1

ნაწილი პირველი

თავი პირველი

მეწინავე დროშა ოძელაშვილი არსენა ღმერთმა კურთხევით ახსენა მ ე ს ტ ვ ი რ უ ლ ი

- ფუჰ, შეგარცხვინოს ღმერთმა! დ ბრაზით წამოიძახა ზაალ ბარათაშვილმა და

ზურგი შეაქცია ნარგიზების ფორს, სადაც ორბელიანების და ბასილა მაიორის ფალავანმა გიორგი კუჭატნელმა მარაბდის ბატონს ის-იყო მესამე მოჭიდავე გაუჭიმა თვალწინ.

ზაალის რისხვა ვერავინ გაიგო, რადგან, როცა მისი მეჯინიბე ოსი მეშთა ბესტავაშვილი წაიქცა, უმალვე ათასმა კაცმა იხუვლა და საჭიდაო ასპარეზზე გმინვა-კიჟინით შეჰკრა პირი.

როგორ, ვიღაც კუჭატნელმა, მარაბდელები უნდა შეარცხვინოს?! ვიღაც მოთრეულმა მილიციელმა მუხათელი, ფარცხისელი და ბირთვისელი ბიჭები უნდა დაიბრიყვოს?! ნეტა "ნამდვილი ქართველი" მაინც ყოფილიყო კუჭატნელი: ეს ვიღაც სეფისკვერაძე იმერეთიდან გადმოსულა, სოფელ კუჭატანში დასახლებულა და ლეკებს ეომება. ეხლა კი ზაალის შესარცხვენად ამოუყვანიათ საბარათიანოში და მის ფალავნებს საქვეყნოდ უტეხავენ სახელს?! მაშ ამ ორბელიანებმა - პირყვითელა გრიგოლმა, მისმა ძმამ ზაქარიამ, მათმა ბიძამ ყაფლანმა, ზაალის სიძემ ალექსანდრემ, ჩიტირეკია ელიზბარ მაღალაშვილმა და ზაალისავე სტუმარმა ვასილ მაიორმა ასე ურცხვად უნდა მოსჭრან თავი მარაბდის ბატონს, დიდი საამის ჩამონავალ ბარათაშვილს? არა, ასეთ აუგს ვერც ზაალის ყმები მოითმენენ. ეყოთ ამდენი სირცხვილი, ეყოთ სამი თავმომწონე ვაჟკაცის გალახვა!

და ნარგიზების დიდი ფორი ტყესავით აღმართული კომბლებით გაიჭედა, ხოლო მარტის თბილი ჰაერი მარაბდელთა რისხვამ შეაზანზარა:

- მიდი! დაჰკარ! რადგან კუჭატნელი-სეფისკვერაძე ორბელიანების ფალავანი იყო, ხოლო

სამივე წაქცეული ყმა ზაალ ბარათაშვილს ეკუთვნოდა, ამიტომ ბარათაანთ ყმებმა ორბელიანების ყმებზე მიიწიეს და უმალვე ნირი შეაცვლეინეს.

- ღმერთმა თქვენც შეგარცხვინოსთ და თქვენი ფალავანიცა! - ერთხელ კიდევ მიუბრუნდა გულფიცხი ბატონი აღელვებულ ზღვას და ძვირფასი კვერთხისა და შავ-ლურჯი ყურთმაჯის მოქნევით ყველას პირსახეში რისხვა და კრულვა მიახალა.

ზაალი, გიორგი მეფის ნასუფრაჯალია, ნამდივანბეგარი, ბატონი ალგეთის, თრიალეთის, გაღმა-გამოღმა ბორჩალოსი და ერთგული დარაჯი სახელოვანი

2

"მოწინავე დროშისნ1 რომელიც, როგორც სადროშო, რუსებმა გააუქმეს, ხოლო თვითონ დროშა, როგორც ალამი, ეხლაც ზაალს ეკუთვნის და იგი ნარგიზების ფორზე, აგერ იქ, კარვის თავზე ფრიალებს. ეს კიდევ არაფერი: ცოცხალი ზაალი შვილისშვილია განსვენებული დიდი ზაალის - პატარა პოეტის და ძალიან დიდი ბატონის - ერეკლე მეფის ეშიკაღასის, მორდალის, მდივანბეგის, მსაჯულის, ქორიასაულბაშისა და საქართველოს უმაღლესი მთავრობის წევრისა.2 ასეთი კაცის ბადიში - პატარა ზაალი - ამოდენა ხალხს, შინაურსა და უცხოს, უბრალოდ ვერ დაენახვებოდა, ამიტომ ის თავის საყმოს წინაშე დღესაც ისევე გამოეწყო, როგორც მაშინ იყო გამოწყობილი, როცა მთავარმართებლებს ეახლებოდა ხოლმე: კნორინგს, ციციანოვს (თუ ციციშეილს, დღესაც არ იციან), გუდოვიჩს, ტორმასოვს, პაულუჩის, რტიშჩევს, სასტიკ პროკონსულს ერმოლოვს ("არჯალი მხეცი, სატანა, მუჟიკი, ანტიქრისტე!ნ) და ბოლოს გრაფ პასკევიჩს - "ერმალასნ ახლანდელ თანაშემწეს, "ჩემს მეგობარსნ, რომელსაც დღეს თუ ხვალ უეჭველად მთავარსარდლად დანიშნავენ, ხოლო ერმოლოვს პანღურს ამოჰკრავენ და საიდანაც მოსულა, ისევ იქით გააბრუნებენ.

მარაბდის ბატონს ინგლისური მაუდის შავი კაბა და ლურჯი აბრეშუმის გულისპირი ეცვა, თავზე მაღალი და ჩატეხილი ყალმუხის ბოხოხი ეხურა, ფეხებზე - ჭვინტიანი თალათინის ჩექმები ჩაეცვა, ხოლო წელზე ოქრო-ძვლით მოჭედილი ხმალ-ხანჯალი ჩამოეკიდნა, რომელიც ათასი წლის ტვირთით და ხავსით იყო დაჭორფლილი.

მეფეთა და მთავარმართებელთა ჯილდოებიც და საჩუქრებიც ზედ ჰქონდა ასხმული. მაუდი თავადმა ვასილჩიკოვმა მოუტანა პეტერბურგიდან, ლალის ბეჭედი ერეკლე მეფის ნაჩუქარი იყო, ხოლო ოქროთი და ძვლით შეჭედილი კვერთხი, რომელიც ახლა არქიელსავით დაჰქონდა, უდღეურმა იმპერატორმა პავლემ დესპანის კოვალენსკის ხელით3 გამოუგზავნა.

არც ერთი მთავარმართებელი არ ყოფილა, რომ ბარათაანთ სამივე თაობის მკერდზე, ვითარცა კანკელზე, ჯვარი ან ვარსკვლავი არ ჩამოეკიდნა. ყველამ ღირსეული საჩუქარი მიიღო, რადგან სამთავ მკერდის ქვეშ ახალი ტახტისა და ახალი სამშობლოსადმი მართალი გული ჰფეთქავდა. მართალია, ნაჩუქართა უმეტესი ნაწილი გასვენებულ დიდ ზაალს ეკუთვნოდა, მაგრამ - რა ბედენაა! რადგან ყოველივე დიდისა პატარას დარჩა, ამიტომ შვილის-შვილზე სხვისი დიდი ბეჭედიც, კვერთხიც და ყველა ჯვარ-მედალიც უპრიანი იქნებოდა.

ნაწყენმა ბატონმა ერთხელ კიდევ შეანჯღრია გაბრაზებული კვერთხი, მერმე ისევ ფორს მიუბრუნდა, პირახდილ კარვის-წინ შესდგა და თავის კნეინებს შესჩივლა:

- ფიეე! ამისთანა ამბავი გაგონილა მეთქი? დალახვროს ღმერთმა! სტუმარი მოვიდეს, ვიღაც ოხერ-ტიელი მოათრიოს და ყველა დარჩეული ბიჭები გამილახოს?! ვოტ იშო! გაგიგიათ მეთქი ამისთანა ამბავი?!

ზაალის გასათხოვარ ქალიშვილს დაროს უფრო სტუმარ ორბელიანებისა და მაიორის წყენა აფიქრებდა, ვიდრე მარაბდელი და ბირთვისელი ფალავნების შერცხვენა, ამიტომ მან სტუმრებისკენ გაიშვირა ხელი და მამას უთხრა:

3

- მამა, სტუმრებს მიეშველე, თორემ აწყეინებენ რამეს და შევრცხვებით. ზაალმა მას ყური არ ათხოვა და ამღვრეული თვალები ახლად წაქცეულს ოს

მეჯინიბეს მიაბჯინა, რომელიც მოურავმა ბატონს ჯავრის ამოსაყრელად მიჰგვარა. ბატონი ყმას ჯაგარა-ულვაშში მისწვდა, თავი შეუნჯღრია და ბოღმით ჰკითხა:

- წაგაქციეს, ბიჭო? წაგაქციეს მეთქი? მეშთამ ძლივს წაილუღლუღა დაღრეჯილი პირით: - წაგაქციეს, სენი წირი მე. წაგაქციეს და მე რა გიყო? ირგვლივ ხარხარი ატყდა, რომელმაც კნეინების თავდაჭერილი სიცილი

დაჩრდილა. ზაალსაც პირი აეგრიხა ღიმილისგან, მაგრამ მაშინვე ჩამოირეცხა და ისევ რისხვა აისახა, ვინაიდან ყმებთან გაცინება სამარცხვინოდ მიაჩნდა.

- ვინ წააქციეს, შე ძაღლის ლეკვო? - შეუტია მეჯინიბეს. ოსმა შეცდომა "შეისწორან. - მე წაგაქციეს, სენი წირი მე, მენა. - დამეკარგე აქედან, შე წუწკო, შენა! და როცა მეჯინიბე "დაიკარგან, ზაალმა ისევ წეღანდელივით შეჰღაღადა: - გაგიგიათ მეთქი ამისთანა ამბავი?! ელიზბარი, "კურკა მელექსენ, ყაფლანი,

ალექსანდრე და მაიორი ჩემთან სტუმრად მოვიდნენ, ვიღაც ოხერი იმერელი მოიყვანონ და თავს ლაფი დამასხან?! ფიეე! ვოტ იშო!

- მამა, ის ხალხი სტუმრებს მოაშორე, თორემ შეგვარცხვენენ მეთქი. - მოაგონა მამამთილს კნეინა ტასომაც და თვალი მელიტონ ბარათაშვილის მეუღლეზე კნეინა ეფემიაზე უყო. რომელიც იქ მყოფს თავადებს ნათესავად ერგებოდა, ხოლო "კურკა მელექსესინ ღვიძლი დაО იყო და ზაალის გაფიცხებაზე ოდნავ იღიმებოდა.

ზაალმა ენაზე იკბინა. ჭაღარა და თხელი ულვაშები ჭროღა თვალებისკენ აიგრიხა და სამივე კნეინა დაამშვიდა. ნუ შეშინდებიან კნეინები: ზაალის სტუმრებს და მათს ფალავნებს ხელსაც ვერ ახლებენ. ჭიდაობის წესრიგისა და სტუმრების დაცვა ზაალის შვილს დავითს აქვს დავალებული. მას ორმოციოდე აზნაური, იასაული, ზედამდეგი, ქევხა, მოურავი, ქეთხუდა, ჩაფარი და ნაცვალი ჰყავს მიჩენილი. აგერ ყველანი ისე ამუშავებენ ხმლებს, კომბლებს, კეტებსა და მათრახებს, თითქო მტრის ბანაკში შეჭრილიყვნენ. მკაფიოდ ისმის შხუილი, ჟაპუნი, გინება და კივილი. თათრები და იასაულები ცხენებს დააქროლებენ და გულმოსულ გლეხებს დამფრთხალ ფარასავით მიერეკებიან. დავით ბარათაშვილის, ელიზბარ მაღალაშვილისა და ოციოდე აზნაურის ხმლები გაზაფხულის მზეზე ელვასავით ლაპლაპებს. ირგვლივ ხუთმეტიოდე სოფელი დაბანაკებულა და ყოველ სოფელს საკუთარი ალამი აუფრიალებია.

აყაყანებული გლეხები სწრაფად გაიფანტნენ და ფორს კვლავ რკალივით შემოერტყნენ. ყველამ ისევ თავიანთი ალმების გარშემო მოიყარეს თავი, ფორზე კი ჩაფრები, გზირები და მოურავები დარჩნენ, რომელნიც უაზროდ დარდობდნენ და უკვე მიყუჩებულ ყმებს კომბალ-იარაღით ემუქრებოდნენ.

დაცალიერებულ ფორზე წითელი არშიებით და კუწუბოებით შემოვლებული დიდი კარავი გამოჩნდა, რომელიც ვეება უთავო ბატს ჰგავდა, და იმ ბატის ქვეშ

4

სამი კნეინა და მათი მოახლენი ჭუჭულებივით შეკუნჭულიყვნენ, ხოლო მათს თავზე საქართველოს მოწინავე დროშა ფრიალებდა, რომელიც იმ დღეს მარაბდის ბატონს ვიღაც სეფისკვერაძე-კუჭატნელმა დაუნდობლივ შეულახა.

იქვე მდგომმა ზაალმა იქით გაიხედა, სადაც ოთხი ცსენოსანი ჯამბაკურ-ორბელიანი იდგა - კოდელი ყაფლანი, "კურკა მელექსენ, გრიგოლი, მისი ძმა ზაქარია და ზაალის სიძე ბორჩალოს მარშალი ალექსანდრე. ყაფლანი ოციოდე წლისა იქნება. ტანადია, მკვრივი, მხიარული და პირსავსე. მისი ბიძაშვილი გრიგოლი მელექსეც ჭაბუკია, მაგრამ ძალიან დაბალი, მჩატე და ამპარტავანი. ზაქარიაც გრიგოლსა ჰგავს, ოღონდ უფრო მოზრდილია, ალექსანდრე კი უკვე ვაჟკაცობაში შედის. წვერი გაუშვია, საქართველოს მარშლობას უმიზნებს და ისიც მედიდურობს.

ოთხივ ორბელიანი ნაომარია. ხვალ დილითაც საომრად მიდიან და ამიტომ სააფიცრო მუნდირები აცვიათ. მაგრამ თავდაპირველი ის არის, რომ ოთხივენი ერეკლე მეფის შვილის-შვილები არიან4 და ამიტომ ურთიერთსაც და თავიანთ თავსაც კერპსავით ეთაყვანებიან, თავიანთი სისხლი სალოცავ ხატად მიაჩნიათ. მუდამ ბაგრატოვანთა ზღუდეში დგანან და მისი გადაბიჯების უფლებას იშვიათად თუ ვინმეს მისცემენ.

ყაფლანი იღიმება და კოდელ მოურავებს განკარგულებას აძლევს, გრიგოლი კი ისევ უკმეხად დასცქერის ხალხით გაჭედილ ფორს, როგორც მისი დიდი პაპა ერეკლე-მეფე ტოტლებენის შერცხვენის შემდეგ დაჰყურებდა ასპინძას5.

არა, ზაალი ათას ბრძოლაში ნაწრთობი დროშის შეგინებას და მოღალატის ლიპარიტ ორბელიანის6 მემკვიდრეთა გამარჯვებას ვერ მოინელებს! მადლობა უფალსა, რომ ზაალის წინაპრები დროზედ ჩამოეცალნენ მეფისა და ქვეყნის ორგულ ლიპარიტის ტოტს და ისევ ძველი გვარი შეინარჩუნეს.

ქარაფშუტა ელიზბარიც მათი მომხრეა, რადგან დედის მხრივ ისიც ორბელიანია. გუშინ წინდაუხედავად წამოროშა, ორბელიანთა გვარი საქართველოს დედა-ბოძია, ბარათაანთ კი ბევრი არაფერი გაუკეთებიათო, და დიდი სარდლის დავით ყაფლანიშვილის სულიც კი შეაწუხა.7

მართალია, დავითი დიდი სარდალი იყო, მაგრამ არც ზაალის წინაპრები არიან ნაკლები. მთელმა ქვეყანამ იცის, რომ სადაც დავთმა მეფისა და მამულის ერთგულება გამოიჩინა, იქ მას დიდი ზაალიც გვერდით ედგა. როცა ქსნის ერისთავმა გიორგიმ ტახტს უღალატა8, ზაალმა ერეკლეს სამი ათასი მებრძოლი მიაშველა და ქსნის ხეობაში ცეცხლი და რკინა შეიტანა.

ისიც მართალია: მიქელა არღუთაშვილმა დურნუკთან და ყალაჩასთან დავითიც და ზაალიც ერთად დაამარცხა და ორივეს სამფლობელო აიკლო, მაგრამ ოციოდე წლის ზაალმაც ერთი-ორად გადაუხადა: 1790 წელს ის დავით ბატონიშვილს ყარსისკენ გაჰყვა და ბრძოლის ბედი ალგეთელების მკლავით გადასჭრა. ძალიან გაძნელდა მაშინ ყარსის კარის შენგრევა, მაგრამ მაინც შეანგრიეს და უთვალავი დავლა წამოიღეს. რვა წლის შემდეგ დავითმა ერთხელ კაღევ მოითარეშა ყარსის მიდამოები, ციხე ყიზილ კაჩკაჩი აიღო, იქაურობა მიანგრია და კვლავ დიდის ალაფით დაბრუნდა. პატარა ზაალიც იქვე იბრძოდა

5

და ისევ თავი ისახელა. მაშინ ჩამოართვა ზაალმა არღუთაშვილს ახტალის და ახპატის დიდი მამული

და სამეფოს განუზომელი სამსახური გაუწია: ხოჯორნის გზით და დებედას ხეობით ლორს შეესია და სამ დღეში ახტალის, შამლუღისა და ალავერდის სპილენძისა და ვერცხლის მადნები ხელთ იგდო9. მერმე სანაინიც და უზუნლარიც ადვილად აიღო და ზურგში მოექცა მტერს, რომელმაც ამის გამო დმანისის ხეობა დასტოვა და ლორის განთქმულ ციხეშიც კი ვეღარ გამაგრდა.

მაშინ პატარა ზაალიც იქ იყო, ის ზაალი, რომელიც დღეს სიბერეში ასე უწყალოდ შეარცხვინეს.

წუნკალმა აღა-მაჰმადმა10, სანამ ქალაქს მოადგებოდა, მარაბდა დასწვა, ქოტისი დაანგრია და ზაალის ავლადიდება მიწასთან გაასწორა, დავით-სარდლის მამული კი თითქმის უვნებლად შეინახა.

ერეკლე ან დავით-სარდალი რომ ომარ ხანს, პაჯი ჩალაბს, აზატხანს ან ვინმეს დაეტაკებოდნენ ხოლმე, დიდი ზაალიც იქვე სადმე ტრიალებდა და თავგამოდებით იბრძოდა11. ეხლაც აგონდება პატარა ზაალს: ერთხელ დიდი ზაალი და დიდი დავით ორბელიანი წაგებულ-მოგებულ ბრძოლებს ანგარიშობდნენ. თითომ თურმე ასზე მეტი ბრძოლა მოიხადა. ამ ბრძოლების დათვლაში სარდლები ერთმანეთს შეეკამათნენ. დავითმა დურნუკის ბრძოლის წაგება ზაალს დააბრალ, მაშავერის ბრძოლის მოგება კი თვითონ დაიჩემა და მას შემღეგ სარდლებს ერთმანეთისთვის ხმაც აღარ გაუციათ.

ახირებული კაცი იყო დავითი - შურიანი, ქედმაღალი და მრისხანე. როგორ გააჯოხინა საქვეყნოდ ყორღანაშვილი!12 ახიც იყო! ყველაფერი გაუდიოდა ცხონებულ სარდალს, რადგან მეფის სიძე იყო და ლაშქარიც ხელთ ეჭირა.

"ღმერთმა. ორივენი აცხონოს. - იტყოდა ხოლმე ზაალი. - ორივე დიდი სარდალი იყო, მაგრამ ორივეს დიდი ხუშტური სჭირდან.

მაშინ ეს დროშა, ნათრევ-ნაბრძოლი უძველესი დროშა, ეხლაც რომ ამაყად ფრიალებს კარვის წვერზე, დავითს თავის სასახლეში ჰქონდა დაყუდებული, შემდეგ კი ბარათაანთ ოჯახში გადმოვიდა.

ზაალს აღა-მაჰმადის მიერ მარაბდის აკლება ისე არ სწყენია, როგორც ახლა მარაბდელების წაქცევა ეწყინა. არა, ის რა საკადრისი იყო, რაც ელიზბარმა იკადრა: ბარათაანთ იმდენი არაფერი არ გაუკეთებიათო! სწორედ ეს სიტყვები წამოროშა გუშინ აგერ იმ ჩიტირეკია ელიზბარმა.

გუშინდელ კამათში ზაალის სიძე ალექსანდრე ორბელიანი არ ჩარეულა, მაგრამ მშვიდმა და თავაზიანმა კნეინა ეფემიამაც ელიზბარს დაუკრა კვერი. იმასაც ორბელიანის სისხლმა უყივლა. თავის ქმარს მელიტონ ბარათაშვილსაც კი არ მოერიდა. გრიგოლი კი კადნიერად იღიმებოდა. ისევ მელიტონს უშველოს ღმერთმა. ზაალს აღარ დააცადა და თოფის წამალივით იფეთქა. კინაღამ იარაღზე იკრეს ხელი. ნასწავლი კაცია მელიტონი, ისე დააყარა პასუხი, რომ მისი სიტყვა დამბაჩასავით სჭექდა. მან სხაპასხუპით წაუკითხა ყველას "ქართლის ცხოვრებან, მატიანე სეხნია ჩხეიძისა, ომან ხერხეულიძისა და მრავალი ცნობილ-უცნობისა.

მარტო გრიგოლმა მიუგო პასუხი: ენაზე პაპუნა ორბელიანის მატიანე დაიხვია

6

და აღარ მოეშვა. ან რა მეტი ჩარა იყო? მელიამ თავის კუდი მოწმედ მოიყვანაო. მაგრამ მელიტონ ბარათაშვილმა ამასაც ხმა გააკმედინა. გრიგოლს ეწყინა. კნეინა ეფემიაც გატვრინდა.

მმალადეც მელიტონ, მალადეც! ტყუილად კი არ მოგცეს რუსებმა თარჯიმანობა და სისხლის ჯვარინ. - გაიფიქრა ზაალმა და - ესეც ბედია, მაშ რა არის! რაღა ეხლა მოუნდა იმ უსინდისო არსენას ცხვარში წასვლა? - ხმამაღლა შესჩივლა თავის მოურავს ამირხანაშვილს.

- ალბათ მოასწრებს ჩამოსვლას, დიდო ბატონო. - დაამშვიდა მოურავმა და პატარა ბიჭს მიუბრუნდა: - შენ ჰეი, პატარავ, აბა ერთი ქანდარზე აცოცდი და ქვეით გაიხედე, არსენა ხომ არ მოდის.

- მაგან რა იცის ქანდარზე ასვლისა! მე ავალ, მე! - წამოიძახა მიწიდან ამომძვრალმა მელიტონის შვილმა ნიკომ და გლეხის ბიჭს ხუთიოდე ნახტომით წინ მოექცა.

- მეც მივდივარ, მეცა! - მიაძახა მისმა ტოლმა და ბიძამ ილიკომ, გრიგოლის და ეფემიას ძმამ, და თვითონაც გაიქცა.

- უი დამიდგა თვალები! - წამოიძახა კნეინა ეფემიამ. - შვილო ტატე, დაბრუნდი! კნიაზ ზაალ, გეთაყვა, დაადევნე ვინმე, თორემ ჩამოვარდება და დამღუპავს.

ერთი გლეხი ძუნძულით გაჰყვა პატარა ბიჭებს. მაგრამ ორი მოკლე თეთრი ჩოხა უკვე ფრიალით მოეფარა კოდელების ბანაკს.

ზაალს ეფემიასთვის არა სცალიან. დიდი ბატონი ოძელაშვილს ელოდება, რადგან მარტო არსენასღა შეუძლიან აღადგინოს მისი შებღალული სახელი.

ელიზბარ მაღალაშვილმა კუჭატნელის ჩამოსვლა ბოლნისში გაიგო და მარაბდაში ვითომ ყველიერის გასატარებლად ამოვიდა. ჩუმი ხმა გავარდა. გულში ზაალის ასულის დაროს დანიშვნა უდევსო, ნამდვილად კი, ზაალის ფიქრით, მას ლაზღანდარობის მეტი არა შეეძლო რა და ამიტომ ქალის მიცემას არ აპირებდა.

მთელმა ქვეყანამ იცის ელიზბარის სენი: სადაც დოღია, დღეობა, ჯირითი ან ჭიდაობა, ისიც იქ უნდა დაერჭოს. დღეს რომ ახტალობა ყოფილიყო, ხვალ ალავერდობა, ზეგ ბოლნისობა და მაზეგ გელათობა, ელიზბარი არც ერთს არ დააკლდებოდა და ყველგან იფეთქებდა, ითამაშებდა, იჩხუბებდა, ვინმეს დასჭრიდა, ან მას დასჭრიდნენ და თვითონ ისიც და ქვეყანაც ერთი თვით მოისვენებდნენ.

მჩიტირეკიან აქაც ასევე მოიქცა. მარაბდაში რომ ამოვიდა, ზაალის შვილი დავითიც აიდევნა, ბერიკებს გაუძღვა და სამ დღეში შვიდი სოფელი მოიარა. თვითონ ელიზბარიც გატაცებით ბერიკაობდა: ხან ტახის თავს წამოიცვამდა თავზე, ხან ანაფორას მოიხვევდა და საცეცხლურს იქნევდა, ხან სტვირს უკრავდა, ზოგჯერ მეფობდა, კიდევაც დედოფლობდა და ქალური წრიპინით გლეხებს სიცილით ხოცავდა. ეხლა კი ორბელიანებს მიუდგა და რაც ალგეთზე თავმომწონე ბიჭი იპოვებოდა, ყველა გიორგი კუჭატნელს გაალახვინა.

ყეინობაც ელიზბარმა მოაწყო13: ვიღაც ჩანჩურა გლეხს ნიკაპზე წითელი ძუა მიაკრა, თავპირი ინით შეუღება, თავზე ირანული გვირგვინი ჩამოაფხატა, ზაალის

7

მამაპაპეული ირანული ხალათი ჩააცვა, პირში ორადლიანი ჩიბუხი მისცა, ხელში ბატის ფრთა ჩასჩარა, ჯიბეში სიმინდი ჩაუყარა, აქლემზე უკუღმა შესვა და სოფლის დასავლელად წაიყვანა. ყეენს გვერდით ნაზირ-ვეზირები მისდევდნენ და ისინიც მასხრულად იყვნენ ჩაცმულნი და ინით, კირით და ნახშირით იყვნენ მოთხუპნული.

ყეენს ქვარტლის მელნით სავსე ჯამი ეჭირა. როცა ვინმეს მიადგებოდნენ, ყეენი იმ სამელნეში ბატის ფრთას ჩასჩრიდა, ქაღალდის ნაგლეჯზე ფირმანს დაჯღაბნიდა და გლეხს მიუგზავნიდა. გლეხიც შენაწერ სანოვაგეს გამოიტანდა და ყეენისგან მერთ ოქროსნ - სიმინდის ერთ მარცვალს მიიღებდა.

მთელი სოფელი ხარხარით, ჟრიამულით და ყიჟინით ჩამოიარეს და ბოლოს ზაალის სასახლესაც მიადგნენ. ყეენმა დიდ ბატონს ელიზბარის მიერ დაწერილი ფირმანი აუგზავნა - ათი ჩაფი ღვინო, ხუთი ხელადა არაყი, ხუთი ჩანახი ლობიო, ორი ჩანახი ბრინჯი, სამი მსუქანი ცხვარი, ერთი ლიტრა მარილი და ორმოცი შოთი შეაწერა. ზაალმა არ იბევრა. მოურავს შესაფერი ბრძანება მისცა და შენაწერს ერთი ბებერი ძროხაც დააყოლა.

შემდეგ ის ყეენი დაითრიეს და ალგეთის წყალში გადააგდეს. საწყალი ძლივს გამოვიდა, მაგრამ გაცივდა და ლოგინად ჩაწვა. გუშინდელი შენაგროვი ეხლა მარაბდაში იხარშება. მართალია, დიდი მარხვა დადგა, მაგრამ წინაპართა წესია: ორშაბათი ნამცეცობის დღეა და ანგელოზები მარხვის გატეხვას ცოდვების სიიდან ამოშლიანო.

ჭიდაობა რომ გათავდება, არიფანა14 დაიწყება და მთელი სოფელი იქეიფებს რა თქმა უნდა, თამადად ისევ ელიზბარი დადგება.

აგერ ახლაც ხალხში ტრიალებს. მეტისმეტად გაუყადრა თავი გლეხობას, თავის ყმებს ლაგამი მიუშვა და ლაზღანდარობას შეაჩვია. ეს სენი მარაბდასაც მოედო. ზაალის ყმებმაც თავი აიგლიჯეს და მათს ხმასაც სიმტკიცე დაეტყო. ზაალს ესეც გაახსენდა და უარესად გამწარდა.

- არა, იმ ოხერ არსენას რაღა ეხლა მოუნდა მეთქი ცხვარში ხეტიალი? - კვლავ ადუღდა დიდი ბატონი.

- მაგ ბიჭს არსენა თუ მოერევა, ბატონო, თორემ მაგის მძლევი სხვა არავინ არ არის. - დაბეჯითებით უთხრა მოურავმა.

- ჰაი, ჰაი, რომ არავინ არ არის. - კვერს უკრავს გზირიც. - არსენას კი ერთ ლუკმადაც ძლივს ეყოფა.

- ვითომ მართლა წააქცევს? - იმედს ეძებს ზაალი. - რა სათქმელია, დიდო ბატონო! - აღარ აცლიან ერთმანეთს გზირები და

მოურავები. - ოძელაშვილის მძლევი ქალაქშიც არ მოიძებნება. ყმები ზაალს ამაზე მეტის თქმას ვეღარ უბედავენ, რადგან ბატონს არსენა

ათვალისწუნებული ჰყავს, მაგრამ უცხო სოფლელებთან თავს ვეღარ იმაგრებენ და იჭიმებიან:

- ამბობენ, არსენას მარტო გიორგი მჭედელი დაეტოლებოდაო15. - ამას წინათ აღზევანიდან მომავალი ურემი ტალახში ჩაფლულა. მარილით

ყოფილა დადებული. ყევარი ხარი მიაშველეს და მაინც ვერაფერს გახდნენ.

8

არსენამ თურმე პირჯვარი დაიწერა და ის ურემი ბუმბულივით აიგდო ბეჭებზე, აი რა ბიჭია ოძელაშვილი!

- ამ ერთი კვირის წინათ მარნეულში ერთი მოზვერი გაგიჟდა. ხუთი კაცი გააფუჭა. ისე დაფრთხა სოფელი, რომ გარეთ გამოსვლაც კი ვერავინ გაჰბედა. ი მოზვერს არსენა დაეწია. ერთმანეთს ეცნენ. არსენამ მოასწრო და ხელები რქებში ჩასჭიდა. ჩასჭიდა და დაითრია, დაითრია და ისე მოსწია, რომ კისრის ძვლები მოუმტვრია და ძარღვები დაუწყვიტა. მოზვერი წაიქცა და იქვე გათავდა.

- რა ბიჭია, ვენაცვალე იმის გამჩენსა! - მამა ნახე, დედა ნახე, შვილი ისე გამონახეო. ისეთი კაცია ჩვენი ღვთისავარი

და ცოლიც ისეთი შეხვდა ი მელანია, რომ სხვანაირ შვილს არ გააჩენდა. - მაგაზეა ნათქვამი: დედაც მაგას ჰყოლია და ძუძუც მაგას უწოვებიაო. - რომ იტყვიან, რკინას ღეჭავს, რკინასა! - მერე რა გული აქვს! ბალღია, ბალღი! ტყუილ-უბრალოდ ჭიასაც არ დაადგამს

ფეხს. - მერე რა მართალი კაცია! ისე სჭრის სამართალს, როგორც სამართებელი. ეს ქება-დიდება მარაბდის ბატონსაც ესმის და ყმებს მრისხანე თვალებით

ხვრეტავს. კარგი, კმარა! ზაალმაც იცის ეს ამბავი. ათასჯერ გაუგონია და თვალითაც

უნახავს. იცნობს მარაბდის ბატონი არსენას. აკი არც იშორებდა გვერდიდან, მაგრამ ბოლოს მაინც მოიშორა, იმიტომ მოიშორა, რომ გულზვიადი გამოდგა, გათამამდა, მეტისმეტად გათამამდა! გარდა ამისა ის მარინეც, აგერ ის მოახლე, კარავიდან რომ იხედება...

და ზაალმა კარვის კარებში ქალის თავს მოჰკრა თვალი. არსენა რომ ახსენეს, კნეინა ტასოს მოახლემ მარინე ჯორჯიაშვილმა ყურები სცქვიტა და ცისფერი თვალები ორი ანთებული სანთელივით გამოანათა. გამოანათა და ისე მიუგდო არსენაზე ჩამოვარდნილ საუბარს აფართხალებული გული, თითქოს ზაალისგან სამკვდრო-სასიცოცხლო განაჩენს მოელოდაო. და განაჩენის მაგიერ ოთხი

ბატონის და ერთი რუსი მაიორის თვალებს რომ წააწყდა, მაშინვე კალთა ჩამოუშვა და ისევ მიიმალა.

მელიტონი, ელიზბარი, ზაალის ქვიშხელი ნათესავი სუმბათაშვილი და დავითიც იმ კარავთან მისულიყვნენ და მოახლეს უნახავ ჯადოსანსავით შესცქეროდნენ.

1827 წლის გაზაფხულია. რუსეთსა და ირანს ცხარე ომი აქვთ. მაიორი ვასილ არლოვი ბორჩალო-თრიალეთის პოლიტიკურ მეთვალყურედ

იყო დანიშნული. ჭარ-ბელაქნის საზღვრიდან ქართველ მილიციელთა ერთი გუნდი მოეხსნათ და გიორგი კუჭატნელის მეთაურობით არლოვისთვის მიეცათ. გრიგოლს, ყაფლანსა და ელიზბარსაც ერთ დროს ლეკების საზღვარზე ელაშქრათ, განჯაშიც ეთარეშათ, კახეთიც მოევლოთ, განთქმული მოჭიდავე კუჭატნელი იქაურ დღეობაში ენახათ და დღეს მაიორ არლოვთან ერთად მის დაჩემებასა და ბარათაანთ შერცხვენას ლამობდნენ.

არც მაიორ არლოვს დაეგვიანა. ისიც კარავთან მოგორებულიყო, ხის

9

სალდათივით გაჩაჩხულიყო, დოინჯი შემოეყარნა, წყლისფერი პაწაწინა თვალები საახალწლო ბასილასავით დაეჭყიტნა და თითონაც ზიზილ-პიპილებით აჭრელებულ ბასილას ჰგავდა: თავპირი გაბერილ გოგრას მიუგავდა და იმ აყირო თავზე წითელი თმა და წვერ-ულვაში გაცვეთილი ჭილობივით ეყარა, ხოლო თხილის-ოდენა აბზეკილი და წითელ-ლურჯი ცხვირი ისე ობლად გამოიყურებოდა გაპენტილ წვერ-ულვაშიდან, თითქო ჩალაში მაჟალო-ვაშლი ჩაეგდოთო.

მაიორს არსენამ წითელი ბასილა დაარქვა, რადგან მართლა წითელი იყო. "კარტუზისნ ძაღარაც წითელი ჰქონდა და მის დაბალ კისერს მაღალი საყელოც ყაყაჩოს-ფერ ავშარასავით ერტყა. და ეს სახელი დიდ მოხელეს ადვილად მიეკერა და შერჩა.

კნეინებმაც კარვისკენ მიიხედეს და, თუმცა მარინე ვეღარ დაინახეს, მამაკაცთა გულის-ზრახვას მაინც მიუხვდნენ და გაიფიქრეს:

"ესეც... ისიც... ბასილაც. ნეტა ისეთი რა აქვს ამ გოგოს, რომ კაცები ბუზებივით ეხვევიან? აღარც ჩვენ გვერიდებიან, აღარც გვარიშვილობას დასდევენ და ქართული ზრდილობაც კი მიივიწყესნ.

ბატონებმა კარავს თვალი მოსწყვიტეს და ისევ ჭიდაობაზე ახმაურდნენ. - ვეჟო, ის ჩემი ცოდვით სავსე არსენა აღარ გამოჩნდა? - მეათეჯერ იკითხა

ზაალმა. სანამ დიდები დიდებზე ზრუნავდნენ, არსენას უმცროსმა ძმამ თვრამეტი

წლის ერეკლემ სამი კოდელი მოჭიდავე დაამარცხა და მიწაზე შოთებივით გააკრა. მარაბდელებმა ოდნავ მოიფხანეს გული და იქაურ ორბელიანებს, ახლათ წაქცეულთა ბატონებს, გული მოუკლეს.

- ჯიშია, ჯიში! არსენას ძმაც არსენას ემგვანება, მაშა! - ამასაც მელანოს ძუძუ აქვს ნაწოვი, შეერგოს! - გაიზარდე, შვილო, გაიზარდე და არსენასავით ასახელე შენი ბატონი.-

გაამხნევა ერეკლე ზაალმა და ყური მოუსრისა. მერმე რა გაიგეს, რომ გიორგი კუჭატნელს თან ოცი წლის ძმისწული ზალიკა

სეფისკვერაძე ჰყავდა, ძალით გამოათრიეს და მაგდანას ბიჭს ზურაბს მიუგდეს. ზალიკა თავის ბიძასავით ღონიერი და მოუხეშავი იყო, სამაგივროდ ჭიდაობა არ იცოდა და ამიტომ ზურას კისერზე ტომარასავით წამოვიდა და მარაბდელებმა ერთხელ კიდევ გაიხარეს. მაგრამ ეს გამარჯვება არავინ ჩააგდო სათვალავში, რადგან ალგეთელებს გიორგი კუჭატნელის ზურგი უნდოდათ, კუპატნელისა!

უცებ მოლოდინით აფორიაქებულ თავადებში ეფემიას ქუდმოგლეჯილი შვილი ნიკო შემოვარდა და სამჯერ დაიძახა:

- მოდის! მოდის! მოდის! ამ ერთმა სიტყვამ გულმილეულ ფორს ელვასავით დაუარა. - არსენა მოდის! მოდის! მოდის! და სამიოდე ათასი სული ერთი კაცივით მიტრიალდა ქვეით ასიოდე ბალღმა

და ჭაბუკმა მხიარული ჟივილით მოჰკურცხლა იქით, სადაც ლურჯა ბედაური სწრაფი ჩორთით მოაქანებდა დამარცხებულთა უკანასკნელ იმედს, მარაბდელ

10

ფალავანს, ზაალ ბარათაშვილის ყმას არსენა ოძელაშვილს. გახარებულმა ჭაბუკებმა აქშინებული ცხენი შუაში მოიქციეს, სირბილით

გამოჰყვნენ და თანაც აფრთოვანებით იძახოდნენ: - არსენას გაუმარჯოს!.. ბიჭო არსენ, სადა ხარ, სად დაიკარგე?.. ჰარიქა

გვიშველე, თორემ გაგვლახეს, თავს ლაფი დაგვასხეს! თავმოშვებული ცხენი მხედარს ისე მოურიდებლად მოჰყავდა კარვისკენ,

თითქოს მის გარღვევას და ბატონების გატანას აპირებდაო. ბატონ-ქალბატონები უკვე შეფუსფუსდნენ და მხედარს გზა გაუჭრეს. მხოლოდ ზაალი იდგა უნძრევლად და ნიავივით მომავალ ოძელაშვილს შეშფოთებული ღიმილით შესცქეროდა. და უცებ იმანაც შეიკრა შუბლი, რადგან არსენამ აქაფებული ბედაური თითქმის ზედ მიაგდო. მაშინ ნამდივანბეგარმა კვერთხი ასწია და ერთადერთი მრისხანე სიტყვა ესროლა:

- არსენ! იმავე წამს არსენამ ბოძივით დაარჭო ცხენი და გადმოხტა, ისე გადმოხტა, რომ

ვერავინ ვერ შეამჩნია, ცხენი უფრო ადრე შეჩერდა, თუ მისი მხედარი გაჩნდა მიწაზე.

ასვეტილი არსენა უკვე ფეხდაფეხ მიდიოდა ზაალისკენ - ტანგაშლით, ლაღად და თამამად მიაბიჯებდა. სავსე კისერი ოდნავ მოიდრიკა და საერთო სალამში ისევ ძველებური თავადური კილო ჩააქსოვა:

- ბატონებს ვახლავარ. - და გაჭიმული შედგა. ზაალმა ბოღმა ჩაიბრუნა. ისევ ის არსენა! ისევ თავხედი, თამამი,

მოურიდებელი და მოუდრეკელი! ცხენი მხოლოდ ათ ნაბიჯზე შეაჩერა და ისე მიადგა ბატონს, როგორც თავის თანასწორს. ზაალს ეხლაც ტოლსავით შესცქერის, წამწამსაც არ ახამხამებს და კიდეავაც იღიმება.

ხალხი რკალივით შემოერტყა კარავს. - რას მიბრძანებ, დიდო ბატონო? - ეკითხება ბატონს მარაბდელი გლეხი. - აქამდე სად იყავი? - ცხვარს ვუვლიდი, შენი პირი მე. დოლი დაიწყო და თავი ვეღარ დავანებე. - კინაღამ დაიგვიანე. - არ დავიგვიანებდი შენი კვნესა მე. ცხენი კარგი მყავს და დროსაც კარგად

ვატყობ. - იცი რისთვის დაგიბარე? - საჭიდაოდ დამიბარებდი. მერმე, ვის უნდა ეჭიდაოს არსენა? - გიორგი კუჭატნელს? - თითქო გაოცდა არსენა და გული ეთანაღრა. - რა იყო, ბიჭო, ხომ არ შეგეშინდა? - ჰკითხა ზაალმა. არსენას შეეშინდა? - შიში რა ბრძანებაა, ბატონო! - გაოცდა ბიჭი არსენა. - არსენა და შიში? - ჩაიცინა ზაალის შვილმა დავითმა. სხვებსაც ღიმილმა გადაჰკრა. - შიში და არსენა ერთმანეთს არ იცნობენ. - ჩაურთო მელიტონმაც.

11

- არა, ბატონო, შიში რა სათქმელია, ოღონდ... - ოღონდ რა? - შეეშინდა თვითონ ზაალს. საიმისო არაფერი. დიდი ხანია არსენას კუჭატნელის ქება ესმის. ამბობენ,

ძალიან დაუნდობელიაო. ამიტომ ერიდება არსენა. დღეს კი აღარ მოერიდება, რაკი გიორგიმ აქ მოსვლა იკადრა და სამი ალგეთელი მოჭიდავე გააფუჭა, მეოთხეც არსენა იყოს.

- როგორ თუ მეოთხე! რას ამბობ, ბიჭო! შენც რომ შემარცხვინო, ან გაგაციმბირებ, ან სალდათში გიკრავ თავს. - გააფრთხილა ზაალმა.

- ნუ შეშინდი, დიდო ბატონო. სიტყვამ მოიტანა და მოგახსენე, თორემ... თორემ ვაჟკაცს ქადილი არ შეჰშვენის. მაინც... ვინ იცის... - თქვვნც მოგვხსენებათ, ბატონო, რომ მჯობნის მჯობი არ დაილევაო. - ვიცი. მაგრამ თუ ის იმერელი წააქციე, რაც გინდა მთხოვე.- ჰპირდება ზაალი. - მართლა, ბატონო? - და პირგაშუქებულმა არსენამ დავითსაც გადაჰხედა. - ზაალის სიტყვა ბეჭედია. - დაიბეჭდა ზაალმა. - შენი ხმალი და ჩემი კისერი. - დაუდასტურა შვილმაც. - მაშ კარგი. - ჩაიღიმა არსენამ და გაბრწყინებული თვალები ზაალის ბოხოხს

გადაავლო და კარვისკენ გაიხედა. გაიხედა და მოღიმარი კნეინების უკან ერთ წყვილ თვალს წააწყდა - დიდრონს, ლილასავით მუქსა და კუმისის ტბასავით მობიბინეს.

დავითმა არსენას თვალებს თავის თვალები გააყოლა და მარინე დაინახა, რომელიც ელდანაკრავივით მიეფარა კარვის კალთას.

- მაშ შენ იცი და შენმა ვაჟკაცობამ, დანარჩენი კი ჩემზე იყოს. - უთხრა ოძელაშვილს ზაალმა და გაბრუნდა.

ცხენს კბილებს გაუშინჯავენ, მოჭიდავეს კი მკერდსაო, და ბასილა მაიორმაც არსენა გაზომ-ასწონა, მკლავები გაუშინჯა, განიერი მკერდი აუბაგუნა და ხორცის ნაცვლად რკინას რომ წააწყდა, კნეინებს მიუბრუნდა და გაოცდა:

- ნჰჭჭ... товось!.. წ вჭм ჰоложу! - აბა, არსენ, გაიხადე. კეთილი და პატიოსანი. გაიხდის. მაშ გიორგიმაც გაიხადოს. ჰეი, ერეკლევ,

ჩამოართვი არსენას ხალთაში გახვეული სიათა თოფი, ხმალიც, დამბაჩაც და ხანჯალიც.

- შენ რა ჰქენი, ერეკლე? - ჰკითხა უმცროს ძმას უფროსმა. - სამი წავაქციე. - ისე მორცხვად უპასუხა ერეკლემ, თითქო ბოდიშს იხდიდა,

რომ სამზე მვტი ვერ წაექცია. - შეგერგოს. ჩემი გაფუჭებისა ხომ არ გეშინიან, ბიჭო? არა, არ ეშინიან, მაგრამ არსენა მაინც ფრთხილად უნდა იყო. ის ოხერი

კუჭატნელი ტყვიასავით მოდის და ლელო ღონით გააქვს ხოლმე. - ვიცი ვინც არის, მინახავს. იცის არსენამ. გიორგი სეფისკვერაძე ძალიან კარგი მოჭიდავეა, მაგრამ

მეტისმეტად შურიანი, დაუნდობელი, ანჩხლი, ავი ადამიანია. არსენას ეს კაცი თრიალეთზედაც და დღეობაშიაც უნახავს. ბოლნისში, თელეთში,

12

სვეტიცხოველობას და ალაერდობასაც შეჰხვედრია. წაქცვეას ვერ ინელებს. მცხეთაში ერთმა დუშელმა უცაბედად წააქცია. გიორგი მას თრიალეთზე

დაუხვდა, მეცხვარე თათრები მიურია ადა აცემინა. ბოდბეში ერთი თუში ჩაიგდო. იმ თუშს კუჭატნელისთვის სადღაც ერთი

მკვახე სიტყვა ეთქვა. სეფისკვერაძემ თავის მილიციელები მიუსია და საწყალი თუში კინაღამ მოაკვლეინა თავის მხლებელს ლეკს გამზათს, რომელიც მას ეხლაც თან ახღავს. არსენას ნათლიმამამ ფარსადანმა ძლივს გადაარჩინა.

მარტყოფში ერთმა საგურამოელმა კინაღამ აჯობა. კუჭატნელმა მანამდე ვერ მოისვენა, სანამ მეორეჯერ არ დაეტაკა. ხერხით რომ ვერაფერი გაიტანა, მისი მკლავი ისე ვერაგულად მოიგდო და მოსწია, რომ შუაზე გაუტეხა. კუჭატნელს ყველა მოპირდაპირე მოსისხლედ მიაჩნდა, რომელსაც ადრე თუ გვიან ფათერაკს შეამთხვევდა. ამიტომ ერიდებოდა ოძელაშვილი ამ მოჭიდავეს, მაგრამ მაინც ვერ ასცდა. ბედმა ნარგიზების ფორზე შეახვედრა და დაე შესრულდეს ნება მისი!

სანამ არსენა ტანთ იხდიდა, ერეკლემ უთხრა: - მოვიდა თუ არა ის ოხერი, მაშინვე მარინეს დაადგა თვალი. ამბობენ, ზაალს

დიდ ფულს შეაძლევსო. ჰაი დედასა! ის გოგო არსენას გიორგი კუჭატნელმა უნდა წაართვას? მაშ არსენა

ბიჭი აღარ ყოფილა! ღმერთმა დავით-ბატონი, ელიზბარი და ბასილა მოაშოროს მას, თორემ კუჭატნელს თვითონაც მოიშორებს.

- ტატე, შენც აქა ხარ? გამარჯვება, პატარა ბატონო! - ღმერთმა ხელი მოგიმართოს, არსენ. იცი რას გეტყვი? შენ რომ მოდიოდი,

ყველაზე ადრე მე დაგინახე ჭანდრის კენწეროდან. - მართლა? ბიჭი ხარ, ბიჭი, გენაცვალოს არსენაი! - იცოდე, თუ წაგაქციეს, ჩვენი მეგობრობაც გათავდება. - აგრე იყოს, ჩემო ჩიორავ. დღეს შენს ბედზე ვჭიდაობ. დამლოცე, გენაცვალოს

არსენაი. და პაწაწა მეგობარი მხარზე აიტაცა და კარავს მიეფარა, სადაც მას საჭიდაო

ჩოხა და მეგობრები უცდიდნენ. - გენაცვათ, ვითომ რატომ არ არის ეს ბიჭი კეთილშობილი? - იკითხა კნეინა

ტასომ. - არც თვალი აკლია, არც ქცევა და არც სიტყვა-პასუხი. - დაუმატა კნეინა

ეფემიამ. - მაგის ვაჟკაცობა ათას თავადსა და აზნაურსაც შეჰშურდება. - ჩაურთო

ზაალის უფროსმა ქალიშვილმა ალექსანდრე ორბელიანის მეუღლემ კატომ. - დიაღ, აგრეა, მაგრამ თავი ძლივს გაგვიყადრა. ისეთი სალამი მოგვცა, თითქო

ერმოლოვი ბრძანდებოდეს. ვერ უყურებთ, ხმალსაც რომ ატარებს? - ვინ მისცა გლეხს მაგის ნება? - არა, გენაცვა, - სთქვა ისევ კნეინა ტასომ, - არსენა უზრდელი კაცი არ არის,

მაგრამ გლეხს მაგისთანა ზრდილობა მაინც არ შეჰშვენის. თამამია, თავს არ იხრის და ლაპარაკში ბატონს სულ თვალებში შესცქერის. ხმალი კი ბავშვობიდანვე შერჩა. ჩემი დავითის ძუძუმტეა და ერთად იზრდებოდნენ. ზაალმა დავითის

13

თხოვნით მისცა ნება, რომ ხმალი ეტარებინა და მას აქეთ აღარ მოუხსნია. - ნიძლევი, კნიაზ დავით. - მიაძახა ელიზბარმა პატარა მარაბდელ ბატონს და

ხელი გაუშვირა. - შენი კანჭა-მწევარი და ჩემი თაფლა ყარაბაღი. - მოდის, კნიაზო. - მიიღო ნიძლევი დავითმა. და ხელი ხელს დაჰკრეს. ნიძლევში ბასილაც ჩაერია. მას არსენას მკლავ-მკერდმა დიდი შიში მისცა,

მაგრამ მაინც კუჭატნელს მიემხრო და ოქროს საათი მოიხსნა. დავითმა ეს ნიძლევიც მიიღო და ზურმუხტის დიდ ბეჭედს ჩამოვიდა.

გზირებმა, მოურავებმა და აზნაურებმა იმდენად გასწიეს ფორი, რომ ცხენი გაჭენდებოდა. სხვებზე მეტად ელიზბარი სცდილობდა, რადგან მის ფალავანს კუჭატნელს გამოსაქცევი მანძილი სჭირდებოდა.

ზურნამ ლეკური დაუკრა. ყველა გაჩუმდა და იმ კუთხეს მიაშტერდა, სადაც არსენა ეგულებოდათ.

უცებ ფორზე არსენას მკერდი - განიერი, თეთრი და ამოზნექილი ბალიში გამოვარდა. გამოვარდა და ძელივით დაერჭო.

გულამოჭრილი საჭიდაო ჩოხა უკან ქამარში ჰქონდა აკრეფილი. რუმბის რბილი ქალამნები ფეხებზე ეცვა. მუხლებამდე აკრული შავი ტულაღები ისედაც სქელ წვივებს უფრო მეტად

უსქელებდა. გამოვარდა ოძელაშვილი და ლაღი ჩაჩნური ჩამოუარა, თანაც პირიდან

ღიმილს არ იშორებდა და იქით იხედებოდა, საცა კუჭატნელი ეგულებოდა. მარაბდელმა სამჯერ შემოუარა წრეს და შედგა. დოინჯი შემოიყარა და

მაძღარი ორბის თვალები სამი ათას კაცს მოავლო. ხშირ ხუჭუჭ თმაში მუქი ოქრო ულივლივებდა. სახეზე და მკერდზე

ბრწყინვალე მზის შუქი აწვა და იგი ოდნავ წინ-წამოწეულ კვინიხით დაჩრდილულ თვალებს, გრძელი წამწამით მოვლებულს, დიდრონსა და თითქმის შავ თვალებს, უფრო მეტად ამუქებდა, ნელი ცეცხლით აკამკამებდა. და ეს ცეცხლი ისეთი მტკიცე, უდრეკელი და იდუმალი იყო, ვითარცა ორი ამოწვდილი მახვილი.

სუფთა ყბები და განიერი ნიკაპი ისე ჰქონდა გაპარსული, თითქოს წვერი სულაც არ ჰქონოდეს. ხოლო მუქი თაფლისფერი და აბრეშუმის ფუნჯებივით ზეაყრილი ულვაშები იმდენად ხშირი ჰქონდა, რომ ოცდახუთი წლის არსენას ოცდაათი წლის იერს აძლევდა.

სამი ათასი წყვილი თვალი საამური ღიმილით მიებჯინა ოძელაშვილს. - ხელი გაუხმეს, ვინც ასეთი ვაჟკაცი წააქციოს... რა ბიჭია!.. ენაცვალოს ქვეყნის

ქალები! - გაისმა აქა-იქ ნელი ჩურჩული. მერმე ვიღაცამ დაიძახა: - ტოლი მიეცით, ტოლი! და ათასმა კაცმაც ჩაიგუგუნა: - ტოლი! ტოლი! ჩქარა, თორემ გაცივდა! განელდა! წესი მოითხოვდა, რომ კუჭატნელიც გამოსულიყო საცეკვაოდ, მაგრამ

14

ელიზბარმა იშარა: რადგან ჩემი მოჭიდავე დაიღალა, არსენა კი მოსვენებით იყო, დაღლილობაში გაუთანასწორდეს და მარტო არსენამ იცეკვოსო. და კუჭატნელის ნაცვლად თვითონ ელიზბარი გამოვარდა.

მაღალაშვილი ხმელი კაცი იყო და ლეკურში ტოლი არა ჰყავდა. ზურნამ ისე მოუხშირა განგებ, რომ კატასაც კი აურევდა ფეხს, მაგრამ არც სადახლოელი ბატონი აირია და არც ჩაუქი არსენა დაუვარდა.

ელიზბარი ქარბუქივით დაჰქრის. მარაბდელი გრიგალივით დასდევს. თავადი სიპ იატაკზეა გაზრდილი და მის ლეკურს, თავადურ გარდაქმნილს, ქალურ-ბალეტური იერი მოსდევს. ის მხოლოდ ფეხს ათამაშებს, ზედა ტანი კი ისე გაფშეკილი დააქვს, რომ თავიდან ბოთლიც კი არ ჩამოუვარდება.

არსენა კი ტყე-მინდორზე და ლურჯას ზურგზეა გაზრდილი, იატაკზე სიარულიც კი არ ეხერხება. მას უფრო ჩაჩნური მოსწონს და ყველაფერს ათამაშებს, - ფეხებს, თეძოებს, მხრებსაც, თავსაც, თვალებსაც და ულვაშვბსაც.

ელიზბარი სწორი ნიავივით მოჰქროდა, არსენა კი ქარიშხალივით ჰგლეჯავდა და ყველა გაოცებულ-დამუნჯებული იყო იმის გამო, რომ ამოდენა ბრგე ვაჟკაცი ვეება ტანის ყოველ ასოს ესოდენი სიმარდით ატოკებდა და ზურნის გიჟურ რითმს ერთი ტაქტითაც კი არ ჩამორჩა.

- კმარა, თორემ დაიღლები. - მიაძახეს არსენას მისმა მომხრეებმა და ისიც შედგა.

შედგა და კუჭატნელისკენ გაიხედა. ზურნამ ეხლა საჭიდაო ააჭყვიტინა. დოლმა სისხლის ამფორიაქებელი ბაგუნი

ატეხა. ფორი გაინაბა და საბრძოლველი ნიშატით გაიჟღინთა. მარაბდელ ბიჭს ერთი წარბი მადამ აწეული აქვს და ზოგჯერ მძლავრად

უტოკავს. ეს კი იმის ნიშანია, რომ ოძელაშვილი თავის მედგარ ბუნებას და შვუპოვრობას ამჟღავნებს. ეს წარბი ეხლაც ისე უხტის, თითქოს ისიც ლეკურს უვლიდეს. არსენა მოზიდული შვილდივით დგას და გასროლის ნიშანს ელოდება. და ეს ნიშანიც მალე გამოჩნდა.

უცებ მეორე მხრიდან ბუმბერაზი კუჭატნელი მოსხლტა და გამეხებული წამოვიდა.

კუპრივით შავი ლეკი გამზათ ედინიც გამოჰყვა და შორიახლო შედგა. წამოვიდა გავეშებული კუჭატნელი. იმოდენა დევის სიმკვირცხლემ ყველა

გააოცა. არსენაზე ოდნავ დაბალია, სამაგივროდ უფრო სრული, ჩატყვიებული და უკისროა. მისი ქორული წამოსვლა, რიხიანი შემოტევა, ფახი და ბუქი მოპირდაპირეს აფრთხობდა, სულიერად ადუნებდა და სჯაბნიდა.

შურდულივით მოდის კუჭატნელი, ოდნავ წელში წაღუნულა, ამღვრეული თვალები გაგიჟებულ ბუღას თვალებს მიუგავს და ზურგის უკან გაშლილ მკლავებს არწივის ფრთებთავით მოაქანებს.

"ვერა, კუჭატნელო, - გაიფიქრა არსენა-ბიჭმა, - ვვრ შემაშინებ. ვიცი შენი ხერხი. მაგით ნირს ვერ ამირევნ.

და არსენა ისე დინჯად მიდის მომქროლის დასახვედრად, თითქო იმ მანძილს არხეინად ჰზომავდეს. ღიმილით მიდის, ამაყად მიაქს ქოჩორა თავი და ორბივით

15

ჩამუქებულ თვალებს ისარივით უყრის კუჭატნელს მღვრიე თვალებში. "ხუთი ნახტომიღა დარჩა კუჭატნელს. - ითვლის არსენა. - ოთხი... სამი... ორი...

ერთიც და - ღმერთო მიშველე!ნ მაშინვე მიუბრუნა ზურგი და ცალ მუხლზე წაიჩოქა. იმავე წამს კუჭატნელის

ფეხებმა არსენას ზურგზე გადაიელვა, ხოლო მარაბდელი ბიჭი უკვე დოინჯშემოყრილი იდგა და მიწაზე შეფართხალებულ ფალავანს ღიმილით დასცქეროდა.

ყირამალა გადავარდნილი კუჭატნელი ხელადვე წამოვარდა. ხალხის ჟრიამული და ყიჟინი მახლობელ სოფლებს მიაწყდა. ნირ-წამხდარი, დაბორიალებული, ბრაზით და შიშით აცახცახებული

მოჭიდავე თვალებს წყალწაღებულივით აცეცებდა, უკან-უკან იხევდა და გონებას იკრებდა, მაგრამ არსენამ აღარ დააცალა, ორიოდე ნახტომით წამოიწია, ორივე ხელით მარჯვენა მკლავში მისწვდა, დაითრია, წაუჩოქა, ზურგი აჰკრა, კისრულით წამოიღო, ფეხები მარგილივით ააშვერინა და სამ ნაბიჯზე გუდასავით გადააგდო. თვითონ კი ისევ წამოიჭრა, მოქიშპე თვითონვე წამოაყენა. ტომარასავით დაჰბერტ�