ORDU UNivERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi

· Din, Gelenek ve Ahlak Baglammda . .

MAHREMIYET ALGILARI

SEMPOZYUMU 27-29 MART 2015

II

Editorler

Yavuz Dnal Yusuf Bahri Giindogdu

~evket Pekdemir Hasan Ats1z

Samsun 2016

Ozet

AZi'M-ET RUH5AT BAG,1::.AM-f'N'DA "'FES ETitJR

Ahmet Selman BAKTI'"

Mahrem alamn ~mdaki sosyal·r;evr_elerde din tar!lfip.dan- ~inin: giyim,~a: ge­tirilen diizenleme tesettiir. olarak,adlanchn!maktachr. Bu. balamdan tesetti.i.r giyim ku­~amdan farkh olarak dini bir ir;erige sahiptir.. Ne var k:i dini-bir vecibe oJan.tesettiiriin ifa edilmesi mubataplann giindelik yaJjamlannda kimi zaman kar.j~nklan stlo.nnlar sebebiyle miimkii.n olamamaktachr. Boyle durumlarda. tesettiire ~kin hiiki.im, ~ari' tarafindan asklya ahnabilmeh-te veya · miikellefe fill serbestisi tarunabilmektedir. Dini hiikiimler, uyulmasmt engelleyen bir·durum olmad.Jgi. siirece azimet, aksi durumda ise ruhsat ad.Jru almaktachr. Tesettiire ~kin azimet ve ruhsatm Slll.trlan, dogrudan insa­run giindeh1< ya§amtyla ilgili olmasi sebebiyle her daim giincelligini korumaktachr. Bu makalede tesetti.i.r meselesi azimet ve ruhsat denkleminde ele ahnacaknr. '

Anah~ ICelimeler: Tesettiir, Azimet, Rubsat, M~akkat.

Abstract

Arrangaments and limitations introduced· py religion regarding to our apparel are called "tasattur" which ~terally means "to cover oneself'. In this respect, "tasattur" has a religious content as dictinc from the "apparel". However, execution of impera­tive of "tasattur" which is a religious duty, is sometime being impossible in conse­quence of some problems obligated persons confronting them. In situations such as this, the religious nonns regarding to tasattur are being suspended by lowmaker (§an'), or o)lligated persons are being tolerated by loym:taker through freedom of act. Religious norms are called as"azimah" unless an obstacle prevented their being per­formed. If not so they are called as "rukhsah". The importance of boundaries both of azimah and rukhsas regarding to tasattur, has been staying up to date, because of its being considering our casual life. In this article we will discuss t.'le issue of tasattur· in relation to equation of azimah and rukhsah.

Keywords: Tasattur, Azimah, Rukhsah, Mashaqqah

Okt., Ordu Universitesi, ilahiyat Fakfiltesi, Arap Dill Belagan Anabilim Dali, selrnan_bkt@hoonail.com.

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ---

insanla birlikte var olan giyim-ku§am, gerek tarihin farkh ugrakla­nnda gerekse ayru zamansalhk ic;inde farkh tografyalarda c;e§itlilik arz etrnektedir. Gografi ve killtiirel..faktorl~rin, toplurnlann giyim ku§runla­nndaki c;e~itlilige etkisi yadsmarnaz bir gerc;ektir. Bununla birlikte ayru killtiir ye cografyanm payda§lan arasmda da killtiir ve cografyanm getirmi§ oldugu genel c;izgiler yanmda ya§ ve cinsiyete bagh sornut farkhhklar buhuunaktadrr. <";<;>cuklann gern;lere, genc;lerin orta ve ileri ya~taki µisanlara nispetle giyirnleri faikhhk arz etrnekte, hepsinin ote­sinde en belirgin fark:hhk cinsiyetle ortaya c;tlanaktadrr. Hal boyle olun­ca cinsiyetin· giyim ku§ama etkisinin tabii/fitri oldugu anla§tlmaktadrr.

Giyinme gibi tesetti.if de sadece insan~ ozgii bir dururndur. Bunun­la birlikte tesettiirde yarancmm giyim ku§arn konusunda genel kurallar koyrnas1 soz konusudur. Bu kurallar genel nitelikli ·olrnas1 bakrrrundan tek tiple§tirici olrnayip giyim ku§amda c;e§itlilige imkan sunrnakta, ayn­ca insan tabiauyla uyumlu olarak cinsiyet ve y~a gore de farkhla§mak-

. · · tadrr. 6zetle giyim ku§am tesettiiriin on §arti olrnakla birlikte her §ek-liyle tesettiirii ifa edernemektedir. ·

130 Tesettiire ili§kin konulan genel kur~ar beraberinde bu kurallarm ·baglayic1hgi ic;in ne gibi §artlarm bulundugu ve hangi durumlarda bag­layic1 ·olrnachgi meselesini giindeme getirmektedir. Bu mesele de islam hukukunda azimet -aksine bir durum bulunrnadlkc;a genel kuralm i§le­tilmesi- ve ruhsat -zaruret, ihtiyac; gibi nedenlerden otiirii genel kuralm i§letilmemesi- ba§hklari alnnda incelenrnektedir.

Mahrem alanm ch§mdaki sosyal c;evrelerde tesettiiriin hem kadm hem erkek ic;i.n: bir ytikiimlilliik olrnas1 sebebiyle bu konu giindemdeki yerini her daim korumaktadrr. Dinin bir takun genel prensipler koyarak tesettiire tahvil ettigi giyinrnenin insanm lazlffil gayn mufanki olrnas1 sebebiyle oncelikle tesettiiriin azimet halirideki suurlannm bilinmesi

· gerekir. Bununla birlikte istisnai bir durumu ifade etrnesi hasebiyle ruhsann mahiyeti ve §artlan, azimet ruhsat denkleminde azimete nis­petle daha fazla onem arz etrnektedir. <;i.inkii hangi durumlarda ruhsat­la amel edilebilecegi ya da edilmesi gerekli oldugu konusu azimetin de suurlarmi belirlemede aktif rol qynamaktadrr. Fakat ekollerin tesettiire ili§kin farkh suurlar c;izmeleri sebebiyle gerek azimet gerek ruhsann suurlannm bu farkh yakla§unlara paralel olarak degi§kenlik arz ettigi goz arch edilmemelidir.

I. Tesettiir

Ozelde §er'i hiikiimlerin genelde tarihin be.ill bir diliminden aktan­lan tiim bilgilerin sahih bir §ekilde anla§tlabilmesi, aktarurun yap1lchgi

------ OROU ONIVERSiTESi ILAHiYAT FAK0LTESI / 27-29 MART 2015 ------

'

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU

mllb.itin kiiltiirel ve tografi alt yapmrun bili.nmesiyle stla bir ili§ki. · i~in­dedir. 6yle ki. aktanmdaki tiim bilgilerin gerek metin gerekse raviler at;tsmdan sihhat §artlanru haiz olmas1 ibarenin net bir §ekilde anla§tl­rnas1 noktasmda her zaman yeterli olamamaktadu. Dola~1yla sihh.at §artlarJJll ifa eden bir aktanm bizi her zaman kesin yargtlara ula§­nr[a] maz. Nitekim tesettiiriin muhtevas1:11-a ~ahil olan ba§ortiisii ile ilgili tartI§malar da bu konu ic;in somut ornek te§kil etmektedir. ~oyle ki Nur Suresi 31. Ayetteki. (~#. Js. ~A J.Aj) emrin senet ya da , .. ,, .. rnetin a9smdan her hangi bir sihhat problemi bulunmamaktadu. Bu­nunla birlikte ayetin salt lafzmdan hareketle sadece gogus ve gerdan bolgesinin ortiilmesi emredildigi hiikmiine· vartlabilir. Ne .var ki o do­nerndeki kadmlarm ba§larma ortii ahp bu ortiiyii arkaya sar.kJ.ttJ.klan 1

ve ba§ ortiisi.i takmayi ileri ya§taki kadutlarm terkettikleri2 bilgisiyle

1 Bkz. Ferra, Ebu Zekeriyya Yahya bin Ziyad bin Abdillah bin el-ManZ1lr, Meani' Kur'dn, tahk.: Ahmed Yusuf en-Necati, Muhammed Ali en-Neccar, Abdiilfettfill ismfilli, ~r. Daru'l­M.tsriyye li't-telif vet'terceme, Ml.sir, I. Basia, t.y., c. n, s. 249; Semerkandi, Ebu'l-Leys Nasr bin Muhammed bin Ahmed bin ibrahim, Bahru'l-Ulum, y.y., t.y., c. II, s. 508; Sem'an1, Ebu'l-Muzaffer Mansur bin Mahmud bin Abdillcabbar bin Ahmed, Tefsfru's-Sem'anf, tahk.: Yasir b. ibrahim, Ganim b. Abbas b. Ganim, Daru'l-vatan, Riyad, I. Basia, 1997., c. n, S,

523; Kunubi, Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Ebubekir bin Ferah, el-Cami' Ii ahkiimi'l-Kur'an,tahk.: Ahmed BerdCtni, ibnih.im A~, Daru'l-kilrubi'l-MJSriyye, Il. Basia, 1964., c. XII, s. 230; izz b. Abdiisselam, Ebu Muhammed izzeadin Abdiilaziz bin Abdiisse­liiin, Tefsiru'l-Kur'an, tahk.: Abdullah b. ibrahim el-Vehbi, Daru ibn Hazm, Beyrut, I. Basia, 1996., c. II, s. 398; Nesefi, Ebu'l-berakat Abdullah bin Ahmed bin Mahmud Ha.fizU'd-din, Medii.rikil't-tenzfl ve hakaiku't-tevil, tahk.: Yusuf Ali Biideyvi, Daru'l-keli.m.i't-tayyib,"Beyrut, I. Basia, 1998., c. Il, s. 500; ibn Ciizeyy, Ebu'l-Kasun Muhammed bin Ahmed bin Abdillah, et-Teshil Ii ulrimi't-tenzfl, tahk.: Abdullah el-Halidi, $erikeru Dfui'l-Erkam bin Ebi'l-Erkam, Beyrut, I. Basia, 1416., c. II, s. 67; Ebu Hayyan, Muhamed bin Yusuf bin Ali bin Yusuf bin Hayyan Esiru'd·din, el-Bahru'l-muhftji't-tefsfr, tahk.: S1tla Muhammed Cemil, Beyrut, Daru'l-fikr, 1420., c. VIlI, s. 34; Maverdi, Ebu'l-Hasen Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Habib, en-Niiket ve'l-uyim, tahk.: es-Seyyid ibn. Abdilmaksud b. Abdurrahim, Daru'l­kiltiibi'l-ilmiyye, Beyrut, t.y., c. N, s. 92; ~evkani, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Abdullah, Fethu'l-kadir, Daro ibni kesir, Dune§k, I. Basia, 1414., c. N, s. 24; Al0si,$ihabu'd·din Mahmud bin Abdullah el-Hiiseyni, Ruhu'l-meani fi tefsiri'l-Kur'ani'l­azfmve's·eb'i'l-mesdnf, tahk.: Ali Abdillbari Anyye, Daru'l-kiltiibi'l-ilmiyye, Beyrut, l. Baslo, 1415., C. lX, S: 337.

2 Ya§I ilerle~ kad.mlann bll§iirtiisii talonamalanru ifade ennek iizere ¥aplar e:"'~ •!,.-1 demektedirler. Bkz. Ebu Hayyan, el-Bahru'l-muhft fi't-tefsfr, VID, s. 70; Kurtubi, el·Cdmi' li ahkdmi'l-Kur'dn, XII, s. 309; ibnii'l-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman bin Ali bin Mu­hammed, Zadii'l-Mesfr, tahk.: Abdurrezzak el-Mehdi, ~r. Daru'l-Kirabi'l-Arabi, Beyrut 2001., ill, s. 306; ibn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah bin Miislim, Garibu'l-Kur'an, tahk.: Said el-Lahham, y.y., t.y., I, s. 264. ~1_, •!,..1ibaresinin kadmm b3§6rtiisii takmama

halini ifade ettigine dair aynca bkz. Herevi, Ebu Ubeyd Kas1D1 bin Sellam bin Abdullah, el­Garibu'l-musannef. tahk.: Safvan Adnan Davildi, Mecelleru'l-cAmiati'l-islamiyye, Medine, 1416/1417., II, s. 409; ishak el-Farabi, Ebu ibrahim ishak bin ibrahim el-Hiiseyn, Mucemu divani'l-edep, tahk.:Ahmed Muhtar Omer, Miiessesetii dari'§·§a'b li's-sahafeti ve't-nbaa, Ka­hire, 2003., ill, s. 230; Ebu Mansur, Tehzibii'l-luga, Muhammed bin Ahmed bin el-Ezheri,

------- OROU ONiVERSiTESI iLAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015

131

---- DiN, GELEN EK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

birlikte degerlendirildiginde verilen hi.ikmiin hatah oldugu anl~lrr. Kalch ki Kur'an-1 kerimde tesettiirle ilgili erkeklere yonelik dogrudan bir emir bulunmamaktadrr. Mamafih erkeklerin tesettiire muhatap ohna­diklan gibi bir iddia varit degildir. Boyle bir emrin mevcut olmamasma ragmen erkeklerin tesettiire muhatap olmas1, erkeklerde tesettilriin zaten gi.indelik giyim ku§amda ger~ekle§mi§ olmasma matuftur. Bir ba§ka deyi§le erkekler giindelik hayatlarmda zaten §er'an istenen teset- · tiirii yerine getirmektedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki ba§ rm gogus mii Ortiilecek tartl§IDaSI kadmlarm 0 donemdeki giyim ku§amlarmm bilinmesi ile anlams1z hale gelmektedir.

Erkek ve kachmn tesettiiriine dair farkh slillflar 9zilse de her iki­sinde de tesettiiriin ifa edilebilmesi i9fl "ortme" ve "fark ettirmeme"3

§artlannm aym anda bulunmas1 gerekir. Aksi takdirde ~ari'in talep etti­gi . tesettiir yerine gelmemi§ olacaktrr. Ni~ekim kadm i~in en geni§ yo­ruma gore el, ayak ve yiiz haricinde4; erkek i9fl de diz iistii ile gobek arasmda hatta sadece tenasiil uzvu ile makatta5 bu iki §artlil aym anda yerine gelmemesi durumunda tesettiir ger~ekle§memektedir. Aksi tak-

132 dirde tiim bedeni orten dalgi~ kJ.yafetinin veya tesettiire ili§kin ~izilen

tahk.: Muhammed Ivad Miir'tb, Darn ihyai't-ti.irasi1·Arabi, Beyrut, I. Basia, 2001., I, s. 136; Cevheri, Ebil Nasr ismail bin Hammad, es-Sthdh Tdcu'l-lugati ve s1hahi'l-Arabiyye, tab.k..: Ahmed Abdiilgafur Attar, Datu1-ilim, Beyrut, N. Baslu, 1987., III, s. 1300; ibn -Sideh, Ebu'l-Hasen Ali bin isrnail, el-Muhassas, tahk.: Halli Ibrahim Cef:ffil, Darn ihya·i't­tiirasi'l-Arabi, Beyrut, I. Baski, 1996., I, 366; Tun Manzlir, Muhammed bin Mii.krim bin Ali · · Ebu'l-fazl Cemaliiddin, Lisdnii'l-Arap, Darn Siidtr, Beyrut, II. Baskl. 1414., ill, 361; Zebidi, ·. Muhammed bin Muhammed bin Abdiirrezzak el-Htiseyni, Tdcu'l·Anls min cevdhiri'l-kiimU.S, tahk.: Heyer, Darn'l-hidiiye, t.y., IX, s. 49.

3 Burada fark ettirmeme ile viicut hatlanrun ve ten renginin fark ettirilmernesini kastediyo-ruz. .

4 Mergmlini, Ali bin Ebubekir bin Abdillcelil, el-Hidaye §erhu bidiiyeti'l-mtibtedi, tahk.: Ta!Hil Yusuf, Diiru ihyfil't-tiiriisi1-Arabi, Beyrut, t.y., I, s. 45; Mtizeni'den riaklen· $irbini, :?emseddin .Muhammed bin Ahmed, Mugni'l·muhtdc ild ma'rifeti medni el.fdzt"l- minhdc, Da­ru'l-kiitiibi'l-ilmiyye, y.y, I. Basia, 1994.,I, s. 397; Ayaklann tesettiire dahil oldugu bilgisi ir;in bkz. Merginlini, el-Hidaye, I, s. 45; ibn Hazin, Ebu Muhammed Ali bin Ahmed bin · Said, el-Muhalld bi'l-Asdr, Darn1-Fikr, Beyrut, t.y., II, s. 247-248; Kad.uun istisnas12 tiim bedeninin tesettiire dahil oldugi.ina da.4- bkz. Tun R~d, Ebu'l-Velid Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed, Bidayetii'l-miictehit ve nihdyetii'l-muktesrd, Darn'l-hadis, Kahi­re, 2004., I, s. 123; ibn Kudiirne, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah bin Ahmed bin Muhammed, el-Mugni, Mektebetii'l-Kahira, 1968., I, s. 431; Zerke§i, $emsuddin .Muham­med bin Abdullah, :?erhu'z-Zerk~i ala muhtasari'l-Hlraki, Darn'l-abikan, I. Baskl., 1993., I, s. 620 ..

5 Diz ve gobek ir;in tesettiir gerekmemektedir. Bkz. $irbini, Mugni'l-muhtdc, I, s. 397.Erkegin avretinin sadece tenasiil uzvu ve makattan ibaret oldugu gCirti§ii ir;in bkz. Tun HaZin, el­Muhalla, II, s. 241-247; Karafi, Ebu'l-Abbas :?ihabuddin Ab.med bin id.ris bin Abdurrahman, ez-Zehira, tahk.: Muhammed Haccl, Said E'riib, Muhanuned Bu Hubze, Darn'l-garbi'l­isliimi, Beyrut, L Baslo, 1994., II, s. 102 ; Tun R~d, Bidayetii'l-miictehit, I, 122; ibn Kudiirne, el-Mugni, I, 41~.

------- ORDU 0NiVERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESI / 27-2.9 MART 2015 --- ----

'

---- DIN, GELEN EK VE AHIAK BAGIAMINOA MAHREMIYET AlGllARI SEMPOZVUMU ---

sUllflan .gozeterek vi.icuda yap1§mayacak §~de dikilmi§ §effaf bir giy­sinin tesettiirii en kamil rnanasryla ifa ettigini soylemek gerekecektir. oysa her iki durumda da "fark ettirrneme" §artl yerine gelmedigi .i<;in tesettiir emrinin yerine getirildiginden bahsetmemiz mfu:nkiin degild~'.

Tesettiir ic;in zilcredilen "ortme ve fark ettirmeme" §artlari dogru­dan bedene yoneliktir. Bu iki §arta tesettiir:ii tamamlaylCl bir unsur · olarak "dikkat c;ekmerne" §eklinde ii<;ilncii bir §art daha ilave edilmeli­dir. Nitekim bedeni ortiip vi.icut hatlaruu belli etmemesine ragmen dikkat c;ekici ·ozellige sahip layafetlerin mevcudiyeti ·soz konusudur. Dolayrs1yla bu §art, kiyafetin daha c;ok 4i§a bakan yiizii; ozetle rengi ve aksesuarma ili§kindir. Fakat burada dikkat.edilmesi gereken c;ok onemli bir nokta bulunrnaktadrr. 0 da renk ve aksesuarm bizatihi dikkat c;ekici unsur olmayrp farkh zaman ve zeminlerde farkh rollere biiriinmesidir. Bilincligi gibi c;ok renkliligin hakim oldugu bir c;ewede her hangi bir rengin dikkat c;ekicilik kat sayrs1 azalacaktadrr. Aynca genel gec;er bir hiikiim olarak larmiz1 rengin dikkat c;ektigini, siyah rengin dikkat c;ek­medigini soylemek c;ok dogru bir yakla§l.IIl olmayacaknr. Kmmzi rengin hakim oldugu bir killtiirde siyah rengin daha fazla dikkat c;ekecegi a§i­kardrr. Fakat yjne de tamamlayro unsur rnahiyetindeki "dikkat c;ekme­me" §art:l.Illil ihlal edilmesi her ne kadar maksadma ayla.n olsa da teset­tiiriin ifa edilmedigi anlamma gelmez.

_ K:lyafet c;e§itliligi, renkliligi ve insan bedeninde tesettiir emrinin muhtevasma dahil olmayan kisrmn ortiilrnesinde cografi ve kill.tiirel c;evre etkin rol oynamaktadrr. Gerek cografi gerek kill.tiirel §artlat sebe­biyle erkekler sorumlu olduk.lari miktardan daha fazlasrm ortmektedir. <;i.inkii erkekler ic;in tesettiiriin en alt suun olarak gorillen tenasill uzvu ve makatm ortiilmesi bir. tarafa diz kapagi ve gobek arasuun ortiilmesi dahi hemen hic;bir toplumun sosyal hayat diizeninde yeterli gorillme­mi§tir. Bununla birlikte kaduun nadiren el, ayak ve yiiziinii kapamayr tercih ettigi goi;illmektedir. Fakat en nihayetinde tesettiiriin di§mdald yerleri ortme ac;1smdan ayru tavn sergilemelerine ragmen erke~ ile kadma kar§I farkh tavrr takuulmaktadrr. Erkegin durumu mevzu bahis edilmezken kadl.run bu yondeki tercihi genellikle a§m bulunmakta ve c;ogu zaman ele§tiri konusu olmaktadrr. Oysa tesetti.ir ernrinin rnuhte-

. vasma girmeyen kisun, yaratJ.o tarafmdan kulun serbestisine brralal­IDl§tlr. Dolayis1yla kadm ldmlik te§hisinin gerekli oldugu bir taknn du,­rumlarda kamu diizer1inin i§leyi§ine engel te§ldl etmedigi siirece bu ktsnu ortme hususunda serbesttir.

Tesettiir i<;in c;izilen sllllflar ve konulan §artlar dikkate almdrgmda tesetti.irlii olmanm ya da olmamarun ol<;iitii, hem erkek hem de kadrn

------ ORDU 0NfVERSiTESi ilAHiYATFAKULTESi / 27-29 MART2015 --- ---

133

GIN, GELENEK VE"AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

ac;ismdan bu sirur ve §artlarm ihlal edilip edilmemesi olmal1drr. Aksi takdµ-de erkek tesettiiriin muhatab1 degilmi§c;esin~ konu sadece kadm zaviyesinden ele ahnmakta ve burada da ba§ortiisii temelinde tartJ.§tl­maktadir. Bu da tesettiirlii olup olmamarun ba§ortiisii takip takmama ile ozde§le§tirilmesine yol a911~tadl!. Hal boyle olunca tesettiirii sade­ce ba~ortiisii takmama noktasmda ihlal eden bir ki§i tesettiirsuz ~aytll!­ken daha fazla tesettiir ihlali yapan bir ba§kas1 sadece ba§6rtii.sii tak1:1gi ic;in tesettii.rlii addedilmektedir. Oysa tesettiire ili§kin c;izilen sirurlar ve getirilen §artlann ihlall baz almdigmda, ba§6rtiisii takmayan baz1 ba­yanlann kimi ba§ortiilii bayanlara nazaran tesettiirii daha az ihlal ettigi bir c;ok ornek gorillebilir.

II. Azimet ve Ruhsat

Genelde tiim §er'i hii.kiimlerin ozelde tesettiiriin ifa edilmesi muha­taplann gii.ndelik ya§antlannda kimi zaman kar§tla§llklan s1kmttlar sebebiyle miimkii.n olamamaktadrr. Fakat hiiki.imlerin hangi· durumlar­da uygulanmayacagi ya da sakit olacagi dogrudan ki§inin vicdaruna brrakilamaz. Aksi takdirde uygulamada bir takun a§mW<lann ortaya

134 c;lkmas1 kac;irulmaz olacaktlr. Gerek meydana gelebilecek a§mltl<lann oniiniin almmas1 gerekse istikrann saglanmas1 adma hangi durumlarda hiikiimlerin uygularup uygulanmayacagi meselesinin bir takim §artlara baglanmas1 gerekmektedir.

islam hukukunda anzi bir dwum soz konusu olmadigi silrece hall " hamdaki hii.kiimlerin i§lerligi "azimet" ad!lll almaktadl!. 6 Azimet hall .. hiikmiin genel gec;erligini ifade etmekte7 ve sosyal hayatln rutinliginde · anlam kazanmaktadrr. Fakat sosyal hayat, her zaman bu rutinligini koruyamamakta ve bir takim anzi durumlar sebebiyle genel gec;er hii­kiinilerin kapsann d1§ma ta§abilmektedir. I§te anzi durumlann bulun­dugu siire zarfmda hiikmiin askiya almmas! veya m:ii.kellefin hii.kmii uygulayip uygulamamada muhayyer brrakilmasma "ruhsat" ad1 veril­mektedir. 8 Hiikmiln kapsama alarurun d1§ma <;Iktld1&"im ifade etmesi"

6 Bkz. Serahsi, Muhammed bin Ahmed bin Ebu Sehl, UsQlil's-Serahsf, Daru'l-marife, Beyrut, t.y., I, s. 117; Gazali, Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed, el-Milstasfd, tah.k.: Mu­hammed Abdiisselam Abdii~~a.fi, Daru'l-kiitiibi'l-ilmiyye, I. Basia, 1993., I, s. 78; ibn . Kudame, Ebu Muhainmed Muvaffakuddin Abdullah bin Ahmed bin Muhammed, Ravda­tii'n-nd.zir ve cilnnetii'l-milniiztr, Miiessesetii'r-Riyad li't-tab'i ve'n-ne¥i ve't-tevzi', II. Basia, 2002., I, s. 189; Nemle, Abdiilkerim bin Ali bin Muhammed, el-Miihezzeb fi ilmi usCdi'l- • ftkhi'l-mukdren, Mektebetii'r·rii§d, Riyad, VII. Baski, 2013., I, 449.

7 1janbi, ibrahim bin Musa bin Muhammed, el-Muvdfakdt, tah.k.: EbO. Ubeyde Me.§hlir b. Hasen Al Selmfut, Il§r. Darn tbni Afffut, I. Baski, 1997., I, s. 464-466.

8 Ge~ bilgi ic;in bkz. Serahsi, Usillil's-Serahst, I, s. 117; Gazali, el-milstasfd, I, s. 78. Azimet ve ruhsan tercihin miikellefe b1Calalacagma dair bkz. ljanbi, el-Muvdfakdt, I, s. 477; tbn Kudame, Ravdati.i'n-nd.zir, I, s. 189; Mahlavi, Muhammed bin Abdurrahman Iyd, Teshflil'l·

--- ---- ORDU ONiVERSITESf fLAHiYAT FAK0LTESi / 27·29 MART 2015 ------

'

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAl'.iLAMl~DA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

sebebiyle ruhsat bir anlamda azimet haJ.iD:in varacagi son Slillil veya bu sUll!l gec;me hakkuu ifade etmektedir. Bu sebeple bir hiikmiin, mevcut istisnai durum i<;in de ge<;erliligini koruyup korumad1guun anla§tlmas1 ruhsat ve ona ~kin §artlann bilinmesine baglldrr. Fakat bu noktada dikkat edilmesi gereken bir ba§ka husus daha vardrr. 0 da baz1 hi.iki.im­lerin etki alanma ili§kin c;izilen <;en;evenin ekollere gore farkJJ.hk arz ermesidir. Hal boyle olunca azimet ve ruhsata ili§kin sl.Ill!lar ekolden ekole degi§mektedir. Ti.im ekollerin ittifak noktas1 dikkate almarak Icurulacak azirnet ruhsat denkleminde ruhsat a<;lSlndan <;ember daral­makta bununla birlikte ihtilaflar bertaraf edilmektedir. 6rnegin kaduun tiim vilcudunun tesetttir emrine dahil oldugu yakla§1Il1llllil yarunda yiiz, el ve ayagin bu kapsamda olmadigi yakla§rrm da bulunmaktadrr. Fakat her iki ekol sonuc; itibariyle yiiz, el ve ayak haricinin tesettiiril konusunda ittifak etmi§tir. ilk yakla§rma gore yliz, el ve ayagin ac;tla­bilmesi i9Ji ruhsata ili§kin §artlann yerine gelmesi gerekir. Oysa ikind yakla§una gore bu klsunlar azirnete dahil olmad1gi i<;in a<;ilip a<;tlma­mas1 kulun tercihine brrakilmi§tl.r. Goriildi.igu gibi tesetttir konusunda mi.ittefekun aleyh Olan Slill! dikkate almd1gi ol<;i.ide ruhsata ba§VUillla ihtiyacr azalmaktadrr. Ayru zamanda alt Sllll! i.izerinde konsensi.is olu§­mas1 sebebiyle ruhsatt gerektiren durumlar di§mda asla a§ilmamas1 gereken son smrr ortaya c;ikmaktadrr.9 Erkegm·resettiiril ele almd1ginda iizerinde ittifak edilen alt slillI1Il sadece tenasill uzvu ile makatln teset­tiirii oldugu gorillmektedir. Bir ba§ka deyi§le bu iki bolgenin ancak

vurul ild ilmi'l-usul, tahk.: ~aban Muhammed ismail, n~r. el-Mekteberil'l-Mekkiyye, I. Baslo., 2007., II, 140. Namazlann lasalnlmas1, hastahk ve yolculuk halinde onu; tutulmamas1 gibi kimi hii.kiimlerin hangi durumlarda ruhsata tabi tutulacagi hususunda dogrudan nas bu­lurunaktachr. ileri y~taki kadmlann tesettii.rii. ~mda tesettiirle ilgili ruhsar durumlanru bildiren ozel nas bulwunarnakcachr.<;~mayla dogrudan ilgisi olmarnas1 sebebiyle haklo.n­da ozel nas bulunan ruhsat karegorisini ~mada ozel olarak ele al.mayacagiz. Nur24/60 Ayetin y~1 ilerle~ kadmlann ba~ortiilerini takmayabilecegi hususunda ruhsat bildiren ozel nas anlanuru ~u:hgi hususunda bkz. Tahir bin ~ur, Muhammed et-Tahir bin Mu­hammed bin Muhammed et-Tahir, et-Tahririi'l-ma'nii's-sedid ve tenviru'l-akli'l-cedid min tefsfri'l-Kitiibi'l-Mecid, Daru't-Tfinusiyye li'n-ne~r, Tunus, 1984., XVIlI, s. 297.

9 Ya§lilik doneminde cit~ kiyafetin giyilmemesi, boyun ve b~ gibi uzuvlann ac;ilmasmda bir beis olmadtgi ii;in burada tesettiire ili~kin 92ilen smrrlar bu donerni kapsamamaktad1r. Bkz. ibn Kuteybe, Garibu'l-Kur'an, I, s. 264;.Maverdi, en-Niiket ve'l-uy(m, IV, s. 121; ibnu'l­Cevzi, Zddii'l-mesir, ID, 306; Fahreddin er-R!zi, Ebu Abdillah Muhammed bin Omer bin el­Hasen bin el-Hiiseyin, Mefcitih.u'l-Gayb, ~r. Daro ihya:i't-Turasi1-Arabi, Beyrut,1420., XXlIIl, s. 2;4; Kurtubi, el-Cami' Ii ahkdmi'l-Kuran, XIl, s. 309; izz bin Abdiisselarn, Tefsiru'l­Kur'an, II, s. 411; EbQ Hayyan, el-Bahru'l-muhit, VIII, s. 70; Tahir bin ~Or, et-Tahrir ve't­tenv!r, XVIII, s. 297. Y~h bir kaduun sac;lanna bir erkegin kma yakabilecegine dair bkz. ibn Ebl Hatim, Ebu Muhammed Abdurrahman bin Muhammed bin Idris ·bin el-Milnzir, Tefsiru'l-Kur'ani'l·azfm, tahk.: Esad Muhammed et-Tayyib, Mekteberil Nezzar Mustafa el­Baz, Suud, ID. Baslo., 1419., VIII, s. 2639; ibn Kesir, Ebu'l-Fida ismail bin Omer, Tefsiru'l­Kurdni'l-azim, tahk.: Muhammed Huseyin $emsiiddin, Daru1-kiirilbi1-ilmiyye me~Orat Muhammed Ali Bidfin, I. Baski, 1419., VI, s. 84.

----- -- ORDU ONiVERSiTEsl ILAHIYAT FAK0LTES( / 27-29 MART 2015 -------

135

136

---- DiN, GELEN EK VE AHLAK 8A~LAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU - - --

ruhsat:I gerektiren §artlarda a<;tlabilecegrnde konsensiis bulunmaktadrr .. Bu d.urumun olduk~a istisnai olmas1 sebebiyle erkegrn tesettiirii ve bu­na ili§kin ruhsat konusuna ~ok fazla temas etmeyecegiz.

~artlan olu§mas1 durumunda ruhsat hi.i.kfunleriyle arnel edilmesi­nin bir hak mi yoksa zorunluluk mu oldugu mhsatm mahiyetini belir­leme hususunda aynca onem arz etmektedir. Ruhsat mantlkl olarak bir fiilin i§lenip i§lenmemesiyle alakahdrr. Bu da oncelikle "hararru i~leine'r- . ve "vacibi terk etme" §eklinde genel bir tasnifi sonu~ vermektedir.10 Bu genel taksirnin yamnda miitekellimin ve hanefi usulciileri tarafin¢lan farkh haysiyetlerle ba§ka taksimler de yap~trr. Miitekelllinin meto­duna mensup usulcill.er ruhsat:I vacip, mendup, mubah ve daha iistiin se~enegrn al<Si yoniindeki ruhsat §eklinde tasnif e~lerdir.11 Hanefi usulcilleri ise ruhsat:I iki farkh itibarla taksime tabi tutmu§lardrr. Bun­lardan ilkinde ruhsatm hakiki ve niecaz anlamda kullanihnaslill, ikinci­sinde ise ruhsat hiikmiiyle birlikte azimet hiikmiiniin mevcut olup ol­mamaslill esas almi§lardrr.12 Beraberinde azimet hiikmiiniin de yiiriir­liikte oldugu ruhsat:I "terfih ruhsati", azimet hiikmiinun millga oldugu ruhsat:I ise "1skat ruhsat:I" §eldinde is~endirmi§ierdir. · ·

Ruhsatm ekollere gore farkh taksimleri bulunmakla birlikte bu tcik­simlerin hepsinin arka plamnda ruhsat hiikmiiyle biJ:likte azimet hiik­miiniin de devam edip etqiemesi meselesi yer almaktadrr. 13 Omegin, miitekellimin metodundaki "vacip ruhsat" ki§inin azimet hi.ilaniinii uy-_ gulamasmm caiz olmad1grr11 ifade eder. Hane.fl metodundaki "mecazi · anlamda ruhsat" veya "1skat ruhsat:I" da bu noktada vacip ruhsatla aym :.· i§levi gormektedir. Her iki ekole gore mezkur kategorilerin d1§mdaki durumlarda azimet hiikmii mevcudiyeti.ni siirdiirmekte, rnhsat ya da azimetle amel etmek miikellefin tercihine brrala..lmaktadrr. Dolayis1yla diger hiikiimlerde oldugu gibi tesettiir konusunda da azimet hi.ikmiiniin dii§tiigu durumlarm yarn srra ruhsann miikellefin tercihine brraktldigi

10 Amidi, Ebu'l-Abbas ~ihabuddin Ahmed bin Idris bin Abdurrahman, el-ihkam fi usCtli'l-. ahkdm, · tahk.: Abdiirrezzak Afifi, el-Mektebii'l-islami, Beyrut, t.y., I, 132; Ibrahim Kafi Donmez, "Ruhsat", DiA, XXXV, ss. 207-210.

11 ibrahim KMi Doiunez, "Ruhsat", DiA, XXXV, ss. 207-210; Mezkur taksime ilaveten b~inci · bir kategori olarak mekruh ruhsat ii;in bkz. Abdillkerim en-Nemle, el-Miihezzeb, I, 455; dortlii taksime ilaveten mekruh ve haram ruhsat ii;in bkz. Nemle, Abdillkerim bin Ali bin Muhammed, q-$dmil fi hudltdi ve ta.'rifiiti mustrzl.ah.cit.i ilmi usU.lll-fikh, Mektebetii.'r-~d, Riyad, n. Basla, 2011., I, s. 332.

12 Ge~ bil.gi ii;in bkz. Buhari, Abdillaziz bin Ahmed bin Muhanuned Alaaddin, Keefii'l-esrdr whu usii.li'l-Pezdevt, fl¥· Daru'l-kitiibi'l-islaml, t.y., Il, 315-327.

13 Zerk~i bu lcriterden hareket ederek ruhsao ikiye aymru~or. Birinci lasLmda ruhsatla birlik­te azimet hiilanii de mevcudiyetini siirdii.rmektedir. ikinci !o.simda ise azimet hiilanii d~mekted.ir. Bkz. Zerk~i, Ebfl Abdullah Bed.n1ddin Muhammed Bahad.l.r, el- Bahru'l­muhf.t/i usfili'l-Frkh, Daru'l-Kiitiibl, 1994., n, s. 33.

------- ORDU ONiVERSITESI iLAHiYAT FAKOLTESI / 27-29MART 2015 ------

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARISEMPOZVUMU ---

dUI1.Ulliar da mevcuttur. Soz gelimi hayati tehlike sebebiyle erkek dok­tora tedavi ohnas1 gereken bir kadm i<;in ruhsat mekanizmasi dogrudan devreye girmektedir. Bu ozellikteki ruhsat; mfitekellimin ekolii usulcii­leri nezdinde vacip ruhsat, fukaha metoduna mensup usulciilere gore ise mecazi ruhsat veya iskat ruhsan kategorisinde degerlendirilmelde­dir.

Ac;hl<tan qlecek durumdaki bir ld§inin domuz eti yeiµesi 6rneginde oldugu gibi azimet hillcmiiniin dii§tiigu durumlarda ruhsat hiikmiiniin kullarulmamas1 dinen caiz degildir. Bu durumdaki ki§inin, hara.mi i§le­mesi ve hayatuu kurtarmas1 gerekmektedir. Aksi takdirde giinah i§lemi§ olacaknr. Fakat ayru fill (dornuz eti yeme) dine zarar verme saikiyle yaptlan bir ilcrah soz konusu oldugunda daha .farkh degerlendirilmek­tedir. ~6yle ki sirf Miislfunan oldugu i<;in domuz eti yemeye zorlanan ki§i ruhsatla amel edip etmemekte serl;>esttir. Bir ba§ka deyi§le burada terfih ruhsan devreye girmektedir. Hatta dinle istihza gayesi giiden bu ikrah kar§ismda dinin korunmas1 amaciyla ki§inin caruru vermesi, ruh­satt kullanmaya nispetle daha faziletli bir davralll§ olacakor. 14 Dolayi­s1yla bir hararru i§leme ya da bir vacibi terk etrne §eklindeki ruhsat hii.kmiiyle birlikte azimet hiikmiini.i.n de devam edip etrnemesi, duruma gore. degi§kenlik arz etmektedir. Dini bir vecibe olan tesettiir i<;in de ayru durum soz konusudur. Hayatiyet arz eden tibbi bir miidahaleden tesettiirii ihlal etmemek i<;in kac;mtlmas1 sonucunda can kayb1 ya§an­masi durumunda ki§i sorumlu olmaktadrr. Fakat tesettiirden vazge~e­si ic;in oliimle tehdit edilen bir ki§i i<;in iskat degil terfih ruhsatt d~vreye giim.ektedir. Sonuc; olarak ki§inin sabredip bu yolda camru vermesi daha faziletli bir davralll§ addedilmektedir.15

insanlarm sosyal hayatlariru idame ettirebilmeleri ic;in bir talam gereksinimleri bulunmaktadrr. Bu gereksinimleri.n oncelik srralamas1 ki§i, zaman, zernm vs gibi bir c;ok faktore bagli olarak degi§kenlik gos­termektedir. ~oyle ki bir §ahIS ic;in c;ok elzem olan bir §ey hemen yaru ba§mdaki ba§ka biri i<;in bir deger ifade etmeyebilir. Yme aym §ey ona ihtiyac; duyan ki§i i<;in de ba§ka bir mekan ya da zamanda liizwnunu yitirebilir. Buradan hareketle acil ihtiyac; duyulan bir §ey i<;in verilecek h~iin tiim durumlara te§mil edilemeyecegini soyleyebiliriz.

14 Serahsi oru9u ki~ ikrah altlllda· kalmasma ragmen-orucu bozmamaslDl daha faziletli b~ davr~ olarak goriir. Bkz .. Serahsi, UsD.lil's-Serahsi, I, s. 120.

15 Fan oldugunda §Uphe olmayan bir konuda ikrah altmda kalan ki§inin azimetle arnel edip carum kaybellllesinin daha faziletli olduguna dair bki_ Abdiilaziz Buhari, Keefii'l-esrdr, D, 373.

------ ORDU ONivERsimi ILAHIYAT FAK0LTESI /27·29MART2015 ------

137

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BAl>LAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU

Sosyal hayatta "gereksinimlerin giderilememesi" halini de i9iie alan stlantl veya me§al<lcat §eklinde tabir edilebilecek bir takun durum­lar meydana gelebilir. i§te bu gibi durumlarda islain hukuku me§al<lcat halini dikkate alarak kolayhk prensibini i§letmekte ve ruhsat uygularna­srna gitmektedir.16 Ne var ki gereksinimlerde oldugu gibi me§al<lcatin etkisi ·de ki§iden ki§iye gore degi§mektedir.17 DolaylSlyla gerek me§ak­kat gerek ihtiya<; baglarnrnda bak.Jld1gmda genel olarfil< bir gorecelik. oldugu goriilmekte18, bu goreceligin irnkan nispetinde bir takrm nesnel §artlara baglanmas1 gerekmektedir. Nitekim islam hukukunda ruhsat mekanizmas1 bu nesnel §artlarrn gen;ekle§mesi durumunda dogrudan devreye girmektedir. Ancak ruhsat:J. celbettigi halde nesnellik kazana­mayan ·bir takim durumlar vaki olabilir. i§te bu durumlarda islarn hu­kukunda ruhsat mekanizmas1 dogrudan devreye girm~mekte, ruhsatla arnel etme hususunda ki§i kendi fakihi olmaktadrr.19

Ahkarm §er'iyyen.in tikel sorunlari i;ozmesin.in otesinde geri;ekle§­tirmeyi hedefledigi killli bir takim maksatlar (makas1d-1 §eri'a) bulun­maktadrr. Nitekim ci.izi meseleler kimi zarnan donemsel ve biricik ol-

138 m~<ta, bu ozellikteki meselelere getirilen <;ozi.imler de ayru vasillarla muttaslf olabilmektedir. Ne var ki din, .sadece geldigi doneme ili§kin bir takrm §eyler soyledigi durumlarda dahi hem 0 donem hem de ti.im do­nemler i<;in bu· ki.illi maksatlar1 gen;ekle§tirmeyi hedeflemektedir. Tikel meselelere getirilen <;ozi.imler, bir anlamda zarnan ve zeminden azade olan ki.illi maksatlann zarnana ve zemine indirgenerek somutla§tmlma-­s1dir. Bu yoni.iyle meseleye ili§kin muayyen hi.ikmi.in meydana geldigi .. rnatrise ait §artlarrn bulunmad1gi ba§ka bir vasat i<;in gei;erli olmamas1 .. kabul edilebilir. Hatta kimi durumlarda rnakas1d-1 §eri'amn, ba§ka· va­satlarda hi.ikmiin ba§ka kisvelere bi.iri.inmesiyle ger<;ekle§ecegi dahi soylenebilir. DolaylSlyla tikel rneselelerin i;ozi.imleri rnahiyetindeki hi.i­ki.imlerin gozi.i kulagi her dairn l{i.illi rnaksatlarda olacakt:J.r. Boylece bu i;ozi.imler, ki.illi maksatlari geri;ekle§tirdigi ol<;i.ide rne§ruiyetini si.irdi.ire­cek, bu maksatlarla tearuzu soz konusu oldugunda ise bu ozelligini -kaybedecektir.

16 Geni§ bilgi ic;in bkz. Zerke§i, Ebii Abdullah Bedriiddln Muhammed Bahad.J.r, el-Men5U.r Fl­kavaidi'l-fikhiyye, Vizaratii'l-evkfili'l-Kuveytiyye, II. Basia, 1985., III, s. 169-174; Suyiiti, Abdurrahman bin Ahmed bin Ebubekir Celaleddin, el-E§bdh ve'nezair, Daru'l-kiitiibi'l­ilmiyye, I. Baslo.1 1990., c. I, s. 76-80; ibn Niiceym, Zeyniiddin bin ibrahim bin Muham­med, el-E§bdh ve'n-nezdir, Daru'l-kiiriibi'l-ilmiyye, Beyrut, I. Baslo., 1999., c. I, 64-70.

17 $anbi, el-Muvdfakat, c. I, s. 484-485. 18 insanlann ruhsan gerektiren oziir durumlan arasmda bir tefaviit soz konusu olacagi ic;in

bu degi§kenlik ruhsat hiikiimlerine de yans1yacaknr. Bkz.Serabsi, Usulii's-Serahst, c. I, s. 177.

19 $anbi, el-Muvafakdt, c. I, s. 484.

- - --- -- ORDU 0NiVERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 ------

'

---- DIN, GELEN EK VE AHlAK BA~lAMINDA MAHREMiYET ALGllARI SEMPOZVUMU ----

~er'i hiikiirnlerin maksatlan, zarurat-1 diniyye ad1 altmda be§ ana ba§W<ta toplanrru§trr.20 Bunlar dinin, nefsin, neslin, aklm, rnalm ko­n.uunasr §eklinde maddele§tirilm.i§tir. Dinin maksatlan mahiy~tindeki bu maddeler sosyal bayann idarnesinde kar§Ila§tlan me§akkatlerin nes­nel hale gelmesi hususunda da aktif rol oynarnaktadrr. Daha once Cle degindigimiz iizere me§akkat, ruhsatl cezbeden bir durum olmakla birlikte ki§iden ki§iye gorecelik arz etrnektedir: Bununla birlikte me§ak­kat tfun zamanlar i9fi gerc;ekle§tirilmesi hedeflenen zarurat-1 diniyye­nin zarar gormesine yol ac;maya ba§ladrgi andan itibaren nesnellik ka­zanmaktadrr.

zarurat-1 diniyye me§akkati nesnelle§'tipnenin yarunda gereksini.m­ler siralarnaslillll belirlenmesinde de ba§at rol oynamaktadir. islarn hukukunda gereksinirnler zaruriy)'at, haciyyat ve tahsiniyyat §eklinde uc; ana ba§hkta incelenmektedir.21 Bunl.ardan birincisi zarurat-1 diniyye ile stla irtibatl sebebiyle somut olmakla birlikte22

, haciyyat ve tahsiniy­yatJ.n smrrlan zaruriyyatl.n dr§mda kalmas1yla tebelliir etrnektedir. 23 Bu a§amadan sonra ~aciyyat ve tahsiniyyat arasmda birincil ve ikincil de­recede gerekli olrnas1 veya refah seviyesini artrrmaya yonelik olup ol­mamasma gore gruplandirrna yaptlabilmektedir. Fakat bu ikisi arasm­daki gorecelik hali, ki§ilerin imkan ve §artlarma nispetle her zaman mevcudiyetini korumal<tadrr.

Zanrr:iyyat, haciyyat ve tahsiniyyat srralarnasmm her zarnan dini emirlerle paralellik arz etmedigi.ni.n unutulrnarnas1 gerekir. Nitekim zaruriyyat, bir noktada hayatl.n idamesi ic;in vazgec;ilmezleri ifade et­mektedir. Bu ac;1dan ele almdrgrnda tesettiiriin bir klsITil hayatm idarne­si ic;in zaruri hatta haci s1Il1fma dahi girrnemektedir. Hatta kimi me§ak­kat durumlarmda tesettiiriin bir lasITillllil yerine getirilmemesi ki§i ac;i­smdan daha rahatlallci bir rol oynamaktadrr. Fakat bu slillflandrrmada dini emirler, azimet hali soz konusu oldugu si.irece zaruri addedilmek­tedir .. DolaylSlyla salt bu srralamadan hareketle ozelli.kle de bir bayanm s1cak iklimlerde omegm ba§lill, boynunu, kollariru vs ac;abilecegi §ek­linde bir gorii§te bulunulamaz.24

20 Gazali, el-Mi.istasfa, I, s. 174; Amidi, 'el-ih.ktim, m, 274; 21 R.ahmi. Yaran, Di.A, "Ihtiyac;", 573-574. 22 Gazali, e.l-Mi.istasfa, I, 175·176. 23 Zaruriyyallll ~mda kalmast sebebiyle ruhsat mekanizmas= dogrudan devreye ginnesini

saglayamamaktadir. Dolayis1yla haciyyat ve tahsiniyyac kategorisinde yer alan durumlann ruhsati gerektirebilmesi i<;in harici bir karine gerekmektedir. Bkz. Karafi, Ebu'l-Abbas ~iha· buddin Ahmed bin idris bin Abdurrahman, el·FurU.k, ~r. Alemii'l-kiiti.ib, t.y., N, 70.

24 Kimi ibadetlerin yerine getirilmesinde dogal olarak bir me~akkatin bulunduguna ve bu IDe!jakkatler sebebiyle ruhsat mekanizmasuun devreye giremeyecegine dair. Bkz. ibn Nii· ceym, el-E§biih ve'n-nezdir, I, s. 70.

----- - ORDU ONiVERSiTESi ILAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 -------

139

---- DiN, GELENEK VE AHlAK BA\'llAMINDA MAHREMiYET ALGllARI SEMPOZVUMU - ---

Zarurat-1 diniyye, ruhsatt gerektil:en sebeplerin en ba§mda gelmek­tedir. Bununla birlikte ·ruhsata ili§kin omekler inc~endiginde zarurat-1 diniyYenin de kendi i<;inde bir hiyerar§iye sahip oldugu goriilmektedir. Bu hiyerar§inin tepe noktasmda dinin korunup gozetilmesi yer almak­tad.ir. Dinin korunmas1 diger dort maksatla (aktl, nefis, nesil ve maim koruninas1) bir §ekilde tearuz ettiginde ki§i ruhsatl . kullanarak don maksat lehinde bir tercihte bulunabilir. Fakat dinin korunmas1, . her daim en yiice maksat olarak varhguu si.irdiirmekte ve onu gozetme gayesine atfen diger dort maksadm tercih edilmemesi daha iistiin bir davrant§ kabul edilmektedir. 25

Zarurat-1 diniyyenin ihlaline miiteallik bir durum vulru buldugun­da, diger §er'i hii.kiimlerde oldugu gibi, tesettiir konusunda da ruhsat mekanizmas1 devreye girecektir. Fakat burada dikkat edilmesi gereken husus, bu mekanizmanm i§letilmesi sonucunda bir biriyle c;eli§en iki farkll durumun meydana gelmemesidir. Bir bayanm ba§1Ill ac;arak tlp okumas1 ve bir digerinin erkek doktora muayene olmas1Ill buna ornek verebiliriz. Bunlarm ilkine ruhsat hiikmi.inlin uygulanmas1 durumunda

140 erkek doktora muayene olma hususunda arttk ruhsat mekanizmas1 i§letilemez. 26 Aksi takdirde ruhsat mekanizmas1 kendi varhgiyla c;eli§­mi§ olacaktir. <;linkii ilkine zaten ik.inci durumun online gec;ilmesi ic;in ruhsat verilmi§tir.

islam hukuku genel gec;er prensipleri ihtiva etmesinin yarunda ka- -zuistik/meseleci bir iaprya sahiptir. Bu yoniiyle bir meseleye c;oziim getirilirken ilgili meselenin kendi §artlan ic;erisinde derinlemesine tahli- : · li oldukc;a onem arz etmektedir. Bu ozelligi sebebiyle islam hukukunda -: aym sorunla kar§tla§an iki farkh ki§iye farkh c;oziimler sunulabilmekte­dir. Bu durum ilk etapta hukuki istikrars1zhk gibi gori.inse de aslmda adaletin saglanmas1 yonlindeki titizligi ifade etmektedir. islam huku­kunun bu meseleci yapIS1Ill, ruhsatJ.n i§letilmesinde de bariz bir §ekilde gormekteyiz. Nitekirn ruhsatm i§letilmesi noktasmda da genel bir takun -kurallann otesinde, sorunla kar§tla§an mi.ikellefi.n ki§isel §artlan birincil . derecede belirleyici olmaktadrr. Zaruriyyatm soz konusu oldugu yerde ruhsat mekanizmas1 isk~t ya da terfih yoniiyle dogrudan devreye gir­mektedir. Fakat ki§inin refahma ili§kin tahsiniyyat ilk bakl§ta, ruhsat mekanizmaslillil aktif hale gelmesinde her hangi.. bir role sahip gibi

25 Serahsi Allah'm iman/din konusunda kul ilzerindeki haklanm her daim sabit oldugunu carun zarar gormesi gibi bir durum soz konusu oldugunda ruhsatla amel edilerek carun kurtanlabilecegini soyler. Fakat Minden dini koruma adma candan vaz gec;ilmesinin daha faziletli bir da~ olacaguu ifade eder. Serahsi, Usiilii's·Serahst, I, s. 118.

26 Burada haStarun erkek ve bayan doktora ayru derecede ul~ imkaruyla her iki doktorun da hasta.W<la ilgili alanda yeterli olmas1 ~artlanru var saymaktayiz.

---- -- ORDU ON!vERSiTESI ilAHiYAT FAKOLTESI/ 27·2.9MART 2015 ------

'

~--- DiN, GELENEK VE AHLAl< BAGl.AMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU - - -

goriinIIlemektedir. Oysa me§akkatin bir ki§i a<;ismdan miicbir hale gelip gelmediginin belirlenmesinde, o ki§iirin sosy.~ hayatta tahsiniyat kabi­linden yapngi fiiller onem kazanmaktadrr. Ornegin tesettiirii ihlal et­rnemek ic;in hem cins doktora gitmek kimi zaman maddi bir harcamaqa bulunmayi gerektirebilir. Bu durumdaki ki§inin harcama yapmam* ic;in kar§lt cins doktora gidebilmesi ancak tahsiniyyat kabilinden har­camalanrun olmamasma baghdrr. <;tinkii tesettlir dini bir vecibedir. Bu vecibenin ihlalinin oniine get;ilmesi bir harcama yapmayi gerektiriyorsa mutlak olarak azimet ya da ruhsat hillanii verilmeyip ki§inin ozel du­rumu dikkate ahnacakt1r. Tahsiniyyat kabilinden harcamalan mevcut ohnas1 durumunda bu ki§i hakkmda ruhsat hiikiimlerinin devreye gir-mesi miim.ki.in degildir. ·

Zaruriyyat ile birlikte mutlak olarak devreye giren ruhsat meka­nizmasllllil tahsiniyyat ile tearuz ettiginde mutlak olarak devre di§t kald.iS'i soylenebilir. Bu iki kategori arasindaki "haciyyat" ile bunun gi­derihnemesine paralel olarak ortaya <;:tkan "me§akkat" durwnlannda ruhsatla amel etme hususunda ki§i kendi fakihi olmak durumundadrr. 27

Tesettiirlii bir bayarun tesettiirii ihlal etme §artJ.yla <;ah§masl:ID bu du- -14-1- ­ruma omek verebiliriz. ~oyle ki her hangi bir geliri olmamas1 ve k.imse tarafindan bakuru.ru.n iistlenilmemesi durumunda hayann idamesi i<;in -' tek sec;enek olmak kaydiyla- tesettiir ihlali yaparak <;ah§mas1 konusun-da ruhsat mekanizmas1 ·dogrudan devreye girer. Hayat::uu idame ettire-cek-bir gelirinin olmas1 veya bakumrun iistlenilmesi durumunda teset-tilr ihlali yaptlarak c;ah§tlmas1 durumunda elde edilecek gelir tahsiniy-

. yat kabilinden olacagi ic;in ruhsat mekanizmas1 devre di§l kalacakt1r. Bu ikisi d1§mdaki durumlarda· gorecelik bulunmas1 sebebiyle ruhsatm mut­lak olarak devreye girip girmemesinden bahsedilemeyecegi ic;in ki§i kendi fakihi olmak durumundadrr.

Sonuc;

Tesettiir gerek kadm gerek erkek ic;in namaz, oruc;, zekat, hac gibi dini bir vecibedir. Bununla birlikte tesettiiriio erkek ve kadina nispetle Slillilan degi§iklik arz etmektedir. Bu durum erkek ve kadmm yaratili­§mdaki farkl..iligio bir tezahiiriidiir. Nitekim tesettiiriin dini bir vecibe olmadigi veya dini bir vecibe olarak goriilrnedigi toplumlarda dahi ka­dm ve erkegin giyim ku§ammda pariz farkhl:tklar bulunmaktadrr. Dola-

. yisiyla kadm ve erkegin giyim ku§amma ili§kin getirilecek di.izenlemeler bu farkl.iligi dikkate aldigi olc;iide fitrata uygun olmaktadl!. ¥me kadm ve erkek dogumdan itibaren omriiniln her safhasmda aym fiziksel ozel­liklere sahip bulunmamaktadrr. Kadm ve erkegin bulug oncesi ve ya§h-

v $at1bi, el-Muvafakiit, I, s. 484

------ ORDU ONiVERSfTESi ILAHIYAT FAKULTESi / 27·29 MART2015 - -----

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAH REMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU - - --

ilk donernlerindeki fiziksel ozelliklerinde gen<;lik ytllanna nispeten goz ar~1 edilemez farkhW<lar bulunmaktadrr. Bunun s0nucu olarak. insanlar bulug oncesi donemde her hangi bir §er'i hiikme muhatap olmamakta­drr. Kar§1t cinse ili§kin duygulann geride brrala.ld1gi ya§hhk donemine giriloigmde bir anlamda bulug oncesi hale geri doniilmektedir. Fakat ya§anmI§llklar neticesinde l<ar§1t cinse ili§kin zihinde kodlanan · duygu­lar tam olarak silinmemektedir. Bu bakimdan ya§hhk ve <;ocukluk do~­nemi bir birinden aynlmaktadrr. Bu farkhhk dogal olarak tesettiir hlik~ miine "bulug oncesi <;agda miikellef olunmamas1, ya§hhk doneminde ise hiikiimde tahfif' §eklinde yansrmaktadrr, ·

Dini bir hiikmiin hayann rutinliginde uygularu§1 azimet adrm .al­maktadrr. Ne var l<i kimi zaman bu rutinlik bozulabilmektedir. Bti istis­nai dururnlar bazen dini bir vecibenin yerine getiri.J.n:iesine engel te§kil etmekte veya <;ok zor §artlarda yerine getirilmesine sebep olmaktadrr. Hal boyle olunca mevcut durum dikkate alrnmakta ve azimet hiikmii devre di§I kalabilmektedir. Azimet hiikmiiniin aslaya alinmas1 veya hiikmii uygulamarun tercihe brrakilmas1 ruhsat adlill almaktadrr. Ruh-

142 sat hiikmiiniin tercihe brrala.ldigi tilm dururnlarda azimet hiikmiinii uygulamak daha faziletli bir davraru§ olmakla birlikte mecazi ·anlamda ruhsan ifade eden azimet hiikmiiniin devre d1§1 kald1gi dururnlarda bu hiikmii uygulamak dini bakimdan ki§iyi sorurnlu hale getirmektedii-. Soz gelimi bir bayan tesettiirii ihlal etmeme gayesiyle beyin ameliya.tL olmayi reddedip oliirse <linen sorurnlu olmaktadrr. Fakat tesettiir emri~ · ni yerine getirmesi durumunda oliim tehdidinde bulunulmas1 halinde tercihli ruhsat hiikmii devreye girmektedir. Tesettiir emrini yerine geti~ _ rip olmesi durumunda. dini bakimdan daha faziletli bir davraru§ sergi-­lemi§ olacaktrr. Oliimden kurtulmak i<;in emrin yerine getirilmemesi durumunda ise dini bakimdan sorurnluluk bulunmamaktadrr.

~er'i hiikiimlerin nihai plarak hedefledikleri bir takim maksatlar bulunmaktadrr. Bu maksatlar zarfuat-1 diniyye ad1 altinda; dinin, carun; neslin, aklm, malm korunmas1 §eklinde be§ maddede toplanmi§nr. Bun­lar ayru zamanda zarfuiyyat, haciyyat, tahsiniyyat §eklinde forrnille edilen gereksinmeler srralamaslillll birinci lasffilill ifade etmektedir; Ruhsat hi.ilaniinii gerektiren dururnlann tayininde bu srralama olduk<;a onem arz etmektedir. Omegin Zarfuiyyat ile tesettiir vecibesinin tea­~zu dururnunda ruhsat mekanizmas1 dogrudan yiiriirliige girrnektedir. _ Tahsiniyyat kategorisi tesettiir hiikmiiniin yerine getirilmesiyle <;eli§ti­ginde ise ruhsat mekanizmas1 dogrudan devre di§1 kalmaktadrr. Teset­tiiriin haciyyat kategorisi ile <;eli§mesi durumunda ise ki§i kendi fakihi olmak durumundadrr.

------ ORDU ONiVERSITESI iLAHiYAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 ------

'

.-

----- DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

. , · Kaynak~a Buhati Abdiilaziz bin Ahm_ed bin·Muhammed Alaaddin, K~fii'l-esrar §erhu usfili'l-Pezdevi,

· ' ~r. Daru'l-kitabi'l-Islfuni, t.y: Ne~e, Abdiilkerim bin Ali bin Muhammed, el·Miihezzeb fi ilmi usOli'l-fikhi'l-muk.aren, Mek;

tebetii'r-ril§d, Riyad, VU. Basla, 20p. ~-§amil fi hududi ve ta'nrati mustalahati ilmi usOli'l-fikh, Mektebeti.i'r-ril§d, Riyad, II. Basla,

2011. . Alfisi §ihabu'd-clin'Mahmud bin Abdullah el-Hiiseyni, Ruhu,-meani fi tefsiri'l-Kur'aru'~-azim

· '· ve's-seb'i'l-ril~saru,-tahk.: Ali Abdillbari Anyye, Daru'I-kiiti.ibi'l- ilmiyye, Beyrut, I. Bas· la, 1415.

Amidi, Ebu'l·Abbas §ibabuddin Ahmed bin idrif; bin Abdurrahman, el-ihkam fi usfili'l-ahkam, . tahk.: Abdiirrezzak Afifi, el-Mektebii'l-Islfuni, Beyrut, t.y. . cevheri, Ebu Nasr ismail bin Hammad, es-S!hah Tacu'l-~iigciti ve s!hahi'l-Arabiyye, tahk.:

Ahmed Abdiilgafur Attar, Daru'l-ilim, Beyrut, IV. Basia, 1987. el-Maverdi, Ebu'l-Hasen Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Habib, en-Niiket ve'l-uyful,

tahk.: es-Seyyid ibn. Abdilmaksud b. Abdurrahim, Daru'l-kiiti.ibi'l-ilmiyye, Beyrut, ty. Ebu Hayyan, Muhamed bin Yusuf bin Ali bin Yusuf bin Hayyan Esiru'd·din, el-Bahru'l-muhlt

fi't-tefstr, tahk.: S1tkl Muhammed Cemil, Bey'rut, Daru'J.fikr, 1420. Elm Mansur, Tehzibii'l-liiga, Muhammed bin Ahmed bin el-Ezheri, tahk.: Muhammed Ivad

Miir'1b, Daru ihyai't-ti.irasi'I-Arabi, Beyrut, I. Basia, 2001. Fahreddin er-Mzi, Ebu Abdillah Muhammed bin Omer bin el-Hasen bin el-Hiiseyin,

Mefiitihu'l-Gayb, n§r. Daru ihya'i't-Tiirasi'l-Arabi, Beyrut,1420. · ·Ferra Ebu Zekeriyya Yahya bin Ziyad bin Abdillah bin el-Manzilr,Mearu'l-Kur'an, tahk.: Ah-

' med Yusuf en-Necati, Muhammed Ali en-Neccar, Abdillfettah ismfilli, ~r. Daru'l- 143 Mtsriyye li't-telif vet'terceme, Mts1r, I. Basia, t.y.

Gazali, Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed, el-Miistasfa, tahk.: Muhammed Abdiisselam - Abdii§§fili, Daru'l-kiiti.ibi'l-ilmiyye, I. Basia, 1993.

Herevi, Ebu Ubeyd Kaslill bin Sellam bin Abdullah, el-Garibu'l-musannef, tahk.: Safvan Adnan ---Davildi, Mecelletii'l-cfuniati'l·islamiyye, Medine, 1416/1417. ibn Ciizeyy, Ebu'l-Kasun Muhammed bin Ahmed bin Abdillah, et-Teshil Ii uli'irni't-tenzil, tahk.:

Abdullah el-Halidi, §e.riketii Dan'l-Erkaro bin Ebi'l-Erkfun, Beyrut, I. Basia; 1416. IBifEbi Hatim, Ebu Muhammed Abdurrahman bin Muhammed bin idris bin el-Miirlzir,

Tefsinfl-Kur'ani'l-azim, tahk.: Esad Muhammed et-Tayyib, Mektebeti.i Nezzar Mustafa . el-Baz, suud, III. Basia, 1419.

ibn Hazm, Ebu Muhammed Ali bin Ahmed bin Said, el-Muhalla bi'l-Asar, Daru1-Fikr, Beyrut, t.y.

ibn Kesir, Ebu'l-Fida ismail bin Omer, Tefsiru'l-Kur'aru'l-azim, tahk.: Muhammed Hiiseyin . · §emsiiddin, Daru'l-kiitiibi'l-ilmiyye men§ilrat Muhammed Ali Bidi'in, I. Basla, 1419. ibn Ku.dame, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah bin Ahmed bin Muhammed, el-

. Mugru, Mektebetii'l-Kahira, 1968. ~ Ravdatii'n-nazrr ve ciinnetii'l-miinazrr, Miiessesetii'r·Riyad li't-tab'i ve'n-ne§ri ve't·tevzi', II.

Basia, 2002. ibn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah bin Miislim, Garibu'l-Kur'an, tahk.: Said el-Lahham,

y.y., t.y. ibn Niiceym, Zeyniiddin bin ibrahim bin Muhammed, el-E§bah ve'n-nezfilr, Daru'l-. kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut, I. Baslo, 1999. Jbn Manzilr, Muhammed bin Miikrim bin Ali Ebu'I-fazl Cemaliiddin, Daru Sadir, Beyrut, II.

Basla 1414. ibn Rii§d, Ebu'l-Velid Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed, Bidayeti.i'l-miictehit . ve nihayetii'l-muktes1d, Daru'l-hadis, Kahire, 2004. Ibn Stdeh, Ebu'l-Hasen Ali bin ismail, el-Muhassas, tahk.: Halil ibrahim Cefffil, Daru ihya· . i't-tiirasi'l-Arabl, Beyrut, I. Basla, 1996. lbnii1-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman bin Ali bin Muhammed, Zadii'l-Mesir, tahk.: Abdurrez­

zak el-Mehdi, ll§r. Daru'l-Kitabi'l·Arabi, Beyrut 2001.

OROU ONiVERSiTESi iLAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 --------

144

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BAi;LAMINDA MAHREMIYET AL<:!ILARI SEMPOZYUMU

ibrahim Kfili Donmez, "Ruhsat'', DiA, 2008. ishak el-Farabi, Ebu ibrahim ishak bin ibrahim el-Hiiseyn, Mucemu divani'l-edep, tahk.:

. Aluned Muhtar Omer, Miiessesetii dan'§·§a'b li's-sahafeti ve't-nbaa, Kahire, 2003. izz b. Abdiisselam, Ebu Muhammed izzeddin Abdiilaziz bin Abdiisselam, Tefsiru'f-Kur'an,

tahk .. : Abdullah b. ibrahim el-Vehbi, Daru ibn Hazm, Beyrut, I. Baslo, 1996. Karafi, Ebu'l-Abbas $ihabuddin Aluned bin idris bin Abdurrahman, el-Fun1k, IJ!ir. Alemii'l­

. kiitiib, t.. y. ez-Zehlra, tahk.: Muhammed Hacci, Said E'rab, Muhammed Bii

islfuni, Beyrut; I. Baslo, 1994. Hubze, Daru'l'garbi'l-

Kurtubi, Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Ebubekir bin Ferah, el-ca.mi' Ii ahkfuni'l­Kur'iin, tahk.: Aluned Berdiini, ibriihirn A~, Daru'l-kiitiibi'l-Mmiyye, II. Baslo, 1964.

Mahlavi, Teshllii'l-vusfil ila ilmi'l-usfil, tahk.: $aban Muhammed ismail, el-Mektebetii'l­Mekkiyye, I. Basia, 2007.

Merginaru, Ali bin Ebubekir bin Abdillcelil, el-Hidaye §erhu bidayeti'l-miibtecli, tahk.: Tallfil Yusuf, Darn ihyfil't-tiirasi'l-Arabi, Beyrut, t.y. ·

Nesefi, Ebu'l-berakat Abdullah bin Ahmed bin Mahmud Hafizii'd-din, Mediirikii't-tenzil ve hakaiku't-tevil, tahl<.: Yusuf Ali Biideyvi, Darn'l-kelimi't-rayyib,Beyrut, I. Basia, 1998.

Rahini Yaran, ''ihtiyai;", DiA, Ankara, 2000. · Sem'ani, Ebu'l-Muzaffer Mansur bin Mahmud bin Abdillcabbar bin Aluned, Tefsiru's-Sem'ani,

tahk.: Yasir b. ibrahim, Ganim b. Abbas b. Ganim, Darn'l-vatan, Riyad, I. Baslo, 1997. Semerkandi, Ebu'l-Leys Nasr bin Muhammed bin Ahmed bin ibrahim, Bahru'l-Uhim, y.y., t..y. Serahsi, Muhammed bin Ahmed bin Ebu Sehl, Usfilii's-Serahsi, Daru'l-matife, Beyrut, t.y. Suyliti, Abdurrahman bin Ahmed bin Ebubekir Celaleddin, el-E§bah ve'nezfilr, Daru'l-kiitiibi'l-

ilmiyye, I. Basia, 1990. $anbi, ibrahim bin Musa bin Muhammed, el-Muvfilakat, tahk.: Ebu Ubeyde Me§hfu b. Hasen

AI Selman, IJ!ir. Darn ibni Affan, I. Basia, 1997. $evkaru, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Abdullah, Fethu'l-kadir, Daru ibni kesir,

Drme§k, I. Basia, 1414. $irbini, $emseddin Muhammed bin Ahmed Mugm'l~muhtac i!a ma'tifeti mearu elfiizi'l-minhac,

Daru'l-kiitiibi'l-ilmiyye, y.y, J. Baslo, 1994. Tahir bin A§ur, Muhammed et-Tahir bin Muhammed bin Muhammed et-Tahir, et-Tahririi'l­

ma'na's-seclid ve renviru'l-akli'l-ceclid min refsiri'l-Kirabi'l-Mecid, Daru't· Tum1siyye li'n- · ne§r, Tunus, 1984. ·

Zebidi, Tacu'l-ArUs min cevarun'l-kamus, Muhammed bin Muhammed bin Abdiirrezzak el­Hiiseyni, tahk.: Heyer, Darn'l-hidaye, t.y.

Zerke§i, Ebu Abdullah Bedriiddin Muhammed BahadJI, el-Bahru1-Muhlt Fi Usiili'l-FJ.kh, Daru'l­Kiitiibi, 1994.

el-Mensfu fi'l-kavfildi'l-fikhiyye, Viziiratii'l-evkfili'l-Kuveytiyye, II. Baslo, 1985. Zerke§i, $emsiiddin Muhammed bin Abdullah, $erhu'z .. zerke§i ala muhtasari'l-Hlraki, I. Bas!a,

1993. .

I

ORDU ONiVERSiTESi iLAHiVAT FAKOLTESi / 27-29 MART 2015

'