ORDU UNivERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi

Din, Gelenek ve Ahlak Baglammda

MAHREMiYET ALGILARI

/

SEMPOZYUMU 27-29 MART 2015

I

Editorler

Yawz Unal Yusuf Bahri Gtindogdu

~evket Pekdemir Hasan Ats1z

Samsun 2016

o~et

GOZETiM TOPLUMUNDA SOSYAL MEDYA ve MAHREMiYETiN

DONO~OMO

Mustafa Dervi~ DERELi*

"Gozetim/gozetleme" kavranu sosyal bilimlerin pek <;ok alaru i<;erisinde incelenebile­cegi gibi so.syolojinin de onemli konulan arasmda yer alrnaktadrr. ilk kez Gary T. Marrin kavramsalla~tird!Zi "gozetim topJumu"nun ger;mi§i, modemitenin koordine ve kontrol istegine kadar geriye gionekJe birlikte, ozellilde postmodern donemin varlt&i­ru kabul eden sosyologlar ve sosyal bilirnciler tarafindan i;ok daha sofistike hale geti­~tir. Jeremy Benth.am'm rnimarisini <;izdigi "panoptikon" hapishanesini Foucault modem zamanlardaki iktidann ~leyi§ bi<;imini anlatan bir metafor olarak kullanm1~ ve bu kavranu, Orwell'in "Bilyiik Birader"i ile birlikte, gozetim i;al~malanmn ba§at unsuru haline ge~tir. Bu kavranun kifayetsi.i kaldt&l d~ilncesiyle Mark Poster "silper-panoptikon" kavranuru onaya atarken, Mathiesen "sinoptikon" tabirini ileri silrm~. Giiniimliz gozetim toplumunda bilgi ve ileti§im reknolojilerinin zirveye c;Uunas1 sonucu, geleneksel gozetirnde arai; olan "goz", Lyon'un belirttigi gibi, gittikc;e elektronik bir hal almqtir. Temelinde basit ki§isel bilgi degi§-toku§unun var oldugu sosyaJ payla§1m siteleri, bir yandan bireylere bilrun smrrlan ortadan kaldlran bir oz­g\irltik sunarken. diger taraftan bunun bedeli olarak onlan srrurs1z bir gozetimin i<;eri· sine dfilill e~tir. Varol~undan gelen sosyalle§me ihtiyac1nt daha i;ok online onam­lar arac}$yla gideren modem insarun zaman zaman kendi ozelini de i4a etmesi, toplumun mahremiyet al.gmndn donil~iime yol a<;nu§llr. Bu donil~iimiln fotograh ise iiniimiizdelti on yillarda daha da belirginlik kazanacakllr.

Allllbtar Kellmeler: GOzetim, Panoptikon. Sosyal Medya, Mahremiyet.

••• Social MedJa and the Tramformation of PriYaey In Surveillance Society

Abstract

The concept of surveillance is one of the most important subjects of sociology, as in many fields of social sciences. The history of "surveillance society", was first used by Gazy T. Man, goes back the early period of modernity which wants to organize and control the society. However, the term of surveillance was sophisticated especially by sociologists and social sdentists who regard post-modernity as a new period. Jeremy Bentham's "panopticon prison• was developed by Foucault as a metaphor for the power relations tb.at undergird modem civilization. The tenn of panoptioon, with Orwell's "Big Brother", has become a central metaphor in the literature on surveil­lance. Some modem sociologms, who think the term of panopticon isn't enough for

Ar§. GOr., Erci.yes Onivcrsitesi, llahiyat Pakilltesi, Din Sosyolojisi, mdervisdereli@erdyes.edu.t.r

---- DIN, GELEN EK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

today, developed new terms. For example, Mark Poster defines this wired world as a "super-panopticon". In contrast to panopticon, "synopticon" was developed by Mathiesen. Because of evolving technology, although the eye used to be a medium of traditional surveillance, with the internet and social media, as Lyon says, surveillance has been increasingly electronic. Social media, which are based on personal infor­mation exchange, offer freedom of an unlimited access to the persons; but the cost of this freedom is paid in the form of an unlimited surveillance. The modem man, which satisfies his innate need for socialization via social media, shares his private on these social network websites. This siruation causes the transformation of sense of privacy in the society. The picture of this transportation will be apparent in forthcoming years.

Keywords: Surveillance, Panopticon, Social Media, Privacy.

Ya§ad1guruz c;agm en onemli gerc;ekliklerinden biri olan yeni med­ya teknolojileri yeni bir diinya tasavvuru rneydana getirmi§, insanlann ve toplurnlann hayatlanm onemli olc;i.ide et.kilemi§tir. Bilgisayar­la§(tml)mI§ bu yenic;agm en onenili dayanaklanndan birisi gozetim konusu ve gozetle(n)me meselesidir. Gozetim c;all§malannda kullarulan en ternel kavramlar, Orwell'in Bin Dokuz Yilz Sek.sen Dort adh distopik rornanmdak.i "Bi.iyi.ik Birader" tabiri ile 18. yi.izyil ingiliz filozoflarmdan

530 Jeremy Bentham'm ortaya atrru§ oldugu "panoptikon" onermesidir. Bu onermeyi sosyal bilirnler literati.iri.inde kallCl hale getiren ki§i ise Hapis­hanenin Dogu~u adh eserindeki dikkat c;ekici analizleriyle Foucault ol­mu§tur. Foucault'ya gore panoptikon, mahktunlann hareketlerini, dav­ram§ bic;imlerini ve hatta dil§iincelerini kontrol altmda tutan bir meka­nizmadrr. Bazi sosyal bilimciler, giini.imiiz di.inyasmdaki degi§imleri dikkate alarak "panoptikon" onermesinden hareketle yeni kavrarnlar iiretrni§lerdir. 6rnegin Mark Poster, duvarlann, pencerelerin, kulelerin ve muhafizlarm olmad1g1 bir gozetim sistemini anlatan "si.iper­panoptikon" tabirini ileri si.irmii§ti.ir. Norvec;li sosyolog Thomas Mathie­sen'in ortaya atffil§ oldugu "sinoptikon" kavrarm ise, ozellikle televiz­yonla birlikte ortaya c;i.kan, panoptikon'daki gibi az ki§inin c;ok ki§iyi izledigi degil, tersine c;ok ki§inin az ki§iyi izledigi yeni bir donem fikrini c;agn§trrrr.

Harvey'in "zaman-mekan stlG§mas1" ya da Giddens'in "zaman ve uzanun aynlrnas1" olarak niteledigi durumun gi.ini.imi.iz di.inyasmda gittikc;e zirveye c;Ikmas1yla birlikte, sosyal medya, diinyamn bir ucun­dan diger ucuna anhk yaz1§maya, konu§maya ve goriinti.ihi payla§im­larda bulunmaya olanak tamm1§, fakat bunun kar§ilig1 olarak da yeni sorunlar ortaya c;i.karrm§trr. Zira "yeni medya"mn en etkin mecras1 sos­yal medyada i.icretsiz §ekilde ya da oldukc;a ucuz maliyetlerle fotograf ve video payla§lilU yapan bireyler, farkmda olsun ya da olmasm, yeni gozetim sisternlerinin kurbam olmaktaclirlar. Sosyal medyanm durma­dan akan mecrasmm bi.iyi.ilii etkisine kap1lan pek c;ok birey, yedigi ye-

- ------ ORDU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 -------

--- - DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiVET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

meklerden gittigi mekanlara, okudugu kitaplardan dinledigi mi.izik pan;alanna, ki§isel zevklerinden aile bireylerine kadar pek c;ok unsuru da herkese goriiniir kllmaktadu. Soz konusu if§a durumu, mahremiyet baglammda olduk<;a ciddi problemleri beraberinde getirmektedir. Zira bir zamanlar "kuisal" olarak algtlanan ve hatta imas1 dahi ya­pil(a)mayan en mahrem mevzular internet ortammda ve ozellikle de sosyal medya diinyasrnda aleni olarak dile getirilmeye ba§lanrru~ttr. Benzer §ekilde giindelik hayatta mahrem kabul ettigi pek <;ok durum ya da ya§am deneyimini, sosyal medyada kimi bireylerin -belki de farkln­da olmadan- normal goriir hale gelmesi, i<;erisinde bulundugumuz toplumun rnahremiyet kodlannda donil§fune sebebiyet verrnektedir.

Yukandaki temel meselelerden hareket edecek olan bildirimiz, "Gozetimin dijitalle§mi§ goriinilm.ii olan yeni medya teknolojileri, ba§ka bir de~le, sosyal medya, bireylerin mahrerniyet algilarmda ne ti.ir de­gi§imlere ve donil§ilmlere yol ac;maktadir?" temel sorusundan hareket edecektir. "Sosyal medya" kavrarru, kendi ic;erisinde muglakl1gi barrn­dusa da, c;ah§mam1zda biltiln diinyada oldugu gibi iilkemizde de ol­duk<;a s1k kullarulan Facebook, Twitter ve Instagram'1 kastedecek §ekil­de kullarulacakttr. Literatiir taramas1 yonteminin kullamld18i bildirimiz, ic;erisinde ya§ad1&imiz donemde insanlarm pek c;ogunun lfayits1z kala­mac:ltgi sosyal medya di.inyasmm, "gozetim" ile olan irtibatml vurgula­yarak, bireylerin mahremiyet konusuna bakl§1Ill ne ol<;ilde etkiledigini ortaya koyma amaclill ta§lffiaktadrr.

Panoptikon'dan Sinoptikon'a GOzetimin Seriiveni ve "Gozetim Toplumu"

"Gozetim" kelimesinin modern anlamda kokeni Frans1zca "surveil­lance" kelimesine dayarur. ilk olarak 18. yiizyilm sonlanna dogru "bir ki§inin hareketlerini yakmdan izlemek" anlammda kullanilmi§ttr. Bu­nunla birlikte Giddens, gozetimin tarihini, resmi olarak yazmm bulunu­§ttyla ba§laur ve matbaamn icadlyla ayn bir noktaya vard18iru one su­rer. Ona gore matbaanm icadmm gozetirn alarundaki en onernli sonu­cu, matbaanm devletin mutlakiyetini peki§tirmesidir. Boylece devlet gozetim operasyonlannda ilerleme saglarm§tlr.1

"Etkileme, yonetme, koruma, yonlendirme gibi amac;larla ki§isel enformasyona donilk, sistemli ve dilzenli bir ilgi"2 §eklinde tammlana­bilecek gozetim olgusu, her ne kadar modem donem oncesinde var

1 Anthony Giddens, Ulus, Devlet ve $iddet, <;ev.: Cumhur Atay, Devin yay., istanbul 2005, s. 237.

2 David Lyon, GOzetim 9all§malan, <;ev.: Ali Toprak, I<alltedon yay., istanbul 2013, s. 31.

- --- --- ORDU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 - --- - - -

531

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

olsa da, modemiteyle birlikte onemli bir evrilrne ya~ann~tu. Zira mo­derniteden onceki gozetirn, ~yerinde ustaba~1mn i§<;ileri gozlemlemesi gibi "yi.izyiize" nitelige sahipti. Modemitenin en onemli kurumsal bo­yutlarmdan biri olarak kabul edilen3 gozetimin modem ~ekli ise daha karma~ik, bugiln ve ge~~ yonelirnli ve ozellikle de Weber'in dikkat c;ektigi gibi biirokrasiye/dosyaya dayalt bir nitelige sahiptir, Bir diger gozetim §ekli ise kimi sosyologlann "postmodern gozetim" olarak ad­landmltl<lan gozetim tarwhr. <;alt~mannzm ilerl~yen boli.irnlerinde sosyal medya baglanunda daha aynnt:lli inceleyecegimiz bu gozetim ti.iril daha c;ok yeni ileti~im teknolojilerine dayanrnaktadrr. 0 halde sonuc; olarak gozetirnin il<; temel c;e~idi oldugunu soylemek milmkiin olacakttr.

Gozetim c;alt~malanyla ilgili en me~hur kavram her ne kadar "pa­noptikon" olsa da, edebiyat di.inyas1rim baz1 eserleri de literatiire c;ok onemli katktlar saglamt§ttr. Bahsini edecegimiz romanlarm hepsi de distopik (kar§1-i.itopya/kara i.itopya) ozelliktedir. Bunlardan ilki Rus yazar ivanovic; Zamyatin'in 1920 yilmda kaleme alnu~ oldugu Biz adh

532 romamdrr; eser illkesinde ancak 1988 ytlmda bastlabilmi~tir. Romanda tarif edilen ~ehirde, herkesin kendi evi vardrr; arna evlerin duvarlar1 camdan yap11m1~ttr. ikinci onemli eser Aldous Huxley'in 1931 ytlmda kaleme ald1gi, kurgusu 26. yi.izytl Londra'smda gec;en Cesur Yeni Diinya adb eseridir. Bu eserlerden onemli olc;ilde etkilenen George Orwell ise 1948 ytlmda digerlerine nazaran c;ok daha fazla tine kavu~acak olan Bin Dokuz Yiiz Seksen Dort adh romaru kaleme alrr. Romanda bilindigi i.izere herkesin kendi televizyonu vardrr, ama hie; kimsenin televizyonu kapatmasma izin verilmez ve hie; kimse televizyonun "yukar1dakiler" tarafmdan ne zaman bir kayit karneras1 olarak kullantlacagm1 bilemez. 1984 ytlmda sinemaya da uyarlanan soz konusu eserde gec;en ve "go­ri.inmeden herkesi goren" anlammda "Bilyi.ik Birader" kavramt gozetim merkezli c;alt~malann olmazsa olmaz bir at:J.f .c;er~evesi haline gelmi~tir. Farkh kurgulara ve hikayelere dayanmakla birlikte bahsi gec;en il<; ro­marun da temel anlatis1, totaliter rejirnlerin korku ve propagandayla halka baskt uygulamasmm alegorik bir sunumuna dayanrnaktadrr.

"Panoptikon" onermesi ise yasal faydactl1gm kuruculanndan ve pek c;ok cezaevi reform yasa teklifinin oncillerinden ingiliz profesor Jeremy Bentham'm (1748-1832), 1791 yilmda Londra'da bastlan, ayru sene hizh bir ~ekilde Paris'te yaytmlanan Panopti.kon adh kitabmda kaynag1-ru bulmaktadrr. Bentham bu kitabmda gozetimi i'bugilne kadar ornegi

3 Anthony Giddens, Modemligin Sonuylan, c;ev.: Ersin Ku~dil, Aynnn yay., istanbul 2010, s. 58.

- - - - - - ORDU ONIVERSITESI iLAHIYAT FAK0LTESi / 27· 2.9 MART 2015 - ---- -

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA\°llAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU

olmayan, zihin lizerinde zihinsel il<tidar elde eden yeni bir yontem" olarak tammlar.4 Yunanca "pan" ve "optikon" kelimelerinden ttiretilen ve "her yeri goren yer" anlanuna gelen panoptikon, az sayida gardiya­run c;ok sayida mahpusu gozetlemesini saglamak iizere sekizgen bic;i­minde bir yap1 tasarumdrr. <;:evrede halka halinde bir bina, merkezde bir kule, bu kulenin halkanm i<; cephesine bakan geni§ pencereleri var­dtr; c;evre bina hiicrelere boli.inmii§ttir, bunlardan her biri binamn ttim kalmhgmt katetmektedir; btmlann, biri ic;eri bakan ve kuleninkilere kar§l gelen, digeri de ch§an bakan ve 1§1gm hlicreye girrnesine olanak veren il<.i~er pencereleri vardrr. Tam ortasmda bir gozetleme kulesi bu­lunur. Mahkumlann hiicreleri bu kuleden gorillebilirken, mahkumlar kuledekileri gorememektedirler. Arna<;, kulede k.imse olmasa da mahkUmlann her daim izlendikleri fikrine kaptlrnalar1dir.

Foucault, Hapishanenin Do~u adli eserinde panoptikon onerme­sini modern donemde iktidann insanlann giindelik hayatlar1yla olan ili§kisini tarumlama anlammda kullanarak kavrama derinlik katiru§trr. Ona gore Bentham'm hapishane mimarisindeki "gorlilmeden gozetim altmda tutmaya olanak. veren dlizenleme, slirekli gormeye ve hemen tarumaya olanak veren mekansal birirnler olu§turmaktadrr"5 Fakat iler­leyen gozetleme sisternleriyle birlikte "panoptikon" onermesinin glinli­miizii anlatmada kifayetsiz kald1gi dli§iincesi, pek c;ok sosyal bilimciyi yeni kavramlar liretmeye yoneltmi§tir. Zira Bauman'a gore giinlimiiziin meydan okuyu§lan farkhdrr ve bunlann birc;oguyla geleneksel panoptik stratejilerini kau bir bi<;imde izleyerek ba§a c;1kmak oldukc;a zor olacak­ur.6 Benzer §ekilde Fransiz sosyolog Baudrillard da panoptik sistemin sona erdigini ilan ederek, televizyonun hakil<ati gorebilen yegane goz olmaktan <;tlanas1yla ideal denetim bi<;iminin §effafhkla bir ilgisinin kalmad1g1m vurgulamt§trr.7

Soz konusu ihtiyac;tan yola c;ikarak, "sliper-panoptikon" tabirini or­taya atan Amerikah teorisyen Mark Poster, analizlerini daha ~ok panop­tikonun siber-uzaya8 ta§lilffil§ bir versiyonu lizerine temellendirir. "Be-

• Armand Mattelart, Gozetimin Kiireselle§mesi -Giivenlileytirme Diizeninin Kokeni-, ~ev.: Onur Gayretli-Su ElifKru:acan, I<alkedon yay., istanbul 2012, s. 13.

5 Michel Foucault, HapishClRenin Dotu§u, ~ev.: Mehmet Ali Klhc;bay, itnge yay. , Ankara 2013, SS. 295-296.

6 Zygmunt Bauman, Kiireselll!§lTle - Toplumsal Sonuflan-, ~ev.: Abdullah Ytlmaz, Aynno yay., istanbul 2010, s. 59; Zygmunt Bauman, Ak!§kan Gozetim, ~ev.: El9,n Yllmaz, Aynntl yay., istanbul 2013, s. 23.

7 Jean Baudrillard, Simulakrlar ve Simiilasyon, ~ev.: Oguz Adarur, Dogu Bau yay., Ankara 2014, s. 53.

8 "Siber-uzay" kavram1 ilk kez, insan-makine il~kiselliginde ortaya c;1kan donii§limi.i ifade etmek i<;in William Gibson'un 1984 ythnda yaytnlanan Neuromancer adb romarunda kulla­~tlr. Soz konusu eserde, intemete giren roman kahramaru, elektronik ag ic;inde kay-

------- OROU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAK0LTESi / 27·29 MART 2015 - - -----

533

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA<lLAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU - ---

denlerimizin, §ebekeler, veritabanlan, enformasyon koridorlan ic;me <;ekildigini" ileri sfuerek bu enformasyon depolayan yerlerden hi<;biri "artik gozlenmekten ka<;abilecegimiz ya da etrafma direni§ hatn <;ekebi­lecegimiz bir s1gmak saglamarnaktadir."9 Poster'm "silper­panoptikon"un "panoptikon"dan farklaruu siralarken bahsettigi bir §ey olduk<;a dik.kat <;ekicidir. Panoptikon sisteminde depolamaya veri sagla­yan gozetim altrndaki bireyler bir zorlama/baski altrndayken, si.iper­panoptikon gozetim sisteminde gozetime dfillil olan ki§ilerin bizzat goniillii olarak buna kanlmalandir. Panoptikon merkezli one siirillen bir ba§ka kavram -"sinoptikon"- ise Norve<;li sosyolog Thomas Mathie­sen'e aittir. Mathiesen, tarihsel stire<; i<;erisinde teknolojinin ilerleyi§ini goremedigi i<;in Foucault'yu ele§tirir. <;iinkil ona gore ozellikle televiz­yonla birlikte artik panoptikon'daki gibi az ki§inin <;ok ki§iyi izledigi degil, tersine <;ok ki§inin az ki§iyi izledi§ yeni bir donem ba§lamI§trr. Yani kuledeki gozcii <;ok sayidaki mahkumu, hastayi vs. gozetlerken, yeni donernle birlikte arok <;ok 'sayida ki§i, politika, spor, bilim ya da §OV dilnyalanna ait olan bir avu<; iinliiyi.i televizyon ekranlanndan takip ederler. Bauman, "gozetimcisi olmayan gozetim" §eklinde de adlandm-

534 labilecek sinoptikonun, ya§adig1nnz <;a&i anlatmada digerlerine nazaran daha yerinde bir kavram oldugunu belirtir. 10

Panoptikon kavrammm yeterince sadra §ifa olamamasrndan dolayi ortaya <;Ikn&im soyledigimiz "siiper-panoptil<on" ve "sinoptikon" terim­lerine temel te§kil eden ileri teknolojik gozetim sistemleri, "gozetirn toplumu" kavranum ortaya atan Gary T. Marx'm da temel hareket nok­tasm1 olu§turmU§tur. 1985 yilmda yayimlad1g1 "Gozetim Toplumu: 1984 Tarz1 Tekniklerin Tehdidi" ba§hkl1 makalesinde Marx, terimi, "bilgisayar teknolojisiyle biitiin sosyal kontroliln son bariyerlerinin de yok oldugunu" soylemesi anlammda ilk kez kullandi.11 Ona gore i<;inde ya§ad1&imtz gozetim toplumunda artlk hepimizin gizliligi tehdit alon­dadrr.12 Teorik bir <;er<;eveden sonra bahsini etrigimiz teknolojik gozet­leme sistemlerinin onemli bir yansuna alaru olarak sosyal medya ve

bolarak, veri al<J~uun bir par~as1 haline donii§mektedir. Boylece internet kullarualanrun gorece ~ekildc "bedensizle~mesi" imgelemi altJnda; enfonnasyon i;agmda "kimlik alam" olarak bedenin kaybma yonelik end~cler dile getirilmi.§tir (U~r Dolgun, $effaf Hapishane Yahut GOzetim Toplwnu, Otiiken yay., isranbuJ, 2008, s. 193).

9 Bauman, Kilreselle§me-Toplumsal Sonu~an-, s. 60. 10 Bauman, Ak~kan Gozetim, s. 74. . 11 David Lyon, Gozetlenen Toplum -Giinlilk Hayaa Kontrol Etmek-, ~ev.: Gozde Soykan,

Kalkedon yay., istanbul 2006, s. 67. 12 Veysel Bozkurt, Endilstriyel&Post-Endilslriyel Donil§iim - Bilgi, Ekonomi, Kiiltiir-, Ekin yay.,

Bursa 2012, s. 104.

------ ORDU ONiVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESi / 27-29 MART 2015 ------

---- DIN, GElENEK VE AHLAK BA~lAMINOA MAHREMIYET AlGILARI SEMPOZYUMU ----

onun mahremiyet ile olan ili§kisine ge<;rnek kanaatimizce faydal1 ola­cakttr.

Yeni ileti~im Teknolojileri ve Sosyal Medya

Televizyon ba§ta olmak dergi ve gazeteler ileti§im tarihinde genel olarak "geleneksel rnedya" §eldinde isirnlendirilir. Geleneksel rnedyanm temel manttgi, az once bahsini ettigimiz kanallar vas1tas1yla haberlerin yapild1gi tek yonli.i bir ileti§im 0rtarrud1r. Bugi.in tamamen ortadan kalkmamakla birlikte etkisi onemli oli;iide kmlan bu medya <;e§idinde bireyler soz konusu haberleri yalruzca alrr/tiiketir, konuyla ilgili yorum­lanru ya da analizlerini yaz1p yaymlayamaz. 20. yiizyilrn ikinci yar1sm­dan itibaren b~layan ve internetin di.inyaya dalgalar halinde yayilma­s1yla gittik<;e bi.iyiiyen "yeni medya" ise, kullaruc1larm zamandan ve mekandan bagrms1z bir §ekilde interaktif olarak etkile§imde bulunabil­digi olaganiisrii bir mecra haline gelmi§tir. "Yeni medya" kavrami da teknolojinin ilerleme diizeyi ve ileti§irnin niteligi a<;ismdan temel olarak Web 1.0 ve Web 2.0 olmak i.izere ikili bir aynma tabi tutulur. Web 1.0 internetin ilk donemi i<;in kullamlan bir tabirdir. Bu donernde kullaruCI-lar internet sitesini bilgi edinme amaCiyla ziyaret eder, kar§1hl<ll. etkile- 535 §im fazla yoktur. Teknolojinin ilerleyi§i ve Web l.O'm yetersizliginden dolayi ortaya <;J.kan Web 2.0 donemiyle birlikte kullaructlar olu§turmu§ olduklan ii;erikleri internet ortarnmda dola§Ima sokarak di.inyanm daha etkin bir bireyi haline gelrni§tir. Wikipedia, Youtube gibi onde gelen sitelerle ba§layan Web 2.0, donem i<;erisinde ilerlemeye kaydederek arnk i;ok daha anhk payla§1rnlarda bulunabilen, yorumlar yap1labilen ve hatta yeni toplurnsal degi§intlere ya da olaylara sebebiyet verilebilen sosyal medya diinyaslill ortaya <;ikarmi§trr. Web 2.0 teknolojisinin en onemli ozelligi, pasif kullanlCl donernini sona erdi.rmesi ve kullaruc1ya i<;erige miidahil olma imkam sunarak geni§ <;aph bir etkile§im diinyas1-run kaptlanru aralamasidir.13

.. Yukar1da l.<1Smen a9k1amaya <;ali§tt&'irruz Web 2.0 taban11 internet

di.inyasmm belki de en onemli lasrruru olu§turan ve hatta baZJ kimseler­ce Web 2.0'm ba§ka bir isirnlendirilmesi olarak kabul edilen "sosyal medya", Safko'ya gore, online guruplar arasrnda sozciiklerin, resimle­rin, videolann ve sesin yaraulmas1ru ve payla§1lmas1m saglayan etkile­§imli medya arac1hg1yla bilgi ve di.i§i.inceleri payla§mak i<;in geri;ekle§ti­rilen uygulamalar, faaliyetler ve davralll§lar"14 §eklinde tarumlanabilir.

13 Hakan Aydm-Metin Eken, "Din Gorevlilerinin Sosyal Medya Kullan1m Ah~kanhklan", Medya ve Din, ed.: Mete <;amdereli vd., Koprii yay. isranbul 2014, s. 381.

14 Fitiz Balta Petekoglu, "Sosyal Medya Sosyal De~im", Sosyal Medya/Akademi, ed.: Tolga Karn-Ebru Ozgen, Bera yay., istanbul 2012, s. 4.

------- OROU ONiVERSITI:SI ILAHiYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 -------

---- DIN, GEU:NEK VE AHlAK BAGlAMINOA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU - - --

Blossom ise, sosyal rnedyayi bir bireyin, diger birey guruplanm kolay­ltkla etkilemesini saglayan bir teknik, ya da herhangi bir Ol~eklendirilen ve kolayhkla ula~abilen ileti~im teknolojisi olarak tarumlamaktadtr. ts Sosyal rnedya ~ernsiye kavranurun altmda ise, pek c;ok web tiirii yer alrnaktad1r: Blog siteleri; Wikipedia gibi wilti siteleri; Facebook, Linke­din, MySpace gibi sosyal aglar; Twitter gibi mikrobloglar; Scribd gibi dosya payla~lffi siteleri; Flickr, Instagram gibi fotograf payla~1m siteleri vs... Hemen hepsi i~in ortak bir nokta varsa, o da Castells'in onemle vurgulad1g. gibi, bunlann ki.ilti.irfuni.izi.i ya da toplumumuzu degi~tirdigi ve degi~tirmeye de devam edecegi gerc;egidir.16

Bugiin di.inya i.izerinde 1,5 milyara yakm Facebook i.iyesi, 300 mil­yon Instagrarn kullaruas1, 270 milyon ise aktif Twitter kullamCISmm oldugu soylenmektedir.17 Ti.irkiye de sosyal medya konusunda, ozellikle de Facebook'u kullanmada di.inya genelinde olduk~a on siralarda yer almaktadir. "We are Social" adli ~irketin ve~ oldugu internet istatis­tiklerine gore i.ilkemizde toplam 38 milyon ~i sosyal aglara iiyedir. Ttirkiye'deki internet kullamctlarmm %94'i.i Facebook, %72'si Twitter

536 ve %3S'i de Instagram ve Linkedln kullanmaktadtr.18 Hem diinya gene­linde hem de Ti.irkiye ozelinde bu denli etkin olan sosyal medya mecra­s1 elbette sosyolojik anlamda yeni gori.iniimler ortaya ~1karmakta ve rnahremiyetle ilgili gii~li.i endi~elerin hissedilmesine sebebiyct vermek­tedir.

Sosyal Medyada Ak1~kan Gozetim

Ne zaman bir cep telefonu g6rii§mesi yapsak, kayit alnna abnma ya da dinlenme tehlikesiyle yi.iz yi.ize geliriz. Ne zaman §ehri neredeyse esir altma alan karnera kadrajma yakalansak, yap1p ettigim.iz biitiin ~eyler ortahga doki.iliir. Ne zaman bir ah~veri~te krecli ka.rt::t kullansak, ismirniz, satm ald1gumz ~eyler ve harcama miktarlannuz devas~ bi.iyi.ik­lilkteki veri tabanma kaydedilir. Foucault'nun panoptikon metaforunun <;ok daha ileri safhalanna eri~en gozetimin en temel gerek<;elerinden birisi giivenligi saglamaktrr. Bu gerek~eyle hemen her giin yeni gozetim unsurlan hayatmuza dahil olmaktadtr. Onlardan belki de en 6nemlisi ise yeni bin yilla birlikte ortaya ~tkan sosyal aglardir.

15 G(i)§ah Gonenli-Pelin Hiirmeri<;, "Sosyal Medya: Bir Alan <;~m.as1 Olarak Facebook'un Kullarurru", Sosyal Medya,/Akademi, ed.: Tolga Kara-Ebru Ozgen, Bet.a yay., istanbul 2012, s. 214.

16 Manuel Castells, Enformasyon <;agt: Ekonomi, Toplum ve Ki.iltiir, c. I (Al ToplumunU11 Yilkseli§i), i;ev.: Ebru Ktlu;, istanbul Bilgi Oniversitesi yay., istanbul 2013, s. 441.

17 http://muratcantavukcuoglu.com/instagram-dunyayi-degistirebilecek-bir-guce-saltip/ 25.01.2015

18 http://shihdelete.net/turkiyenin-imernet-istatistikleri-53628 / 25.01.2015

- - --- - OROU ONIVERSITESI ilAHiYAT FAKOLTESI / 27·29 MART 2015 - -----

---- DIN, GElENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET AlGILARI SEMPOZYUMU ---

Giiniimuzi.in en etkin sosyologlanndan biri olarak kabul edilen Ba­uman'm Tiirk<;e'ye <;evrilen son kitab1 Ak!§kan Gozetim'in ismindeki "aki§kan" tabiri sosyal medyayi anlatmada kullarulacak anahtar kav­rarnlardan biri haline gelmi§tir. Baurnan'a gore daima hareket halinde ama kesinlik ve sm1rlardan yoksun olan gilntimliz insanlannm, hareket­lerinin gozetlendiginin, izlendiginin ve takip edildiginin farkmda oldu­gundan hareketle gozetimin a~kanla§tigma dikkat <;eker. Boyle bir tabiri kullanmasmm amac1 ise gi.im1milztin degi§ken ve sarsia moderni­tesinde gozetim konusundaki degi§imlere dikkat <;ekmektir.19

insanog1u kendini ifade ederek var olur. Varolu~undan gelen bu sosyalle§me ve kendini ifade etme ihtiyacm1 yeni teknolojik irnkanlarla gidermeye <;ali§an modem bireyler, haber alma, arkada§lanyla anltk sohbet etme, eglenme ve payla§mtlarda bulunma gibi ama<;larla sosyal medya diinyasma akm etmekte, bunun bir bedeli olarak da geli§mi~ gozetimin kollan arasma ister isternez kendilerini brrakmaktadrrlar. En biiyiik <;eli§ki de burada yatmaktad.rr zaten: Sosyal medya bir yandan var olan btiti.in smrrlan ortadan kaldirarak bireylere u<;suz bucaks1z bir ozgiirliik sunarken, diger taraft:an teknolojinin en geli§m~ ayg1tlanyla farkmda oJmadan, onlan s11lll"s1z gozetiminin i<;erisine dfilril etmektedir. Bir ki~i sanal diinyaya admuru atmaya gorstin, geri donil~il hemen he­men mtimkiln olmayan bir yola girmi§ olur. Akllh telefonlar da hesaba kattld1gmda, intemete dfiltil olundugu andan itibaren, yaptlan tilm aramalar, gonderilen e-postalar, incelenen sayfalar, begenilen fotograf­lar, yaz1lan iletiler, yaptlan retweetler kayit alt:ma ahnmakta ve "zama­ru/giinil gelince" kullantlmaktadrr. Dolayis1yla yeni gozetim sistemleriy­le birlikte bireyler, gozetirnin "Biiyiik Birader"inin yerine ge<;erek, go­niiliti "yeni gozetim oyunculan" olmu~lardir.20 Bundan dolayi sosyal medya hizmetleri, ucuz cep telefonu kameralar1, internetteki i.icretsiz fotograf ve video siteleri yoluyla neyin kamusal neyin mabrem olmas1 gerektigi konusundaki anlayi~lannuz1 da degi~tirmektedir.

Geleneksel Donemden Giiniimiize Mahremiyet Sorunsah

Mahrem kelimesi bilindigi iizere Arap<;a "haram"dan gelmektedir. "Mahrum," "htirmet", gibi pek <;ok kelime de aym kokten gelirler. Men ettnek, mahrum etmek, mtimki.in olmamak, el siirmemek, herhangi bir ~eyi terk etmek, J<4inin namusunu korudugu yakrnlan, saygi gosterile­cek ~ey; kadm ve kendileriyle evienrnenin haram oldugu yak:m akraba

19 Bauman, Ak~ltan Gozetim, s. 10. 10 Sevgi Kesim Guven, «Gozetimin Toplumsal Me!jruiyeti", Medya Mahrem, ed.: Hiiseyin

K0se, Aynnll yay., istanbuJ 2011, s. 183.

- - --- - ORDU 0NIVERSITESI ILAHiYAT FAK0LTESi / 27·29 MART 2015 - - ----

537

---- OIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

gibi anlamlar i<;erir. 21 Mahremiyet, ayru kokten gelip bir ~eyin gizli hali, bir §eyin gizli yonii demektir. ingilizce'de ise intimacy, confi­dant/confidental ve secrecy/secret gibi kelimelerle ifade edilir.

Mahremiyet, "gene! olarak ki§ilerin yalruz ba§ma kalabildikleri, is­tedikleri gibi dii§iiniip davranabildikleri, ba§kalar1yla hangi yer, zarnan ve ko§ullarda ne olr;iide ili§ki ve ileti§im kuracaklarma bizzat kendileri­nin karar verebildikleri bir alan ve bu alan iizerinde sahip olunan hak.ki ifade eder."22 Giddens mahremiyeti "her §eyden once, ki§ileraras1 e§itlik baglammda, diger insanlarla ve benlikle duygusal ileti§im kurma mese­lesi"23 olarak tarumlarken, mahrerniyetin bireyin karnuya ar;amayacagi duygular1 ve eylemleri ar;mas1 anlamma geldigini ileri siirmektedir.

Mahremiyet, insani olu§un bir gostergesidir. En az iki l<i§i arasmda soz konusu olur ve bireyin kamusal alan i.izerindeki varolma hakkm1 ifade eder. "insan neden mahremini if§a etme ihtiyacm1 hisseder" soru­suna verilebilecek belki de ilk cevap meraktir. Merak duygusu ve bunu giidilleyecek davraru§larda bulunma, ister istemez bir mahremiyet ihlali i<;ermektedir. Kamusal ve ozel alanlann zamarnn ruhuna gore yeniden

538 diizenlenmesiyle mahrerniyete olan yakla§unlar da kokten degi§imler ya§ar. Mahremiyetin tarihine baktld1gmda, Bagh'mn yerinde tespitleriy­le, moderniteyi hazirlayan siirer;lerin ve ozellikle de once rnimaride ba§layip sonra biitiin dii§iince sistemine hakirniyet kuran Ronesans'm r;ok biiylik etkisi olmu§tur. Orta<;ag sanat anlayi§1 estetikten <;ok dini ama<; giiderken, Ronesans'la birlikte ortaya <;ikan yeni anlayi§, mahre­miyet anlayi§mdaki ilk gediklere sebebiyet verrni§tir. Michelangelo'nun "Davut" heykeli ve "mah§er" tasviri, peygamberlerin dahi <;1plak bir §ekilde resmedilerek onceki anlayi§lan yerle bir ettigine onemli bir i:irnek olarak verilebilir. Yine me§hurlugu zirveye <;1km1§ onemli bir diger resim olan Leonardo'nun Mona Lisa's1 da mahremiyete olan bakl§ ar;1smdaki degi§imin bir gostergesidir.2"'

Modernite bir ya§am tarz1 ve bir zihniyet olu§turmu§tur. Aslmda bir taraftan insan haklanna, bireysel ozgiirliiklere vurgu yaparken diger yandan kendisini meydana getiren kurumlar tabiatlar1 geregi mahrerni­yetin yap1sm1 degi§tirmi§tir. 6megm modem ya§amm i~nde yer alan gazetecilik, reklamcrlik gibi meslekler tamamen mahrerniyet ihlali iize­rine kuruludur ve dahas1 "haber degeri" ad1 altmda "rasyonel" hale

21 Mazhar Bagh, Modern Bilin;; ve Mahremiyet, Yann yay., istanbul 2000, ss. 184-185. 22 Emel Ank, "Sosyal Medyada Mahremiyet GOriinilmleri", SosyalMedyaAr~nrmalan-1, ed.:

Ali Biiyiikaslan-Ali Murat Kmk, <;izgi yay., Konya 2013, s. l 04. 23 Anthony Giddens, Mahremiyetin Diini4ilmii, ~ev.: ic!ris $ahin, Aynnn yay., istanbul 1994,

s. 54. 2"1 Bagli, Modern Bilin;; ve.Mahremiyet, ss. 201-202.

- ----- OROU ONiVERSlnsi iLAHIYAT FAKOLTESI I 27-29 MART 2015 - -----

---- DIN, GELENEK VE AHi.AK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGll.ARI SEMPOZYUMU ---

getirilmi§tir. ~iddet, felaket, cinsellik ve itiraflar gibi medyada haber degerini artuan ya da reytingi yi.ikselten unsurlar genelde mahremiye­tin ihlal edilmesiyle ortaya c;ikmaktadrr.25

Mahremiyet yakla§unlanndan hareketle mahremiyetin tic; boyutu­nun bulundugunu soyleyebiliriz. Bunlardan ilki daha c;ok "beden­seVcinsel mahremiyet" ile alakah iken ikincisi "ki§isel gizlilik hakkt" ile ilgili olan boyuttur. ilk defa 1890 yilmda Harvard Law Review'de War­ren ve Brandies, geli§en teknolojinin gizlilik hakkm1 tehlikeye artmas1-na dikkat c;ekmi§lerdir. Onlara g6re gizlilik ''yalmz kaJma hakkidir."26

Mahremiyetin ki§isel hak ihlalleri anlanundaki bu tamm oldukc;a me§­hurdur. Birle§mi§ Milletler insan Haklan Bildirgesi'ne gore gizlilik te­mel bir insani hakur. Mahremiyetin tic;ilndi ve son boyutu ise din} ve ahlakl argiimanlara dayanmaktadrr. Bugiin illkemizde ic;erisinde ya§a­d1guniz toplumun dini ve ahlakl normlanna ya da geleneginden bugii­ne aktanlan degerlerine uymayan bir dizi yeni ya§am §ekilleri var ol­maya ba§lamI§tu. Buda gayet normaldir, zira bireylerin ve toplumlann sosyolojik olarak degi§imler ya§amas1 kac;m1lmazdir. Dolayis1yla ku§ak­tan ku§aga aktan!an amentti, ayruh&Jru devam ettirse de, dini ya da gelenegi anlama ve yorumlama bic;imi gec;mi§ten giinilmtize degi§mi§­tir, degi§meye de devam edecektir. Bu donii§i.imiin belki de en sanctli si.ireci mahremiyet konusunda ya§anmaktadir. <;tinkti bir taraftan di­nin/gelenegm dtisturlanru onemseme gayreti i<;erisindeyken, diger taraftan da ic;erisinde ya§ad1gi modem hayatm aJbenili yenilik.lerine ac;1k olan ya da olmak zorunda kalan modern bireylerin zihniyet diin­yas1 da iki arada bir derede kalmclktad1r. Bahsini ettigimiz bu giic;ltik, mesajlann, fotograflann ve videolann durmadan akngi sosyal medya dtinyasmda daha belirgin hal almaJ<ta ve nihayetinde mahremiyet yara aJmaktadir. Son ba§hk olarak sosyal medyadaki bu mahremiyet ihlalle­rinden soz etmeye c;ah§aca&Jz.

Sosyal Me dyada Mahremiyet ihlalleri

Baudrillard'm soyledigi gibi, kitle ileti§im ara<;larmm temel ilkesi bi.iyi.ilemedir. Bu btiyi.ile(n)meden olsa gerek, milyonlarca insan kendi nzas1yla sosyal aglann oncelikli amac;larmdan birisi olan ki§isel bilgile­rini biitiin aynnttlanyla agmdaki diger ki§ilerle payla§maktadir. Soz konusu ki§isel verilerin onemli bir klsmim ise fotograf ve videolar olu§­turrnaktad1r. Kendi ozel hayanm bir seyir malzemesi olarak ba~kalany-

25 S1d1ka Ytlmaz, "Her ileti~im Bir Mahremiyer ihlaliclir ve Her Mahremiyet ihJalinin Bir Haber Degeri Vardir", Med.ya Malirem., ed.: Huseyin Kose, Aynnn yay., istanbul 2011, s. 130, 135.

26 Bozkun, Endiistriyel & Post-Endfutriyel Donii§iim -Bilgi, Ekonom~ Killriir-, ss. 104-105.

------ OROU 0NiVERSiTESI ILAHIYAT FAK0LTESI I 27-29 MART 2015 - --- --

539

---- DiN, GELENEK VE AHlAK 8A~lAMINOA MAHREMiYET ALGllARI SEMPOZYUMU ----

la payla§an bireyler arttlk<;a, merak duygusuna Have olarak, <;ogunlu­gun yapageldigi §eyin d1§mda kalma endi§esi ya da rahats1zhgi da sos­yal medyada bu tftr if§alann arunasma sebebiyet verebilmektedir.27 0 halde buradaki temel mesele gorme, goriinme ve gosterme ile ilgilidir.

Barbarosoglu, gi.iniirni.iz diinyasmda yaygmhk kazanan gori.inerek var olma anlayi§UUil geleneksel di.inyadan kopu§un onemli gostergele­rinden biri oldugunu vurgular. <;unkti geleneksel.anlayi§ta "goren" ile "gori.inen" ili§kisinde iistiinhik "goren"dedir. Bundan dolayi da Allah Teala, herkesi goren ama hie; kimse tarafmdan gori.ilmeyendir. Fotograf makinesinin icad1yla bu geleneksel hiyerar§i yerle bir olmu§tur. Zira modem diinyada, ozellikle de post-modern ya§am §el<linde var olma bic;imi "gori.i.rune"dir. Oysa gori.iniir olmak, daha fazla denetlenmeyi goze almak demektir.28

Dtinyada ve Tiirkiye'de en fazla kullamlan sosyal payla§1m sitesi Facebook'u di.i§i.inecek olursak, onun i§leyi§inin tarnamen gormek ve gori.inmek i.izerinden oldugunu anlayabiliriz. Giindelik ya§ama dair her tiir ki§isel bilgi, haber, ozellikle de fotograf ve video Facebook'un biiyiik

540 veritabamna kaydedilmektedir. Temel ama<; bunlann hemen herkese a9}< olmas1drr. Bilgilerinizin tam olmad18J durumlarda size si.irekli uya­nlar verir, birkac; giin aga dfilill olmad1g1mzda kayitll mail adresinize "Facebook'a son giri§inizden bu yana pek c;ok §ey oldu, bunlan kac;rr­maym" tarz1 e-postalar gonderir. Dogum tarihinizi payla§Umz, §U an me§gul oldugunuz i§i ya da meslegiuizi belirttiniz, yine yetmez. Lyon'Wl belirttigi gibi internet diinyas1 ve ozellikle de sosyal medya ki§isel verilere yonelik doyumsuz bir a<;lik ic;erisindedir.29 Size hangi tarihlerde hangi liseye/i.iniversiteye gittiginizi ve hatta herhangi bir iH§kinizin olup olmad1gm1 sorar. Profil fotograftmz1 koyman1z ic;in israr eder, profilde istenilen bilgilerin tamamlarunas1 ic;in stirekli uyanlarda bulunur. Yani sosyal medya toplumsal sermayenizi siirekli geni§letme­nizi, arkada§ sayiruzi artirmamZI ve onlar arasmdaki al<rabahk ya da yalanhk baglanru sisteme i§lemenizi talep eder. Bu da beraberinde mahremiyetle ilgili sorunlan ortaya c;tkanr. Peki, bunlarla ba§ etmenin bir yolu var rrudir?

Her ne kadar baz1 ayarlar yoluyla, yap1lan payla§1mlarm kimler ta­rafmdan gori.ilecegine karar verilebilse ve kimi bireyler mahremiyetle­rini if§a etme konusunda dikkatli davransalar da, sosyal medya diinya-

27 Mukadder <;:alur, "Sosyal Medya ve Gosteri", Sosyal Medya ArCl§ttrmalart·l, ed.: Ali Biiyii· kaslan-AliMurat Kmk, <;:izgi yay., Konya 2013, s. 55.

28 Faona Barbarosoglu, $ov ve Mah rem, Tim~ yay., istanbul 2006, s. 10, 15. 29 Lyon, Gozetim c;ali§malan, s. 262.

- ---- -- OROU ONiVERSiTESi ilAHiYAT FAK0LTESi / 27·29 MART 2015 ------

---- DiN, G ELENEK VE AHLAK BA~lAMINDA MAliREMIYtr Al GILARI SEMPOZYUMU ---

smda bunun oniine ge<;ebilmenin ihtimali olduk<;a zor goriinmektedir. Zira sosyal medyayi elinde tutan gii<;ler mahremiyetin neredeyse sonu­na gelindigini ac;tlc<;a dile getirmektedirler. brnegm Facebook'un kuru­cusu Mark Zuckerberg 201.0 yilmda yapugi bir konu§masmda ki§isel gizlilik anlayi§mm degi§tigini belirtmektedir: "Harvard'da daha hazrrhk a§amasmdayken, insanlann sorulan "Neden bilgilerimi internet orta­mmda payla§ayirn, ni<;in bir web sitesine sahip olmak isteyeyim ki?" ~eklinde idi. Be~-alti yil sonra ise bloglar sayesinde her <;e§it bilgi payla­§tlrr. olnm§tur. insanlar, her <;e§it bilginin daha geni§ kitleler arasmda payla§tlma.smdan rahats1zhk hissetmemi§tir. Sosyal normlar zamanla evrim ge<;irmi§rlr. Mevcut sosyal normlann ne oldugunu yans1tacak bir sistem olmas1 i<;in, sistemimizi si.irekli yenilemeyi ve giincellemeyi bir gorev olarak gori.iyoruz."30 Bu gorev addetme durumu, Zuckerberg'in aslmda mahremiyetin modasrnm ge<;tigme <lair sozleri ve Google'm CEO'su Eric Sch:midt'in "sal<layacak bir §eyiniz varsa payla§mayin"31

mealindeki <;1ki~1yla daha keskin bir hal almaktad1r. internet di.inyas1-nm en onemli isimlerinden olan Zuckerberg ve Schmidt aslma bakihrsa soylemlerinde <;ok da haks1z saytlmazlar. Zira giiniimiizde ozellikle lise ve i.injversite gen<; ku§agmm <;ogu i<;in ki§isel bilgilerin if§as1, giindelik 541 hayatmm s1radan bir par<;as1dir. Bundan dolayi da hayli on em arzeden ki§isel bilgilerini a9klamada ya da payla§mada daha on planda olmakta ve online if§a konusunda diger insanlara gore kendilerini daha rahat hissetmektedirler. 32

Kendini if~a etme ve mahremini kamuya a<;ma durumu, pek c;ok bi­rey ic;:in o kadar ileri boyutlara ula§ffil§tlf ki, ki§i yemek yedigi lokanta­yi, oturup <;ay-kahve ic;tigi cafeyi, muhabbet ettigi herhangi bir arkada­§lill an11k payla~makta ve ardmdan da kimlerin payl~im1ru begendigini ya da ona yorumda bulundugunu takip etmektedir. Durmadan <;ekilen ve anmda payla§tlan fotograflar, bir sure sonra olmazsa olmaz bir bo­yut kazanarak, adun adim hayatm hemen her an1ru kapsar hale gelme­ye ba§lamaktadu. Arnk gidilen herhangi bir yerde c;ekilen gorseli sosyal medyaya koymak ile sosyal medyada o gorseli yayinlarnak i<;in bir gezi ya da davete katilmak birbirine kan§IDl§ ve hatta birbiri ile yer degi§­tirmi§ siire<;ler haline gelmektedir.33 Bu payla§1m §ekillerine hfilcim po­pi.iler ki.iltiiri.in yeni goriini.imleri de elbette ki eklemlenmektedir. Mart 2014'te Oscar odill toreninde gecenin sunucusu tarafmdan ba§lanlan

30 ArifYtldmm, "Sosyal Aglar ve Ki§isel Gizlilik <;ati§mas1", Sosyal Medya/Akadem~ ed.: Tolga Kara-.F.bru Ozgen, Beta yay., istanbul 2012, s. 249.

31 Ank, "Sosyal Medyada Mahremiyet Goriinfunleri", s. 121. n Ytldmm, "Sosyal Aglar ve Ki§isel Gizlilik. <;ati§mas1", s. 256. 33 <;alar, "Sosyal Medya ve Gi:isteri", s. 63.

------- ORDU ONIVERSiTESI ILAHIYAT FAKOLTESi I 27·29 MART 2015 -------

---- DIN, GELEN EK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

"selfie/oz<;ekim" akmu, sosyal medya di.inyas1 aracthg1yla yaytlan popi.i­ler kiiltilr unsuruna onemli bir omeklik te§kil eder. Sruuyeler i<;erisinde TT (top trend/trend topic) olan, dakikalar i<;erisinde Twitter'a eri§imi engelleyecek yoguruukta "rerweet" rekoru kmlan selfie, Amerika'da ve Avrupa'da onde gelen iiniversitelerde ders olarak bile okutulmaya ba§­lamm§tlr. Ba§lang1<;ta bir eglence olaralc yaptlan oz<;ekim, zamanla ki§iyi esaret aluna almaya ba§layarak bir zaman sonra narsistil< davra­Ill§lara sebebiyet verebilmektedir.

internetin ve sosyal aglann te§hir diinyasm1 Frans1z teorisyen Guy Debord, me§hur deyi§le, "gosteri toplumu" §eklinde adlandmr. De­bord'un ilk olarak 1960'lt yillarda ortaya <;tkan bu gori.i§i.i, bugi.in inter­nette ve akademi diinyasmda olduk<;a hakh bir konuma sahip olmu§tur. Bu gorii§; gori.intille~in, i.iriinlerin ve sahneleruni§ olaylann i.iretimi ve tiiketimi etrafmda orgi.itlenmi§ bir medya ve ti.iketim toplµmunu tasvir etmektedir.34 Kanadah sosyolog Hal Niedzviecki de benzer §ekilde ka­meralarm hfil<lmiyet kurdugu ve internet aglannm toplumu ku§attigi bu <;aga "clikizleme kiiltiirii <;agi" ad1m verir. Zira sosyal medya aracih-

542 giyla bizler si.irekli ba§kalanm dikizlerken, birileri de bizi her an dikiz­lemektedir. Bu yeni durum, biz farkma varsak da varmasak da mahre­miyet, bireysellik, gi.ivenlik ve hatta insan alg1m1z1 dahi degi§tirmi§ ve degi§tirmeye de devam edecektir.35 O halde post modern gosteri ki.iltii­ri.inde tarz ve gori.ini.im gi.indelik hayatta giderek onem kazarunt§ ve "kendini ifade etme'', "if§a etmeye" donii§mi.i§ti.ir.

Sonu~: Mahremiyetin Donii~iimii

insan ozil itibariyle mahrem bir varhktrr. Fakat hem gi.indelik ha­yatta hem de siber-uzayda arkada§lanyla gorece daha samimi ili§kiler kurabilmesi i<;in, klsmen de olsa mahremini ac;ma ihtiyacrm hissetmek­tedir. Bu paradoks ise ki§iyi kendisinden ba§lamak ilzere e§iyle ya da ailesiyle birlikte bulundugu fotograf ve videolan, muazzam bir gorsele ve te§hire sahne olan sosyal aglarda - ozellikle de tamamen fotograf payla§tmma doniik olan Instagram'da- payla§maya kadar gotiirebil­mektedir. inand1gi dinin emirleri ya da i<;erisinde ya§ad1gi toplumun ahlak anlayi.§1, bu tarz gorselleri payla§an ki§i sayi.s1 <;ogalchkc;a ister istemez degi§iklige ugrama durumuyla kaq1 kar§rya kalmaktadtr. Kendi toplumurnuz ozelinde dil§iinecek olursak, iki yilz ytlhk olduk<;a sanclli devam eden modernle§me silrecimiz boyunca, kamusal ve ozel alanla­rm smrrlan ve bununla baglantth olarak erkek ile kadm arasmdaki sos-

34 Douglas Kellner, Medya GOsteri.si, c;cv.: Zeynep Pa~ali, A~illm J(jtap, istanbul 2010, s. 21. 35 Hal Nieclzviecki, Dikizleme Giinlugu, ~ev.: Gokc;e Giindi.i~. Ayrmn yay., istanbul 2010, s.

14.

- - ---- OROU ONiVERSITESi ILAHIYAT FAKULTESi / 27·29 MART 2015 ------ -

---- DIN, GELENEK VE AHlAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGllARI SEMPOlYUMU ----

yal ili§kinin mahiyetinin dini ac;1dan nas1l olmas1 gerektigi, ba§ka bir deyi§le neyin mahrem oldugu ya da olmad1g1 gibi konularla ilgili uzun boylu tartl§malar yaptlrru§t:lr. Kamrmzca sosyal medya bu tartl§malara yeni bir boyut kazandrrmaktrr. Zira sosyal ag profilinde oldukc;a dindar bir arkada§ grubuna sahip olan bir birey dahi, Facebook ya da Instag­ram'a girdiginde goni.illii mahrerniyet if§as1 ornekleri gorebilir. Adl i.is­tiinde "mahrem" olan e§iyle olan ve aslmda her ikisine ait olan bir aru payla§an gene; bir dindar erkekten, kendisiyle ilgili oldukc;a ozel saytla­bilecek gorselini aga dahil eden dindar bir gene; laza kadar pek c;ok omekle kar§I kar~1ya kalmabilir. Bu ki§iler giindelik hayatta bahsi gec;en S!Illflara oldukc;a fazla dikkat eden bireyler de olabilirler. Sosyal med­yarun ironisi de bize gore buradad1r. Gi.indelik hayatta yaptl(a)mayan, ba§kas1 yapngi zarnan ele§tirilen ve hatta soruldugu zarnan yanl1§ ol­dugu itiraf edilen pek c;ok gorselin payla§uru, siber-uz.aya dahil olup sosyal medya dunyasma gec;tiginde boyut degi§tirdiginden olsa gerek, bireyler tarafmdan normal kar§tlamr hale gelmektedir. Buda bireylerin ve toplumun mahremiyet kodlannda onernli doni.i§timlere sebebiyet vermektedir.

Ank, Emel, "Sosyal Medyada Mahremiyet Goruniimleri", Sosyal Medya. Ar~tuma.lan-1, ed.: Ali Biiyiikaslan-Ali Murat Kmk, <;izgi yay., Konya 2013.

Aydm, Hakan - Eken, Metin, "Din GOrevlilerinin Sosyal Medya Kullamm ~kanW<lan", Medya. ve Din, ed.: Mete <;:amdereli vd., Koprii yay. istanbul 2014.

Bagll, Mazhar, Modern Bilinf ve Mahremiyec, Yann yay., istanbul 2000. Barbarosoglu, Fatma, $ov ve Ma.hrem, Tim~ yay., istanbul 2006. Baudrillard, Jean, Simulakrlar ve Simiilasyon, <;ev.: Oguz Adamr, Dogu Bau yay., Ankara

2014. Bauman, Zygmunt, Kiiresell~me -Toplum.sal Sonu~lan-, c;ev.: Abdullah Ytlmaz, Aynntt yay.,

istanbul 2010. Bauman, Zygmunt, A~ka.n Gozetim, i;ev.: Elr;in Ytlmaz, Aynnn yay., fstanbul 2013. Bozkun, VeyseJ, Endii.srriyel & Post-Endiistriyel Donii§iim -Bilgi, Ekonomi, Kiiltiir-, Ekin yay.,

Bursa 2012. Castells, Manuel, Enformasyon <;agi: Ekonomi, Toplum ve Kiiltiir, c. I (Ag Toplumunun Yiikseli­

§0, i;ev.: Ebru Kille;, istanbul Bilgi Oniversitesi yay., istanbul 2013. <;alar, Mukadder, "Sosyal Medya ve Gosteri", Sosyal Medya Ar~ttrmalari-1, ed.: Ali Biiyill<as-

lan-Ali Murat Kmk, <;izgi yay., Konya 2013. Dolgun, Ugur, ~eff af Hapishane Yahut Giizetim Toplumu, Otiiken yay., istanbuJ 2008. Foucault, Michel, Hapishanenin Do~u, i;ev.: Mehmet Ali Kill<;bay, imge yay., Ankara 2013. Giddens, Anthony, Mahremiyetin Donii§iimii, i;ev.: idris ~ahin, Aynnn yay., istanbul 1994. Giddens, Anthony, Ulus, Devlet ve $iddec, c;ev.: Cumbur Atay, Devin yay., istanbul 2005. Giddens, Anthony, Modernligin Sonuflan, i;ev.: Ersin KU§dil, Aynnn yay., istanbul 2010. Gonenli, Giil~ah - Hi.inneric;, Pelin, "Sosyal Medya: Bir Alan <;ali~masi Olarak Facebook'un

Kullanuru", Sosyal Medya/Akademi, ed.: Tolga Kara-Ebru Ozgen, Beta yay., istanbul 2012.

Giiven, Sevgi Kesim, "Gozetimin Toplumsal Me§ruiyeti", Medya Mahrem, ed.: Hiiseyin Kose, Aynntt yay., istanbul 2011.

------- ORDU ONIVERSiTESi iLAHIYAT FAK0LTESI / 27-29 MART 2015 --- ----

543

544

DIN, GELENEK VE AHIAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU

Kellner, Douglas, Medya G6steris~ <;ev.: Ze:ynep Pa~ali, A9illn Kitap, istanbul 2010. Lyon, David, Gozetlenen Toplum -Giinliik Hayatt Konrrol Etmek-, c;ev.: Gozde Soykan, Kalke­

don yay., istanbul 2006. Lyon, David, Gozetim <;all§malan, c;ev.: Ali Toprak, Kalkedon yay., istanbul 2013. MatteJart, Armand, Gozetimin Kiiresel~mesi -Giivenlile§tirme Diizeninin Kokeni-, <;ev.: Onur

Gaytetli-Su Elif Karacan, Kalkedon yay., istanbul 2012. Niedzviecki, Hal, Dikizleme Giinliigu, c;ev.: Gok<;e Gilndii<;, Aynno yay., istanbul 2010. Peteko~lu, Filiz Balta, "Sosyal Medya Sosyal De~im", Sosyal Medya/Akademi, ed.: Tolga

Kara-Ebru Ozgen, Beta yay., istanbul 2012. Ytldmm, Arif, "Sosyal Aglar ve Ki~isel Gizlilik <;:ao~mas1", Sosyal MedycvAkademi, ed.: Tolga

Kara-Ebru Ozgen, Beta yay., istanbul 2012. Y1lmaz, S1dtka, "Her ile~im Bir Mahremiyet ihlaliclir ve Her Mahremiyet ih!alinin Bir Haber

Degeri Vardrr", Medya Mahrem, ed.: Hiiseyin Kase, Aynno yay., istanbul 2011. http://muratcantavukcuoglu.com/instagram-dunyayi-degistirebilecek-bir-guce·sahip/,

(25.01.2015). http://shiftdeJete.net/rurkiyenin-intemet-istatistikleri-53628, (25.01.2015).

OROU ONIVERSITESI tLAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 201S --------