1. Działanie rynku, jak kształtuje się cena rynkowa? Rynek to:

instytucja umożliwiająca wymianę dóbr, usług i czynników wytwórczych; zespół mechanizmów umożliwiający kontakt producentów z konsumentami; miejsce, gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania transakcji; całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają; na rynku

konkurencyjnym dokonuje się ustalenia ceny oraz ilości dóbr; określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem

operacji kupna-sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług; część zbiorowości reprezentuje podaż zaś część popyt; przeciwstawienie się popytu i podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będącej przedmiotem obrotu – sprawia to, iż dochodzą do skutku transakcje kupna sprzedaży;

rynek poprzez grę popytu i podaż dokonuje obiektywnej wyceny poszczególnych towarów, ustalając ich wartość wymienną, czyli cenę.

Rodzaje rynków:I. Wg rodzaju dóbr będących przedmiotem obrotu (wg przedmiotu wymiany)

rynek towarów o rynek dóbr konsumpcyjnych o rynek dóbr przemysłowych;

rynek usług - obejmuje dobra, które są konsumowane w trakcie ich produkcji; rynek finansowy - obejmuje obrót pieniądzem, środkami dewizowymi, akcjami,

obligacjami, instrumentami pochodnymi, ubezpieczeniami; rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału).

II. Wg zasięgu geograficznego (zasięgu działania) lokalny - w bezpośrednim otoczeniu klienta; regionalny - do kontaktów między klientem a dostawcami dochodzi na większym terenie,

np. powiatu, województwa; narodowy (krajowy) - funkcjonuje w obrębie państwa; międzynarodowy - prowadzone są transakcje pomiędzy przynajmniej dwoma państwami; światowy - wymian dóbr i usług na obszarze całego świata.

III. Wg głównych miejsc produkcji i konsumpcji rynek pierwotny - główne miejsca produkcji; rynek centralny – główne miejsce obrotu i konsumpcji.

IV. Wg relacji popytu do podaży rynek nabywcy (popyt < podaż, kupujący wybiera najkorzystniejszą dla siebie ofertę); rynek sprzedawcy (popyt > podaż, sprzedawcy dyktują warunki, gdyż potrzeby nabywców

są niezaspokojone). V. Wg swobody dokonywania transakcji na rynku

rynek wolny – swoboda obrotu, podjęcia działalności, minimalizacja ograniczeń dostępu do poszczególnych rynków międzynarodowych;

rynek reglamentowany; szary rynek - posiadanie reglamentowanych dóbr jest legalne, ale obrót nimi poza

wyznaczonym systemem reglamentacji jest zakazany; czarny rynek - obrót wartościami, których posiadanie jest nielegalne lub ograniczone do

pewnych organizacji, zakazany jest także obrót tymi wartościami.

VI. Wg zorganizowania rynków

1

rynki formalne; rynki formalne ułomne; rynki nieformalne.

VII. Wg kryterium skali lub wielkości transakcji hurtowy; detaliczny (półhurt).

VIII. Wg charakteru transakcji handlowej dóbr i usług

o produkcyjny - rynek elementów służących do dalszej produkcji (np. maszyn, urządzeń) lub elementów służących do dalszego przetworzenia, półproduktów (np. surowców, minerałów)

o konsumpcyjny - zaspakaja bezpośrednio zapotrzebowanie konsumentów; kapitałowy - np. środków pieniężnych, papierów wartościowych; pracy.

IX. Wg stopnia zaspokojenia potrzeb producenta - oczekiwania nabywców znacznie przewyższają oferowaną do sprzedaży ilość

produktów (popyt jest większy niż podaż), toteż sprzedawcy nie zabiegają o konsumenta, a nabywcy muszą rywalizować w ich zdobywaniu; konsekwencją takiego stanu rzeczy może być korupcja, wprowadzanie reglamentacji sprzedaży, przydziałów, talonów i wreszcie dystrybucja za pomocą systemu kartkowego;

konsumenta - ilość produktów przeznaczonych do sprzedaży przewyższa zapotrzebowanie klientów, przedsiębiorstwa produkują to, co znajduje aprobatę nabywców i właściwie zaspokaja ich potrzeby, a pozyskanie klienta jest wynikiem marketingu.

Czynniki rynkowe:Czynniki rynkowe to zmiany poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do zmian cen w przyszłości.

Czynniki pozarynkowe: demograficzne (liczba ludności pod względem wieku, płci, zatrudnienia); naturalne (klimatyczno-atmosferyczne); preferencje nabywców (gust, upodobania, zwyczaje); polityczne (zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne, np. wojny).

Gospodarka rynkowa - system ekonomiczny, w którym decyzje dotyczące gospodarki podejmowane są przez niezależne podmioty gospodarcze (ludzi, firmy i rząd).

Podmiotami gospodarki rynkowej są: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, instytucje finansowe, administracja państwowa, władza lokalna.

Do elementów gospodarki rynkowej zaliczyć można: towar, cenę, pieniądz, rynek.

Zalety systemu wolnorynkowego:

2

racjonalne i efektywne wykorzystanie czynników wytwórczych (ludzie, kapitał, technologie),

duża innowacyjność gospodarki, duża elastyczność gospodarki.

Wady systemu wolnorynkowego: rozwarstwienie w dochodach uczestników rynku, produkcja dóbr opłacalnych, nadmierne zanieczyszczenie środowiska.

Gospodarka planowa - gospodarka, opierająca się na założeniach planów kilkuletnich, określających najważniejsze cele rozwoju państwa. Plany takie były popularne w państwach o ustrojach socjalistycznych i były jednym z najważniejszych mechanizmów kierownictwa partii. Uchwalane na określony czas podczas zjazdów partyjnych lub plenum. W historii PRL najbardziej popularne plany to plan sześcioletni i plan trzyletni. W gospodarce centralnie planowanej to władze ustalały, co, jak i dla kogo ma być produkowane. Ustalano także ceny poszczególnych produktów. System planowania gospodarczego we wszystkich krajach był nieefektywny i prowadził do obniżenia stopy życiowej obywateli. Centralne planowanie to model gospodarki zakładający ustalanie cen, płac oraz charakteru produkcji na poziomie centralnego planu. W modelu takim przedsiębiorstwa nie są samodzielnymi podmiotami. Firmy takie nie dbają o koszty produkowania ani o jej jakość. Popyt na rynku zapewnia dodruk pieniądza, przed hiperinflacja "chronią" centralne ustalone ceny. Powoduje to, że zamiast hiperinflacji są kolejki w sklepach wynikające z nierównowagi na rynku. Teoretycznie podmioty mogą sprzedać dowolną ilość produktów w dowolnej jakości oraz cenie. Jednak ich możliwości produkcji ogranicza niska wydajność pracy oraz niemożność zaopatrzenia, ponieważ nierównowaga dotyczy wszystkich rynków również zaopatrzenia. W takim modelu część podmiotów zawsze uzyska rentowność. Inne podmioty będą jednak zawsze nierentowne, ponieważ nie dbają o koszty produkcji, co jest stałym elementem tego typu gospodarki. W takiej sytuacji podmioty rentowne będą finansować nierentowne. Istnienie takiego modelu na pewnym niskim poziomie wydajności jest możliwe, ale pod warunkiem, że nie ma w nim sektora prywatnego.

Interwencjonizm - teoria ekonomiczna zalecająca bezpośrednie interwencje państwa w rynek.Interwencjonizm może przybierać różne formy. Może to być:

bezpośrednie finansowanie niektórych inwestycji gospodarczych z kasy państwowej, np. budowy autostrad;

"ratowanie" upadających przedsiębiorstw przez preferencyjne kredyty, oddłużanie i ew. przejmowanie upadłych przedsiębiorstw na własność skarbu państwa;

bezpośrednie dotacje do nierentownej produkcji lub usług; skupowanie przez państwo nadmiaru niektórych towarów i ich późniejsze sprzedawanie w

celu utrzymania stałego poziomu cen; uczestniczenie przez państwo w grze na rynkach finansowych poprzez posiadanie pakietów

akcji wybranych przedsiębiorstw i emisję własnych papierów wartościowych (np. obligacji); bezpośrednia interwencja państwa w rynek walutowy - polegająca np. na utrzymaniu kursu

własnej waluty przez wykupywanie obcych walut na rynku wewnętrznym; wprowadzanie monopolu państwowego w niektórych sektorach gospodarki, np. produkcji

mocnych alkoholi; regulacja rynku poprzez wprowadzanie systemu koncesjonowania niektórych form

działalności gospodarczej np. w celu obrony słabszych podmiotów przed silniejszymi; płynną regulację podstawowych stóp procentowych, nie wynikających z bezpośredniej

podaży pieniądza na rynku lecz przeciwnie zapobiegającej potencjalnym, niekorzystnym zjawiskom na rynku;

"pompowanie" pieniędzy na rynek poprzez pomoc socjalną (np. zasiłki dla bezrobotnych);

3

stosowanie systemu podatkowego, którego celem jest nie tylko pozyskiwanie środków do budżetu państwa, ale także regulacja rynku przez np. różnicowanie stóp podatkowych w różnych sektorach gospodarki, czy ulgi inwestycyjne;

regulacja rynku poprzez nakazowe rozbijanie naturalnych i wymuszonych monopoli zagrażających utrzymywaniu prawdziwej konkurencji.

Teorię interwencjonizmu stworzył John Keynes, który twierdził, że w okresie dekoniunktury państwo może łagodzić jej skutki społeczne i ekonomiczne przez bezpośrednie "wpompowanie" pieniędzy podatników w gospodarkę. W okresie dekoniunktury zachodziło jego zdaniem zjawisko samonapędzającego się "zwijania" gospodarki, polegającego na jednoczesnym spadku produkcji wynikającego ze zmniejszania się podaży na rynku i automatycznym ubożeniem społeczeństwa powodującego dalsze zmniejszanie podaży. Aby zlikwidować to niekorzystne zjawisko należało zdaniem Keynesa wpompować w tym okresie pieniądze do gospodarki przez tworzenie miejsc pracy bezpośrednio finansowanych przez państwo, zaś w okresie koniunktury "przykręcać finansową śrubę", poprzez ograniczanie podaży pieniądza. Wśród ekonomistów do dzisiaj istnieją spory o faktyczne efekty różnych form interwencjonizmu. Zdaniem np. zwolenników monetaryzmu na dłuższą metę szkodliwe jest doprowadzanie do deficytu budżetowego przez bezpośrednie inwestycje, oraz regulacja stóp procentowych nie wynikająca z bieżącej podaży pieniądza. Dopuszczają oni jednak takie formy interwencjonizmu, które nie naruszają bilansu budżetu państwa. Z kolei zwolennicy skrajnego liberalizmu ekonomicznego negują pozytywny wpływ jakichkolwiek form interwencjonizmu łącznie z pomocą socjalną, administracyjnym rozbijaniem monopoli oraz regulowaniem rynku przez system podatkowy.Pod koniec XXw. bardzo popularna wśród teoretyków ekonomii i politologów stała się teoria strategicznej polityki handlowej. Oparta na modelach formalnych i umocowana w teorii gier wyjaśnia interwencjonistyczne działania państwa z punktu widzenia ich wpływu na dobrobyt kraju.

Przykłady stosowania interwencjonizmu: polityka New Deal w USA w czasie wielkiego kryzysu lat '30; kontrolowana przez państwo powojenna odbudowa gospodarek Japonii, Republiki Chińskiej

(Tajwanu) i Korei Południowej; gospodarka Chińskiej Republiki Ludowej od roku 1975 do czasów współczesnych; polityka rolna Unii Europejskiej; częściowa nacjonalizacja gospodarki w Argentynie w latach '30 i '70; częściowa nacjonalizacja gospodarki w Meksyku w latach '60 i '70; interwencjonizm państwowy w Brazylii w latach '70.

Aktualnie praktycznie wszystkie wysokorozwinięte kraje świata stosują różne formy interwencjonizmu, na mniejszą lub większą skalę, łącznie z krajami uważanymi za najbardziej "liberalne" takimi jak USA, Malezja czy Chile.

Popyt - relacja pomiędzy ceną dobra (towary i usługi), a jego ilością, jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową (ceteris paribus). Zależność między ceną a popytem przedstawia krzywa popytu.

Wielkość popytu - ilość dobra, które konsumenci zechcą zakupić w określonym czasie po danej cenie.

Dwojakie ujęcie popytu:Popyt można rozpatrywać dwojako, w ujęciu: mikroekonomicznym i makroekonomicznym. W pierwszym ujęciu rozróżniamy:

popyt indywidualny - określa wielkość popytu od strony pojedynczego, konkretnego podmiotu gospodarczego na określone dobro przy różnych cenach,

4

popyt rynkowy - suma popytów indywidualnych, która obrazuje wielkość popytu wszystkich podmiotów gospodarczych na określone dobro przy różnych cenach.

W wyżej wymienionych przypadkach rozmiar popytu jest mierzony w jednostkach fizycznych. W ujęciu makroekonomicznym rozróżniamy:

popyt globalny (zagregowany) - określa wielkość popytu na wszystkie dobra lub ich określone grupy ze strony wszystkich nabywców (mierzony wartościowo przy określonym ogólnie poziomie cen).

Rodzaje popytu: Popyt efektywny – chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego

ekwiwalentu. Popyt potencjalny – oznacza pragnienie nabycia określonego dobra nie poparte

możliwościami dochodowymi; przypadku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy popyt potencjalny może się przekształcić w popyt efektywny.

ze względu na rodzaj dobra: o popyt substytucyjny o popyt komplementarny

ze względu na elastyczność o popyt sztywny - zmiana ceny nie wywołuje zmian popytu o popyt elastyczny.

Prawo popytu:Przy ceteris paribus, wraz ze wzrostem ceny danego dobra, zmaleje zapotrzebowanie na dobro, a wraz ze spadkiem ceny zapotrzebowanie wzrośnie.

Krzywa popytu - jedna z podstawowych krzywych, używanych w mikroekonomii, pokazująca ilość dobra lub usługi, które konsumenci będą chcieli i mogli nabyć przy różnych cenach rynkowych i przy zachowaniu zasady ceteris paribus w danym okresie.

Chociaż to popyt na dany produkt zależy od jego ceny, tradycyjnie cenę produktu zaznaczamy na osi pionowej, natomiast ilość produktu na osi poziomej. W punkcie A cena produktu wynosi PA a zapotrzebowanie na produkt QA. Jeśli cena jest niższa (tak jak w punkcie B), zazwyczaj konsumenci chcą nabyć więcej jednostek produktu. Dla uproszczenia rysunku krzywa popytu jest tutaj prostą, chociaż w rzeczywistości może mieć dowolny przebieg (ale spełniający warunek, że popyt jest funkcją ceny). Na ogół krzywa ta jest malejąca choć zdarzają się kuriozalne wyjątki, gdy wzrost ceny paradoksalnie powoduje wzrost popytu.

Przykładowymi przyczynami odwrotnej krzywej popytu są: paradoks Giffena (chleb, ziemniaki, dobra niższego rzędu; ↓dochodów, ↑cen a popyt ↑) paradoks Veblena (dobra luksusowe, najbogatsze grupy społeczne, prestiż; ↑cena=> ↑popyt) efekt owczego pędu (naśladowanie osób z którymi chcemy się utożsamiać, wyjaśnia to efekt

mody na kształtowanie popytu; kupujemy nawet mimo rosnących cen) efekt snoba (ograniczenie / zaprzestanie zakupu pewnych dóbr, gdyż chętnie kupują je inni).

5

Krzywą popytu zestawia się zazwyczaj z krzywą podaży i razem stanowią podstawowy instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Punkt przecięcia z krzywą podaży wyznacza punkt równowagi cenowej danego produktu.

Krzywa popytu przesuwa się w przypadku zmian środowiska, które zwiększają lub zmniejszają popyt na dany artykuł, np.:

zubożenie konsumentów kampania reklamowa spadek ceny substytutu danego dobra .

Należy odróżnić przesuwanie się krzywej popytu od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej podaży.

Wzrost popytu przedstawiany jest jako przesunięcie jego krzywej w prawo.

Podaż - ilość dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie. Zależność między ceną a podażą przedstawia krzywa podaży.

Prawo podażyPrzy niezmienności innych warunków rynkowych, podaż danego towaru się zwiększa, jeśli wzrasta jego cena, natomiast obniżaniu się ceny towarzyszy spadek wielkości podaży. Poziom podaży, tak jak poziom popytu nie zależy wyłącznie od ceny towaru.

Krzywa podaży - jedna z podstawowych krzywych, używanych w mikroekonomii, pokazująca dla danego dobra ile jego jednostek (Q) są skłonni wyprodukować producenci przy danej cenie (P) w danym okresie (graficznie obrazuje prawo podaży).

Chociaż to podaż na dany produkt zależy od jego ceny, tradycyjnie cenę produktu zaznaczamy na osi pionowej, natomiast ilość produktu na osi poziomej. W punkcie A cena produktu wynosi PA a ilość oferowanego produktu QA. Jeśli cena jest niższa (tak jak w punkcie B), to zazwyczaj producenci chcą dostarczyć na rynek mniej jednostek produktu.

6

Dla uproszczenia rysunku krzywa podaży jest tutaj prostą, chociaż w rzeczywistości może mieć dowolny przebieg (ale spełniający warunek, że podaż jest funkcją ceny). Na ogół krzywa ta jest rosnąca.

Krzywą podaży zestawia się zazwyczaj z krzywą popytu i razem stanowią podstawowy instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Punkt przecięcia z krzywą popytu wyznacza punkt równowagi cenowej danego produktu.

Krzywa podaży przesuwa się w przypadku zmian środowiska, które zwiększają lub zmniejszają podaż danego artykułu, np.:

postęp techniczny zmiany cen surowców nałożenie przez państwo podatku.

Należy odróżnić przesuwanie się krzywej podaży od wędrówki wzdłuż tej krzywej, która spowodowana jest na ogół drobnymi fluktuacjami cen, lub przesunięciem się krzywej popytu.

Mechanizm rynkowy: oddziaływanie elementów rynku - popytu, podaży i ceny w celu osiągnięcia równowagi

rynkowej; równowaga na rynku występuje wtedy, kiedy wielkość popytu równa jest wielkości podaży; na rynku, przy równowadze rynkowej nie występuje nadwyżka ani niedobór;

proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku, w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania wielkości popytu (D) i podaży (S) poprzez odpowiednie ustalenie ceny równowagi (P). W ujęciu procesowym mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej ilości towaru z ilością pożądaną. Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży z popytem. Jeżeli w sytuacji równowagi rynkowej wystąpią okoliczności, których skutkiem będzie ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów. Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie. Gdy popyt D się zmniejsza, producenci ograniczają podaż S i obniżają ceny. Efektem jest ustalenie się nowej równowagi rynkowej.

Ponieważ czynniki wytwórcze są rzadkie, należy zdecydować do produkcji jakich dóbr i usług czynniki te zatrudnić. Właściciele czynników wytwórczych przeznaczą je do produkcji takich dóbr i usług, które przynoszą największy dochód, tzn. dóbr i usług najbardziej pożądanych przez społeczeństwo, czyli tego co ludzie najbardziej chcą kupić w danej chwili. Jako że i to się zmienia, właściciele czynników wytwórczych w pogoni za największym dochodem będą podążali za ciągle

7

zmieniającymi się preferencjami nabywców co do najbardziej pożądanych dób i usług, i tam będą je alokować. Jest to tzw. mechanizm rynkowy.Jeśli czynniki wytwórcze nie przemieszczałyby się dostatecznie szybko w odpowiedzi na zmieniające się zapotrzebowanie kupujących, to na rynkach pojawiłyby się niedobory, a ceny rosłyby i rosły. Kupujący nie byliby w stanie znaleźć satysfakcjonujących ich dóbr i usług a wytwórcy nie mogliby sprzedać dóbr i usług, których już nikt nie chce kupić.

Dochodzi do tego zagadnienie ceny po której te najbardziej pożądane dobra i usługi zostaną sprzedane / kupione.

Mechanizm kształtowania się cen:Wśród instrumentów regulowania rynku największe znaczenie ma cena. Wszystkie elementy rynku (podaż, popyt, cena) podlegają nieustannym zmianom pod wpływem decyzji i działań podmiotów rynku. Podstawowe znaczenie dla kształtowania się jego równowagi mają zależności pomiędzy podażą a ceną oraz między popytem a ceną.

Równowaga rynkowa - stan, gdy ilość towarów i usług, którą kupujący zamierzają nabyć po danej cenie, odpowiada ilości dóbr, którą producenci zamierzają dostarczyć i sprzedać po danej cenie na rynku. Cena zapewniająca równowagę między podażą a popytem jest ceną równowagi.W przypadku podaży większej od popytu na ogół następuje spadek cen i pojawia się nadwyżka rynkowa (przy danym poziomie cen). Natomiast gdy popyt będzie większy od podaży, to nastąpi wzrost cen i pojawi się niedobór rynkowy (przy danych cenach), np. w przypadku nieurodzaju.Ogół procesów dostosowawczych na rynku określa się mianem mechanizmu rynkowego, jest to mechanizm samoregulacji, doprowadzający do stanu równowagi rynkowej. Najważniejszym elementem mechanizmu rynkowego jest cena.

Cena rynkowa: kształtuje się na skutek przeciwstawienia realnego popytu i realnej podaży, czyli na

skrzyżowaniu krzywej popytu i krzywej podaży; ustalana na giełdzie, na rynku pozagiełdowym lub rynku transakcji prywatnych.

Cena równowagi rynkowej - cena, przy której występuje zrównoważenie popytu (D) i podaży (S). Krzywa popytu przecina się z krzywą podaży, tworząc w ten sposób punkt równowagi cenowej. Obie krzywe stanowią instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu nad podażą. Natomiast kiedy cena jest większa od ceny równowagi rynkowej występuje nadwyżka podaży nad popytem. Nadwyżki może zlikwidować tzw. skup interwencyjny.

P - cena Q - ilość produktu S - podaż D - popyt P0 - cena równowagi rynkowej A - nadwyżka popytu - kiedy P<P0 B - nadwyżka podaży - kiedy P>P0

8

Równoważenie podaży i popytu:Teraz jesteśmy przygotowani, aby zrozumieć jak w pełni działa mechanizm rynkowy. Fakt, że zachowania popytu i podaży są różne, i w dodatku przeciwne dla nabywców i sprzedawców, umożliwia systemowi ustalenie ceny, która zrównoważy rynek – czyli ceny, po które nabywcy będą chcieli kupić (D) dokładnie tyle, ile sprzedawcy chcą sprzedać (S).Ta cena (cena równowagi rynkowej) w naszym przypadku = 30 co odpowiada 150 sztukom dobra.

Oczywiście mogą tu występować kolejne zmiany:a) na skutek ↑ dochodów konsumentów ↑ popyt na dobro x => ↑ cena dobra x, a krzywa popytu przesuwa się „w górę”, czyli dalej od punktu (0,0) [i na odwrót]

Wpływ wzrostu dochodów na wzrost ceny:

b) na skutek ↓ podaży dobra x ↑ cena dobra x [i na odwrót]

Wpływ spadku podaży na wzrost ceny:

http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k13.html

9

D S

2. Co to jest koszt alternatywny? Podaj przykład kosztu alternatywnego.

Koszt alternatywny (opportunity cost) danego dobra ilość innego dobra, z której trzeba zrezygnować, aby możliwe stało się wytworzenie

dodatkowej jednostki pierwszego dobra; definiowany również jako kwota, którą można uzyskać zatrudniając dany czynnik w

najlepszym z oferowanych zatrudnień poza zatrudnieniem wybranym, czyli jest to koszt potencjalnie utraconych możliwości. Koszt alternatywny określa utratę korzyści (użyteczności) spowodowaną odrzuceniem najlepszej z nieprzyjętych ofert. Inaczej – koszt utraconych możliwości (opportunity cost) – strata związana z niewykorzystaniem najlepszych możliwości działania;

(też: koszt decyzji wyboru, koszt utraconych możliwości) to koszt, który ponosimy, wybierając daną możliwość; jest to wartość najbardziej cenionej przez nas możliwości, nie wybranej w związku z decyzją wyboru innej możliwości. Z zasady ograniczonych zasobów oraz powyższego twierdzenia o konieczności ponoszenia kosztów alternatywnych można wyprowadzić twierdzenie o krzywej możliwości produkcyjnych;

środki zaangażowane w stworzenie przedsiębiorstwa zastosowane inaczej dałyby dochód; właściciel rezygnuje z tego dochodu, czyli ponosi koszt (alternatywny).

Przykład: Załóżmy, że otwieramy przedsiębiorstwo w branży x. Naszym głównym celem jest

osiąganie jak najwyższych obrotów i maksymalizacja zysku, ale może się zdarzyć sytuacja, w której nasze przedsiębiorstwo nie zarobi nic - właśnie wtedy tracimy potencjalny zysk, jaki moglibyśmy zarobić, gdybyśmy zatrudnili się u innego przedsiębiorcy + zdeponowali nasz kapitał w banku. I to właśnie jest nasz koszt alternatywny.

Trzymanie pieniędzy w domu vs. lokata bankowa.

3.Efektywność gospodarowania, co to znaczy, że gospodarka jest efektywna?

Gospodarowanie - działalność ludzka, indywidualna i zbiorowa, która prowadzi do zaspokojenia materialnych potrzeb człowieka. Działalność ta polega na porównywaniu korzyści oraz kosztów i jest połączona z wyborem najlepszej dostępnej możliwości.

Proces gospodarowania obejmuje:1. produkcję dóbr materialnych i usług, 2. podział wytworzonych dóbr i usług, 3. wymianę podzielonych dóbr i usług, 4. konsumpcję wymienionych dóbr i usług (użytkowanie i spożywanie dóbr, korzystanie z

usług).

Gospodarowanie ma miejsce, ponieważ przeważnie występujące dobra są rzadkie (jest ich mniej niż potrzeba). Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu. Odpowiada na pytanie: co, jak i dla kogo jest produkowane. Przy danych zasobach i technice alokacja jest efektywna (w sensie Pareta), gdy nie da się zwiększyć ilości żadnego dobra w czyimś posiadaniu, nie zmniejszając porcji któregoś z dóbr dla kogoś innego.

Na efektywność w sensie Pareta składają się 3 elementy:- optymalna alokacja zasobów (efektywność wytwarzania),- optymalna alokacja produktów między konsumentów (efektywność wymiany), - optymalna kombinacja (dla konsumentów) produktów wytwarzanych w całej gospodarce.

10

Czyli rozdziałowi powinny podlegać wszystkie możliwe do wyprodukowania dobra. Istnieje wiele alokacji efektywnych w gospodarce. Nierównowaga rynkowa jest nieefektywna w sensie Pareta. Tylko równowaga na wolnych rynkach zapewnia efektywne wykorzystanie zasobów (użyteczność dóbr jest zrównana z kosztem krańcowym ich wytworzenia). Interwencje państwa (w przypadku występowanie zawodności rynku), mogą umożliwić efektywność w gospodarce.

Koszt krańcowy - koszt jaki ponosi producent w związku ze zwiększeniem wielkości produkcji danego dobra o jedną jednostkę. Stanowi przyrost kosztów całkowitych związany z produkowaniem dodatkowej jednostki dobra.Przy danej wielkości produkcji danego dobra producent ponosi określone koszty. Jeżeli zwiększy swoją produkcję o jedną jednostkę, wówczas koszty całkowite produkcji zwiększą się. Różnica w wielkości kosztów, jakie producent ponosił wcześniej i kosztów, jakie ponosi po zwiększeniu produkcji stanowi właśnie koszt krańcowy. Jest to inaczej koszt wyprodukowania dodatkowej jednostki dobra.

Pojęcie kosztu krańcowego może być również sformułowane w odniesieniu do konsumenta i oznacza wówczas koszt pozyskania dodatkowej jednostki dobra. Ponieważ jednak konsument nabywa dobra na rynku, to najczęściej koszt każdej jednostki dobra jest dla konsumenta stały i równy cenie dobra danej z rynku. Mogą jednak istnieć wyjątki od tej zasady, zwłaszcza w sytuacji niedoskonałej konkurencji na rynku.

Koszt krańcowy jest używany zamiennie z terminem koszt marginalny.

Przykład

Producent wydobywa obecnie 60 ton miedzi dziennie, ponosząc koszty całkowite w wysokości 150.000 zł. Gdyby chciał wydobywać 61 ton dziennie, kosztowałoby go to 152.000 zł. Przyrost wielkości wydobycia o 1 tonę spowodował wzrost kosztów całkowitych o 2.000 zł, co stanowi koszt krańcowy wydobycia miedzi.

Znaczenie w ekonomii

Koszt krańcowy jest istotną kategorią mikroekonomiczną. Jego wprowadzenie było wynikiem obserwacji, że producent ponosi różne koszty w przeliczeniu na jednostkę produkowanego dobra w zależności od wielkości produkcji. Zaobserwowano, że dla typowych procesów gospodarczych koszty krańcowe początkowo maleją wraz ze wzrostem produkcji, aż do osiągnięcia minimum technologicznego. Dalsze zwiększanie produkcji ponad minimum technologiczne będzie pociągało za sobą coraz większe jednostkowe koszty kolejnych przyrostów produkcji i tym samym koszty krańcowe będą rosnąć. Obserwacja ta jest istotna w mikroekonomicznej analizie zachowań producenta i określaniu optymalnego poziomu produkcji. Zgodnie z teorią ekonomii koszt krańcowy nie może być ujemny. Oznacza to, że zwiększenie produkcji nie może pociągać za sobą zmniejszenia kosztów całkowitych. Dla niektórych rodzajów działalności gospodarczych koszty krańcowe wykazują jednokierunkową dynamikę, tj. wyłącznie spadają wraz ze wzrostem wielkości produkcji. Oznacza to, że koszt każdej kolejnej wyprodukowanej jednostki dobra, jest niższy od kosztu poprzedniej jednostki. Jest to typowa sytuacja dla sektorów, w których dominującą rolę w wytwarzaniu wartości dodanej odgrywają koszty stałe i stanowi źródło korzyści skali produkcji.

11

Gospodarka jest efektywna wtedy, kiedy osiąga maksymalną możliwą do osiągnięcia produkcję przy możliwie najpełniejszym wykorzystaniu istniejących w gospodarce zasobów. Ilustracją tej koncepcji jest krzywa możliwości produkcyjnych.

Krzywa możliwości produkcyjnych (zwana również krzywą transformacji), Czarny, s. 86–88: składa się tylko z takich punktów, w których społeczeństwo wytwarza efektywnie. Punkty

leżące pod krzywą (pomiędzy krzywą a układem współrzędnych) oznaczają nieefektywne wykorzystanie zasobów. Przy danych zasobach, osiągnięcie punktów leżących nad krzywą jest z kolei niemożliwe - chyba, że nastąpi wzrost gospodarczy (powiększenie posiadanych zasobów). O tym, ile i co wytwarzać, czyli inaczej mówiąc, jak wybrać określony punkt na krzywej możliwości produkcyjnych decyduje mechanizm wolnego rynku;

graficzne przedstawienie wszystkich możliwych do wyprodukowania kombinacji dóbr, przy wykorzystaniu posiadanych aktualnie czynników wytwórczych. Innymi słowy, krzywa możliwości produkcyjnych wyznacza - przy różnych rozmiarach produkcji jednego dobra - maksymalną wielkość produkcji drugiego dobra. Rysując krzywą możliwości produkcyjnych tworzymy teoretyczny model, odkładając na osi Y ilość dobra A, na osi X ilość dobra B (lub grupy dóbr). Krzywa obrazuje możliwości wykorzystania posiadanych zasobów - każdy punkt leżący na niej jest w efektywnej gospodarce możliwy do osiągnięcia;

pokazuje problem ważnego pojęcia w ekonomii: kosztu alternatywnego; obrazuje problem substytucyjności; prawo malejącego przyrostu produkcji zwiększonej (jeśli krzywa jest wypukła); prawo rosnącego kosztu alternatywnego.Zawodność rynku - sytuacja, w której mechanizm

rynkowy nie prowadzi do efektywnej (w sensie Pareta) alokacji zasobów. Nieefektywność ta jest wykorzystywana jako argument na rzecz interwencji państwa na rynku.Do najważniejszych źródeł zawodności rynku zalicza się:Zawodność konkurencji

Istnienie dóbr publicznych Istnienie efektów zewnętrznych Brak lub niekompletność rynków Niepełna informacja rynkowa Bezrobocie .

Na polu ekonomii dobrobytu efektem zawodności rynku jest zbędna strata społeczna. Występowanie zawodności rynku nie wskazuje jednoznacznie na skuteczność ewentualnych rozwiązań regulacyjnych.

Racjonalność gospodarowania, rachunek ekonomiczny

Ograniczoność zasobów to podstawowa przyczyna konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywaniem najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod (sposobów) realizacji tych celów.Zasada racjonalnego gospodarowania (zasada gospodarności) może być ujmowana:

1) jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków;2) jako zasada najmniejszego nakładu środków na osiągnięcie danego efektu.

12

Odnosząc uzyskiwane z działalności gosp. efekty do ponoszonych w związku z tą działalnością nakładów (nakłady do efektów) określamy ekonomiczną efektywność gospodarowania.

Rachunek ekonomiczny - porównywanie uzyskanych z danej działalności gospodarczej efektów (np. dochodów) z ponoszonymi w związku z tą działalnością nakładami (np. wydatkami) w celu wyboru możliwie najlepszych, czyli najbardziej efektywnych ekonomicznie, wariantów podejmowanych decyzji.

4. Elastyczność popytu, jakie rozróżnia się rodzaje elastyczności popytu, jak się mierzy elastyczność popytu?, http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k14.html

Elastyczność popytu = relacja między wyrażoną w % zmianą popytu, a wyrażoną w % zmianą czynnika, który tę zmianę wywołał. Elastyczność popytu można określić tylko w odniesieniu do tych czynników kształtujących popyt, które da się zmierzyć. Informuje o wrażliwości popytu na zmiany czynników go kształtujących.Dana jest wzorem:

gdzie:ExD = elastyczność popytu względem czynnika x ΔD = przyrost popytu D = wielkość popytu Δx = przyrost czynnika x x = wartość czynnika x

a) natężenie elastyczności popytu:ExD > 1popyt jest elastyczny = niewielka zmiana czynników kształtujących popyt skutkuje znaczną zmianą wielkości popytuExD (0,1)popyt jest nieelastyczny (sztywny) = znacząca zmiana determinantów popytu powoduje niewielkie zmiany wielkości popytuExD = 1popyt jest neutralny (elastyczność jednostkowa) = względne zmiany czynników kształtujących popyt odpowiadają względnym zmianom popytuExD = 0 popyt jest doskonale nieelastyczny (doskonale sztywny) = zmiany determinantu nie mają wpływu na wysokość popytuExD = ∞ popyt jest doskonale elastyczny = przy danej wielkości determinantu popyt może przyjmować dowolne wartości.

b) zwrot elastyczności popytu:Zależność popytu od determinantów może być wprost, lub odwrotna. Oznacza to, że dla każdego z wymienionych powyżej stopni elastyczności ExD może przyjmować także wartości ujemne.

Rodzaje elastyczności popytu:

a) elastyczność cenowa popytu = stosunek wzgl. (%-owej) zmiany rozmiarów popytu na dobro x do wzgl. (%-owej) zmiany ceny dobra x, wyrażony współczynnikiem cenowej elastyczności popytu:

13

Cenowa elastyczność popytu mówi o tym, o ile % zmieni się popyt, jeżeli cena danego towaru zmieni się o 1%.

Jest zazwyczaj ujemna (wzrost ceny => spadek popytu).Gdy E < -1, to popyt jest elastyczny (%-owa zmiana popytu jest większa niż %-owa zmiana ceny)Gdy 0 > E > -1 to popyt jest sztywny (nieelastyczny)

Na elastyczność cenową ma wpływ: ilość substytutów dobra (wzrost => wzrost), okres badania (w długim okresie po zmianie ceny elastyczność rośnie).

Obniżka (podwyżka) ceny przy elastycznym popycie oznacza wzrost (spadek) utargu całkowitego. Odwrotnie jest przy nieelastycznym.

Współczynnik cenowej elastyczności popytu Ed(p) przyjmuje wartości z przedziału , dla Ed(p) = 0, jakakolwiek zmiana ceny nie wywołuje zmiany popytu (popyt sztywny), dla Ed(p) z przedziału (0,1), procentowa zmiana popytu jest mniejsza od procentowej

zmiany ceny (popyt nieelastyczny), zwiększenie ceny jest wprost proporcjonalne do wzrostu przychodu (ponieważ przychód jest równy iloczynowi poziomu sprzedaży oraz ceny),

dla Ed(p) = 1, popyt zmienia się odwrotne proporcjonalnie do zmiany ceny (popyt proporcjonalny),

dla Ed(p) > 1, procentowa zmiana popytu jest wyższa niż procentowa zmiana ceny (popyt elastyczny), zwiększenie ceny jest wprost proporcjonalne do spadku przychodu,

dla minimalna zmiana ceny wowołuje maksymalną zmianę popytu (popyt doskonale elastyczny).

Popyt sztywny Popyt nieelastyczny Popyt proporcjonalny Popyt elastyczny Popyt doskonale elastyczny

b) elastyczność dochodowa popytu = stosunek wzgl. (%-owej) zmiany rozmiarów popytu na dobro x do wzgl. (%-owej) zmiany dochodu konsumenta; inaczej – iloraz krańcowej skłonności do konsumpcji i przeciętnej skłonności do konsumpcji; reakcja popytu na zmianę dochodu. Miernikiem tej reakcji jest współczynnik dochodowej elastyczności popytu, który ma postać:

Dochodowa elastycznośc popytu jest relacją między procentową zmianą popytu a procentową zmianą dochodów nabywców. Mówi nam ona, o ile procent zmieni się popyt, jeżeli dochody nabywców zmienią się o 1%.

Współczynnik dochodowej elastyczności popytu wartość ujemna dla dóbr podrzędnych wartość dodatnia dla dóbr normalnych przedział [0,1] dla dóbr podstawowych

14

większy od 1 dla dóbr luksusowych

Gdy E < 0, to wraz ze wzrostem dochodu spada konsumpcja dobra (dobra niższego rzędu)Gdy E > 0, to popyt rośnie z dochodem (dobra normalne)Gdy E > 1, to udział wydatków na dobre w wydatkach całkowitych rośnie (dobra luksusowe)

(wg Czarnego: E < 1 – dobra pierwszej potrzeby, 0 < E < 1 – dobra normalne)

Elastyczność dochodowa zależy od: dostępności substytutów i dóbr komplementarnych oraz rodzaju dobra.

c) mieszana elastyczność cenowa popytu = stosunek wzgl. zmiany popytu na dobro x do wzgl. zmiany ceny dobra y (innego dobra). Mieszana elastyczność popytu istnieje, ponieważ dane dobro (usługa) uzależnione jest również od cen innych dóbr (usług). Miernikiem tej reakcji jest współczynnik mieszanej (krzyżowej) elastyczności popytu, który ma postać:

Mieszana (krzyżowa) elastyczność popytu jest relacją między procentową zmianą popytu na dobro (usługę) x a procentową zmianą ceny dobra (usługi) y. Mówi nam ona, o ile procent zmieni się popyt dobra (usługi) x, jeżeli ceny dobra (usługi) y zmienią się o 1%.

Współczynnik dochodowej elastyczności popytu mieszana elastyczność popytu odnosi się głównie do dóbr (usług), które są względem siebie

substytucyjne lub komplementarne, jeżeli rozważamy dobra substytucyjne, to przed współczynnikiem elastyczności stawiamy

znak "+" (wzrost ceny dobra y towarzyszy wzrost popytu na dobro x, pod warunkiem, że jego cena zostanie niezmieniona, będzie spadać lub rosnąć wolniej niż cena dobra y), zmiany popytu na dobro (usługę) x i ceny dobra (usługi) y są jednokierunkowe,

jeżeli rozważamy dobra komplementarne, to przed współczynnikiem elastyczności stawiamy znak "-" (wzrost ceny dobra y spowoduje spadek popytu na dobro x, zarówno przy założeniu niezmienności ceny jak i bez niego), zmiany popytu na dobro (usługę) x i ceny dobra (usługi) y są różnokierunkowe.

Zależy od: charakteru i siły związku obu dóbr (dla dóbr komplementarnych jest liczbą ujemną, dla substytutów – dodatnią), od okresu badania (zmiana preferencji konsumentów wymaga czasu – elastyczność rośnie).

(nieobowiązkowe)Elastyczność podaży jest miarą względnej zmiany podaży wywołanej względną zmianą określonego czynnika wpływającego na podaż. Informuje o wrażliwości podaży na zmiany czynników ją kształtujących.

Podaż dobra lub usługi jest elastyczna, gdy ilość oferowanych do sprzedaży dóbr lub usług może być łatwo i szybko zmieniona. Jest to prawdą w odniesieniu do wielu dóbr przemysłowych.Podaż jakiegoś dobra lub usługi jest nieelastyczna, gdy nie może być ona łatwo i szybko zmieniona, np. w przypadku podaży pracy na stanowisku wymagającym długiego czasu kształcenia.

Cenowa elastyczność podaży – stosunek procentowej zmiany podaży do procentowej zmiany ceny.Odnosi się do sposobu, w jaki wielkość podaży reaguje na zmiany cen:

jeżeli mała zmiana ceny wywoła względnie dużą zmianę podaży, to mówimy że podaż jest elastyczna, jeżeli duża zmiana ceny wywoła względnie małą zmianę podaży, to mówimy że podaż jest nieelastyczna.

5. Od czego zależy wielkość popytu na dowolne dobro?

Wielkość popytu = ilość dobra (lub usługi), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po danej cenie i w danym okresie. Przykład: Popyt na banany po cenie 5PLN/1kg wynosi 16,5 tony tygodniowo

15

Wielkość popytu na dowolne dobro zależy od:a) ceny danego dobra (przy niskich cenach kupujemy więcej, a przy wysokich mniej: efekt substytucyjny i efekt dochodowy)

efekt substytucyjny : jeśli cena dobra x rośnie, to kupujemy go mniej (wyjątek: dobra Giffena np. chleb, ziemniaki oraz dobra Veblena – tzw. efekt snoba), kupujemy zaś więcej dobra y, którego cena po podwyżce staje się relatywnie niższa [i odwrotnie]; to zmiana popytu na dobro spowodowana zmianą stosunku cen nabywanych dóbr, a w konsekwencji – zmianą nastawienia konsumenta do ich nabywania; zmiana ta to skutek zmiany ceny tego dobra przy utrzymaniu stałego dochodu realnego.

efekt dochodowy : wskutek wzrostu ceny dobra x stajemy się biedniejsi, gdyż przy const. dochodach i rosnących cenach dobra x możemy kupić go mniej, czyli maleje siła nabywcza naszego dochodu [i odwrotnie]; to zmiana popytu na dobro spowodowana zmianą siły nabywczej (dochodu realnego) konsumenta, która nastąpiła pod wpływem zmiany ceny dobra przy stałym dochodzie nominalnym konsumenta.

b) ceny innych dóbr : jeżeli możemy kupić dobro y taniej, to po co kupować dobro x drożej, jeżeli dobro x i dobro y są wzgl. siebie zastępowalne: tzw. dobra substytucyjne (np. Coca-Cola a Pepsi)+dobra komplementarne: dobra konsumowalne razem, jedno bez drugiego staje się prawie bezwartościowe, np. kawa i śmietanka, lewy but i prawy but, etc. Jeżeli cena dobra komplementarnego_1 rośnie, to popyt na nie maleje, a jednocześnie maleje też i popyt na dobro komplementarne_2

c) dochodu: im wyższym dochodem dysponuje konsument, tym więcej chce i może on kupić (wyjątek: dobra niższego rzędu – wraz ze wzrostem dochodu ich względna konsumpcja maleje) [i odwrotnie]

d) gustów i preferencji nabywców, mody, postępu cywilizacyjnego, etc.: nasze potrzeby ulegają zmianom wraz z upływem czasu, przełomami w technice, trendami w modzie, etc.Upodobania i przyzwyczajenia konsumentów są różne: np. produkt x może być ideałem dla klienta_1, obojętny dla klienta_2 lub wywołać niechęć u klienta_3 ( => marketing: segmentacja rynku, pozycjonowanie marki)

e) liczby kupujących: wzrost liczby konsumentów powoduje wzrost wielkości zakupów – czyli popytu [i odwrotnie]

f) pozostałych czynników: np. opinie, rekomendacje, reklama, przewidywania co do cen w przyszłości (jeśli oczekujemy podwyżki cen dobra x z reguły kupujemy go wcześniej więcej na zapas, czyli sami generujemy to przed czym chcieliśmy się uchronić : ↑ popyt na dobro x => ↑ cena dobra x + ↑ presja inflacyjna, czyli spirala wzrostu cen dobra x)

Czynniki kształtujące wielkość popytu (Determinanty popytu): związane z rynkiem:

o wielkość dochodów, o cena towaru:

ceny substytutów, ceny dóbr komplementarnych, przewidywania co do kształtowania się cen w przyszłości, antycypacja popytu, czyli wyprzedzanie faktycznego popytu (np.

wykupywanie towaru przed zapowiedzianą podwyżką, tak jak to miało miejsce w Polsce przed 1 maja 2004),

nie związane z rynkiem (pozarynkowe): o preferencje konsumentów:

16

gusty konsumentów, upodobania i przyzwyczajenia,

o moda , o czynniki demograficzne:

liczba ludności, struktura wiekowa konsumentów, struktura płciowa konsumentów, stan cywilny, poziom wykształcenia, wyznanie,

o warunki geograficzne o warunki klimatyczne, o pora roku, o poziom zamożności, o sytuacja gospodarcza, o sytuacja polityczna.

Definicje:Wchodzi tu cała teoria wyboru konsumenta (rodzaje dóbr, efekty dochodowe, substytucyjne etc.).

Dobro normalne – dobro, którego konsumpcja rośnie ze wzrostem dochodu konsumenta (dodatnia elastyczność cenowa popytu).

Dobro niższego rzędu – dobro, na które popyt spada wraz ze wzrostem dochodu konsumenta (ujemna elastyczność dochodowa popytu).

Dobro luksusowe – dobro, na które popyt zmienia się bardziej niż dochód, którego zmiana była impulsem do zmiany popytu (elastyczność dochodowa popytu większa od 1).

Dobro Giffena – szczególny rodzaj dobra niższego rzędu, stanowiącego podstawę konsumpcji osób najuboższych. Charakteryzuje je wzrost popytu towarzyszący wzrostowi jego ceny (dodatnia elastyczność cenowa popytu).

Dobro Veblena – dobro, którego posiadanie świadczy o zamożności nabywcy. Jego konsumpcja rośnie wraz ze wzrostem jego ceny (dodatnia elastyczność cenowa popytu). Zachowanie jego nabywców opisuje się za pomocą tzw. efektu snoba.

(nieobowiązkowe) Czynniki kształtujące wielkość podaży

cena danego dobra, czyli ilość pieniędzy jaką producent otrzymuje ze sprzedaży każdej jednostki tego dobra ceny czynników produkcji, czyli płace, opłaty za energię, czynsz, ceny urządzeń i surowców, procenty od

zaciągniętych kredytów – czyli poziom kosztów produkcji technologia , czyli postęp techniczny ceny dóbr substytucyjnych (zamienników) i komplementarnych (uzupełniających) liczba producentów na danym rynku cele przedsiębiorstwa oczekiwania dotyczące zmian cen eksport oraz import wielkość rezerw czynniki przypadkowe, np. pogoda czas, jakim dysponują producenci interwencyjna polityka państwa , dotacje, subwencje, warunki prawne elastyczność podaży

6. Funkcja użyteczności, co to jest użyteczność dobra, użyteczność   krańcowa? (Czarny, s. 21 – 29), http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k15.html

Użyteczność - miara zadowolenia (satysfakcji), jakie osiąga konsument nabywając określony koszyk (zestaw) dóbr. Zależy od gustu (preferencji konsumenta). Użyteczność jest miarą

17

subiektywnej satysfakcji, jaką konsument czerpie z konsumpcji określonego koszyka (kombinacji) dóbr. To zadowolenie uzyskiwane z zaspokojenia danej potrzeby, możliwe dzięki posiadaniu określonej ilości danego produktu. Użyteczność nie jest miarą bezwzględną, lecz porządkową. Konsument nie przypisuje poszczególnym koszykom dóbr określonej wartości użytkowej, lecz jest tylko w stanie jednoznacznie uporządkować każdy zbiór koszyków dóbr pod względem ich użyteczności. Określa się ją za pomocą funkcji użyteczności.

Funkcja użyteczności: to reguła, która koszykom dóbr przyporządkowuje tym większe liczby (wskaźniki użyteczności), im wyżej ocenia je konsument; mając dany zestaw 2 dóbr, np. dobro x - posiłki, dobro y – filmy) i poruszając się wzdłuż tej samej krzywej obojętności, np. U2U2 [tj. przy różnych kombinacjach konsumowanych ilości dóbr x (QM) i y (QF) – np. pkt. A,B,C] użyteczność całkowita dla konsumenta jest zawsze stała. Innymi słowy przy stałej sumie użyteczności dodatkowe jednostki jednego dobra można pozyskać tylko kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra.

Krzywa obojętności - graficzny obraz funkcji użyteczności; to zbiór punktów opisujących koszyki dóbr, których posiadanie sprawia konsumentowi takie samo zadowolenie (użyteczność); krzywa obojętności (np. U2U2) obrazuje wszystkie kombinacje 2 różnych dóbr (np. pkt. A,B,C), dające konsumentowi jednakowe zadowolenie, czyli taką samą sumę użyteczności (użyteczność całkowitą). Nie da się zwiększyć sumy użyteczności, będąc ciągle na tej samej krzywej obojętności. Można tego dokonać tylko obierając „wyższą” krzywą obojętności (np. z U2U2 do U3U3), czyli krzywą bardziej oddaloną od pkt.-u (0,0). System preferencji to taki zbiór koszyków dóbr A i B, na którym konsument określił swoje preferencje zgodnie z założeniami ich dotyczącymi. Graficznym odwzorowaniem systemu preferencji konsumenta są krzywe obojętności.Podobnie jak linia budżetowa łączy punkty odpowiadające koszykom o równej dostępności dla konsumenta przy założonym dochodzie i cenach dóbr, tak krzywa obojętności łączy punkty odpowiadające koszykom dóbr o takiej samej użyteczności dla konsumenta. Ponieważ użyteczność koszyków na krzywej obojętności jest identyczna, to konsumentowi jest obojętne, który z nich będzie konsumował - przy każdym z nich poziom jego satysfakcji jest taki sam.

Teoria użyteczności:Użyteczność ogólna (całkowita) - suma poszczególnych użyteczności danych dóbr.

Użyteczność krańcowa dobra (marginal utility, MU) - (malejący) przyrost użyteczności uzyskiwany dzięki zwiększeniu konsumpcji tego dobra o jednostkę, przy danych rozmiarach konsumpcji pozostałych dóbr; użyteczność płynąca z nabycia ostatniej dodatkowej jednostki danego towaru - użyteczność ta maleje w miarę nabywania kolejnych jednostek danego dobra; to wzrost użyteczności konsumenta, spowodowany otrzymaniem dodatkowej jednostki dobra. Użyteczność krańcowa to miara satysfakcji, jaką czerpie konsument ze zwiększenia konsumpcji dobra o jedną jednostkę, czyli inaczej przyrost satysfakcji związany z konsumowaniem jednej jednostki dobra więcej. Wraz ze wzrostem konsumpcji dobra o kolejne jednostki, przyrosty użyteczności są coraz mniejsze (różnice pomiędzy użytecznościami krańcowymi kolejnych jednostek są coraz mniejsze). Kolejne jednostki dobra mają coraz mniejszą użyteczność krańcową, czyli coraz mniejszy wpływ na użyteczność całkowitą.

18

Korzyść krańcowa - korzyść jaką odnosi konsument ze zwiększenia konsumpcji danego dobra o jedną jednostkę. Stanowi przyrost korzyści w związku z konsumpcją dodatkowej jednostki dobra. Przy danej wielkości konsumpcji danego dobra konsument odnosi określone korzyści. Jeżeli zwiększy swoją konsumpcję o jedną jednostkę dobra, wówczas całkowite korzyści, jakie czerpie z konsumpcji zmienią się. Różnica w wielkości korzyści, jakie konsument odnosił wcześniej i korzyści jakie odnosi po zwiększeniu konsumpcji stanowi właśnie korzyść krańcową. Korzyść krańcowa jest używana zamiennie z terminami korzyść marginalna, użyteczność krańcowa oraz użyteczność marginalna. Korzyść krańcowa jest istotną kategorią mikroekonomiczną. Jej wprowadzenie pozwoliło pogłębić analizę zachowań jednostki gospodarującej przy zmieniającym się poziomie konsumpcji. Aż do XIX wieku w analizach ekonomicznych nie brano pod uwagę faktu, że konsument odnosi inne korzyści z konsumpcji jednostki dobra, jeżeli posiada tego dobra niewiele, a inne jeżeli poziom jego konsumpcji jest znacząco wyższy. Ta obserwacja doprowadziła do sformułowania prawa malejącej użyteczności krańcowej, zgodnie z którym korzyść krańcowa każdej kolejnej konsumowanej jednostki dobra jest mniejsza od korzyści krańcowej poprzedniej jednostki dobra. Tym samym konsument zwiększając konsumpcję o kolejne jednostki powoduje zwiększenie odnoszonych korzyści, ale przyrost tych korzyści z każdą jednostką dobra jest coraz mniejszy. Wprowadzenie do ekonomii kategorii korzyści krańcowej pozwoliło też na rozwiązanie paradoksu wody i diamentu (Dlaczego woda, która jest niezbędna do życia jest tania a diamenty są bardzo drogie, choć można się bez nich obejść?), postawionego jeszcze przez Arystotelesa.

Przykład: Konsumując 3 jabłka konsument osiąga użyteczność na poziomie S0. Powiększając konsumpcję do 4 jabłek osiąga użyteczność S1, przy czym S1 > S0. Różnica S1 − S0 jest przyrostem użyteczności, wywołanym zwiększeniem konsumpcji o jedno jabłko, a więc stanowi użyteczność krańcową jabłek.

P rawo malejącej użyteczności krańcowej (znane jest również jako I prawo Gossena)

jest wyjaśniane faktem, że wraz ze zwiększaniem konsumpcji dobra, potrzeba jest coraz bardziej zaspokajana; większy poziom zaspokojenia potrzeby sprawia, że kolejne jednostki dobra, które mogłyby ją jeszcze bardziej zaspokoić przedstawiają mniejszą wartość dla konsumenta niż te, które konsumował na początku;

korzyść krańcowa każdej kolejnej konsumowanej jednostki dobra jest mniejsza od korzyści krańcowej poprzedniej jednostki dobra; tym samym konsument zwiększając konsumpcję o kolejne jednostki powoduje zwiększenie odnoszonych korzyści, ale przyrost tych korzyści z każdą jednostką dobra jest coraz mniejszy.

19

Przykład: Wyczerpany i bardzo spragniony konsument natrafia na jedyny w promieniu kilku godzin marszu sklep, gdzie może nabyć kubek zimnej, orzeźwiającej wody. Jest tak bardzo spragniony, że nawet gdy sklepikarz informuje go, że kubek wody kosztuje 20 zł, ten bez wahania decyduje się zapłacić tę cenę. Zaspokoił już w części swoje pragnienie, ale chętnie wypiłby kolejny kubek wody. Ponieważ jego potrzeba nie jest już tak silna jak wcześniej, tym razem konsument zastanawia się dłużej, czy warto wydać kolejne 20 zł. Dochodzi do wniosku, że chętnie wypije drugi kubek, ale tylko, jeśli ten będzie kosztował nie więcej niż 5 zł. Wprawdzie wciąż jest spragniony, ale stwierdził, że kolejne 20 zł to za dużo i wolałby już iść kilka godzin do innego sklepu o jednym kubku wody, niż płacić tak dużo za drugi. Sklepikarz zgadza się sprzedać drugi kubek wody za 5 zł. Konsument, wypiwszy drugi kubek, w znacznej mierze zaspokoił już swoją potrzebę, ale wciąż chętnie przyjąłby kolejny. Tym razem jednak stwierdza, że nie da się wykorzystać sklepikarzowi i kupi kolejny kubek tylko, jeżeli będzie kosztował nie więcej niż 1 zł. Ponieważ sklepikarz twardo żądał 2 zł, konsument odchodzi, pomimo, że jego potrzeba nie została do końca zaspokojona. Wartość, jaką przypisywał trzeciemu kubkowi wody była niższa, niż cena jaką musiałby zapłacić sklepikarzowi, dlatego nie zdecydował się wydać swoich pieniędzy. Maksymalne kwoty, jakie w tym przykładzie konsument byłby skłonny zapłacić za kolejne kubki wody odpowiadają użyteczności krańcowej wody dla konsumenta, wyrażonej w pieniądzu. Jest to wymierna korzyść, jaką odnosi konsument w związku z konsumpcją kolejnych jednostek dobra. W miarę zaspokajania potrzeby, jego skłonność do płacenia za kolejne jednostki dobra spada. Oznacza to, że wraz ze wzrostem konsumpcji, przypisuje on kolejnym jednostkom dobra coraz niższą wartość. W rzeczywistości rynkowej, konsument nie musiałby płacić różnych cen za kolejne kubki wody. Cena byłaby stała i taka sama, dla każdego klienta sklepu - np. 2 zł za kubek - niezależnie od tego, jaką ilość by kupował. Powyższy przykład prezentuje jednak w jaki sposób konsument ocenia subiektywną wartość kolejnych jednostek dobra, a nie ile musiałby w rzeczywistości zapłacić. Konsument będzie tak długo kupował kolejne jednostki dobra, aż subiektywnie przypisywana wartość następnej jednostki osiągnie wartość ceny, jaką musi zapłacić. Jeżeli konsument przypisuje pierwszemu kubkowi wartość 20 zł, a musi zapłacić tylko 2 zł, to jest to dla niego źródłem nadwyżki konsumenta w wysokości 18 zł. Drugi kubek również spowodowałby zwiększenie nadwyżki konsumenta, tym razem o 3 zł. Trzeciemu kubkowi konsument przypisuje wartość 1 zł, ale zapłacić musiałby na niego 2 zł. Spowodowałoby to zmniejszenie nadwyżki o 1 zł, a więc i subiektywnej satysfakcji konsumenta z konsumpcji. Ponieważ konsument chce maksymalizować swoją satysfakcję, nie zdecyduje się na zakup trzeciego kubka.

Przykładowy wykres użyteczności kolejnych jednostek dobra. Powyżej 7 jednostek, użyteczność z każdej kolejnej jest ujemna.

Krańcowa stopa substytucji – stosunek wymiany (proporcja), przy którym konsument skłonny jest dokonać wymiany dobra X na dobro Y i na odwrót. Zależy od krzywych użyteczności osiąganych z konsumpcji danych dóbr i stanu posiadania. Innymi słowy krańcowa stopa substytucji jest to stosunek przyrostu konsumpcji jednego dobra do ubytku konsumpcji innego (innych) – taki, że konsument nie zmienia osiąganej użyteczności i przy założeniu, że jego krzywa obojętności pozostaje niezmieniona. Ponieważ zakładamy, że użyteczność osiągana z konsumpcji kolejnych porcji danego dobra jest malejąca, krańcowa stopa substytucji jest zawsze malejąca. Krańcowa stopa substytucji dobra Y dobrem X jest to stosunek porcji dobra Y, z której konsument musi zrezygnować, aby niewielka dodatkowa porcja dobra X nie zmieniła oceny jego koszyka, do tej właśnie porcji dobra X. Jest miarą zrzeczenia się określonej ilości dobra A na rzecz dobra B, przy założeniu utrzymania stałego poziomu użyteczności.Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji mówi o tym, że wraz ze zwiększaniem konsumpcji dobra A, konsument jest skłonny rezygnować z coraz mniejszych ilości dobra B, celem powiększenia konsumpcji dobra A o jedną jednostkę.

7.Funkcja produkcji, z czym takie pojęcie się wiąże, co to znaczy produkcyjność krańcowa czynnika wytwórczego? (Czarny, s. 65 – 88)

20

Funkcja produkcji - obrazuje zależność między wielkością poniesionych nakładów (ilością czynników produkcji) na produkcję dóbr a osiągniętymi wynikami (ilość wytworzonego produktu). Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie są możliwe do osiągnięcia przy różnym (danym) poziomie nakładów czynników produkcji. Funkcja produkcji przyporządkowuje technicznie efektywne metody wytwarzania poszczególnym wielkościom produkcji. Funkcja produkcji zmienia się w miarę upływu czasu. Postęp techniczny i innowacje organizacyjne sprawiają m.in., że dana ilość produktów może zostać wytworzona za pomocą mniejszych nakładów czynników produkcji. Która z technicznie efektywnych metod produkcji jest efektywna ekonomicznie (najtańsza), zależy od cen czynników produkcji (kapitało- i pracochłonność). Przy założeniu dwóch czynników produkcji: pracy – L i kapitału – K, funkcja produkcji równa się:

X = f(L,K),c.p.(Efektywna produkcja wiąże się ściśle z minimalizacją kosztów, więc można tu opowiedzieć o kosztach przeciętnych, krańcowych, korzyściach skali etc.)

W kontekście funkcji produkcji mówi się o tzw. efektywności technicznej produkcji, czyli sytuacji, w której producent maksymalizując efekt produkcji nie będzie wkładał do produkcji więcej czynników aniżeli jest to konieczne dla osiągnięcia tego poziomu efektu.

Funkcja produkcji wskazuje technicznie (a nie ekonomicznie) możliwą wielkość produkcji. Po włączeniu kosztów czynników produkcji do analizy możliwości producenta uzyskamy rzeczywistą wielkość produkcji, jaką może on wytworzyć przy danym poziomie kosztów. Wówczas będziemy mówili o efektywności ekonomicznej produkcji, czyli sytuacji polegającej na takim wykorzystaniu nakładów czynników produkcji, aby koszt wytworzenia jednostki produktu był minimalny. Efektywność ekonomiczna oznacza wybór w oparciu o zasadę najmniejszego kosztu produkcji.Dokonując wyboru metod wytwarzania, producent powinien kierować się kryterium efektywności ekonomicznej i technicznej. Oba jednak optima producenta będą optimami cząstkowymi. Dopiero po uwzględnieniu relacji pomiędzy kosztami i przychodami określimy warunki pełnej równowagi producenta.

Funkcja homogeniczna – funkcja, w której nakład czynników oraz efekty rosną o ten sam procent.

Funkcja produkcji Cobba-Douglasa - funkcyjne przedstawienie zależności produkcji od zasobów pracy i kapitału, często stosowane w ekonomii jako funkcja produkcji. Funkcja zachowuje zasadę malejących przychodów – każda kolejna jednostka jednego z zasobów bez wzrostu zasobu drugiego skutkuje mniejszym przyrostem produkcji.

Q= A * La * Kb

X – wielkość produkcji, L – nakłady pracy, K – nakłady kapitału, A – wielkość produkcji możliwa do uzyskania przy jednostkowym nakładzie czynników K i L, α i β – zależność między przyrostem nakładów a przyrostem produkcji.

Więcej niż proporcjonalny przyrost produkcji, wynikający z proporcjonalnego zwiększenia obu nakładów czynników produkcji (L i K), gdy α + β > 1. Mówimy wówczas o rosnących korzyściach skali.

Proporcjonalny wzrost produkcji wynikający z proporcjonalnego zwiększenia obu nakładów czynników produkcji (L i K), gdy α + β = 1. Mówimy wówczas o stałych korzyściach skali.

Mniej niż proporcjonalny przyrost produkcji, wynikający z proporcjonalnego zwiększenia obu nakładów czynników produkcji (L i K), gdy α + β < 1. Mówimy wówczas o malejących korzyściach skali.

Funkcja produkcji w krótkim okresie

Krótki czas zakłada brak zmian w obszarze technologicznym, czyli technologia produkcji jest dana.Przyjmując następujące założenia do analizy funkcji produkcji, iż:

21

- istnieje tylko jeden czynnik zmienny – praca,- istnieje jeden czynnik stały – kapitał, - technologia produkcji jest dana, - czynniki produkcji mogą łączyć się ze sobą w różnych proporcjach, - produkt jest jednorodny, otrzymujemy jednoczynnikową funkcję produkcji:

X=f(L), c.p.

Oznacza ona, iż wielkość produkcji jest tym większa (c.p.), im więcej pracowników zatrudnia przedsiębiorstwo. W związku z tym mamy do czynienia z następującymi kategoriami ekonomicznymi:

produkt marginalny – przyrost wielkości produkcji spowodowany przyrostem zatrudnienia o 1, produkt przeciętny – ilość produkcji przypadająca na jednego zatrudnionego, produkt całkowity – całkowita ilość produkcji wytworzonej, przy stałym poziomie kapitału i

zmiennym czynniku pracy.

Zależność: produkt całkowity, marginalny i przeciętny

1. W punkcie przegięcia krzywej produktu całkowitego zaczyna działać prawo malejącego produktu marginalnego (prawo malejącej produkcyjności krańcowej), które oznacza, iż wraz ze zwiększaniem zatrudnienia czynnika zmiennego produkcji (c.p.) następuje moment, kiedy każdy dodatkowy wzrost zatrudnienia tego czynnika powoduje coraz mniejsze przyrosty produktu całkowitego. Produkt marginalny początkowo wzrasta, po czym zaczyna spadać. Zwiększanie zatrudnienia poza punkt, gdy produkt marginalny równy jest zeru, prowadzi do ujemnych przyrostów produktu marginalnego w rezultacie czego produkt całkowity zaczyna maleć.

2. Produkt przeciętny i marginalny początkowo rosną a po osiągnięciu maksimum opadają. Początkowo produkt marginalny rośnie szybciej od przeciętnego. Po przekroczeniu punktu zrównania się obu wielkości, produkt marginalny opada szybciej niż przeciętny.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Efektywność techniczna produkcji a optimum cząstkowe producenta Izokwanta Jest to krzywa łącząca ze sobą wszystkie możliwe kombinacje czynników produkcji dające taki sam poziom produkcji. Kryterium efektywności technicznej będzie spełniała ta izokwanta, której nachylenie mierzone krańcową stopą technicznej substytucji czynników produkcji zrówna się z relacją marginalnych produktów pracy i kapitału, czyli: Krańcowa stopa technicznej substytucji jest stosunkiem zgodnie z którym można zastąpić jeden czynnik produkcji drugim czynnikiem tak, aby wielkość produkcji nie uległa zmianie.

Efektywność ekonomiczna produkcji a optimum cząstkowe producenta Izokoszta. Jest to linia jednakowego kosztu, czyli linia będąca zbiorem punktów będących różną kombinacją nakładu pracy i kapitału, lecz dających taki sam poziom kosztu całkowitego.Optymalna kombinacja czynników produkcji znajduje się w punkcie styczności linii jednakowego kosztu z możliwie najwyżej położoną izokwantą produkcji, czyli w punkcie zrównania się współczynników kierunkowych (nachylenia) izokoszty z izokwantą. Jest to punkt, w którym przedsiębiorstwo osiąga maksymalną wielkość produkcji przy danym poziomie kosztów całkowitych

Ścieżka ekspansji - krzywa składająca się z punktów styczności izokoszt i odpowiadających im izokwant produkcji. Punkty na ścieżce ekspansji oznaczają optymalne kombinacje czynników odpowiadające różnym poziomom produkcji.

Produkcyjność krańcowa czynnika wytwórczego wiąże się z prawem malejących przychodów, które działa wtedy, kiedy wszystkie, z wyjątkiem jednego, czynniki produkcji są stałe. Sprawia ono, że od pewnego poziomu nakładów czynnika zmiennego jego produkcyjność krańcowa stale się zmniejsza. Krzywą krańcowej produkcyjności czynnika produkcji wykreśla się dla danej ilości

22

pozostałych czynników. Produkcyjność krańcowa czynnika produkcji określa przyrost wielkości produkcji odpowiadający zatrudnieniu dodatkowej jednostki czynnika zmiennego.

8. Koszty produkcji. Jakimi kategoriami kosztów posługuje się ekonomia? Na czym polega różnica między kosztem księgowym a kosztem ekonomicznym? (Czarny, s. 90 – 106, 121), http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k17.html

Ekonomiści posługują się pojęciem kosztów ekonomicznych (inaczej kosztów alternatywnych). Księgowych interesują głównie koszty księgowe. Różnica polega na tym, że księgowi zainteresowani są opisem faktycznych przychodów i wydatków przedsiębiorstwa. Ekonomistów interesuje wpływ kosztów i zysków na wielkość produkcji przedsiębiorstwa i sposób alokacji zasobów między różne ich zastosowania. Metody stosowane w księgowości mogą doprowadzić do błędnych interpretacji z dwu powodów: ekonomista definiuje koszt wykorzystania zasobu nie jako faktyczny wydatek na zakup określonych dóbr, lecz jako koszt alternatywny. Koszt alternatywny – (inaczej koszt utraconych możliwości) jest to suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów (pracy i kapitału) w najlepszym z istniejących, alternatywnych zastosowań.

Rachunek wyników w ujęciu księgowym [PLN]Wpływy Koszty

ZYSK księgowy

80 00050 000

30 000

Rachunek wyników w ujęciu ekonomicznymWpływy Koszty Koszt w ujęciu księgowym Koszt czasu pracy właściciela Koszt alternatywny kapitału firmy (30 000) [10%] RAZEM koszty:

ZYSK ekonomiczny (nadzwyczajny)

80 000

50 00025 000 3 00078 000

2 000

W związku z różnym podejściem do liczenia kosztów mamy dwie kategorie zysku:   Zysk księgowy – dodatnia różnica między przychodem przedsiębiorstwa a kosztami

księgowymi;  Zysk ekonomiczny – dodatnia różnica między przychodami a kosztami ekonomicznymi. 

Widzimy, że osiągnięcie zysku księgowego nie musi oznaczać osiągnięcia zysku w sensie ekonomicznym. Jeżeli koszty ukryte są większe od zysku księgowego, to firma osiągająca zysk z punktu widzenia księgowego a ponosi stratę w sensie ekonomicznym. Firma osiągnęłaby bowiem większe korzyści przy alternatywnym wykorzystaniu swych zasobów. 

Zysk normalny – zrównanie się przychodu z kosztami ekonomicznymi; przychód pokrywa pełny koszt alternatywny, jest to tzw. dolny próg rentowności (Break-Even Point).

Koszt ekonomiczny (alternatywny, utraconych możliwości) = koszt księgowy (jawny, explicite) + koszt niejawny (implicite, np. posiadanych czynników produkcji).

Rzeczywiste przepływy gotówki między przedsiębiorstwem a jego otoczeniem mogą różnić się od wartości zarejestrowanych w rachunku wyników (opóźnienia w spłatach należności, amortyzacja środków trwałych). Koszt ekonomiczny, w odróżnieniu od księgowego nie uwzględnia kosztów

23

alternatywnych (utraconych możliwości). Zysk ekonomiczny (nadzwyczajny) stanowi nadwyżkę utargu całkowitego nad kosztem całkowitym, który – inaczej niż koszt księgowy – obejmuje także koszt alternatywny.

Koszt całkowity – suma wydatków pieniężnych na czynniki wytwórcze zatrudnione w celu uzyskania określonej produkcji. Inaczej – wartość zużytych czynników produkcji.

Koszt krańcowy – przyrost kosztów przypadający na jednostkowy przyrost produkcji. Pierwsza pochodna funkcji kosztu całkowitego. Inaczej – zmiana kosztu całkowitego spowodowana zwiększeniem się produkcji o jednostkę.

Koszt przeciętny – średni koszt wytworzenia jednostki produktu. Inaczej – część kosztu całkowitego przypadająca na jednostkę produktu.

Koszty krótko- i długookresowe. Koszty nominalne, koszty realne. Koszty zmienne (zależne od wielkości produkcji), koszty stałe (niezależne).

Koszty są to wyrażone w jednostkach pieniężnych celowe nakłady poniesione przez przedsiębiorstwo. Koszty można klasyfikować na wiele sposobów. Można wyróżnić trzy podstawowe układy kosztów:

Układ rodzajowy Układ funkcjonalny Układ kalkulacyjny

Układ rodzajowyUkład rodzajowy kosztów dzieli koszty według rodzaju i obejmuje następujące grupy kosztów:

1. Amortyzacja , 2. Zużycie materiałów, 3. Zużycie energii, 4. Usługi obce, 5. Wynagrodzenia , 6. Ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia, 7. Podatki i opłaty, 8. Pozostałe koszty rodzajowe.

Układ funkcjonalnyUkład funkcjonalny dzieli koszty według miejsc powstawania kosztów. Mamy więc:

1. Koszty działalności podstawowej (produkcyjnej, usługowej, handlowej), 2. Koszty wydziałowe, 3. Koszty zarządu, 4. Koszty sprzedaży.

Układ kalkulacyjnyUkład kalkulacyjny klasyfikuje koszty w tzw. pozycje kalkulacyjne niezbędne do obliczenia kosztu wytworzenia produktu. Dzieli on koszty następująco:

Koszty bezpośrednie : o Materiały bezpośrednie, o Płace bezpośrednie,

Koszty pośrednie : o Koszty wydziałowe, o Koszty zarządu, o Koszty sprzedaży.

Bazując na klasyfikacji kosztów w układzie kalkulacyjnym można obliczyć różne wielkości kosztów, w szczególności zaś:

Techniczny koszt wytworzenia, będący sumą kosztów bezpośrednich i kosztów wydziałowych, Koszt całkowity (zakładowy, fabryczny) koszt wytworzenia, będący sumą technicznego kosztu

wytworzenia oraz kosztów zarządu,

24

Koszt własny sprzedaży (pełen koszt własny), będący sumą wszystkich kosztów bezpośrednich i pośrednich.

Układ kalkulacyjny jest charakterystyczny dla rachunku kosztów pełnych. W rachunkowości istnieją również inne systemy rachunku kosztów, wśród których najbardziej rozpowszechnił się rachunek kosztów zmiennych. Klasyfikuje on koszty według kryterium zmienności w zależności od zmian wielkości produkcji. W ramach tego rachunku kosztów wyróżniamy:

Koszty zmienne Koszty stałe .

9. Co oznacza pojęcie równowaga przedsiębiorstwa (w krótkim i długim okresie)?

Równowaga przedsiębiorstwa określa minimalną wielkość produkcji, przy określonej cenie, przy której przedsiębiorstwo może funkcjonować. Przy takiej cenie, po opłaceniu wszystkich kosztów ekonomicznych, przedsiębiorstwo osiąga próg rentowności, czyli nie ma ani nadzwyczajnych zysków, ani nadzwyczajnych strat. Osiąga jedynie zyski normalne. Kiedy zysk ekonomiczny wynosi zero, mówimy, że przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny. Jego zysk księgowy pokrywa wówczas tylko koszt alternatywny kapitału i czasu właściciela.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo podejmuje decyzję o wolumenie produkcji Q, tzn. wielkości, przy której krańcowy przychód MR=SMC krótkookresowym kosztom krańcowym, pod warunkiem, że przy tej wielkości produkcji, cena nie jest niższa od krótkookresowych przeciętnych kosztów zmiennych SAVC. Jeżeli cena jest niższa od SAVC, to przedsiębiorstwo zaprzestaje produkcji. W krótkim okresie przedsiębiorstwo nie ma wpływu na kształtowanie się czynników produkcji. W krótkim okresie cena może być niższa od krótkookresowych przeciętnych całkowitych kosztów krańcowych, ale nie może być niższa od krótkookresowych przeciętnych kosztów zmiennych.

W długim okresie przedsiębiorstwo podejmuje decyzję o wolumenie produkcji Q, tzn. wielkości, przy której krańcowy przychód MR=SMC długoterminowym kosztom krańcowym, pod warunkiem, że przy tej wielkości produkcji, cena nie jest niższa od długookresowych przeciętnych kosztów zmiennych SAVC. Jeżeli cena jest niższa od SAVC, to przedsiębiorstwo zaprzestaje produkcji. W krótkim okresie przedsiębiorstwo nie ma wpływu na kształtowanie się czynników produkcji. W długim okresie już ma na to wpływ. Krótki okres – okres, w którym przynajmniej 1 z zatrudnionych przed przedsiębiorstwo czynników produkcji jest stały.Długi okres – okres, w którym przedsiębiorstwo może dostosować wszystkie czynniki produkcji do warunków rynku.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo powinno pokrywać przynajmniej koszty zmienne. W długim okresie powinno przynajmniej pokrywać koszty całkowite.

Techniczne i ekonomiczne optimum przedsiębiorstwa – równowaga przedsiębiorstwa.

10. Co to jest rynek doskonale konkurencyjny? Jak zachowuje się przedsiębiorstwo na rynku doskonale konkurencyjnym? (Czarny, s. 119 - 122, 136 – 141)

Konkurencja doskonała – stan rynku, w którym pojedyncze przedsiębiorstwo działa obok wielu podobnych do siebie, ma pełną informację i nie wywiera wpływu na cenę produktu; nabywcy również nie wpływają na cenę i jest im obojętne czyj produkt kupują.Rynek doskonale konkurencyjny charakteryzuje to, że działa na nim wielu producentów oferujących jedno dobro (oferowane dobra są jednorodne). Żaden z nich nie wpływa na cenę

25

swego towaru - jest cenobiorcą. Postęp techniczny nie różnicuje przedsiębiorstw (mają one jednakową funkcję produkcji). Jest wielu kupujących, którym jest obojętne, czyj produkt kupują. Podobnie jak producenci nie wpływają oni na cenę towaru. Wszyscy uczestnicy rynku dysponują pełną informacją (rynek jest przejrzysty). Nowe firmy bez przeszkód wchodzą do branży. Na takim rynku przedsiębiorstwo nie wpływa także na ceny czynników wytwórczych. Samodzielnie wybiera natomiast wielkość swojej produkcji, a także technikę wytwarzania oraz ilość zatrudnionych czynników (zakładamy, że czynniki produkcji są doskonale podzielne).

Firma traktuje cenę produktu jako daną, niezależną od wielkości jej produkcji, która jest bardzo mała w porównaniu z ilością produktu w całej branży. O cenie decydują bowiem wszyscy (bardzo liczni) dostawcy. Jeżeli pojedynczy producent sprzedaje swój wyrób po cenie równowagi rynkowej, to popyt nań jest nieskończenie elastyczny; gdyby zażądał ceny wyższej, nic by nie sprzedał. Nie ma też powodu, aby obniżać cenę poniżej ceny równowagi, ponieważ sprzedając towar po cenie równowagi, znajduje nabywców dla całej swojej produkcji. Rynki doskonale konkurencyjne nie występują w rzeczywistości. Podobne są do nich rynki wolnokonkurencyjne (np. rynek produktów rolnych).

Zachowanie przedsiębiorstwa: - brak wpływu na ceny (linia popytu pozioma), - po cenie rynkowej firma może sprzedać dowolną ilość produktów (nie trzeba

obniżać ceny, aby sprzedać kolejne jednostki produktu);- firma będzie zwiększać produkcję dobra dopóki koszt krańcowy wytworzenia

kolejnej jednostki dobra nie zrówna się z jego ceną.

Konkurencja to nieodłączna część prawidłowo działającego rynku. Zmusza przedsiębiorców do: - ciągłego postępu technologicznego, - dostosowania asortymentu do potrzeb nabywców.

Producent produkuje to, czego chce nabywca. Szybko zachodzą zmiany w popycie np. moda, sezonowość.

Rodzaje konkurencji: - doskonała (wolna konkurencja)- niedoskonała.

Niedoskonała dzieli się na: - monopolistyczną (monopol)- oligopolistyczną (oligopol).

Konkurencja doskonała występuje wtedy, gdy na rynku znajduje się bardzo wielu nabywców i producentów, a żaden indywidualny uczestnik rynku nie ma wpływu na sytuacje, w tym na ceny. Na taki rynek łatwo wchodzą nowe przedsiębiorstwa.

Konkurencja doskonała (nazywana także wolną konkurencją) jest modelem teoretycznym opisującym jedną z form konkurencji na rynku; cechą charakterystyczną konkurencji doskonałej w odróżnieniu od innych jej form jest przekonanie zarówno kupujących jak i sprzedających, że ich indywidualne decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta.

26

Charakterystyka doskonale konkurencyjnego rynkuNa rynku doskonale konkurencyjnym cena jest "dana przez rynek" - kształtuje się w wyniku działania mechanizmu rynkowego, jako wypadkowa ofert kupujących i sprzedających. Oznacza to, że żaden z podmiotów nie jest w stanie indywidualną decyzją zmienić ceny. Podmioty nie mają także bodźców do tego, by zmieniać swoją ofertę cenową, ponieważ każda jej zmiana będzie powodowała straty dla danego podmiotu. Jeżeli producent podniesie cenę swojego produktu, wówczas nie uda mu się go sprzedać, ponieważ nabywcy będą mieli dostępną wystarczającą ilość produktów konkurentów po niższej cenie. Obniżając natomiast cenę producent również traci, gdyż otrzymuje niższą zapłatę za produkty, które byłby w stanie sprzedać po wyższej cenie danej z rynku.

ZałożeniaAby na danym rynku zaistniała konkurencja doskonała, muszą zostać spełnione cztery założenia:

Duża liczba sprzedających i kupujących - dzięki temu każdy podmiot ma bardzo mały udział w globalnym popycie lub globalnej podaży i tym samym pojedyncze decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; także ewentualne zmowy producentów są na tyle utrudnione, że nieopłacalne;

Jednorodność produktu - produkty poszczególnych producentów są identyczne, w związku z czym nabywcom jest wszystko jedno od kogo kupią produkt;

Doskonała informacja rynkowa - zarówno kupujący jak i sprzedający posiadają pełną informację o samym produkcie, jak i jego cenie - tak obecnej jak i w przyszłości;

Swoboda wejścia i wyjścia z branży - nie istnieją żadne bariery wejścia ani wyjścia z branży; dzięki temu przy większym zapotrzebowaniu ze strony kupujących producenci będą mogli swobodnie rozpocząć dodatkową produkcję, zwiększając tym samym podaż, a przy zmniejszonym zapotrzebowaniu wycofać się nie ponosząc dodatkowych strat.

Wśród dodatkowych założeń znajdują się:

Brak interwencji państwa - oznacza, że wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi a sprzedającymi, w tym na cenę;

Zerowe koszty transakcji - podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaży, jak np. uprzednie rozeznanie rynku;

Produkt posiada bliskie substytuty - dzięki temu nabywcy mogą łatwo zastąpić produkt innym, gdyby jego podaż była niewystarczająca.

PrzykładyW rzeczywistości spełnienie tych założeń jest bardzo trudne, dlatego też niewiele jest rynków charakteryzujących się doskonałą konkurencją. Niektórzy wskazują na rynki niektórych płodów rolnych, jako przykłady bliskie doskonałej konkurencji, ze względu na dość dużą liczbę producentów, stosunkowo nieelastyczny popyt i niemal doskonałą możliwość substytucji produktu. W praktyce gospodarczej jednak rynki rolne podlegają głęboko posuniętej regulacji w postaci ustalania cen minimalnych i skupów interwencyjnych, a także dopłat do produkcji, co stoi w sprzeczności z założeniami doskonałej konkurencji.Inni wskazują na Giełdę Papierów Wartościowych jako przykład doskonałej konkurencji. Istotnie wiele z założeń jest spełnionych, jeśli rynek jest rozpatrywany w kontekście pojedynczego waloru, będącego przedmiotem obrotu. W przypadku jednak obrotu papierami wartościowymi duże znaczenie ma spekulacyjny motyw zakupu, a więc oczekiwania kupującego, co do przyszłego kształtowania się ceny waloru. Oznacza to niedoskonałą informację rynkową co do przyszłych cen. Wykonanie odpowiednich analiz, które pozwalają ograniczyć ryzyko związane z przyszłym kształtowaniem się cen waloru stanowi poważne koszty transakcji i stoi w sprzeczności z założeniami modelu.

27

11. Co to jest monopol? Kiedy rynek staje się monopolistyczny? (Czarny, s. 165 – 187)

Monopol to rynek, na którym nie występuje konkurencja, ponieważ jest tylko jeden producent lub dostawca produktu nie posiadającego bliskiego substytutu. Inne przedsiębiorstwa nie mają dostępu do takiego rynku z powodów ekonomicznych, technologicznych lub administracyjno – prawnych, np. przemysł zbrojeniowy. Konsumenci są zmuszeni korzystać z oferty tego jedynego przedsiębiorstwa nawet wówczas, gdy cena produktu i jego jakość nie są zadowalające. Przedsiębiorstwa monopolistyczne wpływają negatywnie na prowadzenie uczciwej konkurencji. Dlatego większość państw przeciwdziała takim sytuacjom, wprowadzając zakaz praktyk monopolistycznych

Monopol – firma kontrolująca całą branżę, będąca jedynym dostawcą danego towaru albo rynek, na którym działa nie zagrożony inwazją innych przedsiębiorstw jedyny dostawca produktu w gałęzi. Na takim rynku nie ma dóbr substytucyjnych wobec monopolisty – elastyczność mieszana popytu na jego produkt względem ceny innego dobra jest równa zeru.

Monopol to sytuacja, gdy na rynku jest jeden dostawca towaru, który sprzedaje towar rozproszonym konsumentom, nie preferując żadnego z nich. Monopolista zna potencjalne wielkości popytu na swój produkt przy różnych poziomach cen, podczas gdy konsumenci wiedzą jedynie, ile on kosztuje w danym momencie. Monopolista może podnieść cenę swego wyrobu, nie tracąc, tak jak to się dzieje w przypadku firmy doskonale konkurencyjnej, wszystkich konsumentów. W jego przypadku cena nie jest dana przez rynek, lecz stanowi zmienną decyzyjną. Monopolista jest cenotwórcą. Monopolista kupuje czynniki produkcji na rynku doskonale konkurencyjnym (jest tam cenobiorcą). Monopolista jest dawcą ceny, kontroluje całą podaż rynkową. Monopolista ogranicza produkcję, podbija cenę w celu maksymalizacji zysku nadzwyczajnego. Aby zwiększyć sprzedaż musi jednak zwykle przystać na obniżkę ceny.

Monopolizacja branży może wynikać z przyczyn technicznych. Bywa też konsekwencją przyjęcia przez władze państwa, w którym monopolista działa, określonych rozwiązań prawnych i administracyjnych. Może też do niej dojść wskutek działań prowadzonych przez samego producenta.Jeśli koszt krańcowy i przeciętny spadają w badanej firmie (firma notuje rosnące korzyści skali) aż do osiągnięcia przez nią wysokiego – w stosunku do wielkości popytu na produkt – poziomu produkcji, to wytwórca najpewniej zostanie monopolista. W takim przypadku efektywna jest bowiem tylko produkcja na wielka skalę. Jeśli minimum kosztów przeciętnych przypada na produkcję tak wielką, że pozwala zaspokoić prawie cały popyt, to w gałęzi utrzyma się tylko jedna firma.

Przyczyny monopolizacji branży: przedsiębiorcy uda się przekonać konsumentów o niepowtarzalności swego wyrobu; udzielanie przez państwo licencji, czyli pozwoleń na prowadzenie określonej działalności; prawne ograniczenie wejścia do branży, np. patent dający wynalazcy na pewien okres prawo

do wytwarzania produktu lub stosowania technologii, licencje, lobbing przedsiębiorstw; techniczne bariery wejścia do branży: technika produkcji, dzięki skali produkcji monopolista minimalizuje koszt przeciętny; branże w których wytwarza się produkty innowacyjne wymagają dużych nakładów

finansowych; specyficzna wiedza know-how, pozwalająca wytwarzać produkty po niskim koszcie lub

podmiot dysponuje rzadkimi zasobami (kontroluje złoża cennych surowców, posiada korzystnie położoną działkę, zatrudnia rzadko spotykanych specjalistów).

Brak konkurencji jest przejawem zawodności rynku.

28

Dyskryminacja cenowa (czysta) – różnicowanie cen w zależności od cech popytu; jest przejawem siły rynkowej przedsiębiorstwa.

Dyskryminacja doskonała (I stopnia) – narzucanie różnych cen za kolejne jednostki dobra. Cena jest równa krańcowej sumie, którą konsument jest skłonny zapłacić za dobro. Jej prowadzenie wymaga znajomości linii popytu każdego nabywcy.

Dyskryminacja cenowa II stopnia (ilościowa) – różnicowanie warunków zakupu i wiązaniu z nimi różnych cen sprzedaży towaru. Stosowana, gdy monopolista nie zna charakterystyki popytu nabywców (asymetria informacyjna). Monopolista pozostawia nabywcom wybór warunków (ceny) zakupu.

Dyskryminacja cenowa III stopnia – sprzedaż towaru różnym grupom nabywców po różnych cenach. Stosowana, gdy monopolista nie zna charakterystyki popytu poszczególnych nabywców, ale wie jak wygląda linia popytu różnych grup (typów) nabywców, różniących się między sobą elastycznościami cenowymi popytu.

Monopol to struktura rynkowa charakteryzująca się: występowaniem na rynku tylko jednego dostawcy danego towaru, który kontroluje podaż i

ceny, oraz wielu odbiorców; występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np.

ustawodawstwo, patenty, koszty itp.).

Monopol może mieć charakter: państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować

określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.);

wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują;

naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np: koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.).

W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone jest specjalne prawodawstwo które reguluje zmonopolizowany rynek, w sposób sztuczny tworząc na nim warunki do powstania i rozwoju konkurencji.

http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k19.html http://www.sgh.waw.pl/katedry/ktsr/mater_dyd_ppt/mikro/4_4_Rownowaga_monopolu.ppt

12. Co to jest oligopol? Jaka jest typowa polityka cen oligopolu. (Czarny, s. 201 – 233)

Oligopol - rynek, gdzie występuje kilku silnych dostawców, którzy opanowali rynek danego produktu, a dostęp do takiego rynku dla nowych przedsiębiorców jest utrudniony np. z powodu wysokich kosztów produkcji lub rozwiązań technologicznych. Producenci oligopolu są wzajemnie od siebie zależni, tzn. że muszą brać pod uwagę decyzje podejmowane przez pozostałe przedsiębiorstwa. To branża, w której działa niewiele firm mających znaczący udział w rynku; te przedsiębiorstwa podejmują decyzje, uwzględniając potencjalne działania konsumenta.

29

Mianem rynku oligopolistycznego określa się rynek, na którym działa (lub dominuje) niewiele (kilka, kilkanaście) firm. Każda z nich ma znaczący udział w rynku. Linia popytu na produkt pojedynczego wytwórcy jest ujemnie nachylona. Ze względu na to, że dominujące przedsiębiorstwa są względnie duże, istnieją bariery wejścia na rynek. Poszczególne firmy optymalizują postępowanie, uwzględniając zarówno własne zmienne decyzyjne, jak i przewidywane zachowania konkurentów. Nie traktują więc otoczenia ekonomicznego jako pasywnego obserwatora, lecz jako aktywnego uczestnika podejmowanych działań. Nie zmienia to jednak faktu, że każde przedsiębiorstwo dba wyłącznie o własne interesy. Wzajemne powiązanie działań uczestników rynku oligopolistycznego określa się mianem współzależności strategicznej. Właśnie ją uważa się za najistotniejszą cechę tego rynku.

Oligopol - forma struktury rynkowej, różna od doskonałej konkurencji, gdzie występuje znaczna ilość małych konkurentów, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potężna firma; dominująca forma w krajach rozwiniętych; sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi. Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak konkurencji cenowej między uczestnikami takiego rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe itp.). Istnieją tutaj duże bariery wejścia i wyjścia.

Rynki oligopolistyczne różnią się między sobą. Dlatego też nie ma jednolitego modelu oligopolu, lecz istnieje wiele ujęć z różną liczbą uczestników oraz odmiennymi sposobami ich działania, charakterystyką produktu i technikami produkcji. Funkcjonują oligopole z produktami jednorodnymi (homogenicznymi) oraz zróżnicowanymi (poziomo i pionowo). Podstawową zmienną decyzyjną firm jest albo wielkość produkcji albo cena. Przedsiębiorstwa podejmują decyzje równocześnie lub sekwencyjnie. Niektóre działania firm są jawne, inne zaś ukryte. Bariery wejścia na rynek zwykle są, choć nie muszą być znaczące. Branżami działającymi jako oligopole są np. przemysł stalowy, petrochemiczny oraz samochodowy.

Z punktu widzenia konsumentów istnienie rynku oligopolistycznego jest korzystniejsze od monopolizacji produkcji. Cena oferowana na takim rynku jest niższa od monopolowej. W warunkach oligopolu zdarzają się też wojny cenowe, które przynoszą konsumentom korzyści w postaci obniżek cen. Ich efektem może być zmiana liczby przedsiębiorstw w branży. Ponieważ jednak na rynku oligopolistycznym działa niewiele firm, względnie łatwo mogą one zawrzeć porozumienie, w wyniku którego ograniczą podaż do takiego poziomu, jaki wybrałby monopolista i osiągnął zysk monopolowy. Powstaje wówczas kartel. Zawarcie umowy kartelowej powoduje, że jego uczestnicy stają się monopolistą zbiorowym.

Przyczyny powstawania oligopoli: Korzyści skali (wysokie bariery wejścia, duży udział kosztów stałych), Bariery prawne, Łączenie firm (koncentracja branży), Wojny cenowe lub tworzenie porozumień (kartele).

Przedsiębiorstwa mają znaczny wpływ na podaż gałęzi i na cenę rynkową. Cecha dominująca: współzależność. Zachowania firm zależą od zachowań ich konkurentów i od oczekiwań dotyczących tych zachowań.

Tworzenie porozumień, aby gałąź oligopolistyczna zachowywała się jak monopol: ograniczenie produkcji zgodnie z ustalonymi limitami, aby cena wzrosła – uzyskanie zysku nadzwyczajnego dzielonego potem według ustalonych zasad. Legalne i jawne – kartele, nielegalne i tajne – zmowy.

30

Dylemat więźnia – pokusa zwiększenia produkcji i sprzedaży w celu zwiększenia zysku w krótkim okresie. W długim okresie możliwość rozpadu porozumienia z tego powodu. Sztywność cen w oligopolach – gdy koszty produkcji rosną, oligopolista rzadko podnosi cenę produktu. Jeśli już cena zostaje podniesiona, to zwykle przez wszystkie przedsiębiorstwa naraz (model złamanej krzywej popytu).

Konkurencja niecenowa – zmniejszenie liczby substytutów własnego wyrobu i zachowanie w ten sposób siły oligopolistycznej, która pomaga osiągnąć zyski nadzwyczajne. Może być to różnicowanie produktu – nadawanie wyrobom cech, które odróżniają je od produktów konkurentów.

Lider w modelu Stackelberga – firma na rynku oligopolistycznym, która wybiera maksymalizującą jej zysk wielkość produkcji na ścieżce reakcji konkurenta (naśladowcy).

Naśladowca w modelu Stackelberga – firma na rynku oligopolistycznym oszukiwana przez lidera, który wybiera maksymalizującą jego zysk wielkość produkcji na ścieżce reakcji naśladowcy.

http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k18.html http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k20.html

13. Co oznacza pojęcie monopol naturalny? Kiedy występuje zjawisko monopolu naturalnego? (Czarny, s. 187 – 189)

Monopol naturalny – branże o technologicznie uwarunkowanych skłonnościach do monopolizacji. Minimalne koszty przeciętne są w niej osiągane przy dużej (zbliżonej do wielkości popytu gałęziowego) podaży towaru. Powodem najczęściej jest niepodzielność procesu technologicznego lub szczególnie duży udział kosztów stałych w całości kosztów (konieczność wielkich inwestycji, stanowiących dominującą część kosztów). We współczesnej gospodarce niektóre monopole naturalne przestają istnieć dzięki wprowadzeniu postępu technicznego. Tak jest, ponieważ pojawiają się substytuty wyrobu monopolisty, który wskutek ich obecności traci swoją dotychczasową pozycję. Na przykład, niekwestionowane do niedawna jako monopole naturalne firmy telekomunikacyjne zyskały konkurentów w postaci operatorów telefonów komórkowych. Substytutem przejazdu koleją jest podróż samolotem albo samochodem. Konsekwencją takiego stanu jest zmniejszenie barier wejścia na rynki będące dotychczas monopolami naturalnymi, co zwykle prowadzi do likwidacji takiej struktury rynkowej.

Wg Czarnego: Monopol naturalny (jednozakładowy) – monopol, który osiąga wielkie korzyści skali.

Energetyka, przemysł wydobywczy, branże innowacyjne (R+D), TPSA (not any more).

14. Co to są koszty utopione?

Koszty utopione (sunk costs) - to koszty ponoszone w związku z koniecznością wejścia na dany rynek. Wśród tych kosztów można wymienić: koszty uzyskania zezwoleń i licencji, koszty szkoleń personelu, koszty badań nowego rynku, koszty zmian powiązań umownych z otoczeniem, koszty inwestycji o niskiej podzielności ekonomicznej i technicznej, co powoduje, że w przypadku wycofania z rynku szanse odzyskania nakładów inwestycyjnych są niewielkie.

31

15. Co jest uzasadnieniem dla polityki antymonopolowej?

Monopolista wybiera produkcję w punkcie, w którym cena jest wyższa od kosztu krańcowego. Monopolista produkuje mniej i drożej niż firma w gospodarce doskonale konkurencyjnej. Ustala on cenę na podstawie krzywej popytu, posługując się warunkiem maksymalizacji zysku. Oznacza to nieoptymalne wykorzystanie czynników wytwórczych. Nieefektywność alokacji zasobów nie jest jedynym problemem rynku zmonopolizowanego. O rynku doskonale konkurencyjnym mówi się, że jest efektywny technicznie. Ostra konkurencja zmusza firmy do produkcji po jak najniższym koszcie jednostkowym. Minimalizując koszt przeciętny, zapewniają najlepsze możliwe stosowanie dostępnej techniki. Monopolista natomiast dąży do zrównania utargu krańcowego z kosztem krańcowym, nie ma żadnego powodu, aby nastąpiło ono przy takiej produkcji, która minimalizuje koszt przeciętny, a zatem, monopolista może być nieefektywny z technicznego punktu widzenia.

Takie rozumowanie jest dla wielu ekonomistów koronnym dowodem przeciwko monopolom. Pokazuje ono, że monopol nieefektywnie lokuje zasoby społeczne, niesprawiedliwie dzieli dobrobyt, odbierając jego część konsumentom i dając producentom. Ponadto dochodzi do tego fakt, ze monopolista ma wielką władzę polityczną i że brak mu motywacji do wprowadzania postępu technicznego, gdyż nie wymusza go konkurencja.

Problem nieefektywności monopolu – wzrost produkcji monopolisty spowodowałby wzrost użyteczności dla konsumentów (obniżka cen), lecz jest nieopłacalny dla monopolisty.

Społeczny koszt monopolu – nadwyżka producenta rośnie kosztem nadwyżki konsumenta

Niedozwolone praktyki monopolistyczne: zmowy firm ograniczające dostęp do rynku i eliminujące z niego konkurentów, tworzenie związków kapitałowych i personalnych, porozumienia cenowe, manipulowanie cenami, umyślne powodowanie niedoboru i narzucanie uciążliwych warunków umów.

http://free.polbox.pl/k/klonw/ekonomia/k19.html

16. Rynki czynników wytwórczych. Jakie czynniki kształtują popyt przedsiębiorstwa na czynnniki wytwórcze?(Czarny, 289 – 316)

Czynniki produkcji (wytwórcze) – zasoby, dobra niezbędne do wytwarzania innych dóbr (ziemia, praca, kapitał, przedsiębiorczość).

Czynnikami kształtującymi popyt przedsiębiorstwa na czynniki wytwórcze są cena i ilość danego czynnika lub czynników.

Przedsiębiorstwo, które maksymalizuje zysk, zatrudnia zmienny czynnik produkcji tak długo, jak długo dodatkowa jednostka czynnika pozwala otrzymać większe przychody całkowite od poniesionych kosztów całkowitych. Jeśli zatrudnienie rośnie o jednostkę, to przyrost kosztów całkowitych czynnika stanowi koszt krańcowy czynnika. Koszty całkowite obejmują koszty stałe i koszty zmienne równe iloczynowi pracy i ceny za tą płacę i pokazują koszty całkowite zatrudnienia danego zmiennego czynnika wytwórczego.Firma maksymalizująca zysk zatrudni taką ilość pracy, dla której odległość między krzywymi przychodu całkowitego z pracy i kosztu całkowitego pracy jest największa.

Czynnik stały – jego ilość nie zmienia się bez względu na wielkość produkcji wyrobu finalnego

32

W procesie produkcji uczestniczą 2 czynniki: zmienny – praca, i stały – kapitał.Popyt pojedynczego producenta na zmienny czynnik produkcji można opisać za pomocą ujemnie nachylonej krzywej (tak jak popyt na produkt finalny). W krótkim okresie popyt na czynnik produkcji zgłaszany przez pojedynczą firmę zależy od wielkości jej produkcji i od cen pozostałych stosowanych czynników. Określamy go mianem popytu pochodnego (derived demand) – jego wielkość wynika z zamiaru wytworzenia produktu finalnego (i jest konsekwencją popytu na dobro finalne).W długim okresie firma zgłasza popyt na więcej niż jeden zmienny czynnik produkcji. Nadal większość zapotrzebowania na każde z nich zależy od jego ceny. Istotne są też zmiany technik produkcji. Zmiany cen czynników produkcji wywołują efekt substytucji zasobów – zastępowanie zasobu, który podrożał, zasobem tańszym (praca kapitał).

Efekt zmiany podaży – zmiana popytu na zasoby wskutek zmiany ich cen oraz pochodnej wobec niej zmiany kosztów i wielkości produkcji. Wyjaśnienie: Po częściowej zamianie jednego czynnika (np. kapitału, który drożeje) na drugi, np. pracy (popyt na pracę zwiększa się, a na kapitał maleje) firma nadal zużywa zasób który podrożał. Wykorzystuje też więcej niż wcześniej drugiego zasobu. Konsekwencją może być wzrost kosztów, a następnie ceny produktu finalnego. Wskutek tego może zmniejszyć się produkcja (bo spada popyt na drożejący produkt) i zapotrzebowanie na zasoby. Zmiany techniki produkcji (spowodowane postępem technicznym) powodują zwiększenie się krańcowej produkcyjności czynnika. Wówczas linia popytu firmy na taki czynnik przesuwa się w prawo.

17. Co to jest monopson. Opisz typowe zachowanie się monopsonu.Czarny, s. 306 - 307

Monopson to taka forma rynku, na którym występuje jedynie jeden nabywca i wielu dostawców towarów czy usług z danej branży. Posiada on cechy monopolu, jednakże w przeciwieństwie do niego rynek jest zdominowany po stronie popytu, a nie po stronie podaży. Jako przykład może posłużyć rynek energetyczny. Przed wprowadzeniem zasady dostępu stron trzecich do sieci (tzw. TPA), Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. generalnie występowały wobec elektrowni systemowych jako monopsonista.

Monopsonista - jedyny nabywca lub jedyny potencjalny nabywca dobra pochodzącego z danej gałęzi. Ma istotny wpływ na ceny rynkowe. Kupując dodatkowe jednostki towaru przyczynia się do wzrostu popytu i wzrostu cen.

Monopson – jedyny odbiorca danego produktu (najczęściej czynnika produkcji)

Pozycja rynkowa monopsonisty sprawia, że może oferować sprzedawcom czynnika niższą cenę, niż uzyskiwaliby w warunkach ostrzejszej konkurencji. Na rynku doskonale konkurencyjnym krańcowe i przeciętne wydatki firmy na czynnik produkcji są sobie równe (ich krzywe pokrywają się). Monopson wpływa na cenę czynnika produkcji.Podaż określają przeciętne wydatki firmy na zakup czynnika, ponieważ monopsonista płaci taką samą cenę za każdą jednostkę czynnika. Jednak o wielkości zatrudnienia czynnika (pracy) nie decydują przeciętne wydatki na jego zakup, lecz wydatki krańcowe. Linia wydatków krańcowych leży nad linią wydatków przeciętnych, ponieważ podniesienie ceny następnej zatrudnianej jednostki oznacza równoczesny wzrost wszystkich nabywanych jednostek czynnika. Monopsonista kupuje dodatkowe ilości czynnika produkcji dopóki krańcowy wydatek na nie jest niższy od krańcowego przychodu z czynnika.

33

Monopsonista zatrudnia mniej czynnika niż robiłaby to grupa firm nie mających tak silnej pozycji na rynku. W warunkach monopsonu pracownicy otrzymują niższe płace niż na rynku doskonale konkurencyjnym.

Monopson (na rynku pracy) występuje wtedy, kiedy na danym rynku pracy pojawia się wyłącznie jedyny nabywca zasobów pracy, a ludzie chętni i zdolni do pracy nie znajdują w danym regionie innych możliwości zatrudnienia. Ta uprzywilejowana pozycja monopolisty umożliwia pracodawcy obniżenie płac poniżej poziomu określonego przez warunki rynku konkurencyjnego. Na rynku konkurencyjnym obniżka płac poniżej poziomu produkcyjności pracy powoduje ucieczkę pracowników do tych przedsiębiorstw, które gotowe są płacić wyższe stawki rynkowe. Monopson, eliminuje swobodną konkurencję, stwarza tym samym nieefektywny mechanizm alokacji zasobów pracy. We współczesnej, rozwiniętej gospodarce rynkowej prawo reguluje nie tylko najniższy poziom płacy w granicach socjalnego minimum, ale również warunki zatrudnienia dotyczące czasu i bezpieczeństwa pracy, a także może ograniczyć dyskryminację pracowników ze względu na płeć, wiek itp.

18. Co to jest stopa procentowa? Jak kształtuje się rynkowa stopa procentowa?

Stopa procentowa - wielkość mierzona procentowo wyrażonym stosunkiem kwoty, którą płaci się za użytkowanie kapitału pieniężnego do wielkości tego kapitału, najczęściej ustalana na okres roku.Stopę procentową ustalają banki i określa ona, jaką sumę należy zapłacić za udzieloną przez niego pożyczkę lub jaką kwotę płaci bank klientowi za to, że przechowuje on swoje oszczędności w tym banku. Stopa procentowa w bankach komercyjnych oscyluje wokół poziomu ustalonego przez bank centralny. Jeżeli stopa procentowa wzrasta, to maleje popyt na kredyty, a wzrasta skłonność do oszczędzania i odwrotnie. Ustalanie przez bank centralny stopy procentowej jest jednym ze sposobów realizacji polityki monetarnej kraju. Wzrost stopy procentowej powoduje, że pieniądz odpływa z rynku do banków, co oznacza, że podaż pieniądza maleje i zmniejsza się ryzyko inflacji.

Stopa procentowa to miernik przychodu, jaki przysługuje posiadaczowi kapitału z racji udostępnienia go innym. W przypadku sektora bankowego mamy do czynienia ze stopami oficjalnymi banku centralnego (w Polsce ich wysokość ustala Rada Polityki Pieniężnej) oraz rynkowymi - tak określa się oprocentowanie kredytów i depozytów pomiędzy bankami. Występuje również stopa nominalna - oficjalne oprocentowanie - i realna - pomniejszone o wartość inflacji. Przy wyliczaniu oprocentowania kredytów i depozytów (ich stóp procentowych) banki posługują się stopą podstawową (lub bazową), której wartość ustalana jest indywidualnie w banku - na ogół w oparciu o stopy rynkowe.

Stosunek sumy pieniędzy płaconej za użytkowanie wypożyczonego kapitału pieniężnego w określonym okresie czasu do wielkości tego kapitału. Rozróżniamy stałą i zmienną stopę procentową. Przy ustalaniu stopy procentowej musi być uwzględniona stopa inflacji.

Podstawowe stopy procentowe Narodowego Banku Polskiego to: stopa referencyjna kredyt lombardowy (stopa lombardowa) stopa depozytowa stopa redyskontowa weksli (redyskonto weksli) stopy rezerwy obowiązkowej

Stopa depozytowa określa oprocentowanie jednodniowych depozytów składanych przez banki komercyjne w banku centralnym.W Polsce stopa depozytowa NBP jest ustalana od 1 grudnia 2001, należy do podstawowych stóp procentowych ustalanych przez Radę Polityki Pieniężnej - organ Narodowego Banku Polskiego.Stopa depozytowa NBP na dzień 1 marca 2006 wynosi 2,5%.

34

Rok Data Stopa depozytowa

2001 1 grudnia 7,5

200231 stycznia 6,5

28 listopada 4,75

200330 stycznia 4,5

26 czerwca 3,75

20041 lipca 4,25

26 sierpnia 5

2005

31 marca 4,5

28 kwietnia 4

30 czerwca 3,5

28 lipca 3,25

1 września 3

20061 lutego 2,75

1 marca 2,5

Stopa lombardowa (kredyt lombardowy) określa cenę, po której bank centralny udziela bankom komercyjnym pożyczek pod zastaw papierów wartościowych. Kwota kredytu nie może przekroczyć równowartości 80% papierów wartościowych obciążonych zastawem.

W Polsce stopę kredytu lombardowego określa Rada Polityki Pieniężnej (organ Narodowego Banku Polskiego).Stopa lombardowa na dzień 1 marca 2006 wynosi 5,5%.

Rok DataKredyt lombardowy(naliczany rocznie)

1992 1 lipca 37

1993 22 lutego 33

1994 13 maja 31

1995 18 września 28

19968 stycznia 26

17 lipca 25

1997 4 sierpnia 27

1998 17 lipca 24

1999 18 listopada 20,5

200024 lutego 21,5

31 sierpnia 23

2005 31 marca 7,5

28 kwietnia 7

30 czerwca 6,5

35

28 lipca 6,25

1 września 6

20061 lutego 5,75

1 marca 5,5

Stopa redyskontowa (stopa redyskontowa weksli) określa cenę, po jakiej bank centralny udziela kredytów bankom komercyjnym (kupuje weksle od banków komercyjnych).Wpływa na podaż pieniądza:

podwyższenie stopy redyskontowej - zmniejsza kreację pieniądza obniżenie - podwyższa kreację pieniądza w gospodarce

Stopa redyskontowa w Polsce ustalana jest przez Radę Polityki Pieniężnej - organ Narodowego Banku Polskiego.Ze względu na małą popularność weksli w Polsce stopa redyskontowa ma małe znaczenie w polityce monternej NBP.Roczna stopa redyskontowa weksli na dzień 1 marca 2006 wynosi 4,25%.

Rok DataRedyskonto(roczna stopa*)

1989 1 grudnia 26*

1990 styczeń 49*

1993 22 lutego 29

1995 21 lutego 31

200031 sierpnia 21,5

29 listopada 14

2004 1 lipca 6,25

2005

31 marca 6,5

28 kwietnia 6

30 czerwca 5,5

28 lipca 5,25

1 września 4,75

20061 lutego 4,5

1 marca 4,25

* - stopy z gwiazdką oznaczają naliczanie kwartalne

Stopa referencyjna (stopa interwencyjna, repo) określa minimalną cenę, po jakiej bank centralny organizuje operacje otwartego rynku międzybankowego polegające na zakupie bądź sprzedaży przez bank centralny krótkoterminowych papierów wartościowych w celu przywrócenia równowagi na rynku.

W Polsce stopa referencyjna NBP należy do podstawowych stóp procentowych ustalanych od 26 lutego 1998 przez Radę Polityki Pieniężnej - organ Narodowego Banku Polskiego.Stopa referencyjna NBP na dzień 1 marca 2006 wynosi 4%.

Rok Data Stopa referencyjna

1998 26 lutego 24

36

18 listopada 16,5

200024 lutego 17,5

31 sierpnia 19

2001 1 marca 18

2002 31 stycznia 10

2005

31 marca 6

28 lipca 4,75

1 września 4,5

20061 lutego 4,25

1 marca 4

Podstawowe stopy procentowe NBP

Stopa procentowa: OprocentowanieObowiązuj

eod dnia

Stopa referencyjna *) 4,00 2006-03-01

Kredyt lombardowy 5,50 2006-03-01

Stopa depozytowa NBP 2,50 2006-03-01

Redyskonto weksli 4,25 2006-03-01

Stopa rezerwy obowiązkowej:

- od wkładów złotowych płatnych  na każde żądanie

3,5 2003-10-31

- od terminowych wkładów złotowych 3,5 2003-10-31

- od wkładów w walutach obcych płatnych   na każde żądanie

3,5 2003-10-31

- od wkładów terminowych w walutach obcych

3,5 2003-10-31

- od środków uzyskanych z tytułu sprzedaży   papierów wartościowych z udzielonym  przyrzeczeniem odkupu (repo)

0 2004-06-30

- Oprocentowanie środków rezerwy obowiązkowej

0,9 stopy redyskontowej weksli

2004-05-01

Stopa depozytowa  2.5 % 2006-03-01  2.75 % 2006-02-01

Stopa lombardowa NBP  5.5 % 2006-03-01  5.75 % 2006-02-01

Stopa redyskontowa NBP  4.25 % 2006-03-01  4.5 % 2006-02-01

Stopa referencyjna NBP  4 % 2006-03-01  4.25 % 2006-02-01

http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=100http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=104http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=102 http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=103 http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=101 http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=99

37

http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=97 http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/profil.html?id=98

19. Co to są dobra publiczne, co to są dobra prywatne? Podaj przykład obydwu dóbr.

Dobra publiczne są konsumowane wspólnie, nie ma też możliwości wyłączenia kogokolwiek z ich konsumpcji. Dobra te są zazwyczaj dostarczane przez państwo. Dobra, których użytkowanie przez jedną osobę nie ogranicza możliwości ich wykorzystywania przez innych, nie można nikogo wykluczyć z korzystania z nich, nawet jeśli ten ktoś odmawia opłaty za nie. Może być konsumowane przez wielu na raz. Przykład: wojsko, policja, szkoły, drogi, parki obrona, służba zdrowia, czy oświetlenie ulic). Dobra prywatne to dobra, w stosunku do których obowiązuje zasada wyłączności (może je użytkować np. jeden producent czy konsument) oraz są finansowane z funduszów prywatnych. Do dóbr prywatnych można zaliczyć np. dom, obuwie, samochód, chleb. Dobra stanowiące osobną własność różnych osób, które decydują o ich użytkowaniu, są wytwarzane przez prywatnych producentów, a nie przez państwo. Kryterium podziału:

czy dobro jest przedmiotem rywalizacji czy dobro da się zastrzec, zabronić korzystania z niego.

20. Czy administracyjnie stanowienie cen maksymalnych lub minimalnych na dobro rozwiązuje problem jego niedoboru lub nadmiaru na rynku?

NIE. Ustalenie ceny maksymalnej zmniejszy wielkość podaży i prowadzi do wystąpienia nadwyżki popytu, chyba że państwo dostarczy brakującą ilość danego dobra. Cena minimalna ogranicza natomiast wielkość popytu (na przykład popytu na pracę), chyba że państwo uzupełni swoimi zakupami popyt sektora prywatnego.

Instytucjonalne oddziaływanie na ceny jest prowadzone przez państwo, organa administracji gospodarczej, które przeprowadzają kontrolę cen. Składają się na to regulacje prawne, które polegają na określaniu cen maksymalnych oraz cen minimalnych. Określenie cen maksymalnych (pułap cenowy) sprawia, że przekroczenie przez sprzedawcę maksymalnego poziomu cen staje się nielegalne. Ceny minimalne wprowadza się na ogół w przypadku ceny siły roboczej, minimalnego wynagrodzenia, co prowadzi to do wzrostu płac. Ceny maksymalne wprowadza się w ochronie konsumentów. Zbyt wysokie ceny żywności mogą doprowadzić do pogorszenia sytuacji materialnej ludzi o niskich dochodach.

21. Co to jest nadwyżka konsumenta i od czego zależy jej wielkość?Czarny, s. 54 – 56.

Jeśli konsument mający określone ograniczenie budżetowe nie znajduje się w punkcie równowagi, to osiągnięciu przezeń tego punktu towarzyszy wzrost zadowolenia. Gdyby konsument w ogóle nie dostawał dobra X, tylko dobro Y w określonej ilości, to posiadałby koszyk dóbr odpowiadający punktowi leżącemu na osi dobra Y na danej krzywej użyteczności (punkt A). Gdyby wolno mu było zamieniać dobro Y na X, które jest bardziej pożądane przez niego, to rosłaby użyteczność. Wzrost użyteczności, wywołany taką zmianą koszyka, traktuje się jako korzyść z konsumowania dobra X. Nazywa się to nadwyżką konsumenta. Jej pieniężną miarą jest odcinek AB (jeśli B jest punktem

38

leżącym na osi dobra Y i nowej krzywej użyteczności). Pieniężna miara nadwyżki pokazuje, o ile należy podnieść dochód konsumenta, by zrekompensować mu brak dobra X.

Nadwyżka konsumenta (rozumianego jako zagregowany popyt wszystkich nabywców) stanowi obszar poniżej linii popytu i ponad linią ceny. Jest ona korzyścią konsumenta, wynikającą z zakupu wszystkich jednostek dobra po jednolitej cenie ustalonej na rynku. Zmiany ceny powodują zmiany wielkości nadwyżki. Jeśli konsument dostawał tylko dobro Y, a X wcale, znajdowałby się w punkcie B na krzywej obojętności U1. Gdyby zamieniał Y na X, uzyskiwaniu kolejnych jednostek X towarzyszyłby wzrost użyteczności. Tak byłoby do osiągnięcia punktu E na krzywej U2 (położonej wyżej niż U1). Wzrost użyteczności spowodowanej taką zmianą koszyka nazywamy nadwyżką konsumenta, rozumianą jako korzyść z konsumpcji dobra X. Jej rzeczową miarą jest odcinek BB’ (punkt B’ leży na tej samej krzywej obojętności, co optymalny punkt E (na krzywej U2) i odnosi się do sytuacji, w której konsument dostaje wyłącznie dobro Y). Zależy od:

- ceny dóbr X i Y (ich relacji)- kształtu krzywej obojętności (preferencji konsumenta).

22. Co to są efekty skali? Kiedy mówi się o dodatnich, a kiedy o ujemnych efektach skali?

Efekt skali (ang. scale effect) - miara, określająca relatywne zmiany produkcji (korzyści, straty), odpowiadające równoczesnym zmianom w postaci rzeczowej w sferze nakładów i zasobów czynników produkcji. Efekt skali jest sumą elastyczności produkcji względem wszystkich czynników produkcji.

Efekt skali może być rozpatrywany jako zjawisko: wewnętrzne - dotyczące przedsiębiorstw, firm dowolnej branży, zewnętrzne - obejmujące cały przemysł (rozwój jednej branży pociąga za sobą rozwój

kolejnych sektorów przemysłu).

Efekt skali to korzyści w postaci oszczędności rzeczowych (zwiększone wykorzystanie środków) lub finansowych (obniżenie kosztów) związane ze wzrostem skali produkcji, obrotów itp. Efekt ten wynika z ekonomii skali, zasięgu interesów i posiadanego doświadczenia. W teorii wyróżnia się dwa rodzaje korzyści płynące z ekonomii skali:

wewnętrzne, które dotyczą wszystkich firm, niezależnie od wielkości branży w jakiej działają i które polegają na tym, że większa produkcja firmy pociąga za sobą niższy koszt przypadający na jednostkę produktu;

zewnętrzne, obejmujące cały przemysł a polegające na tym, że rozwój przemysłu prowadzi do rozwoju sektora usługowego, wspierającego ten przemysł z korzyścią dla wszystkich firm działających w ramach danej branży produkcji.

Wzrost skali produkcji daje korzystny efekt kosztowy, ale powoduje zarazem wzrost społecznego zagrożenia potrzebą uruchamiania ciągle nowych środków bezpieczeństwa. Wielkiej skali musi towarzyszyć nieodłącznie wzrost poczucia odpowiedzialności. Brak takiego poczucia u jednego człowieka, czy kilku ludzi zaledwie, niedostateczna fachowość, gorsza forma psychiczna czy fizyczna - mogą powodować skutki odczuwalne w skali kraju, kontynentu a nawet globu.

Korzyści skali określane są jako rosnące przychody przy jednoczesnym spadku kosztów wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Spadek kosztów może wynikać np. z większej specjalizacji firmy.

39

Korzyści skali – korzyści dla przedsiębiorstwa, wynikające ze zwiększania skali produkcji. Wraz ze wzrostem ilości wytwarzanego towaru lub rozrostem skali świadczonych usług koszty stałe (np. koszty marketingu) rozkładają się na coraz większą liczbę sprzedawanych jednostek i przez to są w coraz mniejszym stopniu odczuwalne dla producenta lub usługodawcy. Korzyści skali są częstą przyczyną łączenia się przedsiębiorstw i tworzenia oligopoli. Szacuje się, że np. dla koncernu samochodowego istotne korzyści skali pojawiają się przy produkcji około 5 milionów samochodów rocznie i wówczas zwykle zapewniają odpowiednie środki na badania rozwojowe oraz opracowywanie nowych modeli i technologii.

Korzyści skali pokazują, w jakim tempie zmienia się wielkość produkcji, gdy ilości wszystkich wykorzystywanych czynników zmieniają się w tej samej proporcji.

Stałe korzyści skali – produkcja po n-krotnym (proporcjonalnym) zwiększeniu ilości czynników produkcji jest równa n-krotnej produkcji wyjściowej.

Rosnące korzyści skali – n-krotne zwiększenie ilości zastosowanych czynników sprawia, że produkcja rośnie więcej niż n razy. Główny powód – niepodzielność środków produkcji.

Malejące korzyści skali – zwiększenie ilości czynników n razy przynosi mniejszy efekt produkcyjny niż n-krotne odtworzenie produkcji wyjściowej.

23. Co oznacza pojęcie efektywności Pareta? Kiedy można powiedzieć, że gospodarka jest efektywna w sensie Pareta?

Efektywność w sensie Pareta oznacza taki stan, że niemożliwe jest dokonanie lepszego wyboru (przejścia do lepszej pozycji) bez szkody dla innych. Gospodarka jest efektywna w sensie Pareta, kiedy jest doskonale konkurencyjna.

Optimum Pareta, optimum w sensie Pareto – oznacza taki podział dóbr, którego nie można już poprawić nie pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z podmiotów.

Załóżmy na przykład, że rozpatrujemy dwie osoby, Kowalskiego i Malinowskiego. Kowalski ma początkowo pewien zasób chleba, a Malinowski pewien zasób wody. Ponieważ obaj chcieliby mieć i jedno i drugie dobro, to zaczną wymieniać chleb na wodę. Oczywiście, jeżeli Kowalski ma tylko chleb, to pierwszy kubek wody będzie dla niego bardzo cenny i skłonny będzie do oddania dużej ilości chleba. Analogicznie, Malinowski będzie skłonny wymienić dużą ilość wody w zamian za kromkę chleba. W miarę kontynuowania wymiany ich skłonność do poświęcania jednego dobra w zamian za drugie będzie maleć. Ostatecznie osiągnięty zostanie taki punkt, w którym dalsza wymiana nie będzie już możliwa. Kowalski za kolejną kromkę chleba będzie sobie życzyć coraz więcej wody, a Malinowski za kolejny kubek wody będzie chciał coraz więcej chleba. W ten sposób osiągnięty został punkt efektywnej alokacji w sensie Pareta. Jeżeli bowiem chcielibyśmy Kowalskiemu dać kolejny kubek wody, to musielibyśmy zmusić Malinowskiego do wymiany, pogarszając tym samym jego sytuację (albowiem, gdyby jego sytuacja miała się poprawić, to do wymiany doszłoby dobrowolnie).

Warto zauważyć, że wolna wymiana dóbr prowadzi do efektywnej alokacji w sensie Pareta. Co więcej, jeżeli alokacja nie jest efektywna w sensie Pareto, to można poprawić sytuację niektórych uczestników bez pogarszania sytuacji innych, co jest oczywiście bardzo pożądane. Dlatego alokacja nieefektywna w sensie Pareto zdarza się rzadko.Ponieważ efektywność w sensie Pareto odwołuje się do indywidualnych preferencji, to nie uwzględnia interesu społecznego, co jest największym ograniczeniem stosowania tego kryterium.

Rozważmy na przykład budowę drogi. W interesie mieszkańców jest budowa drogi, jednak w tym celu należy wykupić kilka działek. Oczywiście działki te można kupić w drodze negocjacji z właścicielami, jednak okazuje się, że jeden z nich jest tak emocjonalnie przywiązany do danego terenu, że nie chce sprzedać działki za żadne pieniądze. Sytuacja, w

40

której droga nie powstaje jest efektywna w sensie Pareto, albowiem nie udało się poprawić położenia mieszkańców bez pogarszania położenia jednego z właścicieli.Innym skrajnym przykładem alokacji efektywnej w sensie Pareto jest taki podział dóbr, w którym wszystkie dobra są u jednej osoby, a pozostałe nie mają nic. Taka alokacja również jest efektywna w sensie Pareto.

W ramach ekonomii dobrobytu zaczęto zastanawiać się nad kwestią podziału dóbr w społeczeństwie. Ekonomiści, będący zwolennikami ekonomii dobrobytu, twierdzą, że równość opiera się wyłącznie na czystych sądach wartościujących. W związku z tym należy oddzielić kwestie równości od kwestii efektywności. W tym celu wprowadzono kategorię efektywności w sensie Pareto.Alokacja jest efektywna w sensie Pareto, jeżeli nie istnieje możliwość takiej zmiany, która uczyniłaby sytuację niektórych członków społeczeństwa lepszą bez pogarszania położenia innych. Jeżeli alokacja jest nieefektywna, to przez odpowiednią jej zmianę można osiągnąć korzyść w sensie Pareto, tzn. polepszyć położenie jednych bez pogarszania sytuacji innych. Natomiast wiele konkretnych realokacji poprawia położenie jednych, pogarszając jednocześnie los innych. Nie można stwierdzić, czy tego rodzaju zmiany są dobre, czy złe, nie dokonując zarazem oceny wartościującej dobrobyt rozmaitych ludzi. 

24. Co to są efekty zewnętrzne (dodatnie i ujemne)? Podaj przykłady efektu zewnętrznego.

Efekt zewnętrzny pojawia się wtedy, kiedy działania jednego z podmiotów mają wpływ (negatywny bądź pozytywny) na bogactwo i zachowanie się innych podmiotów, a jednocześnie nie występuje wynagrodzenie w postaci ceny rynkowej. Jednym z przykładów takich efektów są korzyści uzyskiwane z kontaktów i wymiany informacji na terenie o silnie rozwiniętym przemyśle. Innymi przykładami efektów zewnętrznych są edukacja i infrastruktura z ich potencjalnie istotnym wpływem na proces wzrostu.

Efekty zewnętrzne – koszty lub korzyści osób trzecich, niepodlegające rekompensacie (opłacie) i powstałe wskutek produkcji lub konsumpcji podmiotu, który nie ponosi kosztów lub nie odnosi korzyści związanych z tymi działaniami. Ich obecność może zwiększać koszty dla społeczeństwa, lecz nie jest rekompensowana przez sprawcę. Obecność negatywnych efektów zewnętrznych przyczynia się do nieefektywności w gospodarce.

Przykład dodatniego efektu zewnętrznego: odrestaurowanie zabytkowej kamienicy, zasadzenie drzew, ochrona budynku firmy znajdującego się w dzielnicy mieszkalnej.Najlepszym przykładem dodatnich efektów zewnętrznych są rozwój i upowszechnianie wiedzy.

Przykład ujemnego efektu zewnętrznego: zatruwanie rzeki zanieczyszczeniami, konsumpcja w punktach szybkiej obsługi – jednorazowe opakowania jako śmieci, jazda samochodem i wydalanie spalin, zanieczyszczenie środowiska (niepieniężny) lub przedsiębiorstwo, które zwiększając zatrudnienie podnosi tym samym płace w całej gałęzi (pieniężny).

25. Co to jest produkt krajowy brutto i jak go się liczy?

PKB jest wartością dodaną, wytworzoną przez wszystkie czynniki produkcji znajdujące się na terenie kraju, należące zarówno do właścicieli krajowych, jak i zagranicznych. Nie obejmuje on wartości dodanej czy dochodu zarobionego za granicą i przywiezionego do kraju przez obywateli. PKB = C (sprzedaż dóbr i usług konsumpcyjnych) + sprzedaż dóbr (inwestycyjnych) + I (powiększanie zapasów) + G (sprzedaż dla rządu) + X (export) – Z (import)

41

Określony dla konkretnych obszarów geograficznych i dla pewnych przedziałów czasu.

PKB kraju jest miarą działalności produkcyjnej.

PKB = suma netto sprzedaży finalnej wewnątrz obszaru geograficznego.Eksport jest liczony jako sprzedaż finalna, a import jest odejmowany od sprzedaży finalnej.

PKB = suma wartości dodanej na danym obszarze.Wartość dodana firmy jest różnicą między jej sprzedażą (obrotem) a kosztami surowców, dóbr pośrednich i importu z zagranicy.

PKB = suma dochodów z czynników produkcji uzyskanych dzięki działalności gospodarczej na danym obszarze geograficznym

PKB w 2005 r. (w cenach bieżących) ukształtował się na poziomie ok. 967,7 mld zł. Wzrost realny produktu krajowego brutto, w porównaniu z 2004 r., wyniósł 3,2 % (w cenach stałych roku poprzedniego). W 2004 r., w porównaniu z 2003 r., notowano wzrost PKB o 5,3 %.

Wartość dodana brutto w gospodarce narodowej w 2005 r., była realnie wyższa w porównaniu z 2004 r. o 3,2 %. W 2004 r. jej wzrost wyniósł 5,1 %, w stosunku do 2003r.

Wartość dodana w przemyśle w 2005 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, wzrosła o 3,9 %. W 2004 r., w porównaniu z 2003 r., wartość dodana brutto w przemyśle wzrosła o 11,5 %.Wartość dodana w budownictwie w 2005 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, wzrosła o 6,5 %, wobec wzrostu o 2,7 % w 2004 r.W sektorze usług rynkowych wartość dodana brutto w 2005 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, wzrosła o 3,0 %. W 2004 r., w porównaniu z 2003 r., wartość dodana brutto w sektorze usług rynkowych wzrosła o 3,8 %.

Popyt krajowy w 2005 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, wzrósł o 1,9 %, przy wzroście PKB o 3,2 %. W 2004 r., w porównaniu z 2003 r., zanotowano wzrost popytu krajowego o 5,9 %, przy wzroście PKB o 5,3 %.

Spożycie ogółem w 2005 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, zwiększyło się o 2,4 % w tym, spożycie indywidualne wzrosło o 2,3 %. W 2004 r., w porównaniu z 2003 r., spożycie ogółem wzrosło o 3,9 %, w tym spożycie indywidualne – o 4,0 %.

W 2005 r., w porównaniu z rokiem poprzednim, nakłady brutto na środki trwałe wzrosły o 6,2 %, wobec wzrostu o 6,3 % w 2004 r. Stopa inwestycji w gospodarce narodowej (relacja nakładów brutto na środki trwałe do produktu krajowego brutto obliczana w cenach bieżących) nieco zwiększyła się - z 18,0 % w 2004 r. do 18,3 %.

Trzy sposoby mierzenia PKB:Trzy sposoby mierzenia PKB:1.1.Suma wydatków na dobra i usługiSuma wydatków na dobra i usługi2.2.Suma dochodów czynników wytwórczychSuma dochodów czynników wytwórczych3.3.Wartość wytworzonych dóbrWartość wytworzonych dóbr

26. Na czym polega róznica między wielkościami realnymi i nominalnymi w ekonomii?Na przykładach:

42

Nominalna stopa procentowa – inaczej zwana też umowną lub deklarowaną stopą procentową jest to roczna stopa procentowa przy założeniu rocznej kapitalizacji odsetek, tj. odsetki dopisywane są do kapitału raz w roku.

Realna stopa procentowa – jest to w przybliżeniu różnica między nominalną stopą procentową a stopą inflacji.

Płaca nominalna – łączne wypłaty pieniężne i wartość świadczeń zaliczanych do wynagrodzenia, wypłacone pracownikowi w określonym czasie (miesiącu, roku), liczone w walucie bieżącej danego kraju.Płaca realna – suma wartości dóbr i usług, które można nabyć za daną płacę nominalną w różnych porównywalnych okresach.

PKB nominalny – mnożymy liczbę produktów przez ich cenę, wielkość nominalna uwzględnia więc wzrost cenPKB realny – jest liczony przy użyciu cen w jakimś z góry określonym roku bazowym, aby oddzielić wpływ wzrostu ilości produktów od ruchu cen. Wzrost realnego PKB wiąże się ze wzrostem ilości rzeczowego produktu.

Zmienne nominalne opisują wartość w cenach bieżących. Zmienne realne opisują wielkość w cenach stałych.

27. Jakie problemy stwarza porównywanie PKB kraju w czasie? Czy poziom PKB kraju mierzy dobrobyt jego obywateli?

PKB jest zawsze liczony w cenach rynkowych (wielkości nominalne) i „nie można porównywać wielkości PKB z rożnych lat, bo przy takich porównaniach wpadamy w pułapkę polegającą na uwzględnieniu inflacyjnego wzrostu cen”.Samo interpretowanie PKB jako wskaźnika mierzącego dobrobyt obywateli jest niewłaściwe, bez oceny poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju.

Przykład: Arabia Saudyjska – wysokie PKB dzięki eksportowi ropy, ale rozwój gospodarczy na dość niskim poziomie, bogactwo skupione w rękach oligarchów.

Jeśli z roku na rok wzrosną ceny produktów, wzrośnie także PKB, nawet gdy wielkość sprzedaży finalnej pozostała bez zmian. Wzrost nominalnego PKB może wynikać zarówno z wyższych cen, jaki zwiększenia ilości produktu. PKB mierzy dochód a nie bogactwo, dochód jest strumieniem, a bogactwo zasobem majątku gromadzonego przez dłuższy czas. Dane o PKB przetwarzane są ze znacznym opóźnieniem, a rządy i firmy potrzebują informacji w odpowiednim momencie – stąd robi się szacunki i aktualizuje się je w ciągu kilku kolejnych lat. Niedokładność tych szacunków jest niebezpieczna. Często uzupełnia się więc dane o PKB innymi wskaźnikami.

PKB dotyczy tylko zarejestrowanych transakcji rynkowych, stanowi niedoskonały miernik gospodarczego dobrobytu. Cześć działalności nie jest rejestrowana (domowa, podziemie, szara strefa), niektóre dobra sprzedawane z upustem.

PNB – oparty na własności, dochody uzyskane za granicą przez obywateli.

43

Czyste PKB jest złą miarą dobrobytu społeczeństwa, ponieważ nie uwzględnia liczby ludności. Z tego powodu jako miarę dobrobytu powszechnie używa się PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osobę; czyste PKB jest wyznacznikiem wielkości gospodarki.Nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska); jest tym większy im więcej wydaje się na zbrojenia, choć zdaniem niektórych ekonomistów wydatki takie nie zaspokajają potrzeb społeczeństwa

28. Co to jest wzrost gospodarczy i jak się go mierzy, ile wynosi obecnie stopa wzrostu gospodarczego w Polsce? Wzrost gospodarczy to zwiększenie się rocznej produkcji dóbr i usług w kraju. Miarą wielkości wykorzystaną do pomiaru wzrostu gospodarczego są: PNB, PKB, DN. Odnosi się tylko do zmian ilościowych, przy założeniu, że podstawowe wielkości makroekonomiczne charakteryzują się długofalowym trendem. Korzyścią ze wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego jest podwyższenie standardu życia, lepsza sytuacja socjalna, większe bezpieczeństwo publiczne. Od niedawna część badaczy kwestionuje PKB jako uniwersalną miarę wzrostu gospodarczego. Nowe sugerowane miary w większym stopniu mają koncentrować się na wzroście wartości posiadanych przez osoby fizyczne i firmy dóbr i oparte są o powiązane ze sobą miary PKB oraz indeksy cen: PPI i CPI.Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego w Polsce w roku 2006 jest niepodważalnym faktem. Wskazuje na to wiele wskaźników, choćby bardzo wysoka dynamika produkcji przemysłowej i eksportu w pierwszym kwartale, rosnące wynagrodzenia realne, zwiększające się zatrudnienie i malejące bezrobocie. Dobrą sytuację gospodarki potwierdzają badania stanu koniunktury. Jakie czynniki miały ostatnio w Polsce decydujący wpływ na poprawę stanu koniunktury? Czy prowadzona jest właściwa polityka gospodarcza stymulująca wzrost, czy też poprawa w gospodarce nastąpiła z powodów niezależnych od prowadzonej przez rząd polityki gospodarczej? Jednoznaczna odpowiedź na oba pytania sprawia dużą trudność. Prawie niemożliwe jest zidentyfikowanie charakteru prowadzonej przez rząd polityki gospodarczej. Osobiście odnoszę wrażenie, że rząd nie realizuje skoordynowanej i spójnej polityki gospodarczej podporządkowanej długookresowej strategii rozwojowej. Prowadzi natomiast rozmaite działania o doraźnym charakterze, nastawione głównie na realizację niektórych obietnic wyborczych, i to w różnym zakresie. Taka sytuacja przyczyni się do jeszcze większego rozkojarzenia polityki gospodarczej.Nie ulega natomiast wątpliwości, że nowy rząd, jak dotychczas, nie podjął żadnej ważniejszej reformy systemowej, choćby palącej od dawna reformy systemu finansów publicznych. Pojawiły się za to deklaracje będące zaprzeczeniem działań reformatorskich. Wystarczy wspomnieć deklaracje w sprawie braku woli wchodzenia do strefy euro w nadchodzących latach, jak również dość enigmatyczne zapowiedzi w sprawie dokończenia prywatyzacji. W pierwszym przypadku oznacza to miedzy innymi wolniejsze wprowadzanie dyscypliny fiskalnej, w drugim - utrzymywanie a nawet rozszerzanie roli państwa w gospodarce. W efekcie mamy dość słabo oddziałującą na gospodarkę bieżącą politykę i brak działań reformatorskich. Taka sytuacja sprzyja przyspieszeniu wzrostu gospodarczego w krótkim horyzoncie czasowym i stwarza niebezpieczeństwo spowolnienia wzrostu po wyczerpaniu się jego elementarnych rezerw. Do sięgnięcia po czynniki intensywne potrzebne są reformy. Z podobną sytuacją do obecnej mieliśmy do czynienia za rządów SLD w latach 1994 - 1997. Mechanizm zwiększania wzrostu gospodarczego w obu przypadkach jest następujący: brak reform nie stwarza barier rozwojowych przedsiębiorstwom, nie zmusza ich do wysiłku dostosowawczego i restrukturyzacji, przez co sprzyja zwiększaniu produkcji dóbr i usług w sposób ekstensywny. Restrukturyzacja przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001 - 2004 nie była rezultatem polityki gospodarczej, a dokonała się nawet częściowo wbrew niej. Była wynikiem kurczenia się popytu krajowego i potrzeby przygotowania się do akcesji do UE.

44

Do wzrostu gospodarczego przyczynia się także natura zjawisk gospodarczych i oddziaływanie gospodarki globalnej. W gospodarce światowej ma miejsce zdecydowanie wzrostowa faza cyklu koniunkturalnego. Jej wzrost w pierwszej połowie roku 2006 szacowany jest na 4,5 - 4,6%. Korzystają z tego wszystkie kraje świata, a zwłaszcza tzw. gospodarki wschodzące, i to w znacznie większym stopniu niż Polska. Trudno sobie wyobrazić sytuację, żeby w jakimś kraju z otwartą gospodarką rynkową nie było wzrostu. W takiej sytuacji brak wzrostu gospodarczego oznaczałby poważny kryzys gospodarczy.Bez ryzyka popadnięcia w przesadę można stwierdzić, że Polska nie wykorzystuje w pełni możliwości wzrostu, jakie daje aktualna sytuacja w gospodarce światowej. Według tygodnika The Economist, ostatnie podane do wiadomości kwartalne tempo wzrostu PKB (IV kwartał 2005 r.) stawia Polskę na czwartym od końca miejscu wśród 27 najważniejszych gospodarek wschodzących.

Innym czynnikiem wspomagającym wzrost gospodarczy jest pozytywny wpływ na gospodarkę akcesji do Unii Europejskiej. Analitycy z największym trudem znajdują negatywne skutki akcesji, o wskazanie pozytywnych jest znacznie łatwiej. Oddziaływanie pozytywnego czynnika unijnego może zostać powstrzymane przy wzmacnianiu etatystycznego podejścia do polityki gospodarczej. Nie można ciągle jeszcze zapominać o groźbie zaprzepaszczenia szans rozwojowych przez nieumiejętność poruszania się w Unii przy braku spójnej strategii rozwojowej.

Wzrost gospodarczy to przyrost PKB (PNB, PNN) w danym okresie – zwykle roku kalendarzowym w stosunku do poziomu PKB (PNB, PNN) w poprzednim roku (okresie). Może być mierzony w skali całej gospodarki, jak i w przeliczeniu na mieszkańca. Do obliczenia rzeczywistego wzrostu PKB niezbędne jest zastosowanie deflatora PKB, który pozwala wyeliminować efekt zmian cen.Definicje wzrostu gospodarczego:

- to długookresowy proces powiększania produkcji dóbr i usług w danym kraju, - to proces zwiększania zasobu dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych, - to proces zwiększania zasobów dóbr i usług konsumpcyjnych, a w szczególności taki wzrost

ilościowy, który zapewnia zwiększenie ilości dobór i usług konsumpcyjnych przypadających na mieszkańca danego kraju,

- jest to stałe zwiększanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi.

Miernikami wzrostu gospodarczego są: PKB - miara wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem. Inaczej mówiąc PKB mierzy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce kraju.

PNB (realny produkt narodowy brutto) - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. Świadczy o ilości dóbr i usług, na których zakup może pozwolić sobie gospodarka jako całość. PNN (produkt narodowy netto = dochód narodowy) - oblicza się go poprzez odjęcie amortyzacji od PNB. Jest to więc ilość pieniądza, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po dołożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy na sfinansowanie amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie.

Stopę (tempo) wzrostu gospodarczego stanowi wyrażony w procentach stosunek przyrostu realnego PKB do jego wielkości w okresie bazowym, a więc:

r =wzrost PKB

x 100 % =PKB1 - PKB0

x 100%PKB0 PKB0

gdzie:

45

r - stopa wzrostu gospodarczego PKB1 - realny produkt krajowy brutto w roku badanym PKB0 - realny produkt krajowy brutto w roku poprzednim

Proces wzrostu gospodarczego uzależniony jest od czynników ekonomicznych, politycznych, kulturowych, demograficznych i przyrodniczych. Do najważniejszych należą:

- nakłady pracy i jej wydajność - zasoby naturalne - kapitał produkcyjny - budowle, maszyny - kapitał finansowy - technologia - wiedza o tym, jak wykorzystać pracę i kapitał do wytwarzania dóbr i usług - postęp organizacyjny - nauka - czynniki rynkowe, np. rozwój rynków finansowych - polityka gospodarcza państwa - stabilność polityczna.

Ze wzrostem gospodarczym związane jest pojęcie rozwoju gospodarczego. Obejmuje on nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu narodowego, ale także jakościowe przemiany zachodzące w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej. Jest więc procesem zmierzającym do ogólnego wzrostu zamożności społeczeństwa i jakościowej poprawy jego warunków życia.

Wzrost gospodarczy w pierwszym kwartale 2006 roku wyniósł 5,2%.Na takie tempo wzrostu PKB będzie wpływać tempo wzrostu nakładów brutto na środki trwałe oraz tempo wzrostu spożycia gospodarstw domowych szacowane na 3,7% r/r w porównaniu z 3,1% wzrostu w poprzednim kwartale. W IV kwartale 2005 roku wzrost PKB wyniósł 4,2% wobec 3,7% w III kwartale, 2,8% w II kwartale i 2,1% w I kwartale. W całym ub. roku gospodarka przyspieszyła o 3,2%.

Tymczasem ekonomiści z Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE) szacują, że wzrost gospodarczy wyniesie w całym 2006 roku 4,2% (wobec zapisanych w budżecie 4,3%), a w przyszłym roku nieco przyspieszy i wyniesie 4,6%.

Czynników wzrostu gospodarczego jest wiele. Podstawowe z nich to: inwestycje, postęp techniczny, alokacja nakładów. Pomiędzy czynnikami wzrostu gospodarczego istnieją zawsze mniej lub bardziej ściśle związki i wzajemne relacje. Mogą one mieć charakter bezpośredni (ilościowe ujęcie), lub pośredni. Oddziaływanie tych czynników występuje w różnych okresach, z różną siła, i nie jednokierunkowo.

Inwestycje są to nakłady gospodarcze na odtworzenie zużytego majątku narodowego oraz na jego powiększenie. W potocznym rozumieniu przez pojęcie inwestycji rozumie się procesy budowy nowych obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych oraz ich wyposażenia. Przyrost dochodu narodowego zależy przede wszystkim od inwestycji produkcyjnych oddanych do użytku w danym roku. Efektywność inwestycji jest ważnym czynnikiem determinującym rozmiary akumulacji. Chcąc utrzymać poziom stopy życiowej ludności, uwzględniając wzrost jej liczby, trzeba na akumulację przeznaczać tym więcej środków, im niższa jest efektywność inwestycji.Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe.Na przyrost dochodu narodowego wpływają także czynniki istniejącego już majątku produkcyjnego. Jeden z nich to zużycie się, czyli amortyzacja, starego majątku produkcyjnego.

46

Każdą gospodarkę cechuje określona przeciętna stopa amortyzacji. Jest to relacja wartości zużytego rocznie majątku produkcyjnego do jego początkowej wartości. Odzwierciedla ona przeciętny okres zużywania się środków trwałych (np.: maszyn 10 lat, budynków 25 lat). Jej wielkość przy danej wartości majątku trwałego określa sumę funduszu amortyzacji. Zastępowanie starych, zużytych maszyn na bardziej nowoczesne nazywa się czynnikiem efektywności inwestycji. Inwestycje te przynoszą większą wartość dochodu narodowego niż przynosiły zamortyzowane środki trwałe.

Postęp techniczny to także źródło wzrostu gospodarczego jest to doskonalenie środków produkcji i metod wytwarzania, doskonalenie wytwarzanych dóbr oraz przedmiotowych warunków pracy i urządzeń. Postępy techniki, technologii i organizacji pracy zwiększają z reguły efekty produkcyjne uzyskiwane z danych zasobów lub pozwalają na osiąganie dotychczasowych efektów przy zużyciu mniejszych zasobów.

Zasoby naturalne to kolejny istotny czynnik wpływający na wzrost gospodarczy. Surowce, ich jakość i ilość zależy od złóż geologicznych w danym kraju oraz nakładu inwestycji w ich wydobywanie, czyli tworzenie zakładów przemysłu wydobywczego np.: kopalni, rud żelaza itp.

Majątek produkcyjny gospodarki narodowej stanowi materialną (rzeczową ) bazę produkcji, a więc dochodu narodowego. Wymienione wyżej czynniki są więc materialnymi czynnikami wzrostu gospodarczego. Istnieją także niematerialne czynniki, za które uznajemy pracę producentów dóbr, czyli żywa praca produkcyjna, jej ilość, liczba zatrudnionych, przeciętny roczny czas pracy oraz wydajność pracy. W skali całej gospodarki przeciętna wydajność pracy jest mierzona relacją wytworzonego dochodu do liczby zatrudnionych produkcyjnie. W mierniku wydajności pracy jest zawarty czas pracy. Miernik ten należy zdezagregować na roczną liczbę godzin lub dni przepracowanych przeciętnie przez jednego zatrudnionego oraz przeciętną wartość dóbr wytworzonych przez niego w ciągu dnia pracy (w cenach stałych). Roczny przyrost dochodu narodowego, co wynika z powyższego określają rozmiary wzrostu zatrudnienia i wzrostu przeciętnej wydajności pracy wszystkich zatrudnionych produkcyjnie. Wzrost liczby zatrudnionych określają warunki demograficzne tzn. liczba osób rocznika osiągającego wiek produkcyjny kończących szkolenie zawodowe o profilu pracy produkcyjnej. Wzrost ten jest oczywiście pomniejszony o liczbę osób odchodzących z działów produkcji materialnej na emeryturę lub rentę. To jednak, czy wszyscy zostaną zatrudnieni, zależy od liczby nowych, wolnych stanowisk pracy, a więc od rozmiarów inwestycji. Jeżeli inwestycje nie zostały właściwie zaplanowane (uwzględniony przyrost chętnych do pracy minus odchodzący z pracy) wtedy powstaje zjawisko bezrobocia.Wzrost wydajności pracy zależy przede wszystkim od postępu technicznego, w tym także od ulepszeń organizacji pracy. Na wzrost wydajności wpływają także inne czynniki, należy z nich wymienić: wzrost zawodowych kwalifikacji, działanie systemu motywacji, warunki i bezpieczeństwo pracy.Wykazując, że wzrost dochodu narodowego jest określany przez wzrost wydajności pracy i wzrost zatrudnienia, przytoczona analiza wskazuje jednocześnie, iż tempo jednego i drugiego zależy głównie od czynników materialnych tj. inwestycji i postępu technicznego. Postęp techniczny i inwestycje zależą jednak w dużym stopniu od typu stosunków ekonomicznych, systemu gospodarowania i ustroju społeczno-ekonomicznego. Istotny wpływ na wzrost gospodarczy mają także jego bariery np.: bariera siły roboczej, bariera surowcowa, bariera handlu zagranicznego lub bariera konsumpcji.

Ale wróćmy do czynników społeczno-ustrojowych. Spośród wielu z nich należy wskazać na układ stosunków międzyludzkich w zakładach pracy oraz układ stosunków społeczno-politycznych. Konflikty w zakładach pracy, a w jeszcze większym stopniu konflikty w skali działów produkcji czy całego społeczeństwa (na tle sprzeczności klasowych) wpływają na spadek stopy wzrostu gospodarczego bądź nawet są czynnikiem jego załamania. Odwrotny wpływ wywiera natomiast

47

stan tzw. spokoju społecznego. W określonych sytuacjach historycznych np.: w okresach odbudowy gospodarki ze zniszczeń wojennych, społeczeństwo może wykazać niezwykłą ofiarność i zapał do pracy. Dzięki takim zrywom okresy te cechuje szybkie tempo wzrostu gospodarczego.Z innych czynników należałoby wskazać na tzw. nieuchwytne środki, do których zaliczamy specyficzne cechy narodowe, mentalność społeczną i psychiczną, tradycje historyczne, pracowitość oszczędność. Czynniki te mają charakter egzogeniczny. Do czynników czysto egzogenicznych zaliczamy: rolę środowiska geograficznego (klimat, ukształtowanie terenu, zasoby wody, bogactwa naturalne) i uwarunkowania zewnętrzne (dogodne rynki zbytu, współpraca, kooperacja gospodarcza).http://www.um-zachodniopomorskie.pl/zalaczniki/4.pps

29. Co to jest stopa aktywności zawodowej, stopa bezrobocia, ile wynosi obecnie stopa bezrobocia w Polsce?

Stopa bezrobocia lipiec 2006 = 15,7%, sierpień 2006 = 15,5%.

Stopa aktywności zawodowej – liczba aktywnych zawodowo w populacji w wieku produkcyjnym.

Stopa bezrobocia - wielkość opisująca nasilenie zjawiska bezrobocia w danej populacji. Stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby ludności aktywnej ekonomicznie (zasobu siły roboczej danej populacji). Tak zdefiniowaną stopę bezrobocia oblicza się różnie, w zależności od przyjętej definicji osoby bezrobotnej. Najczęściej praktykowane (ponieważ najprostsze do wyliczenia), ale nie do końca prawidłowe, jest podawanie stopy bezrobocia rejestrowanego, do wyliczenia której przyjmuje się, że bezrobotny, to osoba, która jest aktualnie zarejestrowana zgodnie z prawem danego kraju, jako poszukująca pracy.Międzynarodowa Organizacja Pracy zaleca wyliczanie stopy bezrobocia zgodnie z następującą definicją: za bezrobotną uważa się osobę, która spełnia równocześnie wszystkie poniższe warunki:

- ukończyła 15 lat;- aktualnie nie pracuje (nie świadczy pracy w rozumieniu definicji MOP), ani nie odbywa

przyuczenia do zawodu z elementami nauki praktycznej;- poszukiwała aktywnie pracy w tygodniu badania lub w ciągu 6 tygodni poprzedzających

badanie;- jest zdolna do podjęcia pracy w tygodniu badanym lub następnym i wyraża gotowość

podjęcia takiej pracy.

W Polsce podaje się najczęściej stopę bezrobocia rejestrowanego, natomiast GUS bada także stopę bezrobocia wg definicji MOP (w ramach BAEL - Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, corocznie na próbie 4000 respondentów). Stopa bezrobocia rejestrowanego wypada przeciętnie ok. 1,5% poniżej stopy bezrobocia ustalonej w tym badaniu.

Stopa bezrobocia w lipcu 2006 roku spadła do 15,7% z 16,0% – dane o bezrobociu rejestrowanym. Liczba bezrobotnych wyniosła w lipcu 2006 roku 2 443 400, osób, czyli była o 44 200 osób niższa niż przed miesiącem i o 365 600 osób, czyli o 13% niższa niż przed rokiem.

Ostatnia wartość(Wrzesień 2006)

Zmiana Poprzednia wartość(Lipiec 2006)

Wartości ekstremalne

15.5% -0.2 15.7% Największa: 20.7% (Luty 2003)Najmniejsza: 9.5% (Wrzesień 1998)

Kraj Źródło

Polska (Europa) Głowny Urząd Statystyczny

Opis wskaźnika Stopa bezrobocia jest to wielkość statystyczna obrazująca wielkość bezrobocia w danym kraju. Wskaźnik może być liczony na dwa sposoby: - jako stosunek liczby osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy do zasobu siły roboczej; – jako relacja liczby osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy do liczby ludności w wieku produkcyjnym, tj. do liczby osób w granicach wiekowych określających w danym kraju wiek produkcyjny (w Polsce 16-60 lat dla kobiet i 16-65 lat

48

dla mężczyzn); Stopa bezrobocia obliczona drugim sposobem jest zawsze niższa, bo liczebność ludności w wieku produkcyjnym jest zawsze większa od liczebności zasobu siły roboczej.

30. Co to jest inflacja, jak ustalana jest stopa inflacji, ile wynosi obecnie stopa inflacji w Polsce?

Stopa inflacji lipiec 2006 do lipiec 2005 = 1,1%, sierpień 2006 do sierpień 2006 = 1,6%.

Inflacja – obniżanie się siły nabywczej pieniądza (jego wartości rynkowej). Na rynku obserwowana jest jako długotrwały wzrost średniego poziomu cen określonego koszyka dóbr. W praktyce inflacja na rynku konsumpcyjnym jest inna, niż inflacja na rynku zaopatrzeniowym i nieco inaczej wpływa na kondycję gospodarki. Przeciwieństwem inflacji jest deflacja.Korzystnym efektem niewielkiej inflacji może być ułatwienie renegocjacji realnej wartości niektórych cen oraz płac. Osobnym problemem jest niepewność co do przyszłej wartości inflacji. Podnosi to ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej. Uważa się, że niepewność co do wartości inflacji jest tym większa, im wyższy jest poziom inflacji.

Najpopularniejszą miarą inflacji jest indeks wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI). W Polsce inflacja w cenach płaconych przez konsumentów wyniosła 0,9% w roku 2003.Drugą miarą inflacji jest indeks cen producentów PPI. Jest to wskaźnik zmiany cen produkcji przemysłowej.

Wskaźniki ogłaszane przez GUS: Średnia cena sprzedaży drewna, Średnia krajowa cena skupu pszenicy, Średnia krajowa cena skupu żyta, Wskaźnik cen dóbr inwestycyjnych, Wskaźnik cen nakładów inwestycyjnych, Wskaźnik cen produkcji budowlano-montażowej, Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, Wskaźnik cen towarów nieżywnościowych trwałego użytku, Wskaźnik wzrostu cen towarowej produkcji rolniczej, Wskaźnik zmian cen skupu podstawowych produktów rolnych.

Rodzaje inflacji: pełzająca – nie przekracza 5% rocznie, krocząca – oscyluje w granicach 5-10% rocznie, galopująca – 10-150% rocznie, hiperinflacja – powyżej 150% rocznie.

49

Inflacja w PolsceRok Inflacja Rok Inflacja Rok Inflacja Rok Inflacja Rok Inflacja Rok Inflacja1950 7,5% 1960 1,8% 1970 1,1% 1980 9,4% 1990 585,8% 2000 10,1%1951 9,6% 1961 0,7% 1971 -0,1% 1981 21,2% 1991 70,3% 2001 5,5%1952 14,4% 1962 2,5% 1972 0,0% 1982 100,8% 1992 43,0% 2002 1,9%1953 41,9% 1963 0,8% 1973 2,8% 1983 22,1% 1993 35,3% 2003 0,8%1954 -6,3% 1964 1,2% 1974 7,1% 1984 15,0% 1994 32,2% 2004 3,5%1955 -2,4% 1965 0,9% 1975 3,0% 1985 15,1% 1995 27,8% 2005 2,1%1956 -1,0% 1966 1,2% 1976 4,4% 1986 17,7% 1996 19,9%

1957 5,4% 1967 1,5% 1977 4,9% 1987 25,2% 1997 14,9%

1958 2,7% 1968 1,6% 1978 8.1% 1988 8,1% 1998 11,8%

1959 1,1% 1969 1,4% 1979 7,0% 1989 251,1% 1999 7,3%

Stopa wzrostu inflacji w okresie PRL-u, szczególnie w latach 50. i 70. XX wieku oraz przy zmianach władz jest iluzoryczna, nie sposób szacować inflacji, gdy państwo w majestacie prawa przejmowało majątek obywateli (w tym zasoby gotówkowe), reglamentowało towary, planowało produkcję i konsumpcję. Jedną z metod zaniżania inflacji w PRL było wycofywanie produktu z rynku i wprowadzanie nań ponownie – pod inną nazwą i z wyższą ceną. Typowym przykładem było wycofanie z rynku krawatów i wprowadzenie w ich miejsce "zwisów męskich".

Wielkie kryzysy inflacyjne W Polsce w ciągu 5 lat cena dolara wzrosła z 9 marek polskich w 1918 r. do ok. 6,4 miliona. W tym samym okresie w Rzeszy Niemieckiej wartość marki niemieckiej do dolara wzrosła

z ok. 0,25 marki do 4,2 biliarda marek za dolara (cena znaczka pocztowego w listopadzie 1923 r. wynosiła 500 miliardów marek).

W czasie kryzysu ekonomicznego na Węgrzech w 1946r. miesięczna skala inflacja wynosiła 41,9 biliarda % (odpowiadało to podwajaniu się wysokości cen co 15 godzin). U szczytu inflacji jeden znaczek pocztowy kosztował 20 kwadrylionów (jedynka z 24 zerami) pengö. Podczas wprowadzania forintów w sierpniu 1946 przelicznik z pengö wynosił 1 do 400 kwadryliardów (jedynka z 27 zerami) pengö.

Ostatnia wartość(Październik 2006)

Zmiana Poprzednia wartość(Wrzesień 2006)

Wartości ekstremalne

1.6% 0.3 1.3% Największa: 46.5% (Październik 1992)Najmniejsza: 0.3% (Kwiecień 2003)

Kraj Źródło

Polska (Europa) Głowny Urząd Statystyczny

Opis wskaźnika Inflacja jest to wzrost poziomu cen w gospodarce prowadzący do utraty wartości przez pieniądz. We współczesnych gospodarkach inflacja jest zjawiskiem ogólnie występującym, uważa się, że niewielki jej poziom jest zdrowy dla gospodarki. Groźna dla gospodarki jest wysoka inflacja lub deflacja (spadek poziomu cen).

50

http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/pieniadz/historia_inflacji4?pg=6

31. Co oznacza pojęcie saldo obrotów bieżących, saldo obrotów kapitałowych w gospodarce i czego te pojęcia dotyczą?

Bilans płatniczy – zestawienie wszystkich transakcji dokonanych między rezydentami a nierezydentami w danym okresie. Jest on sporządzany dla całej gospodarki narodowej. Bilans płatniczy Polski publikuje Narodowy Bank Polski.

Metodologia tworzenia bilansu płatniczego różni się w zależności od kraju, jednak co do zasady powinna być zgodna z Balance of Payments Manual (BPM) publikowanym przez MFW.

Kategorie bilansu płatniczego1. Rachunek bieżący

1. Obroty towarowe2. Usługi3. Dochody4. Transfery bieżące

2. Rachunek kapitałowy3. Rachunek finansowy

1. Inwestycje bezpośrednie2. Inwestycje portfelowe3. Pozostałe inwestycje4. Pochodne instrumenty finansowe

4. Saldo błędów i opuszczeń5. Oficjalne aktywa rezerwowe

Charakterystyka sald składowych bilansu płatniczego Saldo obrotów bieżących – zawiera informacje o obrotach towarowych (zwane bilansem

handlowym), a także: obrót usług, transfery pieniężne (społeczeństwa i rządu) oraz przepływy związane z dochodami z inwestycji. Bilans handlowy – daje obraz ile gospodarka eksportuje towarów, a ile ich importuje. Różnica pomiędzy tymi wielkościami odpowiada na pytanie, czy mamy do czynienia z deficytem handlowym (przewagą importu nad eksportem), czy z dodatnim bilansem handlowym (nadwyżce eksportu nad importem).

Saldo obrotów kapitałowych – są to przepływy kapitałowe netto (kredyty eksportowe, kredyty bankowe, inwestycje bezpośrednie).

Bilans płatniczy jest zawsze wyrównany, tzn. strona przychodowa równa się rozchodowej, co wynika z dwustronnego wykazywania wszelkich transakcji w obrotach z zagranicą podwójnie: od strony rzeczowej i od strony rozliczeń finansowych - wszystkie transakcje płatnicze powodujące wzrost zapasów rzeczowych i finansowych kraju są zapisywane w bilansie płatniczym po stronie "winien", a ich zmniejszenie po stronie "ma".

51

Saldo rachunku bieżącego w sierpniu 2006r. było ujemne i wyniosło 610 mln EUR.Złożyły się na nie: ujemne saldo dochodów (703 mln EUR) i obrotów towarowych (453 mln EUR) oraz dodatnie saldo transferów bieżących (406 mln EUR) i dodatnie saldo usług (140 mln EUR).

http://www.nbp.gov.pl/statystyka/Wstepne/bilansplatniczy.pdf

32. Co to jest cykl koniunkturalny? Dlaczego w gospodarce występują wahania koniunkturalne?(Makroekonomia, s. 431 – 462)

Cykl koniunkturalny - fluktuacje ogólnej działalności gospodarczej wokół jej długookresowego trendu. Fazy cyklu koniunkturalnego:

- recesja,- depresja,- ożywienie,- szczyt.

Cykl koniunkturalny - w gospodarce kapitalistycznej, występujące nieregularnie i powtarzające się wahania poziomu ogólnej działalności gospodarczej w ramach długookresowego trendu wzrostu gospodarczego. Za początek i koniec cyklu koniunkturalnego uważa się najczęściej okres załamania koniunktury i początek kryzysu.Wyróżnia się najczęściej cztery fazy cyklu: kryzys, stan depresji (dno kryzysu), ożywienie i rozkwit - dotyczą one kryzysu klasycznego. W kryzysie powojennym wyróżniamy fazy relatywnie wysokiej stopy wzrostu gospodarczego i fazy relatywnie niskiej stopy wzrostu gospodarczego.

Wyróżnia się cykle koniunkturalne:- krótkie (około 3 lat)- średnie (około 7 lat)- długie (około 15 lat).

Przyczyny wahań koniunktury:• Koncepcja cyklu politycznego:

- pobudzanie ożywienia przed wyborami• Zmiany czynników, kształtujących ogólny poziom popytu globalnego (ujęcie keynesowskie):

- wahania eksportu netto- wahania popytu konsumpcyjnego- wahania popytu inwestycyjnego.

Wahania koniunkturalne gospodarki towarzyszą ludzkości od zawsze. Świadczą o tym najstarsze zapiski. Ich autorzy zidentyfikowali cykle o zbliżonym kilkunastoletnim czasie trwania. Cykle podobnie jak fale morskie różnią się między sobą. Raz niszczą wszystko, co napotkają na drodze, kiedy indziej przynoszą łagodne kołysanie. Dla wyznaczenia ruchu koniunktury śledzi się najczęściej produkcję przemysłową, ceny, inwestycje, konsumpcję, zatrudnienie, stopę bezrobocia itd. Wahania koniunkturalne są zjawiskiem, które odciska piętno na życiu społeczeństw i jednostek. Faza cyklu koniunkturalnego przesądza o tym, czy trudno jest znaleźć pracę. Od fazy cyklu zależy tempo wzrostu płac, żeby się odwołać do elementarnych przykładów. Naturalne jest zatem dążenie

52

do zgłębienia przyczyny zdarzeń o tak poważnych reperkusjach. Wokół źródeł fluktuacji toczy się jedna z najdłuższych i najbardziej zagorzałych debat w historii ekonomii. Mimo wieloletnich dociekań powody powstawania cyklu nie doczekały się dotychczas, jeśli w ogóle jest to możliwe, jednoznacznego wyjaśnienia. Ekonomia proponuje wiele objaśnień - czasami konkurencyjnych i równie często komplementarnych.Pięć źródełPoszukiwania wyznaczyły pięć podstawowych nurtów wyjaśniania przyczyn cyklu. Pierwszy wiąże wahania koniunkturalne z podejmowanymi przez przedsiębiorców inwestycjami. Drugi przypisuje oscylacje w gospodarce fluktuacjom zapasów. W myśl trzeciego, cykl ma początek w sferze obiegu pieniężnego. Zwolennicy czwartego uznają, że wahania wynikają z podejmowanych przez przedsiębiorców innowacji. Ostatni, dominujący nurt za pojawianie się cyklu wini czynniki zewnętrzne w stosunku do gospodarki, zakłócenia różniące się pod względem skali i charakteru. Przykładem takiego zakłócenia jest wzrost ceny ropy naftowej. Innym zakłóceniem wywołującym cykl może być państwo prowadzące nieroztropną politykę gospodarczą (polityczny cykl koniunkturalny).Na kryzys – faraonCzy wahania koniunkturalne są nieuchronne? Intuicja podsuwa odpowiedź twierdzącą, bowiem mimo starań nikomu nie udało się ich wyeliminować. Nie oznacza to jednak całkowitej wobec nich bezradności. Przydatnym wskazaniem jest postępowanie biblijnego faraona, który nie próbował odwrócić biegu wydarzeń, ale dostosowywał się do nich - skoro nie można wpłynąć na urodzaj, należy gromadzić zapasy w latach pomyślności. Jest to wskazówka również dla współczesnych rządów. W okresach dobrej koniunktury należy pamiętać o nieuniknionej odmianie losu. W przełożeniu na konkrety oznacza to m.in. zasadność równoważenia budżetu w czasie ożywienia, aby nie wpaść w tarapaty podczas recesji. Zgubne jest konsumowanie wszystkiego, co przejściowo szczodrą ręką ofiarował los.Faktu, że wahań koniunkturalnych nie można uniknąć, w żadnym wypadku nie należy dramatyzować, bowiem ekonomia - jak zauważył Joseph Schumpeter - coraz częściej wskazuje także na ich pozytywne następstwa. Jednym z nich jest choćby oczyszczająca funkcja recesji, dzięki której z rynku zostają z pożytkiem dla społeczeństwa wyeliminowane przedsiębiorstwa najmniej efektywne.

http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/analizy/cykle_koniunkturalne_1

33. Co to jest pieniądz? Co oznaczają różne agregaty pieniądza, np. M2? Od czego zależy popyt na pieniądz w gospodarce? Pieniądz to materialny lub niematerialny środek płatniczy, który można wymienić na towar lub usługę. Obecnie funkcję pieniądza najczęściej pełnią monety oraz pieniądz papierowy (banknoty). Pieniądz – środek przechowywania bogactwa, środek wymiany, rodzaj aktywów powszechnie akceptowanych jako środek płatniczy. Gotówka (banknoty i bilon) w posiadaniu ludności (gospodarstw domowych, firm i administracji).

Podstawowe rodzaje pieniądza:-pieniądz kruszcowy-pieniądz zdawkowy (gotówkowy)-pieniądz rozrachunkowy (bezgotówkowy)-pieniądz międzynarodowy-pieniądz bankowy-pieniądz elektroniczny.

Funkcje pieniądza:- obrachunkowa

53

- cyrkulacyjna - tezauryzacyjna.

Agregat pieniężny mierzy ilość pieniądza w obiegu. Pomaga kształtować politykę pieniężną. Przy tworzeniu agregatu dąży się do tego, by jego zmiany były skorelowane z innymi wskaźnikami makroekonomicznymi. Agregat pieniężny jest to zbiór zasobów pieniężnych o różnej płynności.

Podaż pieniądza to wartość występujących w obiegu rodzajów pieniądza, będąca w dyspozycji przedsiębiorstw i ludności. Podaż pieniądza tworzą:

- pieniądz gotówkowy- pieniądz bezgotówkowy banków komercyjnych na rachunkach w banku centralnym.

Wymienione elementy określa się mianem bazy monetarnej. Dzięki mnożnikowi bazy monetarnej wielkość podaży pieniądza może być istotnie zwiększona w wyniku działalności kredytowej banków komercyjnych. Wielkość pieniądza jest mierzona agregatami pieniężnymi. Na podaż pieniądza składają się agregaty pieniężne od M1 do M3.

M0 = rezerwy obowiązkowe banków komercyjnych + rezerwy nadwyżkowe banków komercyjnych + gotówka w obiegu poza kasami banków.M1 = gotówka w obiegu + depozyty w bankach komercyjnych płatne na żądanie. M2 = M1 + krótkoterminowe wkłady oszczędnościowe + transakcje overnight repo w bankach komercyjnych + rachunki funduszy inwestycyjnych. M3 = M2 + depozyty terminowe + transakcje repo o terminie dłuższym niż jeden dzień (+ rachunki w instytucjach niebankowych).Instrumenty te są mniej płynne, tzn. kosztowniejsze lub trudniejsze do przekształcenia w gotówkę

M2 wyróżnia się tym iż obejmuje agregat M0, M1 oraz depozyty krótoterminowe w bankach komercyjnych i instrumenty finansowe typu weksle, bony pieniężne o charakterze krótkoterminowym. M2 wykorzystywany jest przez banki do udzielania kredytów krótkoterminowych. Kryterium decydującym o włączeniu danych aktywów finansowych do danego agregatu pieniężnego może być stopień płynności tego instrumentu lub wielkość depozytu. Poszczególne państwa stosują różne kryteria kwalifikowania poszczególnych aktywów finansowych do agregatów.M0 (baza monetarna, pieniądz banku centralnego lub pieniądz wielkiej mocy): gotówka w obiegu (z kasami banków) + rezerwy obowiązkowe + rezerwy dobrowolne.

Agregaty pieniężne i ich składniki

1. Gotówka w obiegu (poza kasami banków)

2. Depozyty bieżące

1+2 = M1

3. Depozyty z terminem pierwotnym do 2 lat

4. Depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy

M1+3+4 = M2

5. Operacje z przyrzeczeniem odkupu

6. Bankowe dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat

M2+5+6 = M3

M1: gotówka (bez kas banków)+ depozyty na żądanieM2: M1 + depozyty z terminem pierwotnym do 2 latM3: M2 + dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat

54

Popyt na pieniądzPowody, co do chęci posiadania i utrzymywania pieniądza są następujące:

- popyt transakcyjny, wynika z konieczności posiadania pieniądza w celu dokonywania operacji handlowych; popyt na pieniądz jest uzasadniony potrzebą realizowania transakcji, wynika z jego zdolności do dysponowania dobrami i usługami; ceni się go za siłę nabywczą; zgłaszany jest więc popyt na realny pieniądz, a nie jego wartość nominalną; realny zasób pieniądza pozostaje niezmieniony, jeśli zasób nominalny rośnie dokładnie w takim samym stosunku, jak poziom cen. Popyt na pieniądz nominalny jest proporcjonalny do poziomu cen.

- przezornościowy, wynika z niepewności, co do przyszłych dochodów i wydatków oraz dążenia do bezpieczeństwa,

- spekulacyjny, polega na dążeniu do posiadania pieniądza przynoszącego zysk w przyszłości, - portfelowy, który jest konsekwencją występowania skłonności do posiadania pieniądza w

sytuacji niechęci do podejmowania ryzyka.

Od czego jeszcze zależy popyt na pieniądz:Rzeczywisty rozmiar działalności gospodarczej musi być ważnym czynnikiem określającym popyt na pieniądz. Istnieje dodatnia zależność między realnym PKB a realnym zasobem pieniądza. Koszty transakcji (przekształcenie pieniądza z jednej formy w inną, czas, wysiłek, prowizje bankowe) skłaniają ludzi do bardziej efektywnego korzystania z pieniądza.Elastyczność popytu na pieniądz w odniesieniu do PKB definiuje się jako procentowy wzrost popytu na pieniądz wynikające ze wzrostu PKB o 1%. Jeśli współczynnik elastyczności wynosi 1, to popyt na pieniądz jest proporcjonalny do PKB. W przybliżeniu popyt na pieniądz jest proporcjonalny do dochodu (PKB).Popyt na pieniądz realny wiąże się z finansowaniem transakcji i dlatego rośnie wraz ze wzrostem realnego PKB. Nominalna stopa procentowa ma znaczenie dla popytu na pieniądz, ponieważ stanowi koszt alternatywny, który musza ponieść gospodarstwa domowe i firmy decydujące się na przechowywanie swego majątku w jałowej formie, czyli pieniężnej. Pieniądz przynosi zerową nominalną stopę procentową i ujemną realną stopę procentową. Ujemny znak elastyczności popytu na pieniądz w stosunku do stopy procentowej potwierdza, ze popyt spada wraz ze wzrostem stopy procentowej. Wyższa stopa procentowa zniechęca do przechowywania majątku w postaci pieniądza.

34. W jaki sposób ustala się w gospodarce wielkość podaży pieniądza? Co oznacza termin: mnożnik kreacji pieniądza?

Podaż pieniądza - całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, traktowanego jako środek wymiany. Obejmuje ona ilość gotówki (banknotów i bilonów), będącej w obiegu pozabankowym oraz wkładów bankowych płatnych na żądanie, czyli aktywa, które są płynne, a więc które bez problemu można zamienić na gotówkę (aktywa najbardziej płynne), sprzedając je na rynku finansowym, przy minimalnym koszcie tej operacji. Podaż pieniądza na rynku kształtuje bank centralny, wykorzystując narzędzia polityki pieniężnej w szczególności stopę rezerw obowiązkowych oraz podstawowe stopy procentowe.Na wielkość podaży pieniądza wpływają przede wszystkim 2 czynniki:- wartość wyemitowanych przez bank centralny znaków pieniężnych (baza monetarna);- wartość udzielonych przez banki komercyjne kredytów w formie gotówkowej i bezgotówkowej.

Na podaż pieniądza wpływają:a) ludzie, którzy decydują o podziale posiadanych pieniędzy na gotówkę i depozyty;b) banki, które określają stosunek swoich rezerw do posiadanych depozytów; stosunek ten zależy

55

od poziomu rezerw obowiązkowych, rynkowej stopy procentowej (im jest wyższa, tym większe straty ponosi bank trzymając niedochodowe rezerwy), stopy dyskontowej (wysoka stopa dyskontowa zmusza banki do utrzymywania wysokich rezerw nadwyżkowych, aby nie narażać się na konieczność pożyczki w banku centralnym), stopnia niepewności banku co do dopływów i odpływów depozytów (im wyższa niepewność, tym wyższe rezerwy), a także od popytu na pożyczki;c) bank centralny, który decyduje o wielkości bazy monetarnej, składającej się z gotówki oraz rezerw banków komercyjnych trzymanych w banku centralnym.

Definicja bazy monetarnej i mnożnika pieniądza : Baza monetarna lub inaczej - zasób pieniądza wielkiej mocy - to łączna wartość banknotów i bilonu, znajdujących się w obiegu pozabankowym oraz będąca w posiadaniu systemu bankowego. Jest podstawą kształtowania podaży pieniądza; jej wielkość wpływa na ilość pieniądza poprzez mnożnik kreacji pieniądza, którego wielkość zależy od współczynnika rezerw banków komercyjnych oraz od stosunku ilości gotówki do ilości depozytów.Kształtowanie wielkości bazy monetarnej umożliwia wpływanie na płynność wszystkich instytucji finansowych w państwie, oddziaływanie na rozmiary akcji kredytowej, na natężenie aktywności gospodarczej i ostatecznie na poziom cen i zatrudnienia.

Baza monetarna przedstawiona jest jako pieniądz gotówkowy w obiegu (poza kasami banków). Wkłady na każde żądanie, współtworzące razem z bazą monetarną agregat M1 podzielone są według podmiotów, do których należą: gospodarstwa domowe, niemonetarne instytucje finansowe, do których zaliczamy w praktyce wszystkie instytucje finansowe poza bankami, przedsiębiorstwa, instytucje niekomercyjne działające na rzecz gospodarstw (takie jak fundacje, organizacje dobroczynne, związki zawodowe, towarzystwa naukowe, partie polityczne, kościoły), instytucje samorządowe i fundusze ubezpieczeń społecznych.Bank centralny ma większe możliwości kontrolowania bazy monetarnej, dlatego rozsądne jest powiązanie podaży pieniądza właśnie z bazą monetarną, przez poniższą relację:

podaż pieniądza = wskaźnik kreacji pieniądza * baza monetarna;

Wskaźnik kreacji pieniądza, inaczej mnożnik pieniądza, mówi nam o ile zmieni się podaż pieniądza przy określonej zmianie bazy monetarnej. Mnożnik ten wyraża wpływ, innych niż baza monetarna, czynników kształtujących podaż pieniądza , co przedstawia poniższy model.Wysokość mnożnika kreacji pieniądza zależy od dwóch kluczowych współczynników:

planowanej przez banki stopy rezerw gotówkowych (tj. stosunku rezerw do całkowitej wartości wkładów)

planowanego stosunku gotówki w obiegu pozabankowym do całkowitej wartości wkładów (depozytów) w bankach.

Rezerwy nie mogą być mniejsze od iloczynu stopy rezerw i wolumenu depozytów. Zmiana w poziomie rezerw pozwala bankom zwiększyć depozyty – przez udzielanie pożyczek – o znacznie większą wartość. Mnożnik pieniężny jest odwrotnością stopy rezerw.

Im większy jest udział gotówki w M0 (baza monetarna – gotówka poza obiegiem bankowym + rezerwy banków komercyjnych w banku centralnym), tym mniejsze rezerwy pozostają w systemie bankowym i tym mniejszy jest mnożnik. Mnożnik kreacji pieniądza zmniejsza się, gdy stopa rezerw obowiązkowych rośnie i gdy ludzie są w posiadaniu większej ilości gotówki. Ponieważ ludzie regularnie zamieniają część depozytów bankowych na gotówkę, system bankowy traci jakaś część swoich rezerw, a to ogranicza działalność banków jako pożyczkodawcy. Stąd mnożnik jest mniejszy niż odwrotność stopy rezerw obowiązkowych.

56

Czynniki określające podaż pieniądza:Baza monetarna lub - inaczej - zasób pieniądza wielkiej mocy występuje albo w postaci rezerw gotówkowych trzymanych przez banki, albo gotówki w obiegu. Ponieważ suma wkładów w bankach jest wielokrotnością ich rezerw gotówkowych, mnożnik kreacji pieniądza jest większy od jedności. Mnożnik kreacji pieniądza będzie tym większy, im:

Niższa jest planowana przez sektor pozabankowy stopa gotówka/wkłady na żądanie, co daje bankom więcej gotówki, umożliwiając zwielokrotnioną kreację kredytu (pieniądza depozytowego);

Niższa jest zamierzona przez banki stopa rezerwy gotówkowe/wkłady, co umożliwia kreację większej ilości depozytów przy każdym poziomie rezerw gotówkowych.Mnożnik bazy monetarnej jest stosunkiem podaży pieniądza znajdującego się poza systemem bankowym (w rękach społeczeństwa) i bazy monetarnej, czyli pieniądza banku centralnego (wkładów na żądanie banków prywatnych w banku centralnym i gotówki wyemitowanej przez bank centralny, znajdującej się wyłącznie w rękach społeczeństwa).Mnożnik kreacji pieniądza, będący odwrotnością wskaźnika rezerwowego, decyduje o tym, ile wyniesie kreacja pieniądza bankowego przy danych zasobach pieniądza gotówkowego. O wielkości tego wskaźnika decyduje spadek sumy pieniądza w całej gospodarce do sumy obiegającego pieniądza gotówkowego oraz depozytów bankowych na rachunkach w banku centralnym przy danym współczynniku rezerw obowiązkowych.

Czynniki wpływające na mnożnik:a) wypłaty gotówkowe - zmniejszają sumę depozytów, czyli możliwości kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika;b) rezerwy nadwyżkowe - zmniejszają możliwości kredytowe banków, co obniża wartość mnożnika;c) zróżnicowanie depozytów - jeżeli rośnie ilość depozytów terminowych w stosunku do depozytów na żądanie, to obniża się wartość rezerw obowiązkowych (ich wskaźnik jest niższy dla depozytów terminowych), co zwiększa możliwości kredytowe banków i wartość mnożnika.Niestabilność mnożnika nie pozwala bankowi centralnemu w pełni kontrolować wielkości podaży pieniądza. Może on jedynie w miarę dokładnie ustalić poziom bazy monetarnej.

Czynniki wpływające na podaż pieniądza bankowego i mnożnik pieniądza : 1. Stopa rezerw obowiązkowych – stanowi minimalną relację rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego (Rady Polityki Pieniężnej). Jeśli zasób gotówki w banku komercyjnym spadnie poniżej obowiązkowej stopy rezerw, wówczas musi on natychmiast pożyczyć gotówkę, najczęściej od banku centralnego.Rezerwa obowiązkowa składa się z dwóch części, są to:1) kwoty odprowadzane na oprocentowany od 2004r. rachunek rezerw obowiązkowych w NBP;2) kwoty zadeklarowane i przetrzymywane w kasach banku.

Obowiązkowe rezerwy bankowe wyznaczane przez bank centralny ograniczają kreację pieniądza przez banki komercyjne. Równocześnie bank centralny tworzy rezerwę płynności dla każdego banku komercyjnego, która może być uruchamiana w trudnej sytuacji finansowej banku. Stopa ta obliczana jest w odniesieniu do wartości zdeponowanych środków pieniężnych w banku komercyjnym, czyli w postaci depozytów i lokat. W Polsce od 31 października 2003r. wynosi ona 3,5% do chwili obecnej. Wskaźnik ten ma istotny wpływ na kształtowanie ilości pieniądza w obiegu. Bank centralny zmieniając poziom wskaźnika reguluje wysokość rezerw obowiązkowych oraz oddziałuje na płynność finansową, a w rezultacie zobowiązuje banki komercyjne do zawężenia lub rozszerzania akcji kredytowej. Podwyższenie wskaźnika rezerw obowiązkowych zmusza banki komercyjne do utrzymania większej części aktywów w formie gotówki lub w postaci wkładów w banku centralnym. Aktywa te są zamrożone i nie mogą być przeznaczone na działalność kredytową,

57

proces kreacji pieniądza zatrzymuje się oraz kurczy się aktywność gospodarcza. Inaczej jest w przypadku obniżenia wskaźnika, w tej sytuacji uwolnione fundusze banki komercyjne przeznaczają na kredyty, a to powoduje wzrost ilości pieniądza w obiegu, wzrost siły nabywczej społeczeństwa, a także wpływa na ożywienie się gospodarki. Jeżeli stopa rezerw obowiązkowych od depozytów czekowych wzrasta, a pozostałe dane nie ulegają zmianie (baza monetarna), to dany poziom rezerw nie wystarcza na pokrycie tak dużej ilości depozytów czekowych. Dlatego w tym przypadku potrzebne są wyższe rezerwy, gdyż wzrastają rezerwy obowiązkowe od depozytów czekowych. W tej sytuacji banki zmuszone są ograniczyć swoje pożyczki i doprowadzić do zmniejszenia depozytów, a tym samym ograniczeniu podaży pieniądza. Spadek podaży w porównaniu z poziomem bazy monetarnej, który nie zmienił się, wskazuje, że zmalał również mnożnik pieniądza. Natomiast w przypadku, gdy stopa rezerw obowiązkowych spadnie, ekspansja depozytów ulega zwielokrotnieniu, gdyż ten sam poziom rezerw wystarczy na to, aby banki mogły udzielić większej ilości depozytów i wtedy mnożnik pieniądza wzrasta. Z powyższej analizy możemy stwierdzić, że mnożnik pieniądza i podaż pieniądza są odwrotnie zależne od stopy rezerw obowiązkowych. Wzrost wskaźnika rezerw obowiązkowych zmniejsza możliwość kreacji pieniądza bankowego i odwrotnie spadek tego wskaźnika zwiększa możliwości kreowania pieniądza bankowego.

2. Wskaźnik gotówkowy – wskaźnik skłonności do utrzymania gotówki zamiast depozytów na żądanie. Powszechnym zjawiskiem jest fakt, że ludność część swoich dochodów utrzymuje w gotówce, z bardzo wielu powodów, np.: posiadanie gotówki umożliwia szybką realizację drobnych wydatków, ponadto nie zawsze można dokonać wydatków posługując się, np.: czekiem czy kartą płatniczą (np.: w małych sklepikach). Wzrost gotówki oznacza, że depozytariusze zamieniają część swoich depozytów czekowych na „żywy pieniądz”, czyli gotówkę, a to powoduje spadek wartości mnożnika pieniądza i zmniejszenie ilości pieniądza bankowego. Relacja ta zależy od intensywności działania motywów (transakcyjnego, z powodu ostrożności i spekulacyjnego) skłaniających ludzi do utrzymywania pieniądza o najwyższej płynności. Relacja ta może być również przedmiotem oddziaływania banku centralnego za pośrednictwem zmian w stopie procentowej. Wynikiem tej analizy jest stwierdzenie, że mnożnik pieniądza i podaż pieniądza są odwrotnie zależne od stopy gotówki.

Na wskaźnik skłonności do utrzymania gotówki największy wpływ mają dwa elementy:- dochód;- rynkowe stopy procentowe.

W sytuacji, gdy dochody społeczeństwa rosną, ludność jest bardziej skłonna do korzystania z czeków, za pomocą których przelewa się fundusze z jednego rachunku bankowego na inne. Dlatego obrót bezgotówkowy rozpowszechnił się głównie w krajach wysoko rozwiniętych.Natomiast między wskaźnikiem skłonności do utrzymania gotówki a stopą procentową istnieje odwrotna zależność. Wzrost stopy procentowej powoduje, że mniej opłacalne staje się utrzymywanie gotówki w portfelach, gdyż nie przynosi ona żadnych dochodów. Wtedy dobrze jest ulokować ją na krótkoterminowych, czyli płynnych aktywach oprocentowanych, które z łatwością można zamienić na gotówkę, gdyby zaistniała taka potrzeba. Jeżeli poziom stopy procentowej jest niski, to zapotrzebowanie na pieniądz rośnie, wtedy korzystne jest utrzymanie majątku w najbardziej płynnych aktywach, czyli w gotówce. Na wskaźnik gotówkowy mają także wpływ inne czynniki, jak np.: zaufanie społeczeństwa do systemu bankowego; wysokość opłat bankowych za dysponowanie wkładami na rachunkach na żądanie i opłat za rozliczenia czekowe na rachunkach czekowych; a także rozwój techniki bankowej, np.: stosowanie magnetycznych kart kredytowych, przy regulowaniu zobowiązań, co zmniejsza zapotrzebowanie na gotówkę.

3. Stopa rezerw nadobowiązkowych (nadwyżkowych) – banki prywatne faktycznie utrzymują nie tylko rezerwy obowiązkowe, ale także i rezerwy nadobowiązkowe. W ten sposób zabezpieczają się

58

przed szczególnymi okolicznościami, mogącymi powodować wzmożone wycofanie przez klientów gotówki. Wskaźnik rezerw nadwyżkowych określany jest przez:

- poziom rynkowej stopy procentowej; - wahania depozytów.

Gdy rynkowa stopa procentowa wzrasta, to mniej korzystne staje się utrzymywanie przez banki rezerw większych od niezbędnego minimum. Wtedy ową nadwyżkę opłaca się przeznaczyć na akcję kredytową. Musimy jednak brać pod uwagę to, że zwyżka skłania do zmiany nieoprocentowanych wkładów na żądanie na płynne aktywa rynku pieniężnego, co ogranicza podaż pieniądza. Dalszą konsekwencją jest tworzenie się rezerw nadobowiązkowych. Najczęściej jednak jest tak, że wzrost rynkowej stopy procentowej powoduje spadek rezerw nadobowiązkowych i wzrost podaży pieniądza.Wahania depozytów na żądanie, które również skłaniają banki do utrzymywania rezerw nadwyżkowych, mogą wynikać z sezonowości wypłat lub działania innych, trudnych do przewidzenia czynników. Gdy wahania depozytów są wyższe , tym wyższe muszą być rezerwy nadobowiązkowe, co powoduje mniejszą kreację pieniądza bankowego. W sytuacji, w której banki zwiększają swoje zasoby rezerw nadwyżkowych w stosunku do depozytów czekowych, system bankowy w rezultacie dysponuje mniejszymi rezerwami na pokrycie depozytów czekowych. Oznacza to bowiem, że przy stałym poziomie bazy monetarnej, banki będą ograniczać udzielanie pożyczek, czego skutkiem będzie spadek depozytów czekowych i zmniejszenie ilości pieniądza, a tym samym spadek mnożnika pieniądza. Otrzymujemy zależność, w której mnożnik pieniądza i podaż pieniądza są odwrotnie zależne od stopy rezerw nadwyżkowych (nadobowiązkowych). 4. Stopa depozytów terminowych – wskaźnik skłonności do utrzymywania depozytów terminowych, zamiast depozytów na żądanie, inaczej mówiąc „wskaźnik tezauryzacji pieniądza bezgotówkowego” przez społeczeństwo.Ludność, czyli społeczeństwo, utrzymuje swój majątek nie tylko w formie wkładów na żądanie, którymi można dysponować w każdej chwili, ale także w formie wkładów terminowych, które lokujemy w banku na dłuższe okresy. Banki preferują wkłady długoterminowe z tego względu, że są bardziej stabilne od wkładów a vista. Instytucje te jednak muszą utrzymywać rezerwy gotówkowe w relacji do wkładów terminowych, mogą być one niższe, ale należy je uwzględnić. Depozytariusze mogą rozporządzać swoimi pieniędzmi zgodnie z umową, po okresie wypowiedzenia. Nie oznacza to jednak, że nie mogą oni odstąpić od umowy wcześniej, przed okresem wypowiedzenia. Jednak mają obowiązek wcześniej poinformować o tym zamiarze bank, i tym samym z tego tytułu nie otrzymają odsetek, czyli tracą możliwość uzyskania dochodu.

Na wskaźnik skłonności do utrzymywania depozytów terminowych mają wpływ:- dochód;- stopa oprocentowania wkładów terminowych;- rynkowa, krótkoterminowa stopa procentowa.

Gdy dochody rosną , rośnie także omawiany wskaźnik. W miarę zasobności społeczeństwa rosną oszczędności, których jedną z form są wkłady terminowe. Natomiast wzrost oprocentowania wkładów terminowych zwiększa wartość tych wkładów, gdyż ludność chętniej lokuje swoje pieniądze na lokaty terminowe. Odbywa się to jednak kosztem innych aktywów, od których uzyskuje się rynkową, krótkoterminową stopę procentową oraz kosztem wkładów a vista. Wzrost stopy procentowej od wkładów terminowych zmniejsza mnożnik kreacji pieniądza, ale tylko w sytuacji, gdy tych wkładów nie wlicza się do M1. Inaczej dzieje się z rynkową, krótkoterminową stopę procentową. Jej wzrost w stosunku do stopy %-owej od wkładów terminowych obniża wskaźnik skłonności do utrzymania wkładów terminowych i tym samym podwyższa wskaźnik kreacji pieniądza.

59

5. Wskaźnik rezerw pożyczonych - czasami banki komercyjne korzystają z funduszy pożyczonych od banku centralnego, ponieważ bardziej może im się opłaca ponoszenie kosztów oprocentowania od pożyczonych środków finansowych w centralnej instytucji monetarnej niż utrzymywanie rezerw nadobowiązkowych. Na wskaźnik rezerw pożyczonych od banku centralnego oddziałuje relacja dwóch stóp procentowych:

- rynkowej stopy procentowej;- redyskontowej stopy banku centralnego.

Wzrost rynkowej stopy procentowej zachęca banki komercyjne do pożyczania rezerw w banku centralnym w drodze redyskonta weksli, zaś nagromadzone fundusze można ulokować na rynku pieniężnym, czyli rynku walorów krótkoterminowych.Odwrotnie jest, gdy stopa redyskontowa wzrasta, co sprawia, że banki komercyjne są mniej skłonne do korzystania z redyskonta weksli. Natomiast w sytuacji, gdy stopa redyskonta spada dzieje się podobnie jak przy wzroście stopy rynkowej. Przy omawianiu wskaźnika rezerw pożyczonych należy mieć na uwadze, że jego wpływ na podaż pieniądza jest odwrotny niż w przypadku wcześniej opisanych wskaźników. Jego wzrost powoduje wzrost kreacji pieniądza, a tym samym wzrost ilości pieniądza bankowego.Na stopę rezerw pożyczonych również wpływ ma relacja stopy redyskontowej do stopy na hurtowym rynku międzybankowym. Banki komercyjne mogą refinansować się alternatywnie: albo w banku centralnym, albo na międzybankowym rynku pieniężnym. Wybór sposobu finansowania należy do decyzji banku komercyjnego, na której wpływ ma wysokość stopy procentowej. Na rynku międzybankowym stopa ta jest wyższa, jednak banki, które z pewnych względów nie chcą zadłużać się w banku centralnym, godzą się z wyższą ceną i refinansują się na tym rynku.Rynek międzybankowy pełni rolę redystrybutora nadwyżek finansowych. Jest miejscem, na którym jedne banki komercyjne lokują chwilowo wolne rezerwy pieniężne, a inne, chcąc uzupełnić przejściowo swoje rezerwy, zadłużają się - zaciągając kredyty. Na tym rynku transakcje są zawierane na okres od 1 dnia do 1 roku. W państwach, gdzie system finansowy jest dobrze rozwinięty, handel krótkoterminowymi papierami wartościowymi między bankami komercyjnymi jest bardziej rozwinięty, a stopa redyskontowa kształtująca się na tym rynku ma ważne znaczenie ekonomiczne.

I tak wzrost stopy redyskontowej, czyli relatywny spadek rynku międzybankowego, zwiększa popyt (zapotrzebowanie) na pożyczki na tym rynku i tym samym zmniejsza popyt na pożyczki zaciągane w banku centralnym. Prawdą jest, że niektóre banki komercyjne, dzięki funduszom pożyczanym na rynku międzybankowym, mogą rozszerzać akcję kredytową. Odbywa się to jednak kosztem innych banków , które nadwyżki swoich rezerw lokują na tym rynku, co ogranicza przyrost podaży pieniądza. Natomiast spadek stopy redyskontowej, czyli relatywny wzrost stopy procentowej na międzybankowym rynku hurtowym, pobudza emisję (kreację) pieniądza bankowego.

6. Stopa dyskontowa – też ma wpływ na podaż pieniądza bankowego, głównie na stopę rezerw nadwyżkowych. Jest to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym (kredytów refinansowych). Bank centralny ustalając stopę dyskontową na karnym poziomie, tj. znacznie wyższym niż rynkowa stopa procentowa, może skłonić banki komercyjne do dobrowolnego utrzymywania dodatkowej rezerwy gotówki, czyli do rezerwy nadwyżkowej. W tej sytuacji wkłady bankowe są mniejszą wielokrotnością rezerw gotówkowych banków, mnożnik kreacji pieniądza obniża się a więc podaż pieniądza będzie mniejsza.

Pozostałe czynniki wpływające na podaż pieniądza bankowego:Wpływ na podaż pieniądza ma także deficyt budżetowy, a przede wszystkim sposób jego finansowania. Jeśli emitowane przez Skarb Państwa obligacje i bony skarbowe kupują firmy, osoby indywidualne i banki komercyjne to w zasadzie nie ma to wpływu na procesy emisyjne. Jedynie

60

następuje przesunięcie oszczędności z jednej grupy podmiotów do innej. Banki nabywając papiery skarbowe kredytują państwo, w ten sposób oczywiście kreują pieniądz bankowy, który w innej sytuacji zasadniczo trafiłby tylko do innych klientów. Finansowanie deficytu budżetowego oznacza uruchomienie oszczędności społeczeństwa i dodatkową emisję pieniądza, ale jest to sytuacja wyjątkowa.W przeszłości kreacja pieniądza miała źródło także w sytuacji, gdy bony i obligacje skarbu państwa kupował bank centralny. Taki sposób finansowania deficytu budżetowego, nazywany "monetaryzacją długu publicznego", prowadził zatem do nadmiernej podaży pieniądza, wywołując inflację. W Polsce był stosowany w pierwszych latach 90-tych. Obecnie, dzięki zakazowi finansowania budżetu przez NBP, proceder taki jest prawnie zakazany.

Jeszcze innym czynnikiem mającym wpływ na podaż pieniądza jest saldo bilansu płatniczego. Jego deficyt, czyli sytuacja, gdy napływ walut obcych do kraju jest mniejszy niż ich odpływ za granicę z tytułu różnych płatności, powoduje odpływ pieniędzy z rynku, gdyż importerzy wymieniają walutę krajową na zagraniczną, aby uregulować swoje płatności. Źródłem dewiz dla przeprowadzających te operacje banków komercyjnych jest Narodowy Bank Polski. Tym samym trafiające do niego jako zapłata za walutę zagraniczną środki krajowe pomniejszają ilość pieniądza w obiegu.Odwrotny efekt dla gospodarki ma nadwyżka bilansu handlowego, ponieważ nadwyżka dewiz pozostaje w bankach komercyjnych, które jednak nie chcą utrzymywać wysokich rezerw walutowych i dlatego sprzedają waluty bankowi centralnemu. Bank centralny płacąc bankom komercyjnym za obce dewizy pieniądzem krajowym, kreuje własny pieniądz, zwiększa rezerwy bankowe i bazę monetarną. W tym przypadku nie możemy powiedzieć, że bank centralny emituje pieniądz z niczego, gdyż zabezpieczeniem dodatkowo wyemitowanego pieniądza są jego dodatkowe rezerwy w walutach obcych. Tak więc nadwyżka bilansu płatniczego powoduje wzrost pieniądza bankowego.

Mnożnik jest to stosunek zmiany dochodu do zmiany planowanych wydatków autonomicznych.Mnożnik określa o jaką wielkość wprowadzonego do gospodarki wydatku autonomicznego wzrośnie produkcja i dochód. Mnożnik jest zawsze większy od 1, gdyż każda zmiana w wydatkach inwestycyjnych uruchamia łańcuch zmian w wydatkach konsumpcyjnych. Wysokość mnożnika inwestycyjnego zależy od krańcowej skłonności do konsumpcji. Im wyższa krańcowa skłonność do konsumpcji, tym mnożnik wyższy, a im krańcowa skłonność do oszczędzania wyższa, tym mnożnik jest niższy.

Mnożnik kreacji pieniądza: obrazuje wielkość zmiany zasobu pieniądza wywołanej zmianą bazy monetarnej o jednostkę. Lub mnożnik kreacji pieniądza to iloraz podaży pieniądza i bazy monetarnej. Jest on większy od jedności i jest tym większy, im niższa jest planowana stopa rezerw gotówkowych banków, niższy jest zamierzony stosunek gotówki w obiegu do wkładów sektora prywatnego. Baza monetarna to łączna ilość pieniądza znajdująca się w obiegu pozabankowym i będąca w posiadaniu systemu bankowego.

35. Jakie role pełni we współczesnej gospodarce bank centralny?

Bank centralny – instytucja odpowiedzialna za funkcjonowanie systemu bankowego. Zazwyczaj działa jako jednostka państwowa bądź podporządkowana państwu. W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski.

Funkcje banku centralnego:Bank emisyjny. NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość ich emisji oraz moment wprowadzenia do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto, organizuje obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu.

61

Bank banków. NBP pełni w stosunku do banków funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa depozytów zgromadzonych w bankach oraz stabilności sektora bankowego. Organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Pełniąc funkcję banku banków, sprawuje kontrolę nad działalnością banków, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. Ponadto NBP nadzoruje systemy płatności w Polsce.

Centralny bank państwa. NBP prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze.

Funkcje stabilizująco-kontrolne:1. Bank centralny formułuje cele polityki pieniężnej państwa i steruje nią za pomocą

dostępnych instrumentów.2. Bank centralny utrzymuje i zarządza rezerwami dewizowymi kraju, a także prowadzi

politykę kształtowania kursu waluty krajowej.3. Bank centralny nadzoruje działalność banków komercyjnych.4. Bank centralny reguluje podaż pieniądza w obiegu (poprzez np. operacje otwartego rynku i

ustalanie stóp procentowych) i oddziałuje na politykę kredytową banków komercyjnych.

36. Co kształtuje funkcję konsumpcji w gospodarce? O czym mówi hipoteza tzw. dochodu permanentnego? Co kształtuje funkcję inwestycji w gospodarce?

W makroekonomii konsumpcja to wydatki gospodarstw domowych na zakup dóbr. W tym znaczeniu wyróżniamy konsumpcję autonomiczną i dodatkową. Konsumpcja autonomiczna jest niezależna od dochodów, stanowi ona - według subiektywnej oceny danego konsumenta - niezbędne minimum, zapewniające egzystencję. Konsumpcja dodatkowa jest uwarunkowana wysokością dochodów, oznacza wydatki na dobra, które nie są niezbędne do życia.

Funkcja konsumpcji - wyraża zależność wielkości konsumpcji od poziomu dyspozycyjnych dochodów ludności; ukazuje poziom całkowitej zamierzonej konsumpcji przy każdym poziomie dochodów rozporządzalnych.

C = a + c Ygdzie: C - planowane wydatki na konsumpcjęa - autonomiczny poziom konsumpcji, niezależny od poziomu dyspozycyjnych dochodów ludnościY - dyspozycyjne dochody ludnościc - krańcowa skłonność do konsumpcji

FUNKCJA KONSUMPCJI Zależność między konsumpcją a dochodem można przedstawić w postaci wykresu. Założenia: na osi poziomej podany jest rozporządzalny dochód gospodarstw domowych, zaś na osi pionowej

62

konsumpcję gospodarstw domowych. Każdą kombinację dochodu i konsumpcji oznacza punkt. Punkty A, B, C, D, H, łączymy w krzywą. Ukazaną zależność między konsumpcją a dochodem nazywamy funkcją konsumpcji. Linia wychodząca z punktu (0,0) pod kątem 45` wskazuje te sytuacje, gdzie konsumpcja równa się dochodowi. Tak więc punkt przecięcia krzywej funkcji konsumpcji z linią biegnącą pod kątem 45` wskazuje nam ten poziom dochodu rozporządzalnego, który jest punktem zrównania dochodów z wydatkami konsumpcyjnymi. Taka rodzina, ani nie zapożycza się ani nie oszczędza. Punkty leżące poniżej linii biegnącej pod katem 45` oznaczają rodziny, które wydają na konsumpcję mniej niż wynosi ich rozporządzalny dochód. Jeśli zaś nie wydają całego swojego dochodu, więc oszczędzają resztę. Oszczędności netto mierzy się odległością funkcji konsumpcji od linii 45`. Na lewo od punktu B, linia 45` mówi nam, że chwilowo dana rodzina wydaje więcej niż wynosi jej aktualny dochód. Ta nadwyżka wydatków na dochodami są to oszczędności ujemne.

Najważniejsze czynniki mające wpływ na konsumpcję: - wielkość dochodów osobistych aktualnych i spodziewanych w przyszłości (niewielki wpływ

na rozmiary konsumpcji);- stopy % na rynku finans. (dość istotny wpływ na zachowania w zakresie oszczędzania);- inflacja;- preferencje i upodobania w zakresie oszczędzania;- podatki oraz wydatki na cele socjalne z budżetu państwa (podatki pomniejszają dochody);- dostępność kredytów (powiększają możliwości);- aktualna i przewidywana zamożność obywateli;- system zabezpieczeń socjalnych (społecznych);- oczekiwania dotyczące przyszłej sytuacji gospodarczej i politycznej;- czynnik kulturowy.

Dochód permanentny to przeciętny dochód ludzi w długim okresie (średnia ważona bieżącego i przeszłego dochodu).

Yp = mY + (1 – m) Y-1

gdzie:Yp – permanentny dochód do dyspozycjiY-1 – dochód poprzedniego rokuY – dochód bieżącym – udział konsumpcji w danym dochodzie lub jego przyroście

FUNKCJA POPYTU INWESTYCYJNEGO (inwestycji) Odzwierciedla ona zależność pomiędzy wydatkami inwestycyjnymi a stopą %. Decyzja o nowych inwestycjach jest podejmowana biorąc pod uwagę, czy zyski z inwestycji będą wyższe od procentu w banku, jeśli te same pieniądze przedsiębiorca położyłby na rachunku bankowym, w przypadku finansowania inwestycji z własnych środków. W przypadku finansowania inwestycji z kredytu, brane są pod uwagę stopy % kredytów, czy inwestycja pozwoli na spłacenie kredytu + przyniesie zadowalający dochód. Tak więc jeśli stopa % rachunków bieżących wzrasta, wielkość nakładów inwestycyjnych spada, gdyż niektórym potencjalnym inwestorom po prostu nie opłaca się inwestować, wolą przechować pieniądze na rachunkach bankowych. Gdy stopy % kredytów spadają wzrasta opłacalność inwestycji i przedsiębiorcy zwiększają nakłady inwestycyjne. Gdy stopa % rośnie odcina projekty inwestycyjne o niskiej stopie rentowności.

FUNKCJA OSZCZĘDNOŚCI Funkcję oszczędności otrzymujemy z funkcji konsumpcji. Jest to odległość między linią 45` a funkcją konsumpcji.

63

Funkcję oszczędności otrzymujemy odejmując konsumpcję od dochodu. Wyraża ona zależność między oszczędnościami a dochodem. W punkcie B dochód wynosi tyle, co wydatki, więc nie ma oszczędności. Powyżej linii poziomej, wydatki są niższe od dochodu, więc rosną oszczędności, i odwrotnie, poniżej linii poziomej wydatki są wyższe od dochodu i rosną oszczędności ujemne. Ludzie zwykle oszczędzają tę część aktualnych dochodów, która przewyższa ich zwyczajową stopę życiową. Tj. gdy tymczasowo zarabiają więcej. Oszczędności są stała częścią otrzymywanych dochodów, tzn. rosną lub spadają wraz ze wzrostem lub spadkiem dochodów. Keynes nazwał to stałą przeciętną i krańcową skłonnością do oszczędzania. Ponieważ to, co zostało zaoszczędzone, jest tym, co nie zostało skonsumowane, funkcje oszczędności i konsumpcji są swymi zwierciadlanymi odbiciami tj. Oszczędności + konsumpcja = rozporządzalny dochód. Każda dodatkowa złotówka dochodu, musi być podzielona pomiędzy konsumpcję i oszczędności.

37. O czym mówi tzw. mnożnik (inwestycyjny)? Co znaczy termin: efekty mnożnikowe?

Mnożnik - współczynnik określający zmianę (wzrost lub spadek) dochodu narodowego pod wpływem zmiany autonomicznych lub egzogenicznych (zewnętrznych) wydatków podmiotów gospodarczych. Mnożnik - iczba, przez którą należy przemnożyć zmianę inwestycji, aby wyznaczyć wielkość wynikającej stąd zmiany całkowitego produktu. Jest relacją przyrostu dochodu narodowego do początkowej zmiany czynników, które ten przyrost wywołały. Jest zawsze większy od jedności - zmiana wydatków o określoną wartość powoduje zawsze zmianę dochodu narodowego o wielokrotność tej wartości.

Najpopularniejszym mnożnikiem jest mnożnik inwestycyjny (ΔY/ΔI), który informuje, o ile wzrośnie (spadnie) dochód narodowy, jeśli wydatki inwestycyjne wzrosną (zmniejszą się) o jedną jednostkę pieniężną (przy założeniu, że jedyną przyczyną zmiany dochodu narodowego są inwestycje). Ponieważ w gospodarce zmiany dochodu narodowego są wypadkową równoczesnego działania wielu czynników, jedne z nich powodują podwyższenie poziomu mnożnika (np. wzrost inwestycji, wzrost rządowych wydatków na zakup dóbr i usług, wzrost eksportu), inne go obniżają (m.in. zmniejszenie wydatków na inwestycje, wzrost podatków, wzrost importu). Przyspieszenia zasada, akceleracji zasada, prawidłowość dotycząca zależności pomiędzy zmianami poziomu produkcji a zmianami inwestycji. Stwierdza ona, że wzrost produkcji, proporcjonalny do wzrostu popytu globalnego, wymaga uprzedniego, znacznie szybszego (przyspieszonego) wzrostu inwestycji, zaś spadek produkcji, będący następstwem obniżenia popytu, powoduje przyspieszony spadek inwestycji. W ekonomii kynesowskiej, w której zakłada się niepełne wykorzystanie istniejących zdolności produkcyjnych, wydatki inwestycyjne są powiązane ze wzrostem dochodu narodowego za pośrednictwem mnożnika inwestycyjnego. Oznacza, to że wzrost inwestycji powoduje zwielokrotniony przyrost dochodu narodowego, zaś zmniejszenie inwestycji spowoduje jego spadek. Mnożnik działa więc zarówno w górę, gdy inwestycje rosną, jak i w dół, gdy maleją.

64

Mnożnik inwestycyjny można zapisać w postaci:

mc

Y

I

1

1

Interpretacja: o ile wzrośnie dochód narodowy w wyniku wzrostu inwestycji o jednostkę.

W stanie niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych wzrost inwestycji poprzez efekty mnożnika prowadzi do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i w konsekwencji wywołuje zwielokrotniony wzrost popytu (i podaży, ponieważ w gospodarce istnieją rezerwy niewykorzystanych czynników produkcji), który wpływa na wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych, wzrost zatrudnienia i dalszy wzrost dochodów.Gdyby przyrost dochodu narodowego został w całości zaoszczędzony, a więc nie wydany na zakup dóbr konsumpcyjnych, wówczas nie pojawiłby się efekt mnożnikowy. Efekt ten pojawia się, gdy część zwiększonego dochodu zostaje wydana na dodatkowy przyrost konsumpcji i ten zwiększony popyt konsumpcji uruchamia efekt przyrostu dochodu narodowego.

Wielkość mnożnika inwestycyjnego jest rosnącą funkcją krańcowej skłonności do konsumpcji i malejącej krańcowej skłonności do oszczędzania. Im więcej ludzie oszczędzają, tym mniej wydają na konsumpcję i tym mniejszy będzie efekt mnożnikowy w postaci przyrostu dochodu narodowego. Im mniejsze są dodatkowe wydatki na konsumpcję, w stosunku do przyrostu dochodu narodowego, tym mniejszy będzie mnożnik, i odwrotnie, im większą część zarobionych pieniędzy ludzie będą przeznaczać na konsumpcję, tym wyższy będzie mnożnik. Wydane dochody na konsumpcję tworzą dodatkowy popyt, który wpływa na wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych, wzrost zatrudnienia i dalszy wzrost dochodów. Te dochody pracowników, znów są dzielone na bieżące wydatki konsumpcyjne i oszczędności. Im bardziej nowo zatrudnieni pracownicy zwiększają swoja konsumpcję, wywołuje to wzrost dochodów i w określonej części wzrost wydatków innych osób. Ujemny wpływ oszczędności na poziom dochodu narodowego dotyczy jedynie krótkiego czasu przy niepełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnej gospodarki narodowej. W dłuższym okresie można na to spojrzeć również z innej strony - oszczędności lokowane są w instytucjach finansowych i stanowią źródło kredytów inwestycyjnych, które są motorem napędzającym wzrost gospodarczy kraju. Mnożnik inwestycyjny - wskaźnik służący ocenie poziomu inwestycji, a przez to tempa rozwoju gospodarczego. Inaczej określony jako akcelerator (wskaźnik przyspieszający).m = 1 / 1-KSKm - mnożnik inwestycyjnyKSK - krańcowa skłonność do konsumpcji

Im większy m tym większy efekt inwestycyjny w danej gospodarce (wzrost obrotów, zatrudnienia prowadzi do zwiększenia dochodu rozporządzalnego a w konsekwencji do wzrostu popytu i konsumpcji).Korzyści związane z mnożnikiem nie odnosimy, gdy brakuje inwestycji (zła sytuacja na rynku, niski poziom zwrotu inwestycji). Mnożnik inwestycji wyraża wielkość PKB pobudzoną przez wzrost inwestycji.Im większe jest KSK, tym większy jest mnożnik, czyli tym większy jest ostateczny skutek w postaci wzrostu PKB. Mnożnik może być użyty nie tylko do obliczania efektów wzrostu, lecz również do obliczenia strat powstałych przy obliczeniu wydatków.

Zależność między mnożnikiem inwestycyjnym Keynesa a krańcową skłonnością do konsumpcji i skłonnością do oszczędzania.

65

Funkcja konsumpcji - wyraża zależność wielkości konsumpcji od poziomu dyspozycyjnych

dochodów ludności: C = a + c Y, cC

Y

Interpretacja współczynnika krańcowej skłonności do konsumpcji c : o ile konsument jest skłonny zwiększyć konsumpcję w wyniku wzrostu swoich dochodów dyspozycyjnych o jednostkęIm mniejsze są dodatkowe wydatki na konsumpcję w stosunku do przyrostu dochodu narodowego, tym mniejszy będzie mnożnik, i odwrotnie, im większą część zarobionych dochodów ludzie będą przeznaczać na wzrost konsumpcji, tym wyższy będzie mnożnik.Wielkość mnożnika inwestycyjnego jest rosnącą funkcją krańcowej skłonności do konsumpcji i malejącą funkcją krańcowej skłonności do oszczędzania.

Zgodnie z powyższym wzorem, konsument przeznacza część swoich dochodów na wydatki konsumpcyjne, natomiast pozostałą część dochodów - oszczędza.Funkcja oszczędności jest sformułowana analogicznie jak funkcja konsumpcji i wyraża zależność wielkości oszczędności od poziomu dyspozycyjnych dochodów ludności:

S = Y - C = Y - a - c Y = - a + ( 1 - c ) Y = - a + s Y

krańcowa skłonność do oszczędzania: s = 1 - c

sS

Y

Interpretacja współczynnika krańcowej skłonności do oszczędzania s : o ile konsument jest skłonny zwiększyć oszczędności w wyniku wzrostu swoich dochodów dyspozycyjnych o jednostkę.Paradoks zapobiegliwości polega na tym, ze oszczędzanie jest cechą charakterystyczną jednostki, które może spowodować , że wszyscy będą mniej wydawać. Zbyt duże oszczędzanie pociąga za sobą spadek popytu, wzrost zapasów nie sprzedanych towarów i tym samum spadek produkcji i zatrudnienia. Wynika stąd ważny wniosek, że to co dobre dla jednostki, nie musi być dobre dla całego społeczeństwa. Przy zmniejszonym dochodzie narodowym społeczeństwo będzie mogło mniej oszczędzać i tym samym gorzej zaspokajać swoje potrzeby.

38. Co oznacza pojęcie równowaga makroekonomiczna w gospodarce? Co określa, w myśl ekonomii keynesowskiej równowagę w gospodarce? Równowaga makroekonomiczna (przy stałych cenach i płacach) występuje wówczas, gdy globalny popyt równa się globalnej podaży. W gospodarce rynkowej nierównowaga może być zlikwidowana przez zmiany cen (wzrost lub spadek).Nadwyżka popytu (luka inflacyjna) grozi przyspieszeniem inflacji. Nadwyżka podaży (luka deflacyjna) skłania producentów do zmniejszenia produkcji.

W popytowym modelu gospodarki (Keyness) mówi się, że popyt wyznacza podaż. Producenci mogą zaoferować tyle, ile konsumenci chcą kupić. Popyt globalny nie jest wielkością stałą, zmienia się. Oznacza to, że produkcja faktyczna nie zawsze w danej chwili odpowiada wielkości produkcji potencjalnej. Produkcja potencjalna jest to wielkość produkcji, jaka mogłaby być wytworzona w gospodarce, gdyby wszystkie czynniki produkcji zostały w pełni wykorzystane. Dodatkowo wpływają na nią: postęp techniczno-organizacyjnego, kwalifikacje, przyrost naturalny. Produkcja potencjalna mieści w sobie pewien margines bezrobocia i pewien margines związany z niemożliwością jednoczesnego wykorzystania maszyn i urządzeń w przedsiębiorstwie, np. ze względów organizacyjnych. Z tego wynika, że produkcja potencjalna jest mniejsza od produkcji maksymalnej.Produkcja faktyczna wynika z bieżących potrzeb rynkowych.

66

W modelu makroekonomicznym zmiany w jednej części gospodarki mogą wywierać zmiany w innych częściach gospodarki. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć skutków i efektów analizy.

Popyt globalnyAD = C + I,gdzie: C – konsumpcja, I – inwestycje

Funkcja konsumpcji

C = A + KSK · Y, gdzie: A – popyt autonomiczny (nie zależy od dochodu)KSK – krańcowa skłonność do konsumpcji (oznacza nachylenie krzywej konsumpcji i mówi o tym jaką część z każdej dodatkowej jednostki dochodu jesteśmy gotowi przeznaczyć na konsumpcję oraz oszczędności)Y – dochód

Przykład:A = 6KSK = 0,8 KSK + KSO = 1KSO = 1 – KSKKSO = 1 – 0,8 = 0,2KSO – krańcowa skłonność do oszczędzania.

S = – A + KSO · Y, S = – 6 + 0,2 ·Y, S – funkcja oszczędności

Jak krzywa konsumpcji wpływa na krzywą popytu inwestycyjnego

67

Krótkookresowa równowaga na rynku dóbrW popytowym modelu gospodarki krótkookresowa równowaga na rynku dóbr istnieje wówczas, gdy globalny popyt lub łączne globalne wydatki zrównoważą się z rozmiarami faktycznie wytworzonej produkcji. W punkcie równowagi łączna produkcja jest dokładnie taka jak łączna konsumpcja i inwestycje zgłaszane przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Żeby wyznaczyć krótkookresową równowagę trzeba wyprowadzić z początku układu współrzędnych prostą pod kątem 45o. C = A + KSK · YS = – A + KSO · Y C + S = A + KSK · Y – A + KSO · Y = KSK + KSO · Y = YAD = C + I ® Y = C + IC + S = C + IS = I

Wydatki indywidualne możemy pokryć tylko z oszczędności. Część dochodu przeznaczamy na konsumpcję, część na oszczędności.

Równowaga makroekonomiczna w ujęciu teorii keynesowskiej:Równowaga: między popytem globalnym i podażą globalną między inwestycjami i oszczędnościami

Założenia upraszczające: gospodarka zamknięta nie uwzględniamy budżetu państwa inwestycje mają charakter autonomiczny (nie zależą od wytwarzanego dochodu narodowego) niepełne wykorzystanie zdolności produkcyjnych

Tak więc analizujemy tylko dwa podstawowe składniki popytu globalnego: konsumpcję inwestycje

Kąt 45 – ilustruje równowagę między popytem globalnym a podażą.* C - funkcja wydatków konsumpcyjnych określa poziom dochodu narodowego.

68

Równowaga: popyt globalny = podaż globalna ( Yd = Ys )

Yd

Ys 0

45o

Yd = Ys

Y*

E

C

Yd = C + I

I

Ymax

* C+I - powiększenie wydatków konsumpcyjnych o sumę wydatków inwestycyjnych I powoduje możliwość osiągnięcia punktu równowagi E.* Ymax - poziom dochodu narodowego przy pełnym wykorzystaniu istniejących zdolności produkcyjnych gospodarki narodowej. * E - punkt równowagi. Na lewo od tego punktu występuje nadwyżka popytu nad dochodem narodowym. Na prawo na odwrót.

Jeśli popyt nie wzrośnie nastąpi spadek dochodu narodowego. Poszukujemy takiego poziomu dochodu narodowego Y*, przy którym występuje równowaga między popytem globalnym ( Yd ) i podażą ( Ys ), bądź, co jest równoważne, gdy występuje równowaga między inwestycjami i oszczędnościami.

podaż globalna = popyt globalny oszczędności = inwestycjeY C I

C a c Y

d

s

Y C I C

C a c Y Y

*

* *

Ys = Yd =

Y* Y C I

C Y a c Y Y

*

* * *

Y C I

C a c Y

*

*

S I

S a c Y

( ) *1

Ya I

c*

1

Ya I

c*

1

Równowaga między inwestycjami i oszczędnościami:S I

S a c Y

( ) *1

I = S - równowaga ( punkt E )I > S - nadwyżka inwestycji ex ante nad oszczędnościami ex ante - w przypadku gdy skłonność do oszczędności jest mniejsza od skłonności do inwestowania, występuje zjawisko I > S. Wówczas nagromadzone oszczędności są niewystarczające do sfinansowania wszystkich zamierzonych inwestycji. Społeczeństwo stosunkowo mało oszczędza, czyli więcej wydaje na konsumpcję. To zachęca przedsiębiorców do zwiększenia produkcji i tym samym zwiększenia inwestycji. W ten sposób zostaje uruchamiana spirala ekspansji (mechanizm mnożnika inwestycyjnego), która rozwija się tak długo , jak długo przedsiębiorcy są skłonni kontynuować działalność inwestycyjną.I < S - nadwyżka oszczędności ex ante nad inwestycjami ex ante - kiedy społeczeństwo zwiększa swoje oszczędności w stosunku do rozmiarów inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorców, wówczas występuje I < S. Wzrostowi oszczędności towarzyszy zmniejszenie wydatków na bieżącą konsumpcję, przedsiębiorcy nie mogą sprzedawać części wyprodukowanych towarów. Rosną wtedy nie sprzedawane zapasy, co zniechęca przedsiębiorców do dalszego inwestowania (maleje

69

Równowaga: inwestycje = oszczędności ( I = S )

I, S

Y

realny dochód narodowy 0 Y*

E

S = - a + ( 1 - c ) Y

I luka

ekspansywna

luka depresyjna

produkcja, zatrudnienie i dochody). Uruchomiony zostaje mechanizm depresyjny (mechanizm mnożnika inwestycyjnego), pchający gospodarkę w kierunku recesji gospodarczej.Oszczędności są bierną stroną akumulacji środków pieniężnych niezbędnych do finansowania inwestycji, zaś wydatki inwestycyjne są przejawem czynnego wykorzystania nagromadzonych oszczędności.

39. W jaki sposób kształtuje się w gospodarce równocześnie równowaga trzech rynków: dóbr, pieniądza i pracy?(Makroekonomia, s. 306 – 324, pps w folderze EKONOMIA ISLM.pps, + 2 pliki Word)http://khme.ae.poznan.pl/Polityka%20gospodarcza/8.%20Prezentacja.ppt

Równowaga rynku dóbr – sytuacja, gdy zamierzony popyt zrównuje się z podażą.Równowaga rynku pieniądza – zrównanie podaży pieniądza danej z zewnątrz i ustalonej przez bank centralny z popytem na pieniądz, odpowiadającym określonemu poziomowi produktu i egzogenicznym kosztom transakcji. Równowaga na rynkach dóbr i pieniądza.Zmiana stopy % prowadzi do zmiany w wydatkach autonomicznych, te z kolei powodują równoległe przesunięcia krzywej AD w stosunku do krzywej konsumpcji. Obecnie interesować nas będzie to, w jaki sposób będzie ustalała się nowa równowaga spowodowana zmianą kombinacji dochodów i stopy %.Krzywa IS (inwestycje – oszczędności) ilustruje równowagę na rynku dóbr. Jest zbiorem punktów przedstawiających różne kombinacje stopy % i dochodu, dla których rynek dóbr znajduje się w równowadze. Krzywa IS ilustruje wyłącznie wpływ stopy % na przesunięcia krzywej popytu globalnego i zmiany poziomu Dochodu Narodowego zapewniającego równowagę. Wszystkie inne wyniki powodujące przesunięcie krzywej popytu globalnego wywołują przemieszczanie się krzywej IS.

Założenia modelu IS-LM:- w gospodarce działa konkurencyjny mechanizm rynkowy- w gospodarce istnieją rezerwy wszystkich czynników produkcji - gospodarka nie prowadzi wymiany z zagranicą (gospodarka zamknięta) - w gospodarce nie występuje inflacja - państwo prowadzi rozbudowaną politykę ekonomiczną

Krzywa IS:Krzywa IS jest krzywą równowagi na rynku towarowym, tzn. zawiera takie kombinacje poziomów produkcji i stóp procentowych, dla których rynek towarowy jest zrównoważony.Zagregowany popyt = produkcji

Analiza krzywej IS: - „ruch wzdłuż krzywej IS” – zmiany stóp procentowych- przesunięcia krzywej IS – zmiany w wydatkach autonomicznych- zmiany kąta nachylenia krzywej IS

70

Przesunięcie krzywej IS w prawoZmiany w wydatkach autonomicznych:

- wzrost optymizmu przedsiębiorstw – lepsze postrzeganie perspektyw gospodarczych wzrost inwestycji

- wzrost optymizmu konsumentów – wzrost autonomicznych wydatków konsumpcyjnych- wzrost wydatków rządowych

LM – równowaga na rynku pieniężnym (krzywa przedstawia różne kombinacje stopy % oraz Dochodu Narodowego, dla których rynek pieniężny znajduje się w równowadze).

Krzywa LM Krzywa LM jest krzywą równowagi na rynku pieniężnym, tzn. zawiera takie kombinacje poziomu produkcji (dochodu) i wysokości stopy procentowej, dla których rynek pieniężny jest zrównoważony. Popyt na pieniądz = podaż pieniądzaAnaliza krzywej LM:

- „ruch wzdłuż krzywej LM” – zmiany stóp procentowych i dochodu- przesunięcia krzywej LM – ekspansywna i restrykcyjna polityka pieniężna- zmiany kąta nachylenia krzywej LM

40. Co wywołuje w gospodarce bezrobocie? Omów rodzaje bezrobocia, wyjaśnij co to jest bezrobocie naturalne, co to jest naturalna stopa bezrobocia?

Bezrobocie to nadwyżka podaży pracy reprezentowanej przez pracowników poszukujących pracy nad popytem na pracę reprezentowanym przez pracodawców poszukujących pracowników. Definicja bezrobocia mówi, iż bezrobocie jest zjawiskiem polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i chcących pracować (warunek ten często się pomija jako trudny do weryfikacji) nie znajduje żadnego zatrudnienia.

Przyczyny bezrobocia:1. Między zakończeniem pracy w poprzednim miejscu pracy, a jej podjęciem w nowym mija

pewien czas. Ten typ bezrobocia określa się mianem bezrobocia frykcyjnego i jest ono zazwyczaj niskie a także nie ma większego wpływu na gospodarkę.

2. Osoby poprzednio pracujące mogły stracić pracę ze względu na przekształcenia gospodarcze, zmiany technologiczne czy upadek całych gałęzi przemysłu (bezrobocie strukturalne). W Polsce jest to bardzo duża grupa, co jest spowodowane między innymi nadmiernym zatrudnieniem w okresie gospodarki planowanej a także restrukturyzacją przemysłu. Do tej grupy bezrobotnych należą m.in. górnicy, hutnicy, stoczniowcy, pracownicy PGR-ów. Duża liczba bezrobotnych, bez odpowiednich kwalifikacji, na niewielkim obszarze powoduje, że gospodarka regionu (często osłabiona upadkiem firm, w których bezrobotni poprzednio pracowali) nie może stworzyć wystarczająco szybko miejsc pracy i wchłonąć bezrobotnych. Bezrobocie takie utrzymuje się przez wiele lat na wysokim poziomie.

3. Osoby które zakończyły edukację, ale nie mają jeszcze doświadczenia zawodowego nie są poszukiwaną grupą zawodową (z wyjątkiem niektórych specjalności). Wymagają one długiego szkolenia i nabywania doświadczenia, w będąc przez ten czas mało produktywnymi. Z tego powodu absolwenci często nie mogą znaleźć pracy nawet, jeśli istnieje popyt na pracowników w danej branży.

4. Miejsca pracy mogą znajdować się gdzie indziej, niż poszukujący pracy pracownicy. Ze względu na niewielką mobilność ludności (niechęć do przeprowadzki do miasta i trudności

71

takiej przeprowadzki) oraz wysokie koszty dojazdu osobom takim trudno znaleźć zatrudnienie.

5. Osoby potrafiące wytworzyć wartość dodaną na poziomie X, a których koszt zatrudnienia (płaca minimalna, podatki, składki na ubezpieczenie społeczne, koszty przeszkoleń i inne) są większe od X nie znajdą zatrudnienia. Obniżenie podatków lub płacy minimalnej może spowodować zwiększenie zatrudnienia w tej grupie, jest jednak politycznie kontrowersyjne.

6. Pracodawcy mogą obawiać się zatrudniania osób pomimo, że aktualnie potrzebują siły roboczej, ze względu na trudność ich zwolnienia, kiedy popyt będzie mniejszy. Sytuację tą rozwiązać mogą w pewnym stopniu inne formy zatrudniania, takie jak umowy na czas określony, umowy o dzieło, czy zlecenia.

Bezrobocie naturalne - poziom bezrobocia występujący w stanie równowagi rynku pracy. Bezrobocie naturalne obejmuje bezrobocie frykcyjne (osoby przejściowo bez pracy) i strukturalne, zawsze obecne w gospodarce podlegającej dynamice. Bezrobocie naturalne (dobrowolne) obejmuje bezrobotnych, którzy należą do zasobu pracy, lecz za ustaloną na rynku płacęnie chcą podjąć pracy. Bezrobocie naturalne jest częścią bezrobocia faktycznego i stanowi pewien nieunikniony i niezbędny dodatni poziom bezrobocia towarzyszący rozwijającej się gospodarce. Wiąże się ono z naturalną dynamiką procesów zachodzących na rynku pracy, czyli powstawania nowych i likwidowania już istniejących miejsc pracy oraz ze zmianą aktywności siły roboczej. Udział bezrobocia dobrowolnego w całości zasobów pracy to naturalna stopa bezrobocia.

Bezrobocie naturalne dotyczy stanów równowagi między popytem na pracę a podażą siły roboczej, przy danej płacy realnej. Pojawiające się bezrobocie wiąże się wówczas z  nieuniknionymi zakłóceniami wynikającymi z niedoskonałego i  nieefektywnego funkcjonowania rynku pracy oraz rynku towarowego, które są niezależne od zmian koniunkturalnych i zmian na rynku pieniężnym. Termin ten rozumiany jest zwykle jako komponent bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego. Zakłócenia frykcyjne wynikają z braku jasnej informacji na temat wolnych miejsc pracy, osób szukających pracy, oferowanych płacach oraz z kosztów poszukiwań. Na rynek pracy stale wchodzą zarówno nowe roczniki absolwentów jak i osoby opuszczające zasób biernych zawodowo, a ponadto część pracujących zmienia miejsce zatrudnienia, czy też swoje preferencje zawodowe. Proces zajmowania wolnych miejsc pracy nie jest zaś natychmiastowy. W rezultacie zawsze istnieje pewna liczba wolnych miejsc pracy oraz osób poszukujących lub zmieniających pracę. Niedopasowania strukturalne dotyczą regionów (bezrobocie regionalne), zawodów, miejsca i czasu wykonywanej pracy (bezrobocie sezonowe). Wynikają przede wszystkim z  postępu technicznego (niedopasowania kwalifikacyjno-zawodowe), geograficznego rozmieszczenia wakatów i pracy. W ujęciu wąskim traktuje się je jako rezultat niedopasowania popytu i podaży siły roboczej na poszczególnych rynkach. W szerszym ujęciu identyfikuje się je dodatkowo z  bezrobociem instytucjonalnym i podkreśla się jego związek z równowagą na rynku pracy.

Stopa bezrobocia w Polsce wyniosła w sierpniu 15,6 proc.

Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym gł. ekonom. i polit. polegającym na tym, że część ludzi zdolnych do pracy i deklarujących chęć jej podjęcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z różnych powodów. Pojęcie bezrobocia jest niekiedy nieprecyzyjne i istnieje wiele różnych metod jego mierzenia, a każda z nich obciążona jest błędem niedoszacowania lub przeszacowania. W różnych krajach używa się oficjalnie różnych metod estymacji. Pod pojęciem bezrobotnego można rozumieć osobę niezatrudnioną, nie prowadzącą działalności gospodarczej i nie wykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia (w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy). Jest to szeroka definicja. Natomiast wąską stosują państwowe Urzędy Pracy (powiatowe lub wojewódzkie). I tak bezrobotnym w rozumieniu przepisów ustawy "O promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy" jest osoba która: - ukończyła 18 rok życia (pełnoletnia), - nie ukończyła 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mężczyzn, - aktualnie nie uczy się na

72

żadnym szczeblu kształcenia lub nie jest skierowana na szkolenie przez PUP, - jest zameldowana lub pozostaje w naszym kraju legalnie lub jej pobyt może zostać zalegalizowany(azyl polityczny, karta stałego lub czasowego pobytu, obywatele UE).

Stopa bezrobocia jest to iloraz bezrobotnych przez aktywnych zawodowo w danej kategorii ludności. Aktywni zawodowo definiowani są przez GUS jako osoby pracujące plus osoby poszukujące pracy plus bezrobotni plus niepełnosprawni (z możliwością zatrudnienia w niektórych zawodach). Natomiast do aktywnych zawodowo cywili nie wlicza się pracowników: wojska, policji oraz służb ochrony państwa.

Czynniki wpływające na zjawisko bezrobociaNa rozmiar zjawiska bezrobocia wpływ mają czynniki społeczne, ponieważ jest to zjawisko wytworzone w społeczeństwie. Rozmiar bezrobocia zależy od systemu gospodarczego i aktualnie prowadzonej polityki krajowego rynku pracy. Związane jest zwykle z poziomem nowych inwestycji i trwałym zatrudnianiem pracowników w nowopowstałych i nowoczesnych zakładach pracy sektora publicznego lub prywatnego.Ekonomiczne skutki bezrobociaZgodnie z prawem Okuna, okresy, w których poziom bezrobocia jest wysoki, to okresy, w których faktyczny poziom PNB spada poniżej jego poziomu potencjalnego. A zatem wysokiemu poziomowi bezrobocia towarzyszy wysoki poziom produktu, którego wytworzenia zaniechano - zupełnie tak samo jak gdyby tę właśnie ilość zmarnotrawionych, nie wytworzonych samochodów, środków żywności i budynków po prostu utopiono w odmętach oceanu. Jak wielkie jest marnotrawstwo wynikające z wysokiego bezrobocia? Straty ponoszone w okresach wysokiego bezrobocia to największe udokumentowane marnotrawstwo we współczesnej gospodarce. Są one wielokrotnie większe od szacowanych strat wynikających z nieefektywności (zbędnych strat) w następstwie monopolu czy też marnotrawstwa wywołanego stosowaniem ceł i kontyngentów w wymianie zagranicznej. Szacuje się, że na każdy procent, o jaki faktyczna stopa bezrobocia przewyższa naturalną stopę bezrobocia, realny PKB jest niższy o 3% od PKB potencjalnego przy pełnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych.

Rodzaje bezrobocia1. bezrobocie frykcyjne2. bezrobocie strukturalne3. bezrobocie cykliczne4. bezrobocie sezonowe5. bezrobocie jawne6. bezrobocie ukryte7. bezrobocie chroniczne8. bezrobocie technologiczne

41. Jakie środki zwalczania bezrobocia proponuje ekonomia?

o prywatyzacja - dzięki temu wzrasta konkurencyjność danej gospodarki i może być realizowany wzrost gospodarczy, a w konsekwencji wzrasta zatrudnienie;

o zniesienie barier administracyjnych i prawnych, które utrudniają rozwój przedsiębiorczości,o obniżenie podatków i kosztów zatrudnienia, tj. np. składek na świadczenia społeczne (np.

ZUS);o ograniczenie roli związków zawodowych, które poprzez dbanie o wysokie płace i

świadczenia pozapłacowe dla swoich członków uniemożliwiają pracodawcy zatrudnianie ludzi „z zewnątrz”;

o ograniczenie zbyt wysokiej płacy minimalnej;

73

o obniżenie stopy procentowej, co spowoduje potanienie kredytów i wzrost inwestycyjny, a w konsekwencji wzrost zatrudnienia;

o deprecjacja waluty narodowej, na skutek czego siła robocza kraju stanie się tańsza dla firm zagranicznych, które zainwestowały bądź zainwestują w określonym kraju, a rozliczają się nadal w „swojej” walucie,

o rozwój infrastruktury kraju, odpowiednie nakłady na kształcenie obywateli, etc., co ma na celu przyciągnięcie inwestorów z zagranicy.

- inwestycje (m.in. zagraniczne<= ułatwienia)- staże- szkolenia- dotacje na własną działalność- prace interwencyjne- roboty publiczne- przekwalifikowywanie- doradztwo- pośrednictwo- wzmocnienie polityki proinwestycyjnej- ściślejsze powiązanie programów modernizacyjnych i restrukturyzacyjnych z sytuacją na

rynku pracy- sterowanie szkolnictwem zawodowym zgodnie z zapotrzebowaniem na rynku pracy- polityka fiskalna np. mniejsze podatki = rozwój firmy = wzrost zatrudnienia- wspieranie drobnych i średnich przedsiębiorstw

42. Kiedy w gospodarce występuje inflacja? Przedstaw rodzaje inflacji i konsekwencje ekonomiczne i społeczne inflacji.

Inflacja – obniżanie się siły nabywczej pieniądza (jego wartości rynkowej). Na rynku obserwowana jest jako długotrwały wzrost średniego poziomu cen określonego koszyka dóbr. W praktyce inflacja na rynku konsumpcyjnym jest inna, niż inflacja na rynku zaopatrzeniowym i nieco inaczej wpływa na kondycję gospodarki. Przeciwieństwem inflacji jest deflacja.

Przyczyny inflacji to: niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych, który prowadzi do

ograniczenia zagregowanej podaży, wzrost zagregowanego popytu w gospodarce, niezrównoważony budżet państwa (wydatki z budżetu przewyższają wpływy), przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinięcie procesu inwestycyjnego

finansowanego przez państwo), ingerencję państwa w politykę emisyjną banku centralnego, co prowadzi w rezultacie do

nadmiernej ilości pieniądza, wadliwą strukturę gospodarki, wzrost cen podstawowych surowców energetycznych (powoduje to wzrost kosztów

produkcji i wzrostu cen), import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykułów importowanych przez dany kraj następuje

wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie wzrost cen), długookresowe dodatnie saldo bilansu handlowego (nadwyżka eksportu nad importem), recesją gospodarczą (obniżenie wydajności pracy, a tym samym wzrost kosztów produkcji), monopolizację gospodarki (monopoliści wzrost kosztów produkcji mogą przenosić na cenę).

74

Powszechna obawa, że inflacja ma znaczny wpływ na wtórny podział dochodu objawia się dwojako. Po pierwsze, inflacja powodując wtórny podział dochodu zniekształca ceny względne. Gdy ceny rosną gwałtownie, a ruch wszystkich cen nie przebiega w równym tempie, dość małe różnice ich stóp przyrostu mogą zmieniać ceny względne całkiem szybko. Zwykle płace realne wybiegają naprzód, co obniża rentowność firm, zniechęca do inwestowania i w końcu hamuje wzrost (a w konsekwencji wzrasta bezrobocie). Na ogół tracą emeryci i wszyscy mający stałe dochody i słabą polityczną siłę przebicia. Realne kursy walutowe różnią się między jednym a drugim zdarzeniem i jeszcze mają skłonność do ogromnego różnicowania się. Dochód przesuwa się między krajowymi a zagranicznymi producentami oraz między krajowymi wytwórcami dóbr wymiennych i niewymiennych. Po drugie, inflacja powoduje przesuwanie majątku. W przeciwieństwie do realnych aktywów (nieruchomości, dobra trwałe, dewizy, metale szlachetne) wartość aktywów nominalnych nie indeksowanych zmniejsza się. Majątek przenosi się od pożyczkodawców do pożyczkobiorców w miarę spadku realnych stóp procentowych do poziomu ujemnego.

Dodatkowo negatywne skutki inflacji to: Realny spadek wartości zobowiązań i wierzytelności, które nie podlegają waloryzacji; w

szczególności skutkiem inflacji jest względne zmniejszenie się dochodów osób, których nominalne dochody są stałe – te niekorzystne konsekwencje inflacji można w pewnym stopniu zmniejszyć dokonując odpowiednio często waloryzacji zobowiązań.

Tzw. koszty zdartych zelówek – są związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji ludzie dążą do utrzymywania mniejszych zasobów gotówki, co związane jest z pewnymi kosztami, jak np. koszty dojazdu do bankomatu – wraz z rozpowszechnianiem się obrotu bezgotówkowego znaczenie tych kosztów będzie maleć.

Tzw. koszty zmienianych jadłospisów – są to koszty związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji firmy częściej muszą zmieniać ceny, co wiąże się z dodatkowymi kosztami – przykładowo restauracje muszą częściej zmieniać jadłospisy.

Konsumentom łatwiej jest porównywać ceny oferowane przez różnych sprzedawców, gdy inflacja jest niska.

Osobnym problemem jest niepewność co do przyszłej wartości inflacji. Podnosi to ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej. Uważa się, że niepewność co do wartości inflacji jest tym większa, im wyższy jest poziom inflacji.

Rodzaje inflacji: pełzająca – nie przekracza 5% rocznie, krocząca – oscyluje w granicach 5-10% rocznie, galopująca – 10-150% rocznie, hiperinflacja- powyżej 150% rocznie.

43. Przedstaw kształtowanie się podstawowych wielkości w gospodarce w kategoriach modelu IS –LM

Założenia:- poziom cen jest dany, budżet jest w równowadze, handel z zagranicą nie występuje- inflacja jest zerowa (tak, więc nominalna stopa procentowa jest równa stopie realnej).

Spadek stopy procentowej z r1 do r2 przynosi podwójny skutek. Po pierwsze, zwiększa się majątek, ponieważ dany strumień oczekiwanych przychodów jest dyskontowany niższą stopą procentową. Powoduje to zwiększenie konsumpcji. Po drugie, zakładając, że nie zachodzą żadne inne zmiany, następuje przyrost inwestycji, ponieważ zmniejsza się koszt kapitału, a przyszłe zyski są

75

dyskontowane niższą stopą procentową. Wobec tego wydatki konsumpcyjne jak i inwestycyjne zwiększają się. Większym planowanym wydatkom odpowiada wyżej położona krzywa zamierzonego popytu. Zmniejszenie stopy % odpowiada zwiększeniu produktu z Y1 do Y2.

stopa

zamierzony procentowapopyt DD(r2)

B AY2 r2 < r1 r1

DD(r1)

r2 B Y1 A

IS

Produkt Produkt Y1 Y2 Y1 Y2

Dla danych wartości zmiennych egzogenicznych krzywa IS przedstawia takie kombinacje nominalnej stopy procentowej i realnego PKB, które zapewniają równowagę na rynku dóbr. Krzywa IS ma nachylenie ujemne, ponieważ (realna) stopa procentowa ogranicza prywatne wydatki. Produkt Y1 musi więc zmniejszyć się, by utrzymać równowagę.

Krzywa LMAnalogiczne rozumowanie zastosujemy obecnie do analizy rynku pieniądza. Poszukujemy takiej kombinacji PKB i stopy procentowej, dla których rynek pieniądza jest w równowadze przy danym poziomie cen. Nominalna podaż pieniądza jest kontrolowana przez bank centralny; przyjmujemy ją, zatem jako daną egzogeniczną. Ponieważ poziom cen jest ustalony, realna podaż pieniądza jest równa M/P i jest przedstawiona za pomocą linii pionowej. Popyt na pieniądz jest zależny od wielkości PKB i od danego egzogenicznie poziomu kosztów transakcji. Punkt A reprezentuje równowagę rynku pieniądza.Wzrost PKB z Y1 do Y2 zwiększa popyt na pieniądz. Krzywa popytu przesuwa się w górę, punkt B staje się nowym punktem równowagi: stopa procentowa wzrasta z r1 do r2. Widać to na rysunku na którym zaznaczone są punkty A i B. Z warunku równowagi rynku pieniądza wynika dodatnia zależność między PKB a stopą procentową, jest ona przedstawiona przez tak zwaną krzywą LM. Dla danych wartości egzogenicznych, a w szczególności dla ustalonego poziomu cen, krzywa LM przedstawia takie kombinacje nominalnej stopy procentowej i realnego PKB, które zapewniają równowagę rynku pieniądza.

B

A

B

A

76

LM

M/P

L2(r,Y2)

L1(r,Y1)

r

r2

r1

r

Y1 Y2

YM/PM/P

(Wzrost poziomu dochodu z Y1 do Y2 zwiększa realny popyt na pieniądz z L1 do L2. To z kolei wywołuje wzrost stopy procentowej z r1 do r2 przy niezmienionej realnej podaży pieniądza, M/P. Łącząc ze sobą wszystkie punkty opisujące kombinację dochodu i stopy procentowej, przy których mamy równowagę na rynku pieniądza (między realnym popytem a realną podażą pieniądza) otrzymujemy krzywą LM.)

Równowaga w modeluPatrząc na krzywą IS oraz krzywą LM równocześnie otrzymujemy punkt równowagi na obu rynkach jednocześnie. Dla ustalonego poziomu cen istnieje tylko jeden poziom stopy procentowej i PKB, przy którym oba rynki są w równowadze. Tę wielkość PKB można traktować jako wielkość zagregowanego popytu, ponieważ jest to wielkość dochodu, który przy danej stopie procentowej, danej wartości majątku, wydatków publicznych, podatków jest = wielkości zamierzonego popytu.

44. Przedstaw kształtowanie się podstawowych wielkości w gospodarce w kategoriach modelu AS –AD. Co oznacza pojęcie polityka fiskalna? Jakie są środki tej polityki? Co to jest automatyczny stabilizator (fiskalny)?(super plik .doc w EKONOMIA)

Model AS-AD prezentuje krzywą zagregowanego popytu i krzywą zagregowanej podaży w zależności od poziomu cen (inflacji) oraz wielkości produkcji (PNB).

Krzywa AD opisuje ujemną zależność między wielkością produkcji a poziomem cen. Wzrost cen (przy niezmienionej nominalnej podaży pieniądza) powoduje spadek realnej podaży pieniądza, co prowadzi do wzrostu stóp procentowych, w wyniku czego maleje poziom inwestycji. W konsekwencji maleje zagregowany popyt i produkt. Natomiast krzywa AS opisuje dodatnią

77

IS

LM

r

YY*

r*

zależność między średnim poziomem cen a ilością produktu, jaką przedsiębiorstwa chcą dostarczyć przy danym poziomie cen. Krzywa pokazuje trade-off, czyli wymianę „coś za coś” między wzrostem poziomu cen (wysoką inflacją) a bezrobociem (nawiązuje tym samym do krótkookresowej krzywej Phillipsa). Obniżenie poziomu cen w krótkim okresie zaowocuje spadkiem dochodu (wzrostem bezrobocia), a z drugiej strony jeśli rząd chce zmniejszyć bezrobocie i zwiększyć dochód, musi zaakceptować krótkookresowy wzrost cen.

Polityka fiskalna razem z polityką monetarną składają się na politykę finansową państwa. Polityka fiskalna oznacza decyzje rządu dotyczące wydatków i podatków. Tak rozumiana polityka fiskalna spełnia dwie podstawowe funkcje: zapewnia finansowanie i kształtowanie wydatków publicznych z jednej strony oraz zapewnia funkcjonowanie systemu podatkowego, gromadzącego środki na ten cel, z drugiej. Współcześnie zakres celów stawianych przed polityką fiskalną jest znacznie szerszy. Wykorzystuje się ją bowiem jako czynnik oddziaływania na aktywność podmiotów gospodarczych i kształtowanie ogólnej koniunktury. Polityka fiskalna w tym szerokim znaczeniu została skonstruowana przez J.M. Keynesa, którego zdaniem państwo powinno aktywnie oddziaływać na przebieg procesów gospodarczych. Dla tego autora stanem normalnym w gospodarce jest nierównowaga, stan równowagi jest zaś celem, do którego gospodarka powinna zmierzać. Osiągnięcie tego celu jest według Keynesa możliwe tylko w warunkach ingerencji państwa w gospodarkę. W teorii ekonomii koncepcja ta nosi miano interwencjonizmu państwowego.Wyróżniamy politykę fiskalną ekspansywną (działanie związane ze stymulowaniem zagregowanego popytu - obniżenie podatków, wzrost wydatków - stosowana w czasie recesji) oraz restrykcyjną (działania mające na celu ograniczenie zagregowanego popytu - podwyższenie podatków, obniżenie wydatków - występuje gdy dane państwo walczy z inflacją).

Automatyczne stabilizatory fiskalne to instrumenty polityki fiskalnej takie jak progresywne podatki dochodowe, ubezpieczenie od bezrobocia, pomoc socjalna. Jak działają? W przypadku recesji wzrasta liczba bezrobotnych i ubogich, co powoduje wzrost wydatków na zasiłki, obniża się też poziom dochodów, czyli spadają wpływy do budżetu z podatków dochodowych, sprzyja to powstawaniu czy pogłębianiu się deficytu budżetowego i stymuluje zagregowany popyt. Wymaga to jednak sfinansowania deficytu przez zaciąganie pożyczek. W czasie wzrostu gospodarczego liczba bezrobotnych i ubogich spada, a wraz z tym zmniejszają się wydatki na zasiłki, dochody wzrastają i rosną również wpływy do budżetu z ich progresywnego opodatkowania, sprzyja to zmniejszeniu deficytu budżetowego i hamowaniu zagregowanego popytu (opodatkowanie) oraz spłacaniu długu publicznego. Im hojniejsze zasiłki i wyższe krańcowe stopy podatkowe, tym silniej powinien działać stabilizator.Zaletą automatycznych stabilizatorów gospodarki jest to, że działają one natychmiast, ale nie wysyłają bodźców dla zmiany istniejącej sytuacji ekonomicznej i są nieskuteczne wobec problemów natury strukturalnej. Automatyczny stabilizator gospodarki - podatki - jego działanie wyraża się w tym, że w czasie recesji maleją wpływy do budżetu powodując powstanie większego lub mniejszego deficytu budżetowego, a w czasie ożywienia gospodarki rosną wpływy do budżetu, ograniczając możliwości dochodowe producentów i konsumentów.Np. Mamy taką stopę podatkową:biedni 10% do 50 mlnbogatsi 20% od 50 do 100 mln30% od 101 do 200 mln40% od 201 do 300 mln50% powyżej 300 mlnW przykładowej firmie mającej dochód 305 mln zł. - płaci firma 50% podatek wynoszący: 152,5 mln zł. Zostaje jej 152,5 mln zł. Z chwilą kryzysu dochody tej firmy gwałtownie zmalały, aż do poziomu 200 mln zł. Firma płaci teraz podatek 30%, czyli 60 mln zł. Zostaje jej 140 mln zł. Różnica w dochodach przed i po kryzysie wynosi: 12,5 mln zł. Czyli firmie pozostaje niewiele mniej - zadziałał automat. W momencie gdy skończył się kryzys - firmie zwiększają się dochody - ale sama stwierdza, że nie opłaca się tak rozbudowywać bo zapłaci większy podatek - znów zadziała automatyczny stabilizator gospodarki.

78

Polityka fiskalna - ogół działań państwa kształtujących budżet państwa poprzez zmiany we wpływach (np. podatki, zadłużenia publicznego) i wydatkach państwa (np. subwencje, inwestycje państwowe, itp.).Zgodnie z poglądami szkoły keynesowskiej działania te mają na celu zmniejszenie bezrobocia (wzrost aktywności gospodarczej) - mówimy wtedy o polityce ekspansywnej lub ograniczenie inflacji - polityka restrykcyjna. W wykorzystaniu aktywnej polityki fiskalnej pojawiają się pewne trudności, związane m.in. z opóźnieniem czasowym i niepewnością jej skutków, a w odniesieniu do ekspansywnej polityki fiskalnej dodatkowym ograniczeniem może być także deficyt budżetowy. Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji.

W efekcie polityka fiskalna działa poprzez proces kształtowania polityki pieniężnej i wydatków publicznych w celu:

łagodzenia wahań cykli koniunkturalnych utrzymania tendencji wzrostowej gospodarki przy wysokim zatrudnieniu, a niskiej i

niezmiennej inflacji (stabilizacja cen).

Polityka fiskalna dopomaga w stabilizacji gospodarki narodowej tak długo, jak długo instytucje rządowe śledząc trendy rynkowe są w stanie skutecznie przewidywać ich makroekonomiczne skutki i podejmować aktywne działania. Nowoczesny system fiskalny bazuje również na wbudowanych mechanizmach ekonomicznych pełniących rolę automatycznych stabilizatorów gospodarki. Pozwalają one utrzymać stabilność gospodarki zanim stosowne organy podejmą decyzje w konkretnych sprawach. Do automatycznych stabilizatorów należą m.in.: progresywny i procentowy system podatkowy, zasiłki dla bezrobotnych i transfery socjalne.

Instrumenty polityki fiskalnej:

- stopy podatkowe- wydatki budżetu państwa łącznie z transferami

45. Jakie główne kategorie dochodów i wydatków uwzględniane są w budżecie państwa?

Budżet państwa jest najwyższej rangi planem finansowym polityki państwa oraz narzędziem polityki społecznej, uwzględniającym planowane dochody i wydatki państwa na następny rok budżetowy. Jako dochody uwzględnia się m.in.: wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich, dochody niepodatkowe (np. cła), dochody z prywatyzacji oraz dochody zagraniczne. Mianem wydatków określa się m.in. koszty dotacji, obsługi długu publicznego, obsługi strefy budżetowej, rozliczeń z bankami, subwencji dla gmin oraz rezerw ogólnych.

Budżet państwa - używamy w 4 znaczeniach: Budżet jako plan finansowy państwa. Plan budżetowy jest bilansowym zestawieniem

dochodów i wydatków państwa. Budżet jako zasób środków pieniężnych rozdzielanych przez państwo. Można zatem

określić jako scentralizowany fundusz pieniężny. Budżet jako akt normatywny uchwalony przez sejm w formie ustawy dający państwu prawo

do gromadzenia i rozliczania środków pieniężnych według zasad planu. Budżet jako narzędzie, metoda realizacji określonej polityki społ. - ekonom. państwa.

79

Klasyfikacja dochodów budżetu państwa:Ze wzgl. na kryterium rodzajowe dochody budżetowe dzieli się na dwie zasadnicze grupy:

Dochody bezzwrotne:- podatki, - cła, - opłaty;

Dochody zwrotne: - pożyczki zagraniczne, - pożyczki wewnętrzne, - lokaty budżetowe.

Cła - to przymusowe świadczenia pieniężne ponoszone na rzecz budżetu w związku z przewozem i wywozem towarów do kraju albo z kraju. Pobieranie ceł ma dwa zadania: fiskalne i ochronne. Fiskalne polega na dostarczeniu budżetowi określonych kwot środków pieniężnych. Natomiast ochronne wynikają z określonej polityki państwa, które zabezpiecza je przed niepożądanym wywozem, czy wwozem towarów. Podstawę ustalenia poziomu opłaty celnej są stawki celne. Stawki celne mają dwojakiego rodzaju postać:- od wartości ustala się % wartości faktury- od jednostki miary np. kilogramy, sztuki.

Opłaty - są to świadczenia przymusowe i odpłatne pobierane przez państwo za czynności urzędowe i usługi jednostek państwowych. Opłaty różnią się tym od podatków, że są odpłatne. Opłaty dzielą się na:- opłaty za usługi świadczone przez jednostki państwowe, są to gł. świadczenia komunalne,- opłaty za czynności urzędowe np.: sądowe.-Pożyczki zagraniczne - są udzielane przez urzędy obcych państw lub banki tych państw na podstawie odpowiednich porozumień. Te ostatnie mogą być poręczone przez sądy, co zobowiązuje je w przypadku, kiedy będą nie uregulowane zobowiązanie do spłaty ze środków państwowych. Większość pożyczek zagranicznych jest oprocentowana.

Pożyczki wewnętrzne - są to zaciągane przez państwo u osób fizycznych lub prawnych. Pożyczki wew. najczęściej powstają w drodze emisji obligacji lub bonów skarbowych. Przy czym obligacje to są pożyczki długoterminowe, a bony krótkoterminowe. Pożyczki te mogą być:- oprocentowane- premiowane- oprocentowane częściowo i premiowane częściowo.

W stosunku do pożyczek można zastosować:- konsolidację, tj. połączenie w jedną, zobowiązanie z różnych pożyczek z reguły towarzyszy

temu postępowaniu zamiana w druki umowy;- konwersja, która polega tylko na zmianie warunków.

Lokaty budżetowe - są to środki umieszczone w budżecie na zasadach dobrowolnych lub przymusowych różnych instytucji finansowych. Wkłady te są bezterminowe i tym różnią się od pożyczek, że mogą być wycofane w przypadku wystąpienia konieczności związanej z określonymi potrzebami w instytucji lokującej.

Dochodami w niniejszym znaczeniu są także dochody z gier liczbowych, loterii państwowych, kar i grzywien, itp.

80

Podatek - jest to pieniężne świadczenie przymusowe i nieodpłatne, bezzwrotne i ogólnie pobierane na podstawie przepisów prawa, przez państwo bądź związki publicznoprawne. Ogół podatków obowiązujących w danym państwie stanowi system podatkowy.

Klasyfikacja wydatków budżetowych:Generalnie biorąc wydatki budżetowe można podzielić na dwie kategorie:

Wydatki finalne - przeznaczone są na zakup dóbr, usług i dokonywanie się przez instytucję, którym gł. źródłem finansowania jest budżet;

Wydatki transferowe - są to wszystkie wydatki związane ze świadczeniami społecznymi w pieniądzu, np.: renty.

Opierając się na kryterium przeznaczenia wydatki możemy podzielić na te przeznaczone na: Obronę narodową - są one koniecznością związane z sytuacją międzynarodową; Cele socjalne - obejmują wydatki na ochronę zdrowia i opiekę społeczną, ubezpieczenia

społ., oświatę i wychowanie, szkolnictwo wyższe, kulturę oraz sport; Administrację - obejmuje ściśle wydatki przeznaczone na finansowanie administr.

państwowej, oprócz tego do tej grupy zalicza się: wydatki na wymiar sprawiedliwości, bezpieczeństwo publiczne;

Gospodarkę - są przeznaczone na inwestycje oraz uzupełnienie środków bieżących wykorzystywane na cele gospodarcze;

Inne - w tej grupie mieszczą się te wydatki, które przeznacza się na spłatę pożyczek wew. i zagranicznych wraz z odsetkami, oprocentowanie lokat budżetowych itp.

Budżet – zestawienie wszystkich dochodów i wydatków niezależnie od szczebla struktury polityczno-administracyjnej państwa:- rzeczywisty – rejestruje rzeczywiste, wyrażone w jednostkach pieniężnych wydatki, przychody i

deficyt w danym okresie;- strukturalny – ukształtowany poprzez aktywną, uznaniową politykę (taką jak określenie stawek

podatkowych, świadczeń opieki społecznej lub wielkości armii). Budżet strukturalny oblicza, jakie byłyby rządowe dochody, wydatki i deficyt, gdyby gospodarka osiągnęła produkt potencjalny;

- koniunkturalny – oblicza wpływ cyklu koniunkturalnego na budżet, mierząc zmiany w dochodach, wydatkach i deficycie powstające, gdy produkcja różni się od potencjalnej, a gospodarka jest w okresie boomu lub recesji. Jest to różnica miedzy budżetem rzeczywistym a strukturalnym.

Przychody rządowe:- podatki bezpośrednie od zysków przedsiębiorstw;- podatki bezpośrednie od zysków indywidualnych obywateli;- podatki pośrednie płacone w cenie nabywanych towarów (VAT), oznaczone łącznie symbolem

T;- cła (importowe, eksportowe) – mają na celu obronę interesów producentów krajowych;- opłaty skarbowe – pobierane za świadczenie usług przez urzędy państwowe (znaczki skarbowe).

Wydatki rządowe:- obrona narodowa, wojsko, sądownictwo- szkolnictwo, służba zdrowia- wyrównanie nierówności społecznych: wydatki transferowe (emerytury, renty), subsydia- odsetki płacone od długu wewnętrznego i zadłużenia zewnętrznego

81

Deficyt budżetowy – niedobór środków pieniężnych spowodowany przerostem sumy wydatków budżetowych nad sumą dochodów. Wyróżnia się deficyt:- rzeczywisty – różnica między deficytem strukturalnych a koniunkturalnym,- strukturalny – zakładany już w momencie planowania budżetu, - koniunkturalny – ukształtowany pasywnie (tzn. bez możliwości wpływu rządu) przez stan cyklu

koniunkturalnego.

Źródła finansowania deficytu budżetowego:- drastyczne cięcia w budżecie - co w praktyce powoduje pogorszenie zarobków strefy

budżetowej, prowadzi do obniżenia efektywnego popytu i tym samym do zahamowania wzrostu lub wręcz spowodowania spadku dochodu narodowego;

- zaciąganie kredytu w bankach komercyjnych – powoduje jednak zmniejszenie możliwości kredytowych dla sektora prywatnego i może spowodować podniesienie stopy oprocentowania kredytu, co wpływa niekorzystnie na rozmiary inwestycji w sektorze prywatnym;

- zwiększanie długu publicznego – polega na emisji przez skarb państwa obligacji (głównie krótkoterminowych o 3-miesięcznym okresie wykupu) i sprzedaży ich na wolnym rynku bankom komercyjnym, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom i indywidualnym osobom.

Dług publiczny – całkowita kwota zadłużenia rządu w formie należnej zapłaty z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa w celu pokrycia deficytu w budżecie (suma deficytów budżetowych z poprzednich lat). Do długu publicznego zalicza się dług zagraniczny, powstały w wyniku zaciągania kredytów (np.: w Klubie Paryskim, Banku Światowym).

Dług publiczny obejmuje nominalne zadłużenie podmiotów sektora finansów publicznych (administracja rządowa i samorządowa, sądy, trybunały, państwowe szkoły wyższe, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po wyeliminowaniu przepływów finansowych pomiędzy podmiotami należącymi do tego sektora (skonsolidowane zadłużenie brutto), zaciągnięte z następujących tytułów:

1. papiery wartościowe opiewające wyłącznie na świadczenia pieniężne (poza papierami udziałowymi),

2. pożyczki (w tym papiery wartościowe, których zbywalność jest ograniczona), 3. kredyty , 4. przyjęte depozyty, 5. zobowiązania wymagalne (tzn. zobowiązania, których termin płatności minął, a które nie

zostały przedawnione lub umorzone).

Do zaciągania zobowiązań dla sfinansowania potrzeb finansowych państwa, spłaty tych zobowiązań oraz przeprowadzenia innych operacji finansowych związanych z zarządzaniem długiem upoważniony jest Minister Finansów.

Obliczanie wielkości długu publicznegoPaństwowy dług publiczny jest liczony według wartości nominalnej.

Wartość wyemitowanych papierów wartościowych oblicza się według ich wartości nominalnej, rozumianej jako:

o kwota świadczenia głównego z tytułu wyemitowanych papierów wartościowych, należna do zapłaty w dniu ich wykupu,

o kwota świadczenia głównego z tytułu wyemitowanych papierów wartościowych, w których zobowiązania finansowe są indeksowane lub kapitalizowane z uwzględnieniem przyrostu kapitału, wynikającego ze sposobu indeksacji lub kapitalizacji danego papieru wartościowego, naliczona na koniec okresu sprawozdawczego.

82

Wartość zaciągniętych kredytów i pożyczek oblicza się według wartości nominalnej, rozumianej jako kwota świadczenia głównego z tytułu zaciągniętej pożyczki lub kredytu, należna do zapłaty w dniu wymagalności zobowiązania.

Wartość przyjętych depozytów oblicza się jako kwotę depozytu, jaką dłużnicy zgodnie z zawartą umową zobowiązani są zapłacić wierzycielom w terminie, w którym następuje likwidacja depozytu; jest to wartość, od której nalicza się oprocentowanie.

Wartość wymagalnych zobowiązań, z wyłączeniem zobowiązań z tytułu gwarancji i poręczeń, obejmuje kwotę zobowiązań, z wyłączeniem odsetek, których termin płatności minął, a nie są przedawnione ani umorzone.

Wartość nominalna zobowiązań indeksowanych lub kapitalizowanych (np. obligacje lub kredyty ze skapitalizowanymi odsetkami) odpowiada kwocie świadczenia głównego z uwzględnieniem przyrostu kapitału, wynikającego z mechanizmu indeksacji lub kapitalizacji, naliczonego na koniec okresu sprawozdawczego.

Dług wyrażony w walutach obcych przelicza się na walutę krajową według kursu średniego walut obcych ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski, obowiązującego w ostatnim dniu roboczym danego okresu sprawozdawczego.

Podstawy prawne dotyczące państwowego długu publicznego1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - rozdział X – Finanse Publiczne. Mówi ona między

innymi, iż nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości produktu krajowego brutto. Przyznała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej Radzie Ministrów w zakresie: ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, ustawy regulującej zaciąganie długu publicznego oraz ustawy o udzielaniu poręczeń i gwarancji finansowych przez państwo. Ponadto Konstytucja RP wprowadziła zakaz finansowania deficytu budżetu państwa poprzez zaciąganie zobowiązań w banku centralnym;

2. ustawa z dnia 20 grudnia 2005 r. o finansach publicznych. Ustawa ta jest zasadniczym aktem prawnym w zakresie finansów publicznych zawierającym, między innymi, kompleksowe regulacje dotyczące państwowego długu publicznego. Wprowadza niezbędne definicje, określa ogólne zasady zaciągania długu, emisji papierów wartościowych i zarządzania długiem Skarbu Państwa, a także procedury ostrożnościowe i sanacyjne;

3. akty wykonawcze do ustawy o finansach publicznych (rozporządzeniach) regulujących szczegółowo niektóre kwestie, w tym: podział tytułów dłużnych zaliczanych do państwowego długu publicznego oraz zasady obliczania wartości nominalnej długu.

Dług publiczny Polski XII 1997-IV 2006 w mln PLN. Jasnym kolorem oznaczony jest dług krajowy. Jak widać, dług krajowy stale rośnie, dług zagraniczny utrzymywany jest na stosunkowo równym poziomie.

Odnosząc się do przyszłości, Pani Premier zapowiedziała, że w ciągu najbliższych trzech lat relacja między państwowym długiem publicznym a PKB będzie się stabilizować. Dług publiczny w 2006 r. wyniesie 49,2 proc. PKB, 2007 r. przekroczy jednak 50 proc. PKB (tzw. pierwszy punkt ostrożnościowy), w 2008 wyniesie - 50,9 proc. PKB, a w 2009 r. osiągnie poziom 51 proc. PKB. Szacuje się, że na koniec 2006 r. dług przekroczy 510 mld zł.. Ministerstwo Finansów ostrożnie prognozuje, że PKB w 2007 r. wzrośnie o 4,6 punktu proc. Premier Zyta Gilowska podkreśliła, że podstawy dla wzrostu są trwałe. Deficyt finansów publicznych wyniesie w 2007 r. 3,7 proc. PKB,

83

w 2008 r. - 3,3, a w 2009 r. - 2,8 proc. PKB. Oznacza to spełnienie kryterium wymaganego przez Traktat z Maastricht.46. Jakiego rzędu wielkości charakteryzują aktualne dochody i wydatki państwa polskiego ?

47. Co rozumie się w ekonomii pod pojęciem polityka pieniężna (monetarna)? Na czym polegają ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej?(Makroekonomia, s. 272 – 299)

Polityka pieniężna – kontrola podaży pieniądza. Systematyczne działania mające na celu zapewnienie stabilności cen.

Polityka pieniężna oddziałuje na stopy procentowe i kursy walutowe. Obejmuje ona decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki.

84

Ponieważ podaż pieniądza uzależniona jest od jego emisji oraz od wartości udzielonych przez banki komercyjne kredytów, sterowanie nią polega na utrzymywaniu określonego, możliwie stabilnego tempa emisji pieniądza oraz regulowaniu aktywności kredytowej banków komercyjnych. Instrumentami polityki pieniężnej są:

stopa procentowa kredytu refinansowego, tj. kredytu zaciąganego przez banki komercyjne w banku centralnym. Jej podwyższenie powoduje wzrost stóp oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych, ograniczenie wartości udzielanych przez nie kredytów i zmniejszenie podaży pieniądza. Obniżenie stopy kredytu refinansowego powoduje skutki odwrotne.

stopa rezerw obowiązkowych, wyrażająca minimalną relację wartości rezerw gotówkowych banków komercyjnych do wartości depozytów. Jej podwyższenie przez bank centralny zmniejsza możliwości udzielania kredytów przez banki komercyjne, a zatem ogranicza podaż pieniądza, obniżenie tej stopy powiększa podaż pieniądza.

stopa rezerw specjalnych, określająca procentowo część depozytów, którą banki komercyjne obowiązkowo muszą przekazać do banku centralnego jako rezerwę specjalną. Skutki jej zmian są identyczne jak w przypadku stopy rezerw obowiązkowych.

operacje otwartego rynku , polegające na kupowaniu lub sprzedawaniu rządowych papierów wartościowych, głównie weksli skarbowych, w celu regulowania podaży pieniądza kredytowego w gospodarce, poprzez ograniczanie lub rozszerzanie zdolności kredytowej banków komercyjnych. Jeśli w ocenie banku centralnego wartość udzielonych przez banki komercyjne kredytów jest nadmierna, co może wywołać (lub wywołuje) tendencje inflacyjne, podejmuje on decyzję o sprzedaży bankom komercyjnym rządowych papierów wartościowych. Zachętą do ich zakupu jest obniżona w stosunku do wartości rynkowej cena, co zwiększa zyski banków. Zakup tych papierów zmusza banki komercyjne do ograniczenia działalności kredytowej na rzecz innych podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw i gospodarstw domowych), a to wpływa na zmniejszenie podaży pieniądza i zmniejszenie presji inflacyjnej. Natomiast w sytuacji niedostatecznej podaży pieniądza, w celu pobudzenia gospodarki bank centralny skupuje od banków komercyjnych rządowe papiery wartościowe, oferując cenę wyższą od wartości rynkowej. Zwiększa to dopływ pieniądza gotówkowego do banków komercyjnych i tym samym rozszerza ich zdolność kredytową.

Polityka pieniężna może mieć charakter ekspansywny (łagodny) – państwo, wykorzystując wymienione instrumenty, zwiększa podaż pieniądza w celu pobudzenia popytu globalnego, wzrostu dochodu narodowego i zatrudnienia (powstaje tu jednak realna groźba inflacji), albo restrykcyjny (twardy) - państwo ogranicza podaż pieniądza, dążąc do zmniejszenia nadmiernego popytu i związanego z tym wzrostu cen (ten typ polityki pieniężnej wykorzystywany jest w walce z inflacją). Realizując określone cele polityki ekonomicznej, państwo posługuje się zazwyczaj odpowiednią kombinacją polityki pieniężnej i polityki fiskalnej.

Ograniczenia skuteczności polityki pieniężnej: konflikty celów: np. inflacja, bezrobocie;

niedostateczna elastyczność struktur ekonomicznych i społecznych, np.:- wzrost cen to wzrost dochodów; - na inflacji korzystają przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe;- wydatki niezależnie od polityki pieniężnej np. przemysł zbrojeniowy, na oświatę, policję;

ograniczenia swobody kształtowania polityki pieniężnej przez organizacje międzynarodowe; większość instrumentów nie przekłada się od razu na postawione cele.

85

Polityka pieniężna co całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarczych w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza. Cele polityki pieniężnej należy rozpatrywać w ramach celów stawianych przed polityką gospodarczą danego kraju. Na osiągnięcie celów w sferze pieniężnej ma wpływ nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna i polityka dochodów. Podstawowym celem polityki pieniężnej jest osiągnięcie stabilizacji cen.Polityka pieniężna powinna mieć na uwadze także inne cele polityki gospodarczej: wysoki stan zatrudnienia, równowagę gospodarki zewnętrznej i wzrost gospodarczy.Odpowiedzialny za politykę pieniężną jest przede wszystkim bank emisyjny, który wykorzystuje banki do transmisji wysyłanych przez siebie impulsów. Odpowiedzialne za politykę pieniężną jest także państwo (rząd), które ustalając politykę finansową , ustala nie tylko cele fiskalne, ale także cele polityki pieniężnej.Celem polityki pieniężnej banku centralnego jest umocnienie pieniądza co można rozumieć jako stabilizację cen, a więc kontrolę tempa inflacji. Celem pośrednim jest kontrola podaży pieniądza i kształtowanie kursu walutowego. Natomiast bezpośrednie cele operacyjne polegają na kształtowaniu wielości pieniądza rezerwowego banku centralnego (wielkość płynnych rezerw banków komercyjnych) oraz poziomu stopy procentowej. Następuje to przez instrumenty polityki pieniężnej banku centralnego, takich jak system rezerw obowiązkowych, kredyty refinansowe i operacje otwartego rynku.Rezerwa obowiązkowa – ze względu na to, że na ogół nie jest oprocentowana – jest faktycznie formą podatku, który muszą płacić banki komercyjne na rzecz banku centralnego a ponieważ jest nim bank państwowy, to pośrednio jest to dochód budżetu. Podstawą, od której oblicza się rezerwę obowiązkową, są wkłady niebanków w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa, jaka część tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku. Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustalana jest przez Radę Polityki Pieniężnej. W 1999 r. RPP obniżyła stopę rezerwy obowiązkowej do 5% dla wszystkich rodzajów depozytów, będących podstawą naliczania rezerwy.Operacje otwartego rynku to transakcje prowadzone przez bank centralny z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. Poprzez operacje otwartego rynku bank centralny staje się aktywnym i równorzędnym uczestnikiem rynku pieniężnego. W zakres operacji otwartego rynku wchodzą: warunkowa i bezwarunkowa sprzedaż lub kupno papierów wartościowych czy dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych przez bank centralny.Operacje otwartego rynku wpływają na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. W konsekwencji równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym.Najprostszą formą operacji otwartego rynku jest operacja bezwarunkowa. W ramach tego typu operacji bank centralny może kupić bądź sprzedać papiery wartościowe. Zakup papieru wartościowego przez bank centralny dostarcza płynności (dodatkowych środków) systemowi bankowemu, natomiast sprzedaż papieru wartościowego tę płynność absorbuje. Najczęściej stosowanym przez banki centralne rodzajem operacji otwartego rynku są natomiast operacje warunkowe. W ramach operacji warunkowych bank centralny może kupić (repo) lub sprzedać (reverse repo) papiery wartościowe.Celem polityki pieniężnej realizowanej przez Narodowy Bank Polski jest obniżanie inflacji, a w dalszej perspektywie stabilizacja cen, co jest niezbędne do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego. Od 1999 r. NBP dąży do realizacji tego celu, wykorzystując tzw. strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach bank centralny określa cel inflacyjny w postaci liczbowej, a następnie dostosowuje poziom oficjalnych stóp procentowych tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo jego osiągnięcia. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Od 1999 r. NBP dąży do realizacji tego celu, wykorzystując tzw. strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach bank centralny określa cel inflacyjny w postaci liczbowej, a następnie dostosowuje poziom oficjalnych stóp procentowych tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo jego osiągnięcia. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego oddziałują na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych.

86

48. Na czym polega mechanizm transmisji   w polityce pieniężnej?

Mechanizm transmisji w polityce pieniężnej przedstawia ogólne zasady oddziaływania polityki pieniężnej na gospodarkę. Związki między zastosowaniem określonych instrumentów polityki pieniężnej (do których należy mi. zmiany stopy dyskontowej, operacje otwartego rynku itp.) przez władze pieniężne (czyli bank centralny) a osiąganiem pożądanych zmian w zakresie realizacji ostatecznych celów polityki gospodarczej (jakim są m.in. wzrost gospodarczy, zatrudnienie, ceny) nie maja charakteru bezpośredniego, lecz realizują się w wyniku przebiegu impulsów pieniężnych przez kilka faz pośrednich. Ma to w istocie wpływ zarówno na ostateczną skuteczność zastosowania środków polityki pieniężnej, jak i czas osiągnięcia pożądanych efektów. Skuteczność zastosowanych środków będzie tym niższa, a czas osiągnięcia tym dłuższy, im mniej „wrażliwy” będzie system ekonomiczno – finansowy na zmiany impulsów pieniężnych i im dłuższą drogę będą miały one do pokonania. (tj. im bardziej złożony będzie sam system ekonomiczno – finansowy). W pewnych warunkach „opór”, (czyli bezwładność systemu ekonomiczno – finansowego) może być nawet tak duży, że pierwotny impuls polityki pieniężnej, jeśli nie będzie dostatecznie silny, ulegnie całkowitej neutralizacji, nie powodując żadnych zmian w zakresie ostatecznych celów polityki gospodarczej. Mechanizm transmisji polityki pieniężnej opiera się na założeniu, że istnieje związek między zmianami ilości pieniądza a zmianami w działalności gospodarczej. Reakcje podmiotów gospodarczych maja wpływ na zmianę realnego produktu krajowego brutto, co zostało zilustrowane na poniższym rysunku.

87

Mechanizmy transmisji impulsów pieniężnych do strefy realnej (transmisja wg Keynesa)

FAZA I IMPULSIMPULS

FAZA I IMPULS

FAZA II IMPULS

FAZA III

Podmioty gospodarcze (regulujące lub działające)

Bankcentralny

Bankihandlowe

Przedsiębiorstwaniebankowei gospodarstwadomowe

Przedsiębiorstwaniebankowei gospodarstwadomowe

PR

OC

ES

TR

AN

SM

ISYJN

Y

EKSPANSYWNY

charakter politykipieniężnej: obniżka stopy dyskontowej i redyskontowej zwiększenie kwot redyskontowych obniżka stóp minimalnych rezerw

Wzrost wolnych rezerwpłynnychZwiększenie podażykredytówTendencja do spadkustóp procentowych

Wzrost popytu na kredytWzrost wydatków finansowanych kredytem(szczególnie inwestycyjnych)Ekspansywne procesy mnożnikowe i akceleracyjneWzrost globalnego popytu

Zmniejszenie się deficytupopytowegoWzrost produkcjiWzrost zatrudnieniaZmniejszenie się wielkościbezrobocia koniunktural-nego

RESTRYKCYJNY

charakter politykipieniężnej: podwyższenie stopy dyskontowej i redyskontowej ograniczenie kwot redyskontowych podwyższenie stóp minimalnych rezerw

Zmniejszenie się wolnychrezerw płynnychOgraniczenie podażykredytówTendencja do wzrostustóp procentowych

Spadek popytu na kredytZmniejszenie się wydatków finansowanych kredytem (szczególnie inwestycyjnych)Restrykcyjne procesy mnożnikowe i akceleracyjneZmniejszenie się wielkościglobalnego popytu

Zmniejszenie się nadwyżkipopytowejOgraniczenie luki inflacyjnejOgraniczenie inflacji popytowej

88

WSKAŹNIKI

Zmienne instrumentalne,jak wyżej

Wolne rezerwy płynne,poziom stóp procentowych

Popyt, produkcja dochód narodowy

Zatrudnienie,poziom cen

89

49. Dlaczego kraje wymieniają towary między sobą? Na czym polegają korzyści z tej wymiany dla wszystkich jej uczestników?

Korzyści wymiany:

Lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów,

Rozszerzenia rynków zbytu,

Obniżenie kosztów poprzez zwiększenie skali produkcji,

Wykorzystanie przewagi danego kraju pod względem kosztów absolutnych, jak i

komparatywnych, co umożliwia zwiększenie łącznej produkcji i konsumpcji,

Zwiększenie rozmiarów produkcji, co wpływa na obniżenie jednostkowych kosztów (efekt skali),

Koncentrację środków na wybranych dziedzinach (szybszy postęp techniczny) – specjalizacja,

Rozszerzenie asortymentu towarów,

Zaostrzenie konkurencji.

50. Przedstaw główne cechy współczesnego międzynarodowego systemu walutowego. (Plik .doc w EKONOMIA)

Współczesny międzynarodowy system walutowy ukształtował się po roku 1971 i określany jest mianem wielodewizowego. Zastąpił on system dolarowo-złoty z Bretton Woods (1944-1971). Funkcje pieniądza w układzie międzynarodowym pełni już nie tylko dolar, ale i inne jednostki walutowe. Płynne kursy walutowe miały zapewnić głównie spełnienie celów makroekonomicznych, a więc doprowadzić do równowagi i niejako automatycznego wyrównywania się bilansów płatniczych krajów. Obecnie państwa mają swobodę wyboru reguł kursowych, a zwłaszcza systemu kursów płynnych lub stałych. Mogą kurs własnej waluty ustalić w stosunku do różnych mierników, tzn. określonej waluty lub jednostki walutowej opartej na koszyku walut (np. wcześniejsze ECU; SDR-y – Specjalne Prawa Ciągnienia, wykreowane przez MFW), albo nie ustalać go w ogóle.

Obecnie w praktyce zdecydowana większość obrotów handlu światowego jest rozliczana na podstawie kursów płynnych, gdyż waluty krajów o największym znaczeniu w handlu i gospodarce światowej mają kursy płynne.

Funkcjonujące od ponad 20 lat płynne kursy walutowe, których wprowadzenie zostało wymuszone sytuacją gospodarczą, jaka wytworzyła się w świecie na początku lat 70., nie spotykają się z jednoznaczną oceną. Podkreśla się dość często, że powodują one brak stabilizacji warunków wymiany zagranicznej, komplikują rozliczenia podmiotów zaangażowanych w wymianę międzynarodową, wprowadzają element niepewności i znacznego ryzyka kursowego.

Rynek walutowy, to rynek, na którym handluje się walutami (ew. dewizami). Na rynku tym tworzy się kurs walutowy (kurs wymiany), który odzwierciedla stosunek ceny między dwoma walutami. Handel może odbywać się zarówno na rynku kasowym (wymiana jest dokonywana natychmiast) jak i rynku terminowym (wymiana zostanie dokonana w późniejszym, ściśle określonym terminie).Najważniejszymi uczestnikami rynku walutowego są inwestorzy, którzy zajmują się wyłącznie spekulacją. Ponadto aktywne są podmioty zajmujące się eksportem bądź importem towarów bądź usług. Do trzeciej istotnej grupy uczestników rynku walutowego należą banki centralne, które sprzedają lub skupują walutę w celu zapobiegania nadmiernemu wzrostowi bądź spadkowi danej waluty (interwencja).

90

System walutowy - zespół norm prawnych, reguł, zasad i zwyczajów określających warunki i regulujących sposoby funkcjonowania pieniądza w transakcjach międzynarodowych. Wyróżnia się krajowe (narodowe) systemy walutowe oraz międzynarodowy system walutowy.

Międzynarodowy rynek walutowy Obecny, płynny system wymiany walut został ustalony w 1972 roku, w sytuacji, gdy system sztywnej wymiany przyjęty w 1944 w Bretton Woods  uległ załamaniu pod wpływem presji inflacyjnej. Międzynarodowy rynek walutowy (angielskie określenie międzynarodowego rynku walutowego - foreign exchange, jest często skrócone do forex lub fx) to miano instytucji rozrzuconych po całym świecie, uczestniczących w transakcjach wymiany walut różnych krajów. Dzięki kolejnemu włączaniu się poszczególnych stref czasowych, rynek ten funkcjonuje 24 godziny na dobę. W okresie ostatnich trzydziestu lat międzynarodowy rynek walutowy stał się największym rynkiem finansowym na świecie, którego dzienne obroty szacowane są na kilka bilionów dolarów amerykańskich, co pozwala uznać forex za rynek o najwyższej płynności. Ze względu na wielkość wymiany, rynek podzielony jest na dwie kategorie. Pierwsza grupa to zawierający transakcje uczestnicy hurtowi, czyli nieformalna sieć największych instytucji finansowych takich jak: banki, fundusze czy brokerzy, którzy dokonują transakcji między sobą na własny rachunek, bądź też w imieniu uczestników rynku z drugiej grupy, określanych jako detalistów. Pojawiające się często w mediach informacje dotyczące wydarzeń na forex'ie dotyczą w zasadzie pierwszej grupy. Można powiedzieć, że na międzynarodowym rynku walutowym skupia się wycena aktywności gospodarczej i finansowej całego świata. To właśnie forex "wycenia" wzajemną wartość handlu międzynarodowego, produktu krajowego brutto czy przepływ kapitału pomiędzy poszczególnymi rynkami regionalnymi. Wysoki poziom organizacji rynku walutowego oraz zaufanie, jakim obdarzone są uczestniczące w nim instytucje, powodują, że fizyczna wymiana walut została sprowadzona do koniecznego minimum. Dzięki temu handel stał się bardziej efektywny, a rynek nabrał większej płynności. Stworzyło to również praktycznie nieograniczone możliwości do spekulacji . Sposobność wykorzystywania zarówno wzrostu jak i spadku wartości waluty do generowania zysków, jest jedną z głównych cech powodujących, że forex jest rynkiem wysoce konkurencyjnym w stosunku do innych rynków, także spekulacyjnych (giełdy towarowe, giełdy akcji).Bretton Woods Układem z Bretton Woods określa się porozumienia zawarte na konferencji zorganizowanej w 1944 roku w Stanach Zjednoczonych, przez rządy 44 państw sprzymierzonych. Głównym celem spotkania było ustalenie sposobu odbudowy gospodarek zniszczonych w wyniku działań wojennych oraz określenie mechanizmów stabilizujących światowy system gospodarczy. Gwarancją stabilizacji i zrównoważonego rozwoju miało być ustalenie stałego parytetu wymiany dolara na złoto. Również kursy wymiany walut względem amerykańskiej waluty zostały usztywnione. W założeniu miało to zapewnić stabilność kursów walutowych, a co za tym idzie minimalizację ryzyka kursowego w działalności gospodarczej. Głównym kryterium porozumień była więc daleko posunięta kontrola nad rynkiem poprzez kontrolę zmian kursów.Konsekwencją porozumienia było powołanie do życia dwóch instytucji. Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju Gospodarczego (Bank Światowy).System z Bretton Woods funkcjonował w miarę poprawnie do lat sześćdziesiątych, kiedy to w Stanach Zjednoczonych zaczął narastać problem deficytu w bilansie płatniczym. W sierpniu 1971 roku USA zawiesiły wymienialność dolara na złoto. Główną konsekwencją tej decyzji był gwałtowny wzrost wahań kursów walutowych na rynkach międzynarodowych, a co za tym idzie  wzrost ryzyka kursowego i niepewności w działalności gospodarczej. Tym samym założenia, którym przyświecały zawarte w 1944 roku porozumienia okazały się nieaktualne.

51. Co to jest kurs walutowy? Jakie są znane systemy kursu walutowego?

Kurs walutowy to wartość waluty danego kraju wyrażona w walucie obcej (np. 1 USD = 3 PLN).

Kurs walutowy można klasyfikować według różnych kryteriów, z których najważniejszy jest podział kursów ze względu na zmienność. Wyodrębnia się kursy stałe i płynne. W praktyce występuje wiele odmian kursu stałego, co powoduje pewne trudności w jego zdefiniowaniu.

Można wyróżnić cztery formy kursu stałego:

1. Sztywny kurs walutowy, utrzymywany bez względu na zmianę warunków gospodarczych, takich jak inflacja czy bezrobocie.

91

2. System stałych kursów walutowych, wprowadzony po II wojnie światowej w ramach systemu z Bretton Woods, odrzucał ideę sztywnych kursów i zakładał możliwość zmiany w przypadku wystąpienia "fundamentalnego braku równowagi bilansu płatniczego".

3. System stałych kursów z tolerowaną marżą odchyleń, która pozwała na eliminację krótkotrwałych zakłóceń w bilansie płatniczym. System taki obowiązywał w ramach MFW, gdzie marża odchyleń wynosiła początkowo 1% w dół i w górę od ustalonego parytetu a następnie została zwiększona do pasma 4,5%.

4. Stałe kursy ze stopniową systematyczną niewielką zmiana parytetu, np. 1% co miesiąc czy 5% kwartalnie. Jest to forma najbardziej zbliżona do kursów zmiennych. Nosi ona nazwę kursu pełzającego. Stosowana w warunkach inflacji ma zapewnić większą swobodę w zakresie polityki gospodarczej. Taki kurs był stosowany w Polsce od października 1991 roku.

System kursów zmiennych, inaczej elastycznych lub płynnych jest rozwiązaniem czysto rynkowym, a więc nie administracyjnego typu, w pełni harmonizującym z systemem gospodarczym samoczynnie regulowanym przez mechanizm rynkowy, a więc bezpośrednio przez popyt na obcą walutę i jej podaż. Przeważająca większość krajów o gospodarce rynkowej od ponad 25 lat stosuje płynny kurs walutowy.

W Polsce kurs walutowy ustalany przez Narodowy Bank Polski jest płynny, wynika on z kursu walutowego w transakcjach przeprowadzanych przez banki. Kurs płynny stosowany jest w Polsce od 12 kwietnia 2000 roku.

Deprecjacja oznacza spadek wartości waluty danego kraju względem waluty innego kraju. W przypadku, gdy spadek ten wywołany jest decyzją władz monetarnych, deprecjacja nazywa się dewaluacją. Na przykład deprecjacja złotego względem dolara oznacza, że za złote można dostać mniej dolarów niż poprzednio.

Aprecjacja oznacza wzrost wartości waluty danego kraju względem waluty innego kraju. W przypadku, gdy wzrost ten wywołany jest decyzją władz monetarnych, aprecjacja nazywa się rewaluacją. Na przykład aprecjacja złotego względem dolara oznacza, że za złote można dostać więcej dolarów niż poprzednio.

52. Jakie główne wielkości uwzględnia bilans płatniczy kraju?

Bilans płatniczy na bazie płatności jest statystycznym zestawieniem rozliczonych przez polski system bankowy płatności, który prezentuje transakcje zrealizowane przez Polskę z resztą świata w odniesieniu do określonego okresu.

1. Rachunek bieżący obejmuje transakcje dotyczące płatności za towary, usługi, dochody, przekazy transferów bieżących oraz saldo niesklasyfikowanych obrotów bieżących.

Towary Usługi – np. transportowe, pocztowe, telekomunikacyjne, podróże, turystyka, Dochody – np. wynagrodzenia pracowników, odsetki od środków na rachunkach bankowych, Transfery bieżące – np. dary, pomoc bezzwrotna, podatki i opłaty na rzecz polskiego sektora

rządowego, spadki, renty itp. Niesklasyfikowane obroty bieżące – np. transakcje skupu i sprzedaży walut obcych.

2. Rachunek kapitałowy i finansowy Rachunek kapitałowy obejmuje transfery kapitałowe: np. umorzenie długu, zakup/sprzedaż

praw własności patentów, praw autorskich, znaków handlowych itp. Rachunek finansowy zawiera wszelkie inwestycje rezydentów za granicą i nierezydentów w

kraju.

92

3. Saldo błędów i opuszczeń wynika z transakcji niezarejestrowanych lub nieprawidłowo ujętych w sprawozdaniach banków. Jest „sztuczną” pozycją korygującą

4. Pozycje finansujące obejmują transakcje w zakresie oficjalnych aktywów rezerwowych, kredytów otrzymanych z Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) oraz transakcje finansowania wyjątkowego (exceptional financing).

53. Polityka handlowa. Jakimi środkami prowadzona jest polityka handlowa?

Celem protekcjonizmu jest podniesienie konkurencyjności własnych towarów na rynkach obcych, a zmniejszenie konkurencyjności towarów obcych na rynku własnym. Efekt ten uzyskuje się przez stosowanie bezpośrednich i pośrednich instrumentów polityki handlowej.

Pośrednie instrumenty polityki handlowej to wszelkie przepisy wpływające na przepływ towarów i usług: normy miar i wag, przepisy sanitarne itp.

Bezpośrednie instrumenty polityki handlowej:Ograniczające import:

Cła – powodują zwiększenie wpływów do budżetu i ochronę rodzimych producentów. Koszty społeczne to podwyższona cena dóbr, promowanie nieefektywnej gospodarki.

Kontyngenty – ograniczenia ilości wwożonych towarów – ochrona rodzimych producentów, ale również wpływają na zwiększenie ceny (poprzez zmniejszenie podaży). Wybrani importerzy mogą dzięki temu zwiększyć zysk. Efekt ten niweluje wprowadzenie płatnych licencji importowych.

Umowy handlowe – kraje określają zasady wzajemnego traktowania. Ograniczenia pozataryfowe – różnego rodzaju utrudnienia, przedłużanie odprawy, opóźnianie

wydania zgody na import.

Promujące eksport: Subwencje Dumping – zaniżanie cen w celu wyparcia krajowych wytwórców, może być finansowany przez

państwo w formie np. subwencji Manipulowanie kursem walutowym

Strategiczna polityka handlowaCzęsto zauważamy bardzo ciekawe zjawiska, gdy obserwujemy rząd w roli agenta wspierającego duże krajowe firmy na rynku międzynarodowym. Działania te mają z reguły na celu zwiększenie konkurencyjności firm krajowych w ich rywalizacji z firmami zagranicznymi, a polegają zazwyczaj na bezpośrednich lub pośrednich formach subsydiowania, które obniżają koszty produkcji firm krajowych w relacji do kosztów firm zagranicznych.Pomimo faktu, iż takie subsydia lub inne formy wspierania mogą zwiększyć zyski firm krajowych, okazuje się że nie muszą one wpływać pozytywnie na ogólny dobrobyt kraju. Z drugiej jednak strony to, iż wiemy, że wielkie niedoskonale konkurencyjne firmy wykazują "niedoprodukcję" tzn. wielkość ich produkcji ustalona jest przy cenie, która przewyższa koszt krańcowy, może skłonić nas do przypuszczeń, iż wszelkie działania stymulujące produkcję i sprzedaż wielkich firm krajowych mogą w efekcie prowadzić do poprawy dobrobytu krajowego.W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku powstało wiele prac dotyczących analizy narzędzi polityki handlowej takich jak; cła czy kontyngenty, jednak przy założeniach odbiegających od modelu tradycyjnego, to znaczy w przypadku niedoskonałej konkurencji czy wzrastających korzyści skali. Prace te nazwane zostały teorią strategicznej polityki handlowej. Wiele z modeli prezentowanych przez twórców tej teorii cechowało się tym, iż generowały nietradycyjne wnioski, takie jak twierdzenie, iż subsydia produkcyjne lub eksportowe mogą zwiększać poziom ogólnego dobrobytu krajowego. Jednakże

93

wnioski te nie pozostawały prawdziwe w pełni konkurencyjnym, niepodatnym na zakłócenia otoczeniu rynkowym.

Większość ekonomistów ciągle pozostaje w opozycji do wykorzystywania w praktyce narzędzi tego, co możemy nazwać strategiczną polityką handlową czy produkcyjną; np. subsydiów eksportowych. Jest kilka źródeł tej opozycji, włączając w to prosty brak zaufania do poczynań rządu. Jednakże najbardziej prawdopodobnym z nich, szczególnie w kręgach akademickich, jest to, iż handel międzynarodowy rządzony jest przez dominujące teorie.Pozycją wyjściową ortodoksyjnej teorii handlu międzynarodowego jest twierdzenie, że schematy handlu i inwestycji opierają się na przewadze komparatywnej. W tym wypadku najlepszą polityką rządu będzie po prostu przyjęcie postawy skrajnie nieinterwencjonistycznej.Jednakże w dalszej części wywodu przedstawione zostaną kontrargumenty, iż nieznaczne odejście w stronę rzeczywistości od standardowego modelu może stworzyć uzasadnienie dla polityki interwencjonistycznej.Jeszcze przed jakimkolwiek wdawaniem się w dyskusję o słuszności narzędzi polityki handlowej, należy zadać sobie podstawowe pytanie; jakie są cele tej polityki?Jeżeli dwoje ludzi nie będzie się zgadzać co do celów polityki handlowej, wiadomym jest, że nie zgodzą się także co do wyboru narzędzi przez nią używanych. Dla przykładu, jeżeli jakaś grupa ludzi wierzy, że celem polityki handlowej powinno być podtrzymanie mocnej pozycji przemysłu stalowego, ze względów militarnych, będą oni skłaniali się do wyboru jako jej narzędzi subsydium lub innych form bezpośredniej protekcji tego przemysłu. Ci natomiast, którzy nie widzą w tym celu głębszego sensu, nie będą zapewne obstawać także przy wyborze tych narzędzi. Dlatego ważnym punktem jest rozgraniczenie pomiędzy rozbieżnościami co do celów tej polityki, a rozbieżnościami co do wyboru jej narzędzi.

94