiliriz ya da kayc mesnet, teflon ya da lastoml zerine elik elemanlar yerletiririz. Bu ekilde scaklk fark etkilerinden kurtulabiliriz. u ana kadar bahsettiklerimizin hepsi tm kesitin, elemann tm kesitinin boyunca ayn s farkna maruz kalmas. Eer, mesela elemann altnda scaklk azalmas veya bir ey yoksa, bir scaklk art azal yoksa, onun stnde bir scaklk art varsa, mesela bu ekilde eer iki tarafndan da dnmeyi serbest braktmz zaman, yukar doru havaya kalkacaktr; yani deplasmana dnecek i kuvvet olumayacak. Ama mesela, bir ucunu tuttuumuz zaman, mesela burada monalk oluacak, burada da dnme oluacak ve bu ekilde bir moment kesiti etkili olacaktr. Dolaysyla, burada da i gerilmeler oluacak. MUSTAFA OBANOLU- n germe, yani bir tarafn, bir bal zorluyorsun. TAMER FENERCOLU- Mesela, st tarafn strsak, st taraf uzamaya alacak, alt taraf da ksalmaya alacak grnyor. Gene ENde tanmlanan

16

birtakm etkiler var. Rzgr ykleri gene stte tabii nemli dediimiz gibi, elik yaplarda burada TS-648de nemli bir ey, yani mnferit tayc yap elamanlar iin TS-648de verilen rzgr yk deerlerini, yzde 25 artrlmas nemli bir konu. MUSTAFA OBANOLU- Belki artk hepiniz biliyorsunuzdur, ama bu Takoma Kprs her deprem olunca hani byle byle sallanp, stnde arabalarn gezip dt kpr. Hep depremde gsterdikleri iin, ben de depremden yklm zannediyordum, rzgrdan yklm, yani onu arz edeyim, depremde deil. Ama deprem olunca mevzu benziyor diye gsteriyorlar. Rezorans meselesinden yklm. Yapnn periyodu rzgrn periyoduyla akt iin. Bu rezorans kontrol de sanrm bir saniyenin stndeki periyotlarda kontrol art olan, yani yapnn periyodu bir saniyeyi geiyorsa, rezorans kontrol yapmak gerekiyor, uluslararas standartlara gre. TAMER FENERCOLU- Gene TS-498deki rzgr yklerini hzlca geelim. Rzgr ynnn basn dalm yetkisi, rzgr bir taraftan geldii zaman, kenar yan cephelerde ekme kuvvetleri, yani ekme, emme oluuyor ve n cephelerde, atda bunu buradan gelince yanlarda. Eime bal olarak yine atlarda emmeye ya da basn kuvvetleri oluuyor. Gene rzgr ykleri de 1991 dediimiz gibi yklerle ilgili bir Avrupa standard. Burada detayl bir ekilde yine yapnn belli ykseklik plan faktrlerine gre deikenlik gsteriyor. Bizdeki gibi 0,8-0,4 diye tek bir deer yok, iki deer yoktur. Bizim artnamemizde benim gremediim, Ruslarn artnamesinde, Ruslarn yklerle ilgili artnamesinde kanopiler. MUSTAFA OBANOLU- Basit bir pazarc kanopisi ya da mesela bir otopark kanopisi bizde yok. Bizde yok, onun iin doumuz da byle kanopi duruyor, rzgr altndan, stnden geer gider diye dnyoruz. Gemiyor, ekilde grld gibi, ciddi ekilde yukar gidiyor. TAMER oluabiliyor. FENERCOLUBasn kuvvetleri ya da ekme kuvvetleri

17

MUSTAFA OBANOLU- Onun iin bu rzgr yk hesaplarnda gerekten yabanc artnamelerden herhangi birini kendinize referans etmenizi neririm. Bizim artname maalesef ok yetersiz. TAMER FENERCOLU- En son olarak da elik yaplara etletleyen yklerden deprem ykleri. Bunlarn ou zaten bizim Deprem artnamesinden alnm, ama bizim sonuta biz hangi deprem yklerine gre tasarmlar yapyoruz? Bu konuda bilgimizin olmasnda fayda var. Depreme dayankl tasarm ilkesi, hafif iddetli bir depremlerde hibir hasar olmamas, orta iddet snrl ve onarlabilir. iddetli depremdeyse, can gvenlii salanmas ve bizim Deprem Ynetmeliimizdeki, deprem blgeleri haritasnda verilen A deerleri, etkinleyelim statisesi deerleri 50 yllk sre iinde anma olasl yzde olan depreme karlk geliyor. Dolaysyla, bir hastane iin bu deeri 1,5la arpyorsunuz. Dolaysyla, orta iddetteki bir deprem, yani iddetli bir depremde oradaki 0,4 deerine karlk gelen bir depremde, snrl veya onarlabilir dzeyde kalmas bekleniyor. Gene bizim artnamemizde elastik deprem ykleri hesaplar var, nce onlar veriyor. Ondan sonra tabii tayc sistemin davran katsaylarna gre, deprem yk azaltma katsaylaryla blnerek, tasarmdaki deprem kuvvetleri bulunuyor. Gene bine nem katsaylar, bunlar standart. Deprem yk azaltma katsaylar elik yaplar iin tabii tayc sistem davran katsaylar. Burada eski artnamede olmayan ne vard? Sadece perdeli sistemlerde sneklik dzeyi sadece normal yapabiliyordunuz, merkezi aprazl perdelerde. Eksenlerin akt durumda sneklik dzeyi yksek yapamyordunuz. u anda bu artnamede sneklik dzeyi yksekte bunlar elde edebiliyorsunuz. Edeerde piram yk yntemi tanmlanm. Genelde yksek olmayan yaplarda ok kolay bir ekilde kullanabilen yntem. Ykleri belirledikten sonra, artk bunlar tasarmda veya iletme durumlarnda kontrol etmek iin yk kombinasyonlarna ihtiyacmz var. Yk kombinasyonu, bamsz yk durumlarnn lineer birletirmesinden elde edilen tasarm ykleridir. Yani, lineer olmayan ykleme durumlarn bir arada toplayamazsnz, bu anlamda. Gene burada tasarm ynteminde kullanlan artnameye gre belirlenmelidir bu da nemli.

18

TS-648e gre yaplan elik yaplarda kullanlabilecek yk kombinasyonlarn burada sraladk. MUSTAFA OBANOLU- Bu elastik teoriye oluyor tabii. TAMER FENERCOLUBurada iletme ve tasarmda ayn yk

kombinasyonlarn kullanyoruz. Gene, Amerikan artnamesi, emniyet gerilmeleri yntemine gre zaten bizim TS-648 yzde 90 orannda bu artnameden faydalanmtr. Bu da tama gcne gre, Amerikan artnamesinden grdnz gibi burada yk faktrleri devreye giriyor. Servis koullarn balamak iin ya da o servis iletme durumu kontrolleri iin de gene buradaki yk kombinasyonlarn kullanabiliriz. Amerikan Kpr artnamesindeki gibi yk kombinasyonlar. st taraftaki, uradaki deerler, emniyet gerilmeleri yntemi ve burada izin verilen emniyet gerilmelerindeki artlar. Burada da tama glerindeki yk katsaylar. Avrupa normu EN-1990da tanmlanan yk kombinasyonlar. Malzemeyi belirledik, tayc sistemi setik ve ykler ve yk kombinasyonlarn belirledik. Bu aamadan sonra, ite hepimizin bildii bilgisayar programlar yardmyla, sistemin matematiksel modelini yaparak, yapsal analiz gerekletirilir. Bundan nce tabii, sisteme birtakm kesit zelliklerini girmeniz gerekir. Tabii, programn byle otomatik bir tasarm yaptrma mant yoksa, bir ekilde nceden sizin kolon-kiri boyutlarn belirlemeniz gerekir, elikte. Kiri ve makas elemanlarn boyutlandrlmasnda kullanlabilecek aklkykseklik oranlar dedik. Burada bir makas gsterdik, ama bunu dolu gvdeli kiri olarak da deerlendirebilirsiniz. Mesela, L aklnda, D yksekliinde bir kiri, eilme eleman. Hazr profiller iin akln 1/20den daha kk bir oran. Gene tek ynl, ift ynl makaslar olma durumunda. MUSTAFA OBANOLU- Yani, makas kullanma ihtiyac TAMER FENERCOLU- Makas demeyelim de, burada belli deplasman ve gerilme artlarn ayn anda salayabilecek kesitler iin bu ykseklik oranlar belirleniyor. Yani, eer siz bu ykseklik oranlarna uyarsnz, mesela 20 metre aklnda, 20 metrelik bir akl mesela 20 orannda kullanrsanz, bir metre

19

ykseklikle eer hazrl bir profiliyle geerseniz, sizin gerilme ve seyim kriterleriniz ikisi de ayn anda gerekleecektir. Mesela, bir metre deil de, 75 santim ykseklii seersiniz, gerilme sizin iin bir problem olmayacaktr. Esas sizin kesitinizi belirleyen zellik, bu sefer seyim olacaktr. MUSTAFA OBANOLU- Optimum tasarm referanslar bunlar. TAMER FENERCOLU- Burada biraz ksaca bu oranlarn nereden geldii zerinde biraz duralm. Gene belli bir aklmz var, D yksekliimiz var. Burada L kiri akl, B kiri ykseklii, balk merkezleri arasndaki mesafe ya da makas balklar, alt-st balklar arasndaki mesafe. Q dediimiz dzgn yayl yk, Ada kiri makas altl, st balk alan dersek. te TS-648lik ve L/300 orannda kullanrsak, gerilme kontrol. Sistemimizde nce gerilme tasarmn yaparken, gerilme ve seyim kriterlerini salamamz gerekiyor. Mesela, gerilme kontrol momentin elastik kesit mukavemetine blmyle hesaplanyor ve bunu izin verilen emniyet gerilmesiyle karlatryoruz. Buradan momenti bu ekilde kartabiliriz. Kesit mukavemet momenti elastik mukavemet kesit, balk, kesit alanyla yksekliin arplmas olacaktr. Burada tayabilecei, bu kesitin tayabilecei dzgn yayl yk bu ekilde bulabiliriz. Seyim kriterini salamak iin, gene L/300 kabul edersek, basit mesnetli bir kiriin aklkta yapaca deplasman formlnden, yine buradan belli bir kere Q deeri bulacaz. Bu iki Q deerinin birletirdiimiz zaman, u iki deeri birletirdiimiz zaman, eitlediimizde, yle bir oranla karmza kyor. L/D=0,06 dolaysyla burada kesitin elastik modl, deplasmandan geliyor. Sigma an dediimiz ekme emniyet gerilmesi de kesitin zelliinden geliyor. Burada mesela, deiik elik snflar iin L/D oranlarn gryorsunuz. 23,320,3 bunlarn ortalamas yaklak mesela 20 gibi. Burada belirtmek istediimiz ey, akas 20 metre bir aklk ve ST-37 eski tabirle, malzemesi iin kesit ykseklii 20 metre, 23 noktaya unu versek, 0,86 metreden byk olduu durumlarda gerilme kritik olacaktr. Yani siz 20 metreyi 85 santimden daha ykseklikle getiiniz zaman, gerilme sizin kriteriniz olacaktr. Bu ne demektir? Eer, siz daha bir st elik malzemesi snfna geerseniz, daha doru bir tasarm yapm olacaksnz.

20

Kk olduu durumlardaysa, seyim kritik olacaktr. Yani, mesela 86 deil de, 2 santim yapsaydnz, yine ondan seyim kacak. Dolaysyla, burada akas biraz zerinde durmamz gereken konu belli ykseklikleri saladmz zaman, malzeme kalitesini artrmamz etkili oluyor. Eer, o ykseklikleri salayamazsak, malzeme kalitesinin nk tm elik snflarnda Eye sabit; yani elik malzemesinin elastik modl sabit. Etkilerse, emniyet eki, emniyet gerilmesi. n boyutlandrma yapmamz iin, deprem blgesinde olduumuz iin, deprem blgelerindeki yaplarn ilgili artnameye uyum gstermesi gerekiyor. Orada da minimum en kesit koullarn salamamz gerekiyor. Burada esas Deprem artnamesinde yer alan kesit koullarndaki ama u: Biz yapmz snek yapmaya altmz iin, birim deformasyon, gerilme erisini hatrlarsanz, belli bir mesafeden sonra akmaya balyor. Akma noktasndan, akma birim deformasyonunun daha telere gidebilmemiz iin, elemann kendisinde, kesitin kendisinde birtakm lokal burumalarn, burkulmalarn olumamas gerekiyor. Bunu salamak iin Deprem artnamemizde de byle birtakm kriterler konuluyor. Bunlar tabii sneklik, ykseklik ve normale gre deiiklik arz ediyor. genel olarak tm hazr profiller, bunun en kesit koullarn salamakla birlikte, gene bir kontrol edilmesinde fayda var. Tablo 4,3 burada eilme ve eksenel basn, sadece eilme etkisindeki I, U, Kebent, T profilleri iin deiik en kesit snrlar tanmlanm. Narin oranlar ad altnda. Sneklik dzeyi yksek sistemler iin bu deerler ok daha dk. Burada 0,5 iin, burada 0,3 burada mesela yle belirtilen BH tanmlarnn ne olduunu gstermeye altk. H dediimiz kesitin ykseklii P balk plakasnn kalnl, TVde bir gvde plakas, I kiriler iin ve U kirileri iin urada gsterilmi. Burada da sarg kolon iin. ST-37, S-135 iin HA-300 yani uradaki u kesitin mesela, sneklik dzeyi yksek ve normal iin artlar salayp, salamadndan baktmz zaman, sneklik dzeyi yksek durumlarda kullanlamayacan grrz. 0,3 katsays, sneklik, yksek sistemler iin 0,3 bu tabii balk iin, yani zaten HAlar mesela profil olarak HA-300 dediimiz zaman, 300e kadar balk geniliini ifade ediyor. HA-260ta da

21

mesela uras 300 olur. Burada zaten grdnz gibi, daha narin balk olarak, mesela ITde yle bir problem yok. Bu ayn zamanda, mesela konsolun, mesela betonarmede konsol kiriinin ykseklii olarak dnebilirsiniz. MUSTAFA OBANOLU- Burada bir ekleme yapmak istiyorum, msaade edersen. imdi, geen hafta da aslnda deinmitim, nk bu ok nemli bir konu. Geen hafta olmayan arkadalar iin, ilk olanlar iin de tekrar olsun. Bu son Deprem Ynetmelii sayesinde, bu en son revizyon deil, bundan bir nceki versiyon iin bahsediyorum. kr ki, biraz daha byle ayrntl bir elik artnamesine sahip olduk. Yani, daha nceki TS-648 olduka sade bir artnameydi, yani bir yanllk, eksiklikten bahsetmiyorum, ama ok ayrntsz bir artnameydi. Bu boluktan faydalanarak, u anda bile bakn, yk artnamesinde rzgr yklerinin zellikle ok yetersiz olduuna vurgu yapyoruz; ayn zamanda kar ykleri iin de ok zenli alma yok, nk o da ok eski bir artname. Umuyorum ki, o da yenilenir, yenilenmek ihtiyacndadr; Odamzn da bunu dert etmesi gerektiini dnyorum, Bayndrlk Bakanlyla birlikte. Burada vurgu yapmak istediim konu u: Bir ara lkemizde bu boluktan faydalanarak, efendim akll, yani herkesten ok akll olan baz mhendislerimiz betonarmeye altmz kesitlere de ok benzedii iin, byle soba borusu gibi veya dikdrtgen eklinde 1,5-2 milim saclardan kiriler yaptlar ve de bu kiri kolanlar yaptlar. Bunlar ne yazk ki, u anda deprem blgelerinde de takr takr kullanlyor. O zamanlar da bu iin yanl olduu, olmamas gerektiine dair feryat edenler vard, ama genel olarak byle bir artname kstlamas olmad iin, pek ok yerde kullanld. O kesitler bu artlar salamaz. Yani, buruma artlarn, compact kesit artlarn salamaz ve bu artname gzyle baktnz zaman, o yaplarn tamamnn komple yklmas gerekir, ama ne yazk ki, lkemizde byle bir yap stoku var. elikle ilgilenecek olan herkese tekrar sylyorum ki, kesitin kendi iindeki bu burumaya kar tasarm hayati derecede nemlidir, bir detay deildir. Herhangi bir kesitin dayankll, kesiti oluturan elemanlarn kalnlyla dorudan doruya ilgilidir, bu meseleye dikkatinizi ekmek istiyorum.

22

TAMER FENERCOLU- Burada hayalet cisim, mesela sneklik yksek sistemlerde kullanlmamas gerektiine inanyoruz. Gvde koulunu salayamadk, gvde yksekliini, gvde kalnlna orann salyor. Gene IP-300 ve 323e 9luk boru profillerde bu artlar salyor. Burada gene yap analizlerine girdik, ama zel bir durum olarak inceledik, byle bir durumu. Mevcut betonarme bir binann zerine hafif olmas gerekesiyle yaplan elik at analizini inceleyeceiz. Burada sk yaplan hatalardan bahsedeceiz. Mesela, burada yapnn deprem altndaki davrann incelemek iin birtakm kabullerimiz oldu. Betonarme ereve iin 0,7 ve 0,2 sabit ve hareketli ykler. Kolon kirilerin hepsi 40a 60 ve deprem parametreleri. Burada mesela iki durum inceleyeceiz. Bunlardan birincisi; elik, betonarme binann zerin konulacak elik yapnn alt balantl, kolon balantsnn mafsal olmas durumu. Bu arada mevcut bina drt katl, metre yksekliinde, 6 metre aklklarnda iki tane aks akl var. Ortadaki modelde normal betonarme binann zerine direkt elik yapnn modelini de dahil ediyoruz. Yanda sadece betonarme binay ve st elik yapdan gelen ykleri dikkate alyoruz. Buradaysa, sadece elik yapy normal sfr kodunda yapyormu gibi analizini yapyoruz. Bu durumu ayn anda. Burada zerlerindeki sabit ykler. Sadece betonarme sistemini ele aldmz zaman, zerindeki st cepheden gelen ykleri de buralara aktaryoruz tabii. Bu analizi yaptmz zaman, yle bir ey kyor. Burada ite ktle katlm oranlar gzkyor. lk mod x, zaten hepsi x tek ynl olduu iin x ynnde. 0,495 saniye. Buradaki 4. modda urada dikkatinizi ekeceim. Mesela, burada betonarme yap bu tarafa doru giderken, elik yap yerinde kalmaya alyor ya da dier istikamete gidiyor, ters yne gidiyor. Bu durumda hani deprem izolatrleri gibi aslnda bir nevi alyor stteki bizim elik yap. Dolaysyla, alttaki yani elik kolonlarda ki kesme kuvvetlerini karlatracak olursak, sol tarafta sadece betonarme binay kontrol ediyoruz, zerine bir elik yap yapacak, onu kontrol ettiimiz zaman, 42 tonluk bir toplam tabanda bir kesme kuvveti kyor. Ortaa enede, en altta 33,54 ton kyor. Yani, bu u demek oluyor: Bizim ste koyduumuz elik at, alttaki mevcut betonarme binay rahatlatyor. nk, bu

23

tarafa doru gitmesini engelliyor. Alttaki birleimin mafsall olmasndan byk lde tabii bu. urada grdnz, yani yap bu tarafa doru hareket etmeyi kalkp isterken, elik ereve bitiyor gibi. ereve tasarmyla ilgilenecek olursak, gene ortada, yani iki yapy doruya gerei daha yakn model dediimiz dnrsek, ortadaki sistemde elik kolonlara gelen toplam kesme kuvveti, 2,79+2,79= 5,58 normal biz bunu betonarme binann rijitliini, davrann hi dikkate almadan zmeye kalktmz zaman MUSTAFA OBANOLU- Ki yzde 99 byle yapyoruz. TAMER FENERCOLU- 1,66 ton. Bu u adan nemli: Mevcut binann birtakm bilgilerini almak, her zaman hani ok kolay bir ey deil sonuta. Hafif bir elikli yap yapacaz, bir de hafif olaca iin ok deprem yk falan da almaz diye dnlr. O yzden de, genelde dediiniz gibi burada sadece elik yapy tasarladnz ve orada bulduunuz, mesela toplam kesme kuvveti 1,66 ton. MUSTAFA OBANOLU- Pardon, zr dilerim. Ama sadece mevcut bina olunca deil, bildiiniz gibi Trkiye'de projecilerimiz de ikiye ayrlr, betonarme projeciler, elik projeciler. elik projeciler betonarme binann elik ksmlarna karmazlar; elikiler de betonarme ksmna karmaz. Peki, geiteki bu garabete kim karacak? Buras bilinmez. Bunun iin Deprem artnamesinde betonarmenin elie baland birleim noktalar iin u anda snek tasarm yaparsanz 3 gibi, snek yapmazsanz 2 ya da 2,5 gibi, tam hatrlamyorum, ama artnamede var. Bir artrm katsays vardr, yani bu rnek stnden gidersek, eer unun stne bunu ekliyorsanz, ama bunu tek bir, yani yerdeki bir yap gibi zdyseniz, buraya bulduunuz kesme kuvvetlerinin snekte 3, snek olmayanda 2,5la, yani yle hatrlyorum. 2-2,5 gibi deerlerle aplyor. Bakn, Tamerin rneinde 5,58i 1,66ya blerseniz, o fark gryorsunuz, yani 1,66 tek bana o sistemi zdnz zaman bulduunuz kesme kuvveti, ama birleik sistemde orada oluan kuvvet 5,58 onu ona blerseniz, aa yukar bu da 3ten fazla, 3,5 gibi bir rakam. Bakn, 3,5la arpmak gerekiyor, yani tekil olarak

24

zdnz paray 3,5la arparsanz, gerek ankastre balant noktalarndaki kesme kuvvetini buluyorsunuz. Bu ok sklkla yaygn olarak yaptmz bir hatadr. Ltfen buna ok ama, ok dikkat edelim. Tabii, arzu edilen udur: Bir yapnn tayc sistemleri, tayc sistemdir. Malzemesinin elik ya da betonarme olmas yapy ilgilendirmez. Ben betonarmeciyim, ben analizin betonarmesini yaparm, ben elikiyim, ben analizin eliini yaparm diye bir ey olmamas gerekir. Herhangi bir yapnn analizinde betonarme ve eliin komple modellenip, komple zlmesi gerekir. O zaman, bu tr yanllklara zaten sebebiyet vermeyiz. Ama farkl zmek zorunda kalyorsak, bilelim ki, mutlaka bu art yapmak zorundayz. 1,66ya gre ankraj hesab yaparsanz, ankrajlarnz ok byk lde yanl hesaplanm olur. TAMER FENERCOLU- elik erevenin kolon alt ularn mafsal olduu kabulyle kan sonular. Bundan nce yle bir deerlendirme de yapalm. Burada bizim bulduumuz elik erevenin toplam, yani elle bu deerleri, urada bulduumuz bu toplam kesme kuvvetine, 1,66y yle kabaca hemen karlatralm. elik ereve iin Dyi, toplam arl 6,81 ton olarak hesapladk. Buradan, Deprem artnamesine gre, resmi gene 4 aldk, bryle uyumlu olsun diye. Toplam kesme kuvveti 1,70-1,66 analiz sonucu da uyumlu. Eski Deprem artnamesinde, afet blgelerindeki Deprem artnamesinde ekipmanlara gelecek ykler ad altnda bir blm vard. Orada bu ekilde yle bir forml vard: Ekipmann bulunduu katn temel seviyesinden yksekliine gre bir kuvvet etki ediyordu ve buna gre de bu ekipmann, mesela yangn sndrme cihazlarn falan gibi, daha byk eylerin balant tasarmlar bu formle gre yaplyordu. Bu sadece bir analoji, hemen hemen ayn mantktan bir ekilde geliyor. Yeni, Deprem artnamesinde bu forml biraz daha deitirilmi, onda biraz dk deerler kyor. kinci durumda da buralar direkt ankastre baladk, yani bu kolondan bu aadaki betonarmeye moment aktarlmas durumu incelendii zaman, biraz daha artk uniform bir ekil elde ediyoruz. Burada artk iki yapnn farkl davranmas deil de, sanki betonarme ereve daha incelmi bir kolon kesitiyle yukar doru devam ettii.

25

MUSTAFA OBANOLU- Yine de 8. modda ters davran var. TAMER FENERCOLU- O biraz da gen dalmdan da kaynaklanyor, tabii yapm, mesela ok yksek katl yaplarda ilave bir kuvvet tepeye etkiliyoruz, tabii o da sonuta en yksek noktada burada. Gene buradaki yklere baktmz zaman, artk betonarmede olmas gereken deerler tutuyor. Durum 1e gre tabii 5,58, burada 3,22ye dyor. MUSTAFA OBANOLU- Burada 2ye yakn bir katsay var. TAMER FENERCOLU- Dolaysyla, betonarme yani mevcut binann rijitlii ve zerine ilave edeceimiz elik yapnn balantlar gelen kuvvetlere etkiliyor. Bu da ite ilgili formlleri burada kabaca zellikleri. Analizlerimiz de bittikten sonra, artk elik elemanlarn tasarm aamasna geebiliriz. Burada artk elik elemanlarn tek tek eleman bazndaki tasarmlar incelenir. ekme basn eilme, eilme art basn durumlar. ekme elemanlar bildiiniz gibi akma dayanmnn stmakla 6 katn amaz, yine kopma dayanm 0,5 katnn, burada narin ksmlar ekme elemanlarnda 250 olarak TS-648 Basnca alan elemanlarda narinlik hesab tabii ok nemli. 20den kk olduu durumlarda ekme emniyet gerilmesinin eit oludu ve burkulma probleminin yaanmayaca dnlr. 20den byk olduunda da narinlik hesab yaplr ve basn emniyet gerilmesi bulunur. Gene burada arkl artnamelere gre basn emniyet gerilmesinin deiimi, ST-37 iin. Tabii, basn elemanlarnda, daha dorusu elikte en nemli ey burkulma problemi. Burkulma boyu tabii, burada hani ok standart birtakm u meslek koullar olduu zaman burada verilmi, artnamede. Eer u durumlar farklysa, bir ereve sistemi, erevedeki bir elemansa, yanal telenmenin nlenip, nlenmemesi durumuna gre farkl K katsaylar bulunuyor. Yanal telenmenin nlenmi olduu sistemlerde grdnz gibi eleman iki u noktas hibir ekilde hareket etmiyor. Orta noktasnda bir kayma meydana geliyor, burkulma. telenmenin nlenmemi olduu sistemlerdeyse, yana doru bir kayklma gzleniyor.

26

Burada mesela, etkili burkulma olay, bu basn emniyet gerilmesiyle bir rnek. Burada ite sanrm 8 metre aks aral ve 4er metre yksekliklerde bir ereve. Bu ite ksa yn bu da boyuna yndeki bir kesit. Yani, kuvvetli ekseninde st taraf daha rijit, alt tarafta gene ankastre kabul edilmi bir sistem. Bu taraftan alnm bir kesiti de bir ereve tekil ediyor. Burada burkulma analizi iin model nasl olabilir? Kuvvetli yn iin altta fiks, stte de rijit bir deme sistemine bal olduu iin, gene fiks ama saa sola hareket edebilir bir zellik. Plandaki yerleimi zayf ynde de bir ereve oluturuyor, ana kolonun zayf ynnde kiriler. Kirilerin HA-700 olmas lazm. Bu kuvvetli yn iin bu burkulma en kolay durduu yerden oluaca iin, her iki yne de bakmak lazm. Kolonun kuvvetli yn iin kolon boyunun direkt 12 metre alyoruz. Buradan etkili boy katsaysn izelgeden aldmz zaman, byle bir daha kyor. Zayf yn iin artk K etkili boylar grafiklerden hesaplayabiliriz, monogramlar kullanabiliriz. Bunun iin GA-3 rijitlik deerlerine ihtiyacmz var. Bunlar hesap ettiimiz zaman, her iki blge iin. Eilmeye alan elemanlar buradaysa, momenti oluan ekme ve basn kuvvetlerinden dolay meydana gelen gerilme kontrolleri yaplyor. Burada moment, Y tarafsz ekseni olan mesafe, Ida atalet momenti. Y:I ya da kesit mukavemeti momenti diyoruz. Kolonlarda olduu gibi, basn bal burada, basn bal, basnca maruz olduu iin, yanal burkulma problemi oluur, eilme elemanlarna kadar. Burada grdnz gibi, zerinden bastnz zaman, hem saa doru ya da sola doru telenme, hem de bir dnme meydana gelir. Bu yanal burkulma problemi diyoruz. TS-648le ilgili formllerle bu sigma-b dediimiz deerler hesaplanr ve mevcut gerilmelerle karlatrlr. Gene burada bir I kiri iin mesela kullanlabilen basit bir forml var. Burada u momentlerin nemini dikkate alan, CB katsays. Eilme elemanlarna bir rnek olarak yle diyelim: 0,45 ton/metrekarelik zerinde bir yk var. 1,5 arayla yerletirilmi, mesela bir ak sistemi. Burada grdnz gibi, kesitte oluan gerilme yaklak 8 kg/cm2 yanal burkulma kontrol yaptmz zaman, sigma-b hesab yaptmz zaman 913. Dolaysyla, burada tasarm etkileyen ey ne oluyor? Malzemenin akma dayanm ya da malzemenin

27

kalitesi deil de, burkulma kritik oluyor, niye? 1440tan kk mesela. Dolaysyla, setiimiz kesit I-220 deplasman artnn salandn kabul ediyoruz. Eer burada basn baln tutarsak mesela orta yerinden, burada CB katsaymz 1,75 oluyor otomatikman ve u forml de CB katsaymz 1ken, 1,75 ST yanal mesnetler arasndaki mesafe bir anda iki katna kyor. Dolaysyla, buradan hesap yaptmz zaman, I-180i kullanabiliyoruz ve kesitteki gerilme 1350, yaklak 1440a yakn. Kesitin yanal burkulma kapasitesi de 1393, yani kesiti ful bir ekilde kullanabiliyoruz. Dolaysyla, I-220 yerine, I-180 mesela bu rnekte kullandk. Bu da tonaj asndan mesela, yzde 50 artk urada yanal burkulma dediimiz emniyet gerilmesi zaten 1440dan daha fazla olamyor. Eer 1440tan fazla olursa, kesit nce akmaya balyor demek oluyor. Dolaysyla, orada bir st limit olarak zaten elik ekme emniyet gerilmesini geemiyor. Gene burkulmay engellemek iin kullanlacak yanal desteklerin tasarmnda pratik olarak basn kuvvetinin yzde 2-5i arasnda bir deer dikkate alnyor. Yani, mesela uradaki taral alanda kesitte oluan, eilme momentinden kaynaklanan eksenel kuvvetin yzde 2-5i orannda bir kuvveti karlayacak bir mesnet orada tasarm yapabilirsek, mesela oraya parmamz koyduumuz zaman, o kuvvete dayanabilirse, bizi geri ittirmezse demek ki, yanal bal tutuyor kabul edebiliriz. Dolaysyla, mesela zerindeki arlk bile, yani stten uygulanan bir arlk da, esasnda srtnmeyle, yani balklar arasndaki srtnme eer gelimise, yanal burkulma nlenmi olabilir. MUSTAFA OBANOLU- Yine de ama mutlaka bir yapsal tedbir alr. Yani, nasl olsa tutar diye o tehlikeli bir i. Ama bu miktar blmek nemli tabii, sonuta yzde 2 TAMER FENERCOLU- Gene ENde yanal burkulmay engellemek iin bir iki yntem, eksenel kuvvet ve momentin ayn anda olutuu yerde, alt ve st bal da tutmak gerekiyor. Sadece moment veya ekme kuvveti, momentiyle beraber ekme kuvveti tadnz zaman st bal gene bu ekilde kompozitrist deme sistemiyle, Mustafa Beyin belirttii gibi, buradaki kirii illa kompozit altrmanz gerekmiyor, ama bu amala da kullanlabilir.

28

at ya da deme sistemlerinde zaten mesela yle bir sistem, depreme dayankl yap tasarm iin ok mantkl deil, nk eer uralarda perde olduunu kabul edersek, ykleri aktarmak, orta ereveden oralara aktarmak mmkn deil. Ama onun da ncesinde u akl mesela geen dzenli kirilerin olmas durumunda, eer basn bal tutulu deil ki, burada tutulu deil kabul edilir, nk hepsi ayn anda saa ya da sola gidebilir. O zaman ite CByi bir yanal destekleme mesafede kiri akl alrz. Halbuki, ortaya koyduumuz eleman aprazlarla desteklediiniz zaman, bir anda yaklak 3,5 kat daha gvenli bir yanal burkulma emniyet gerilmesi salarz. MUSTAFA OBANOLU- Yine burada bir balant yapmak isterim; yani genelde hep hani bu aprazlar atsak bile, ou mhendis bu aslnda depremde, rzgrda lazm olan bir ey, bunun iin koyuyoruz diye dnyor. Burada yle bir ey var: Mesela, aklarla bunu bldnz, diyelim ki bunlar kiri ve aklarla bldnz. Her bir kirii yanal olarak tutuyorsunuz, eleman stabilitesi tamam, ama tamam birbirine bal olduu iin, sistem stabilitesi sorunu var; yani hepsi topluca ayn yne gidip, btn kiri sistemi topluca burkulabiliyor. O nedenle, o burkulmay kesmek iin ya yandaki gibi apraz atmak veya o aklar baka bir rijit noktaya balamak gerekir. Klasik olan o aprazlar atmaktr, yani o aprazlar yatay yklerin tesinde, deyde yanal burkulma stabilitesini salamak iin de zorunludur. SALONDAN- Ka tane ara verebiliyoruz? TAMER FENERCOLU- Bu sadece gstermelik, yani mesela unu koymayabilirsiniz. MUSTAFA OBANOLU- Gzel bir soru, iki biraz tartlr. TAMER FENERCOLU- Mesela, uradaki sistemi salamas gerekir. urada verdiimiz salayabilecek rijitlikte ve kapasitede MUSTAFA OBANOLU- Srf bu i iin iki ara diye bir ey olmaz da, ama yatay ykleri de dndnde, ara, drt ara olabilir yani, iki biraz ok gibi. TAMER FENERCOLU- Gene eilme elemanlarnda nemli eylerden birisi de zellikle yapma dou gvdeli kirilerde yksek kesme kuvvetlerinden dolay

29

buradaki plakann burumas gndeme gelir bu da yksekliin ve gvde plakasnn kalnlyla zlebilecek. Hem eilmeye, hem de basnca maruz elemanlarda gene bu u ilk eksenel basn veya ekme bu ikisi de iki yndeki eilme. Bunlarn biri gememesi gene tasarruf kriteri. Burkulma trleri de eleman kesitinde oluabilecek burkulmalar. Mesela, bu ekilde. MUSTAFA OBANOLU- Bunlar ite bu compact kesit falan deil mi? Kesit iindeki burkulma, buruma da diyoruz buna. TAMER FENERCOLU- Bir de elemandaki basn burkulmas ya da kirilerdeki yanal burkulma. Betonarmede nasl ekme, betonarmenin, betonun byle bir zaaf varsa, eliin de ne nemli zaaf basn, basn kuvvetinde genelde bu tr stabilite problemleri yaanyor. Dolaysyla, elikten ful verim alabilmek iin ok basit nlemlerle aprazl sistemler falan da veya birtakm baka kompozit sistemlerle eliin bu zaafn bir ekilde nlemek gerekir. Sadece tabii, emniyet gerilmeleri ynteminde deil, ama tama gc ynteminde de servis kontrollerini yapmamz gerekiyor, yani bundan nceki aamalar biz tabii sadece emniyet gerilmeleri yntemine gre tasarm esaslarn gsterdik, ama servis kontrolleri her iki metot iin de geerli. Bunlar iin kullanabilirlik artn salanmas lazm. Genel olarak seyim, titreim, yorulma daha ok kprlerde, zellikle binalarda tabii korozyon da birtakm tasarmla deil, ama daha ok pratikte bir koruma problemi var. Seyim deplasman limitleri dedik. TS-648de sadece yle bir ibare var, hani akln 1/300i kadar. Avrupa normlarnda bu ekilde deiik deplasman ekilleri gsterilmi, mesela burada VC dediimiz ters seyim, V1 dediimiz uradaki kalc ykler altndaki yapaca seyim. D2 uzun dnemde yapaca seyim, V3te hareketli yklerden yapaca seyim. Burada esas kontrol edilmesi gereken hareketli ykler altndaki ani seyimler ve maksimum yapaca seyim nemli. Bununla ilgili de art normunda farkl sistemler iin atlar, demeler vesaire iin. Toplam ve hareketlilikten kaynaklanan deplasman limitleri verilmi.

30

Gene ite Amerikan artnamesindeki deerler. Seyim, yani akln 1/300i, 1/340i gibi deerler elikte ok yeterli olmamaya balam akas. Yani, yaplan, bunlara gre boyutlandrlabilen yaplarda titreim problemleri ortaya km. Bunun iin ite EN burada ENR tabii eski halinde. Sistemin frekansnn hesaplanmasyla, bu titreim problemi yaratp, yaratmadna karar verilebilir. Deprem tasarmnda tayc sistemin birinci doal titreim temelini nasl buluyorsak, ayn ekilde kendi arlndan dolay, bir de yzde 10 hareketli yk ilave ederek, periyodu, dolaysyla frekans bulmamz mmkn. MUSTAFA OBANOLU- elik dediin sallanr, hakikaten bizim genel eyimiz budur. Sallanmay engellemek iin bu kontrol yapmak lazm. TAMER FENERCOLU- Bal bana yeterli bir ey deil. Burada , genelde ofis, jimnastik salonlar diyor, ama farkl artnamelerde bunun yanna bir de snmlemeyi de tabii dikkate almak gerekiyor. Bu da ite Amerikan artnamesindeki tasarm rehberlerinden birisinde bu konu zerine birtakm almalar yaplm. Burada bir tablo var, deme sisteminin kullanm amacna gre ofis, alveri merkezi, jimnastik salonlar gibi frekans, dey frekans ve maksimum ilmeye gre belli bir kriterler belirlenmi. Mesela, burada alveri merkezleri, nk 1,5 yzde bir deer var. Gene orada verilen yaklak formlle bu izin verilen deerlere bulduumuz tahmini dey maksimum ilmeyi karlatrarak, titreim probleminin oluup, olumadn kontrol ediyoruz. Burada Avrupa normundan farkl olarak burada sadece deme sisteminin kendi arl dikkate alnyor. zerindeki hareketli ykten dahil deil. Gene burada belli parametreler kullanm alanna gre u formle kullanlan dey yk ve snmleme oran ve izin verilen maksimum limitler, ivme limitleri konumlanyor. Burada bir rnek olarak yaya kprs. Burada izin verilen ivme deeri yzde 5i kadar, 0,5 metre/sn2. Buna gre sistemin arl kN, doa titreim periyodu dey ynde tabii, bu dey yndeki aa doru inip kalkmas 4,16- 0.22 sn civarnda ilgili forml de yerine koyduumuz zaman, 0,033xyer ekimlemesi izin verilenden dk. Dolaysyla titreim probleminde bir yaanmaz kabul ediliyor.

31

Balant detaylaryla ilgili bir eyler vereyim. Balantlar elik yaplarda, balantlar ve birleimler tabii ok nemli aslnda. Yani, bu sunum ierisinde bu detaylara ok giremiyoruz. Ama balca balant iin kullanlan malzemeler antraj bulomlar, yani zellikle betonarmede temellere ya da betonarme mevcut yapya elik elemanlarn balantsnda kullandmz. Balkl kayma ivileri, kompozit kesitlerde kullandmz malzemeler. Bulonlar ve kaynak, ankraj bulonlar, bulonlar ve kaynak. Ankraj bulonlarn ikiye ayrabiliriz, bir beton dkmnden nce yerletirilen ankrajlar, bir de beton dkmnden sonra yaplan. Bunlar da kimyasal ve mekanik ankrajlar diyebiliriz. Ankraj bulonlar, deiik ankraj bulonlar. Bu tr eylerde eer ankraj derinliimiz yeterli deilse, betondan da faydal olarak plakayla derinlii azaltabiliriz. Genellikle ankraj bulonlar 4,6 ve 5,6 kalitelerdeki malzemelerden retilir. Ayrca, tabii elik malzemesinden de retilir. Yani, ST-37den imal edilmi bir ankraj bu durumda tasarmn yapabilirsiniz. Ama genelde bunlar isim olarak 4,6-5,6 diye tarifleniyor. Burada 4,6 ilk rakam, 4 dediimiz rakam 400 MPa tekabl ediyor, yani 100le arpyoruz, bu bizim ekme dayanmmz, bilumum salamas gereken ekme dayanm. Bu 400 nokta 6yla arptmz zaman, yanndaki 4,6yla 240 MPa bu da yaklak ST-37nin akma dayanmna karlk geliyor. 5,6 iin de mesela ST-52, 5,6daki 5te 500 MPa. ST-52de 520 MPa, kopma dayanmlar hemen hemen ayn. Genelde kopma dayanmlarndan yurtdndaki artnamelerde kopma

dayanm, yani akmadan daha ziyade kopma dayanmlar kullanlyor. Ankraj hesaplarnda Amerikan artnamesine gre emniyet gerilmeleri ekme, kesme ve ezilme gerilmeleri burada. Kesme gerilmesi kesme yzeyi di dibindeyse, buradaki kastta sorunun girdii yzey vardr, hani ona biz di deriz. Eer, iki plaka arasnda, iki plakay birletirdiim zaman, o iki plakann temas ettii nokta bu, bu dzeyden geiyorsa, biz buna kesme yzeyi di dibinde demektir, yani di dibinden kesme kuvveti oluacaktr. O yzden, burada verilen emniyet gerilmesi biraz daha dk. Dndaysa, yani kkteyse biraz daha yksek. Gene beton dkmnden sonra yaplan ankraj bulonlar kimyakal ve mekanik, genelde bunlar retici firmalarn tavsiye ettii birtakm deerler vardr, orada da atlanmamas gereken ey bence u: ok sk rastlanlyor. Genelde bunlar ziyaretimize gelirler ve birtakm bilgi

32

alverilerinde bulunuruz. Orada bize verdikleri daha ok Avrupa normlarna gredir. Eer, emniyet gerilmeleri yntemine gre biz birtakm hesaplar yapyorsak, unutmamalyz. Bizim bir katsaylarmz falan yok. Onlarn verdii deerlerde hangi deerlere karlk geliyor? Yani, bunlar iletme durumuna ilikin kapasite deerleri mi, yoksa tama gcne gre mi verilmi deerler. Karlatrma iin ikisinin ayn tartya konulmas gerekiyor, o ok nemli. Bunun dnda Amerikan Beton artnamesi, Betonarme artnamesinde ek-D blm var. Burada ok detayl hesap kriterleri verilmi. Ksa ankraj bulonlar tasarm esaslar diye yle bir bakacak olursak, burada ankraj derinlii nispeten betonarme demin de 50 filik, 60 filik bir ankraj ngrrz. Mesela, bu tr durumlarda daha ksa ankrajlar kullandmz zaman, baka eylere de bakmamz gerekir. Buradan elik kopmas ok ey. Bu mesela mekanik ey syrlmas diyebiliriz. Burada esas betonun konik kopmas burada ok nemli. Burada gene ekmede kenardan syrlmas, dolaysyla bu tr ksa ankrajlarn yapld yerlerde ankrajlarn birileri arasndaki mesafeler, betonun kenarna olan mesafelerin ve derinlii esas belirleyici faktrler. ok az eliin kopmas tasarm belirleyen bir etken. Daha ok betonarmenin, betonun krlmas, kopmas ya da ayrmasn etkileyen faktrler. Burada da kesme kuvvetine kar. MUSTAFA OBANOLU- Burada bir ey sorabilir miyim? Bu ucunda somun grlyor imdi de, mekanik dbel gibi biraz. Kimyasal dbeller iin de, repoksili ankrajlar iin de bu yntemi uygulamak lazm deil mi? nk, baya ksa tutuluyor, boylar ksa tutuluyor. Repoksil ankrajlarda da bu prensibe gre tasarm yapmak. TAMER FENERCOLU- Ksa ankraj bulonlarndan kastmz betonarmedeki ankraj hep dnecek olursak, mesela eer gnye yapyorsak betonarmede, o gnyenin bize bir farkl bir fayda var. Ksmen de olsa, yani biraz mesela una benziyor, ama betonarmedeki gibi deil. Hemen hemen ayn mantk, yani burada da sonuta uradaki plakann vazifesini gryor. Ama bu yeterince uzun aslnda. kinci olarak kullandmz eyler, balkl kayma ivileri diyoruz. Bunlar da genelde kompozit yaplarda ya da ite daha nce bahsettiimiz gibi, stabilite problemlerini ortadan kaldrmak iin, tabii burada final durumunda bu i grecektir.

33

Standart aplar genelde 19-22 milimetredir, buradaki kayma ivilerinin mekanik zellikleri genelde kullanlan kayma kamalarnn akma ve kopma dayanmlar burada. elik elemanlar birbiriyle balantsnda ve genelde tabii antiyede yaplan montajlarda kullanyoruz. Yksek mukavemetli bulonlar, zellikle deprem blgesi olduumuz iin ve genelde yle diyeyim aslnda, yani kolon-kiri birleimlerinde deprem blgesi dnda da yksek mukavemetli bulon kullanlyor. Yksek mukavemetli bulonlar da biraz nce ankraj bulonlarnda 4,6-5,6 dedik, burada bulonlar 8,8 ve 10,9 genelde bu tabirler Avrupa, bizim bu corafyada kullanlan terimler, Amerikada da A-490 diye geiyor. Birbirlerine denk. Kirite mekanik zellikleri gene ayn. Ankraj bulonlarndaki gibi 800 ekmesi, 0,8le arpp, akmasn buluyoruz. Mesela, burada klasik bir cvata ve somun zellikleri. Genelde hani kullanlan aplar bunlardr. antiyede daha kolay ayrm yaplmas tabii burada amalanmtr. Bir de mesela yle bir bilgi. Bir birleimleri ya da bir binada birleimler tasarlanrken, mesela M-20yle, N-22yi ayn anda kullanmamak gerekir. antiyede ayrt edilebilmesi asndan en azndan bir st snfa, 24e geilebilir. Bu gene Amerikan Ynetmeliindeki yksek mukavemetli bulonlarn emniyet gerilmeleri. Bunlar yksek mukavemetli bulonlar olduu iin, srtnmeyle kesmeyi aktarabilen bileimlerde de kullanlabilir. Onun iin deerler burada. MUSTAFA OBANOLU- O baka bir tasarm, hesab farkl. TAMER FENERCOLU- Burada nemli nokta, aslnda bandan beri bir dolu artname yapp, kafanz da ok kartrdm, farkndaym. Yani, oradaki ama biraz da dnyada da farkl birtakm gelimeler var, yani onlardan da bir ekilde en azndan yle bir aklmzda, hafzamzda kalsn istedik. Ama, ok tehlikeli konu. Tabii, bu ite farkl artnameleri birbirine kartrr, kokteyl tarz bir tasarm. Bu ok tehlikeli bir ey ve yle bir ey anlalmasn, bu kadar byle artnameyi gsterip, akas bunun nedeni biraz da yle: Yani, lkemizdeki artnamelerden ok faydalanlarak bir ey yapamyoruz. nk, hani yurtdnda da mesela iler yapyorsunuz, o yzden mecburen yabanc artnamelere bakyorsunuz, onlar da bizimle ayn durumda, kendi artnameleri yok. Onlar da uluslararas kabul grm artnameler biliyorsunuz.

34

Burada en nemli ey, artnamelerin uygunluu tabii ok nemli. Mesela, biraz nce verdiim emniyet gerilmelerinde, mesela burada verdiim deerlerin hepsi bulonlarn normal kesitleri. M-20yse, normal 20 milimetre apndaki bir dairenin kesit alan baz alnarak, bu emniyet gerilmelerini arptnz zaman, onun kapasitesini bulursunuz. Orada verilen emniyetlerini buna gre vermi; yani testler buna gre yaplm. Mesela, Avrupa normlarndaysa, her durumda di dibi baz alnyor. Di dibi kesit alan, yan orada bize verilen o kesitin kapasitesi ve de emniyet gerilmesi. ki farkl emniyet gerilmesi vermiyorlar. Dolaysyla, burada mesela M-23n burada 243, yani aralarnda yzde 20lik bir fark oluuyor. O yzden bu nemli. Kaynakl birleimler tabii elik elemanlarn birletirilmesinde ok bulunuyor. Mustafa Beyin dedii gibi, daha ok biz bunlar fabrikada yapmay, yani fabrikada kaynaklayp, antiyede montajn bulonla gerekletirmek istiyoruz. nk, antiyede yaplan montajlarda sonuta sl ilem uyguland iin, sisteme hi hesaplarda dikkate almadmz ekstra gerilmeler kyor. Bunun iin TS-3357 kullanlabilir. Kaynak elektrot tipleri ve bunlara ilikin mekanik zellikler burada. Burada A70 xx ite malzemenin cinsine gre tanmlanm, ite 01-02 diye giden deerler. 70 ekme dayanm, 60 burada da keza. Burada ke kaynaklar iin, kaynak eitleri belik ikiye ayrlabilir. Kt kaynak ve ke kayna diyebiliriz. Yarm nfuziyetli ve tam nfuziyetli. Deprem blgelerinde yapacamz yaplarda tam nfuziyetli kaynak

salamamz gerekiyor. Kaynak yntemleri burada, rtl elektrotlar, gaz alt ve toz alt. Bunlarla ilgili siz bir ey sylemek isterseniz. MUSTAFA OBANOLU- Bunlarla ilgili nmzdeki hafta olduka ayrntl bilgiler vereceiz. nmzdeki hafta nk eliin imalat, montaj ve kalite kontrolne ilikin bir seminerimiz var, orada ayrntl anlatacaz. Burada belirtmemizin nedeni de kaynakta birleimlerin detaylarnda, hani kullanacamz detaylarda kaynak ynteminin nemi var. Mesela, kaynakl birleim, mesela kt kaynakl bir tane birleim yapacamz zaman, kaynak az amamz gerekiyor. Belli kalnlklarda o kaynak azyla ilikin deerlerin, mesela iki plaka arasndaki boluun, mesafenin, ann kaynak yntemiyle direkt alakas, ilgisi var. O

35

yzden, hani bunlar da bilmekte fayda var, yani hangi kaynak nerede uygulanyor, onlar da bilmekte fayda var diye dnyorum. Klasik, tipik balant detaylar diyelim bunlara da, ankastray salayan, aada daha ok kaymay sadece salayan detaylar. Geen seminerde bunlardan baya bahsettik. Burada mesela alm birleimini, bulonlu birleim. Bu sonuta kesmeyi de tar. MUSTAFA OBANOLU- Bir kategori vard, 1-2-3-4 o srada onlardan yeni planda kalanlardan. TAMER FENERCOLU- urada mesela destek blgesinde artrlm, burada basit mafsall balant. uradaki u detay, dediimiz gibi sl gerilmelere kar kullanlabilecek bir detay. Orada hani scaklk farkndan dolay uzamay belirleyip, buraya byle oval delik alabilir ve bu ekilde sistemin uzayp, ksalmas salanabilir. MUSTAFA OBANOLU- Ama, mesela bunlardan birisi sadece uzamaya, biri de ksalmaya izin veriyor gibi, deil mi? TAMER FENERCOLU- Bu fotoraf ksald zaman ekilmi. Burada klasik makas balantlar ya da ekme elemanlarnn gergili sistemler. MUSTAFA OBANOLU- Peki, bunun fark ne, bu niye gergili? yle bir ey var: Hani ekme elemanlarnda da biliyorsunuz, lamda da 250yi salamak gibi bir kriterimiz var, yani herhangi bir elik elemann ekme aprazl veya ekme eleman olarak kullanlmas iin, lamdasnn en fazla 250 olmas lazm. Ama, bu altta grdnz bu ubuklarn lamda 850 deildir, o 250den kurtulmann tek art n germe vermektir, yani gergi yaratmaktr. Halatlara da biliyorsunuz, n germe veriyoruz. Dolaysyla, halat olsun, dolu kesit olsun n germe verdiiniz zaman, lamda 250 art aranmyor. Onun iin o da n germenin gzel bir rnei. SALONDAN- Di dibini syler misiniz? TAMER FENERCOLU- Bu ekme eleman olduu iin, bu di dibinin ok bir anlam yok. Daha ok kesmede esastr. MUSTAFA OBANOLU- O cvataya, bulona ger gider mesela, bir bulon ekilleri var, ona gitsene.

36

TAMER FENERCOLU- Mesela, uras di dibi, u iki tane plaka, u alan, de dibi kesit alan dediimiz uras, yani daha kk alan. MUSTAFA OBANOLU- Kesmenin diin olduu blgede olumas var, bir de dolu kesit olduu blgede olumas var. Diin olduu yerde kesme olursa, tabii ki net alan dt iin, orada 0,17 alnyor. Ben bir aklama yapaym: nmzdeki hafta dediim gibi elikte imalat, montaj ve kalite kontrol. Yine bu kaynaklar, bulonlar ayrntl ekilde incelenecek, ondan sonraki hafta iki tane tasarm rneimiz var, birisi kpr, bir hafta da endstriyel tesis. Aslnda o rneklerle birlikte bugn anlatlanlar pekiecek, bugn tabii ok fazla st ste teorik bilgi aldnz. Bu uygulama rneklerini grdnz zaman, kafanzda daha iyi oturacak. Buyurun. SALONDAN- artnamelerinizde tasarmlarn yzde olan ksmlarn zayf olduundan, rzgr ve kar rneklerinden bahsettik. Tasarm yaparken, bir yandan da zellikle artnamede bilinsizce kartrmayalm diye. Uygulama yaparken, etkin olacan dnyoruz ya da rzgr ykleri etkin olacan dnyoruz. Sadece o rzgr ykleri iin belki artnamemizin temel tasarmna uyulacak ekilde, mesela tama gc yntemine uygun bir artnamenin sadece o blm kullanmak mantkl olabilir mi? Genel tasarm yaptk, tama gc kullanyoruz. Avrupa standartlarndan birisi de tama gc, rzgr yk iin uygulama mantnn ya da tm tasarm bitirdikten sonra belki o yapya bakmak gerekli olabilir mi? TAMER FENERCOLU- Bence gvenli tarafta kaldnz srece olabilir. MUSTAFA OBANOLUBen msaade ederseniz birazck daha

aklayaym: Oradaki ok isabetle belirttii nokta u: Eer, dikkat etmez, eklektik paralar ekersen, bir tarafta mesela tama gc mantna gre nerilmi bir yk kombinasyonun, yani katsayl bir yk kombinasyonunu elastik teoriye gre gerilmesini kontrol edip, hatal bir zm yapm olabilirsin veya kat faktrsz bir artnameden, yani ASDden ektiin bir yk kombinasyonunu, LRD gibi bir tama gc mantkl bir gerilme kontrol ya da kesit kontrolyle bitirirsen yanl yaparsn. zellikle, uyard bu, ama bilinli bir ekilde sen rzgr ykn hesaplyorsan, onun

37

faktrl m, faktrsz m olduunun farkndaysan, elastik teorideyse faktrsz, tama gcndeyse doru faktryle arpyorsan, tabii ki bunlar birleik kullanabiliriz. TAMER FENERCOLU- Merkezi sistemlerde, sneklik yksekse, ekme aprazl, merkezi olan sistemlerde sneklik dzeyi yksek yapmann bir bedeli aprazlar mesela, iki tane apraz, normalde biri ekme, birisi basn alr. Snekli ritriini normal yapyorsunuz, sadece ekme normal yapyorsanz, sadece ekme aldn kabul edersiniz. Yani basn alan ii dnmezsiniz, yani basnta ne oluyor, burkuluyor mu diye hesaplarda bu ekilde yaparsnz. MUSTAFA OBANOLU- Yeni artnamemiz o art koyuyor, normalde de koyuyor. TAMER FENERCOLU- Benim bildiim yapyor, be yaptmz zaman, o zaman ite o basnca alan aprazlarn da en az bilmem ka kadar, yzde 30-20si kadar yle bir art koyuyor. Basnca alan aprazlar da dikkate alyor, onu drtten, bee kartyor eklinde. Sonuta bir enerji tketmedir. Yani, sonuta belli bir eer elastik snrlar ierisinde burkulma meydana gelirse, tekrar geri dzelme durumu gene var. Bir ekilde sonuta enerjiyi MUSTAFA OBANOLU- nemli olan orada eksantrik mi, deil mi olduu orada. K iin de, X iin de konsantrik olarak, merkezi olarak elastik diye bir zm bulmu. Benim anladm kadaryla, eleman daha da kuvvetlendirmi, yani artnameden grdm. Ama ben de seninle ayn fikirdeyim bu konuda. Bana da ters geldi, ben ahsen snek zm yapyorsak, d merkezli balant yapmamz gerektiini dnyorum. SALONDAN- Betonu yaptnz ankraj bulonlarndan krma asn ka alyorsunuz acaba? TAMER FENERCOLU- 45 deil, eskiden 45ti, eskiden dediim 1e 1,5 yani ankraj derinliimiz mesela bir birimse, 10 santimse, 15 santim saa gidiyorsunuz ve orada bir dairesel deil, planda kare bir alann koptuunu hesap ediyorsunuz. MUSTAFA OBANOLU- Eleman ekseniyle 60 derece gibi falan bir a, aa yukar yani.

38

TAMER FENERCOLU- 1 dene, 1,5 yatay, iki ynde de toplam 3, 3 de br ynde, yani 9 arp ankraj derinliinin karesi, yani 9d 2 diyelim, bir alan buluyorsunuz, sonra o alann betondan koptuunu dnyorsunuz. Orada hani mesafelere gre o deiiyor, yani 1e, 1,5 MUSTAFA OBANOLU- Burada biliyorsunuz, ok nemli de bir konu var, hani herkes iin uyaraym. Bulonlar arasndaki mesafeler de buna gre hesaplanyor. Bu maksimum kapasitede kullanyorsanz, bunun aralarn amak zorundasnz ya da bulonlar yaklatryorsanz, o zaman bu konilerin kesitii yere kadar hesaplamak zorundasnz, yani ona dikkat etmek lazm. Artk elii adam gibi korozyona kar koruyoruz. TAMER FENERCOLU- Liman yaplarnda falan o tr eyler MUSTAFA OBANOLU- Liman yaplarnda da bile, yine de 2 milim bazen alnmyor, ama esasen koruyucu gmleklerle koruyoruz. Mhendisin iinde bulunduu artlara gre yourt yiyi meselesidir; yani biz mhendisiz, byle genel bir ey yok. Herkes burada mhendis ve kiisel inisiyatife sahip. Orada siz artlarn verimli olmadn, iyi korunamadn dnp, korumayabilirsiniz, yani 2 milim kesiti kltp, hesap yapabilirsiniz. Baka biri de emniyet gerilmelerini yzde 80 mertebesinde tutar ya da yzde 75te tutar. Yiidin eit eit yourt yiyii var, bu yle bir ey. Gelecek dersimizin konusu, imdi baz arkadalar da braklsa da gitsek diye bakyorlar. Gelecek derste bundan bahsedeceiz, teekkrler. ----&----