ORDU UNivERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi

Din, Gelenek ve Ahlak Baglammda

MAHREMiYET ALGILARI

/

SEMPOZYUMU 27-29 MART 2015

I

Editorler

Yawz Unal Yusuf Bahri Gtindogdu

~evket Pekdemir Hasan Ats1z

Samsun 2016

Ozet

MAHREMiYET ANLAYl~ININ MiMARiYE YANSIMASI

Kemal OZKURT*

Mirnari eserler diinyarun hemen her yerinde ayru i.iretim siirecinden gec;erek olu§ur­lar. Maddi imkanlar, c;evrede buhman malzeme, mimari birikim, usta ve siirecin djger c;ah§anlan, mimari zevk ortaya c;ikacak eserin kalitesini belirleyen unsurlardir.

Uretilecek esere iiretenlerin inane; ve killtiirel degerlerinin katJlmas1 ile mimari kimlik kazarur. Bu anlarnda mahremiyet anla}'l§I, islam mimarisinin olu§umunu etkileyen en onernli bile§enlerden biriclir denebilir.

Anahtar Kelimeler: Mimari, Mahremiyet, Mesken, Ktiltiir, Deger.

Abstract

Archltectural structures consist -with the same process in every country. Financing, current material, architectural tradition, masters and other workers of process, archi­tectural discrimination are decisive influences that determine.the quality of the artis­tic production.

Architecture gains a special value and identify with adding the beliefs and the cultur­al features. As such privacy perception is one of the key concepts of formation process of Islamic architecture.

Keywords: Archltecture, Privacy, Residence, Culture, Value.

Mimari siire~e oncelikli amac; insanlara, i9nde bannacaklan, iba­det edecekleri, baz1 sosyal faaliyetleri yi.iriitecekleri mekanlar iiretmek­tir. Bu mekanlann meydana gelme hikayesinin, maddi imkaruar, si.ireci yi.iriitecek yonetici, usta ve diger sanatc;1lar, rnevcut in§a rnalzemesi, mimari zevkler gibi birc;ok bile§eni vardrr.

Her toplumda, belli yaptlann varhk sebebi aymdrr ve yak.la§Ik ben­zer in§a siire<;.Jerinden gec;erler. Ancak kiilti.irel degerler ve inam§lann mimariye kattlmas1 ile in§a edilen yaptlar kimlik bulur ve kendileri

Yrd. Doc;. Dr., Ondokuz. Mayis Oniversitesi, Fen Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk is!am Sanan Anabilim Dali, kozkurt@gmail.com

334

- --- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU --~-

olurlar. Bir yap1yi, dilnyarun farkh cografyalanndaki ayru tiirden diger yaptlardan ayrran §eyler, bazen dogrudan kar§1m1za c;tkarken c;ogu kez de dolayh olarak kendilerini belli ederler.

Sosyal bilimlerin birc;ok konusunda oldugu gibi, killtilrlere gore degi§en tamm1, donemlere gore kapsad1gi alanda daralma ve geni§leme bulunmakla birlikte degi§meyen §ey, hemen her toplumda bir mahre­miyet anlayi§mm bulundugudm.

Denebilir ki, insamn kiyafetlerinden sonra ikinci onemli mahremi­yeti saglama araa mimaridir. Zira elbisenin, istenmeyen bala§lar (goz­ler) ic;in olu§turdugu engelin bir benzerini, mimari rnekanlar olu§turur. Burada mimari sadece fizik anlamda gorme ve duyma gibi duyulann otesinde hislere de Sllllflar getirir.

Mahrerniyet anlayi§mm islam sanan ozelinde mimarideki tezahii­rilni.i, baz1 yapilarla omeklendirrnek istendiginde §U tiirler one 9kmak­tadir.

Cami

Cruni mimarisinde erken donemde, kadm ve erkekleri birbirinden ayrran mimari elernanlarm bulunmad1g1 goriilmektedir. 1 Ba§langic;ta kadmlann narnaz ktlmalan ic;in, erkeklerin arka tarafmda, ~ocuk safimn ardmdaki k1s1m kad1nlara tahsis edilmi§ken2

, zamanla camilere daha az devam etmeleri, bunun yerine namazlanm evlerinde ktlmalar1 tercih edilir bir durum olmu§tur. Farkl1 donern ve cografyalarda camilerde kadlnlara ait ozel mekanlar bulunmakla birlikte, Osmanh donemine gelindiginde, Kadmlar Mahfili uygulamas1 yayginla§ffil§tlr.3 Son do­nemlerde ise baz1 camilerde son cemaat mahallinin bir kismmm kadm­lara tahsis edildigi gori.ilmektedir (Fotograf 1).

Cruni mimarisinde mahremiyet kadm ve erkeklerin birbirlerine olan mahremiyeti §eklinde tezahi.ir etmekte ve iki cinsin namaz kilacagi mekarun bir bolme ile aynlmas1 §eklinde ortaya c;lkmal<tadir. Burada bOlme bir perdeden ba§layip bir duvara kadar c;ok farkh §ekillerde ola­bilmektedir. Gi.inilmi.izde in§a edilen bazi camilerde kadinlann abdest alma ve ibadet mahallerinin ayn katlarda olmas1 gelinen son noktayi gostermektedir .4

1 Semavi Eyice, "Cami-Mimari Tarihi", DiA, Vil, istanbul 1993, s. 57-59. 2 Ebu Davud, Salat, 54. 3 Bu konuda geni~ bilgi i~ bkz., Kemal Ozkurt, "Cami Mimarisinde Kadmlara lli~kin

Mekaruar'', Islam ve Sanat Tart:l§mal! ilmi Top/anti, 7-9 Kasim 2014, Antalya. 4 2013 ytlmda in~aatma b~lanan ve btiyiik olr;i.idc tamamlanan istanbul <;:amlica Camii,

konuya omek olu~turmaktadir.

------ OROU UNIVERSITTsl ILAHiYAT FAK0LTESI / 27-29 MART 2015 -------

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET AlGILARI SEMPOZVUMU ---

Mahremiyet anlayi§lllill cami mimarisindeki bu uygularnasmm bir benzerine, cografyanuzdaki diger din mensuplarlillil mabetlerinde de rastlarnak miimkiindiir. 6megin genelde iki kath olarak in~a edilen izmir havralannm iist katlan, kadmlara aynlnu§ mekanlar olan Me­hizah5 boliirnlerinden olu~maktadirlar. Bu boliimlere <;tla§, baz1 omek­lerde i<;ten merdivenlerle, baz1lannda ise avludan saglanmaktadir.6

Saray (Harem)

· Saray mimarisinde, halka a<;ik olan, devlet i§lerinin gorii§illiip yii­riitiildiigu bolii.mlerin ch~mda, sultamn ailesine mesken olan kts1m ha­rem olarak adlandmhr.7

Gene! kammn aksine saraylardaki harem, sadece sultarun e§leri olan ve olacak insanlardan meydana gelen bir yap1 degil, devlet adam­lan ve toplumda belli bir konuma sahip insanlarm evlenecekleri, yeti§­mi~ ve <;evresine omek olan insanlann bulundugu bir kurumdur. Saray­larda valide sultanlar ve orada ikamet edenlerin giinliik ihtiya<;larm1 kar§ilayacak kimseler de bulunmaktad1r.8

Mahremiyet anlayi§mm devlet sarayina yans1yan ~ekli olarak ha- 335 remler kar§1miza c;tkmaktadrr. Bu bilinen birc;ok islam sarayinda vazge­<;ilmez bir birimdir. Saray kadmlar1ru yabancr gozlerden korumaya yo­nelik bu yap1ya, sadece yabanc1 erkekler degil, yonetimin izni olmadan bayanlar bile girememektedir (Fotograf 2).

Saraylardaki haremde, mahremiyetin sadece erkek-kadm degil, "yabanc1" tarum1 da On plana <;1kmakta, bir<;ok SlITl i<;eren bu mekana, bu s1rlara vak1f olmaya yeltenecek herkesin yabancr ve na-mahrem ol­dugu bir durum ortaya c;1kmaktadir. Zira burada kadm ve erkegh1 bir­birleline olan mahremiyetlerinin otesinde, devletin i§leyi§ine ili§kin olan baz1 bilgilerin saray ehlinden de olsa kadmlann bilmemesi geregi ortaya <;1kmaktadrr. Devletin ozel bilgilerinin, konuyla ilgisiz harem ehline ula§mamas1, sarayin dt§mdaki farkh niyetlerdeki kimselerin hic;­bir §ekilde saray mensuplarma ula~amarnalar1 gibi gerek<;eler karma~lk bir harem anlayi§1ru ortaya <;lkanru§trr.

5 Rabbi Monique Susskind Goldberg, 'n1e Meliitz ah in the Synagogue, Jerusalem 2004, p. 16· 17.

6 Mine Tana<;, "izmir Havralan", Ege Mimarltk, 2001/2-3, 38·39, s. 42. 7 lrak Seli;ukluJannda harem i<;in, «saray-1 Zenful" da denmektedir. Erdogan Mer~il, Selfuk­

lularda Saraylar ve Saray 'fe§kilal:I, istanbul 2011, s. 47. 8 Ahmed Akgilndiiz, islam Hukulrunda Kolelik Cariyelik Miiessesesi ve Osmanl1'da Harem,

istanbuJ 2006, s. 266 vd.

------- OROU 0 NIVERSiTESI ilAHIYAT FAK0lTESI / 27-29 MART 2015 -------

---- OiN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

Emevi doneminden Mi§atta9, Abbasller'den Uhaydir10, Gaznelilerin me§bur Le§ker-i Bazar kompleksi, 11 Anadolu Sel~uklulan'ndan Kubadabad Sarayi, 12 Osmanh doneminden Topkap1, 13 ishakpa§a Sara­yi14 gibi yaptlar, i~lerinde haremi barmdiran saraylara omek olu~ttrr­maktad1rlar.

Tarikat Yaptlar1 (Dergahlar)

Geni§ anlamda ~ogu dergahlar i~in, ba§lang1~ta degilse de, zaman­la kurumsalla§ma siire~lerini tamamlamalan sonrasmda, kiilliyenin bir boliimtinti haremlerin olU§turdugu soylenebilir.15

Miisltiman toplumlann mahremiyet anlayi~mm mimariye yans1ma omeklerinden biri de Mevlevihanelerdeki haremlerdir.16 <;ok sayida omegi gi.intimiize gelememekle birlikte bu yap1 tiiriinde yer alan ha­remler, 17 konutlardaki haremleri hatirlatmakla birlikte fonksiyon olarak daha ~ok saraylardaki haremlere benzemektedir.

Mevlevihanelerdeki harem dairesi, sadece hane sahibinin kullaru­mma ait degil, buraya gelen bayanlarm, §eyh efendinin e§i tarafmdan

336 agrrlanmas1, onlann egitimi, abdest ahp ayinleri izleme i~in haz1rlik mekam olmak gibi ilave i~levleri de bulurunaktadrr. Boylece, devlet yonetiminin merkezi olan saraydan sonra, ailenin ikamet yeri olan ev­lerle birlikte, sivil toplum orgtitleri olan tarikat yaptlanrun merkezleri (yoneticiler bakmundan mesken) olan dergahlarda da harem daireleri­ne rastlanmas1 anlamhdrr. Mevlevihanelerin, yaptlan sema ayirlini iz­lemek iizere bayan misafirlere tahsis edilen boltimlerde, kafes §eklinde­ki bolme de bu konuda gosterilen hassasiyetin mimarideki en gtizel tezahtirlerinden biridir (Fotograf 3).

9 Suut Kemal Yetkin, jslam Mimarisi, Ankara 1965, s. 26·29. 10 Yetkin, a.g.e., 59-61. 11 Okray Aslanapa, Tiirk Sanan, istanbul 1989, s. 48-50. 12 Riir;han Ank, "Sel<;uklu Saray ve KCi§kleri", Selfuklu 9affenda Anadolu Sanan, ed. Dogan

Kuban, istanbul 2008, S. 268-273. 13 M. c;:agatay Ulu~y. Harem, iscanbul 2011, s.204 vd. 14 Hamza Giindogdu, Dogubaycmt jshak PCJ§a Saray1, Kiiltiir Bakanhgi yay. Ankara 1991, s.

47-58, c;:itim 5-6. 15 6mekleri i<;in bkz., Abdurrezzak Tek, "Bursa'da Kadirt Tekkeleri", lRudag Universitesi

ildhiyat Fakiiltesi Dergisi, Gilt: 19, Sayi: 1, 2010, s. 152. 16 $. Bll.rihiida Tannkorur, Tiirkiye Mevlevihanelerinin Mimari Ozellikleri, Sel~uk Oniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitiisii Yaymlanma~ Doktora Tezi, Konya 2000, s. 94. 17 Omekleri i<;in bkz., Nuri $irn§ekler, Giiniimiize Kadar Ula.§an Mevlevfhdneler, Konya 2012,

s. 10, 18, 23, 30, 42, 49.

------- ORDU ONIVERSiTESl ILAHiYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 -------

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU - --

<;ilehane

Camilerde ozellilde Ramazan aylannda, kendilerini be~eri arzular­dan uzak tutup ibadet etmek isteyen kimselerin itil<afa c;ekilmeleri soz konusudur,18 Burada mahremiyetin c;ok ozel bir boyutu ortaya 9kmak­tadrr. insanlann kendilerini ba§kalanndan lusrnen soyutlayarak, tefek­kiire dalacaklan bir ortamm olu~rulrnas1 bu uygulamarun temelini olu§turmaktadir. Bazen carnilerde bir ko~ede bir perde c;ekilerek veya mevcut bulunan bir odaya c;ekilmek suretiyle bu sure<; tamamlamr.

Kendini belirli bir siire ic;in carni ba~ta olmak iizere bir rnekanda bulunmaya ve birc;ok insani isteklerden uzak tutrnaya adamamn bir ileri boyutu da, <;ilehanelerde ger<;ekle§.mektedir. "Halvet, halvetgah, halvethane" gibi isimlerle de amlan c;Hehaneler, btiyiik olc;iide d1§a ka­pa11 mimari yaptlardir.19.

Gerek i'tikaf gerekse <;ilehanelerde astl vurgu, insanlarm list birta­kim duygulan tecriibe edebilmek i<;in, kendilerine ozgi.i, ba~kalanmn ula§amayacagi, bakt§lar1 ve konu§malan ile silrdtiriilen bu tecri,ibeyi bozamayacaklan mahrem bir alan olu~turmakttr. Bu anlamda c;ilehane­ler, mahremiyetin mimarideki en onemli temsikilerinden biri olarak gormek miimkiindiir.20

Ev

Mahremiyet anlayi§tmn en yogun olarak temsil edildigi rp.imari ya­ptlar §tiphesiz evlerdir. Geleneksel i§ boltimtinde erkeklerin ev d1§1, kadmlarm ev ic;indeki hizmetleri iiretmeleri gibi bir anlayi§m olmas1 ve kadmlann zamanlarmm c;ogunu evlerinde ge<;jrmeleri bu durumu zo­runlu kilmaktadir.

Evi olu§turan birimler merkeze almarak yaptlacak bir tahlilde orta­ya §Oyle bir durum c;1kmaktadrr:

Geleneksel konut mimarisinde genellikle rastlanan harem-selamhk aynmmda harem, ev sahibinin sadece ailesinden bayanlann ve c;ocu,k­lann bulundugu mahrem alaru olmanm otesinde, eve gelen bayan mi­safirlerin gec;ici kullarum !tlam olmak gibi bir i§levi de vardir.21

18 Mehmet ~erer, "i'tik~f', DiA, c. 23, Istanbul 2001, s. 458. 19 M. Baha Tarunan, "HalvetMne", DiA, c. 15, Istanbul 1997, s. 388; Ayla Odekan, "<;:ileha­

ne", EczaabCI§t Sanac Ansiklopedisi, istanbul 2008, c.1, s. 361. 20 Anadolu'daki ornekleri i~in bkz., ismail Fakirullah <;:ilehanesi, Ali Boran vd., Tillo'daki

Tarihi Eserler, Siirt Valiligi yay., istanbul 2013, s. 37-41 . 21 Sedad H. El~e}tl, Tiirk Evi Plan Tipl~ri, istanbul 1968, s .. 25-26. Bu durum, saylarda ve

deriahl¥daki h'1femlerde de benzer §ekilde uygulanmaktad1r.

--- ---- ORDU ONiVERSiTESI ILAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 ---....,..----

337

338

DiN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

Saray, yah, k6§k, konak gibi zenginlere ait meskenler ba§ta olmak iizere, maddi durumu yeterli olan orta seviyedeki insanlann in§a ettik­leri evlerde de harem boliimii bir §ekilde yer almaktadrr.22 Buna kar§rn, geleneksel mimari ile ifade edilebilecek donemlerde in§a edilen ancak, gerek maddi smirlihklar gerek bolgesel kiiltiirlerin baskrnl1gi dolayis1yla haremin yer alrnad1gi evler de bulunmaktadrr.

Birden c;ok kath evlerde genellikle alt katlarda servis mekanlan, list katlarda ise ya§ama mekanlan yer almaktadrr. 23 Bu durum, alt katlann d1§ar1dan gelenlerin ilk kaqtla§tiklan yer olmas1, yoldan gec;enlerin ve yakrn c;evredekilerin ilk etapta rahathkla gorebildikleli ve nihayet bir §ekilde evde hizmet iireten c;a11§anlann daha c;ok alt katta olmalan ile izah edilmektedir.

Gosteri§li evlerin tasvib edilmedigi, "Nafaka olarak harcanan her §ey Allah yolunda harcanmt§trr, bina ic;in harcanan mi.istesna, onda hayir yoktur"24 anlayi§rndaki islam ki.iltiiri.inden ve konut olarak aSir­larca c;admn kullaruld1g1 Ti.irk ki.iltiiriinden25 ba§layan bir siirec;ten, evlerin en ince teferruatrna kadar planland1gi ve en yetkin omeklerinin verildigi siirec; ashnda mahremiyet anlayi§mm evrelerini de anlatmak­tadrr.26

Osman11 donemi uygulamas1 olarak "Miiteehhilin Odalan" ve "Bekar Odalar1" gibi terimler bize mahremiyetin mimariye yansunas1p­da aynnttlar1 anlaur. Geleneksel §ehir hayatmda aile ve kad1nlara gos­terilen hassasiyet dolayis1yla yabanc1 ve bekarlann mahalle ic;inde var­hklan bir sakmca olarak goriilmi.i§ onlara mahalle d1§mda sadece bekarlann ya§adtklan evler olan bekar odalanmn bulundugu semtler tahsis edilmi§tir. 27

22 •""w_. W< .Y .;t,. .;,,.w .._,t.;, ; <ii>. <.>~ ./. '5<' &,.j ...,:b' ,,y, JL.5' (~ ,<.>>),_,;.!. ../""" .y; ~ ,<>\iii.... ~ (~ .1- 25 ..,....,.. ,1389 .:>t;...,ll ,2 •;11- •<r .,,, . .J.;.; .:.;uµ .,u..,,:, ,""t.._}' ""'*- J .:>~,;

23 Karpu7., Ha§im. Tiirk islam Mesken Mimarisinde Erzurum Evle1i, Ankara: Kliltilr ve Turizm Bakanl1g1 Yaymlan, 1993, s. 10.

24 ..,; P' ')(; •l:,ll ~1..i1 J,,.- .J 41s'l.wl1, ibn Mace, Ziihd: 13. 25 Hunlar ve G-Oktiirklerde farkb meskenler bulunmakla birlikte yaygm olan mesken tipi

<;admlrr. Ya§ar <;oruhlu, Erken Devil· 1'iirk Sanatt, istanbul 2007, s. 158-159. 26 Mustafa Cezar, Anadolu Oncesi Tiirklerde §ehir ve Mimarltk, istanbul 1977, s. 10.; Degerle·

rin konut mimarisine yansLmas1 konusunda bkz., Hafsa Alomari, "The impact of ordinan­ces and rules of ·Islamic House on the Criteria of House Design and Execution", Al-Rafidain Engineering Vol.16 No.l 2008, pp. 1-23.

27 Osman Nuri Ergin, Tiirkiye'de Hanlar, Kervansaraylar, Oteller ve (:f§itli Barmma Yerleri, Istanbul 2013, s. 115-117.

------- ORDU ONIVERSiTESI ILAHIYAT FAK0LTESi / 27-29 MART 2015 -------

---- DIN, GELENEK VE AHIAK BA~lAMINDA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU ----

Avlu

<;ama§ir vb. ev e§yalanrun nerede yikandlklarma baklld1gmda, bol­ge, iklim §artlan, maddi imkanlar ve mimari gelenege baglI olarak evin durumu vb. bile§enlerden hareketle farkhhklar ortaya c;ikmaktadrr. Ancak geni§ anlamda ele almd1gmda ev ortarrunda, ozellikle s1cak mev­simlerde c;ama§Irlann avluda yikand1gi goriilmektedir. 28 Ancak avlunun sadece bu amac;la kullamlmay1p, bir ihata duvanyla <;evrilip, evin d1§tan gelecek baz1 tehlikelere ve yabanc1 bakI§lara kar§I korunmasmdan, mi­safirlerin on kaq1lama mekam olu§larma, dinlenme, rnevsime gore baz1 gidalann kurutulmas1, yemek hazrrlarna, sohbet etrne, ktic;tik <;ocuklann oynamalanna kadar bir dizi fonksiyonu oldugu anla~tlmaktadir.29 Bu durum ozellikle dogu ve giineydogu Anadolu bolgelerimizde, gtini.i­rnuzde klsrnen de olsa stirmektedir. Sayilan fonksiyonlann, <;ogunlugu kadmlar tarafmdan kullantlmas1 dolayis1yla30 avluya, salt kad1nlar.a ait degilse de, kadtnlar tarafmdan kullanuru oncelikli rnekanlardan biri olarak bakabiliriz.

Kap1 - Pencere

Geleneksel mimari anla~mda kap1 ve pencerelerin hangi yone a<;1-lacag1 konusunda, evin o biriminin hangi mevsirnde kullarulacagi, gii­ne§e gore konumu, kom§u evlerinin insan yoguruuklu klsmma baklp bakmad1gma ve yola gore konumuna kadar bir<;ok etken bulunmakta­dJ.r. Burada dikkat edilirse cografi belirleyiciler kadar <;evre ve mahre­miyet anlayi§l da on plana c;1kmaktadJ.r.

Kap1 TokmatJ

Kap1, toplumun en kiic;tik birimi ailenin ikamet yeri olan "ev"e ac;1-lan bir oge olmas1 dolayis1yla, gerek avluya ac;tlan di§ gerek eve ac;1lan i<; kap1da ayn bir onem verilmi§tir. Kaptlarda, gilniimtizdeki kap1 ziline denk dil§en bir oge olarak kullarulan kap1 tokmaklan, kadm ve erkekle­rin kullammma uygun olarak farkb §ekil ve bilytiklilkte olarak tasar­lanm1§lardH. Yapilanna bagh olarak fark11 sesler c;ikaran tokmaklann gelen misafirin erkek mi kadin nu oldugunu anlamaya yonelik bir i§levi bulunmaktadrr.31

211 Erken Turk sanannda avlunun ~ekil ve kullamm1 ii;in bkz., Cezar, a.g.c., s. 49. 29 Avlunun erken <lonem uygulamas1 i<;in bkz. Ytlmaz Can, isl.etm $ehirlerinin Fiziki Yaprs1,

Ankara 1995, s. 137-140. 30 Dinlenme ve lusa vadeli misafir ag1rlama gibi ~ler ii;in ~iiphesiz erkekler tarafmdan da

kullarulmaktadir. 31 Osmanhcada kap1 tokmag.i anlamrnda "Mi'tede~ (;..,,...) kelimesi kullantlmaktadrr. Metin

Sozen, Ugur Tanyeli, Sanat Kavrarm vc Terimleri SozlUgu, istanbul, 2011; Osmanh done­mi uygulamalan i<;in bkz., Stefan Heidemann, "Lare Ottoman Door Knockers from Syria",

--- ---- ORDU ONiVERSiTESI llAHIYATFAKULTESI /27-29 MART 2015 -------

339

340

- --- DIN, GELENEK VE AHlAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU ---

Sahanhk

iran'da ozellikle ev mimarisinde, girl§ kap1smm oniinde he~ti "~" olarak adlandmlan bir sahanllk bulunmaktadrr. Giri§ holii §eklindeki bu mekan, ozellikle eve gelen yabanctlann dogrudan ev ortamma girmele­ri yerine, evdeki bayanlarm gelen yabanc1dan haberdar olup k.iyafetle­rini diizeltmeleri veya kendilerine ait mekana gitmeleri i<;in zaman kazanmalanm saglamaktadrr. 32

Cumba

islarn tarihinin erken doneminde, Hz. Peygarnber'in yiiksek evlere ve evlerin d1§a ta§mtlli balkon pencere vb. elemanlarirn ho§ kar§tlama­d1gi bilinmektedir.33 Bu duruma, oncelikle gosteri§ ve israf sebep olmu§ olrnakla birlikte, etkenlerden biri olarak da daha a§a8i seviyedeki evle­rinin avlulannda, serbest klyafetlerle bulunan insanlarm rnahremiyetle­rinin korunmas1 gorillrnektedir.34

Ancak zarnanla degi§en §artlarda, ornegin cumbalar, dt§ar1yi gozet­leme degil, serbest klyafetleri ile dt§anya bakarken dinlenme anlayi§m­daki insanlann (ozellikle bayanlar) <;evredeki zararli bala§larla rahats1z edilmemeleri, mahremiyetlerinin korunmasma hizmet eder hale gel­mi§tir.

DonmeDolap

Donrne dolap, geleneksel anlayi§ta in§a edilen evlerin tiimi.inde yer almamakla birlikte, farkl1 bolge ve <;ok sayida omekte, harem ve selam­hk boliimleri arasmda, ekseni <;evresinde donerek, harernden ba§ta yemek olmak iizere farkl1 §eylerin i<;ine konarak dondi.iriilerek selarnhk­tan almrnas1m (veya tersi bir akt§1) saglayan bir tiir dolaptrr. Bu kulla­mmm, birbirlerine na-mahrem olan kadm ve erkeklerin birbirlerini gormelerini engellemeye hizrnet ettigi bilinmektedir.35

Banyo-Tuvalet

Karnu tuvaletlerinin ozel durumu yani, kadmlar ve erkeler tuvaleti §eklindeki aynmm evlerde uygulanrnasmm zorlugu dolayis1yla boyle bir aynma gidilmemi§tir. Ancak harem ve selarnhk uygulamasmm bu-

Facts and Artefacts Art in the Islamic World Festschrift for Jens Kroger on his 65th Birthday, Edited by, Annette Hagedorn · Avinoam Shalem, Leiden-Boston 2007, pp., 153-184.

32 ,.s;t...,..:. '.s,t.... - '.v .st..p '<r ." r.l ..r- .. :A ,, ~}- .s>yy• ..JU... ,..:. ..;:- ..:..i~ ,, .;t,. >f'>' .t:;li 9U - .,.p w.,,. ~ .61 . ..,.. ,1392 .Jl:..;U ,2 'Jo,;. ,18 '))'

33 Ebu Davud, Kitabu'l-Edeb, 5237. 34 Mehmet ZeJ<i Pakalm, Osmanlt Tarih Deyimleri ve Terim/eri, istanbul 1983, cl, s. 310. 35 Eczaob~1 Sanat Ansiklopedisi, "Donme Dolap", isranbul 2008, c. l , s. 422.

------- ORDU ONiVERSITESI ILAHIYAT FAK0LTESI / 27·29 MART 2015 - ------

---- DIN, GEUNEK VE AHIAK 8A~IAMINOA MAHREMiYfT ALGllARI SEMPOZVUMU ----

lundugu evlerde bu durum kendiliginden ortaya c;1kmaktadrr. islam toplumlannda mahremiyetin mimariye bir farkh yanslffias1 olarak da tuvaletlerin ev i~indeki konumlan gosterilebilir.

Helalann .lubleye dogru veya 180° a9yla degil, 90° ac;1yla konum­lanmas1, o anda yiizi.ini.i veya sutJ.ru o yone donmekten haya eden bir anlayi§m iiri.iniidi.ir. Mahremiyetle olan bag1 da oldukc;a incedir.36

imkanlann elverdigi durumlarda, Anadolu konut mimarisinde yer yer rastlanan misafir odasmm i<;inde kiic;iik bir banyonun (yikanma i.initesi) bulurunas1, bir yoniiyle ev sahiplerinin kullarunundaki banyo­nun misafirlerce goriilmesini engellerken (mahrem boyut), diger yan­dan misafirin ihtiyac1m rahathkla giderebilmesine imkan tanrmaktadtr.

Oda

Tiirk konutunda merkezi kavram olarak sofayi gormek miimkiin­di.ir. Konut tiplerini belirlemede sofa merkezi rol oynar. Evde ya§ayan­lann sosyal statiilerine uygun olarak odalanna giri~ c;1~lannda onemli rol oynayan sofa aynca, mahremiyetin saglanmasma da biiyiik katlo sunmaktadir.37 341

Evde ya§ayan insan sayis1, birbirlerine olan mahremiyetleri, buna gore odalarma giderken birbirlerini gorme ihtimalleri gibi bile§enler sofarun §eklini ve nihayetinde odalarm srralanma bic;imini belirlemek­tedir.

Oda baglammda, sadece hayatta iken degil oldi.ikten sonra da, kendisini diger insanlardan soyutlama, mesafe koyma ve mahrem alan olu§turma baglarmnda mezarlarm da bir ti.ir oda gorevi gordill<leri gi­bi38 mahremiyet anlayi§llli daha geni§ bir alana yayan anlayi§lar da bulunmaktadtr.

~ad.tr

Ti.irk mirnarisinde mahremiyet anlayi§ma ili§kin olarak, biitiin tarih boyunca ortak ve tek bir uygulama bulunmayi§ma ornek olarak Ti.irk

36 Burada, viicudunun belli yerleri a9kken kutsal kabul ettigi yone donmeyi mahremiyetin ihlali sayan bir anlaNla ka~1 kar§1yayiz.

37 Onder Kfa;iikerman, Anadolu Mirasinda Tiirk Evleri, istanbul 1995, s. 30-34.; Cengiz Bek· ta§, Tilrk Evi Turkish House, istanbul 2007, s. 31-33.

38 Giih;ag Kon~e, Sanatta Mahremiyet Alam Olarak "Oda" Kavram1, Yayrnlanm~ Yiiksek Llsans Tezi, I~ik Oniversites~ istanbul 2014, s. 33.

--- - --- ORDU 0NiVERSiTESI llAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 - ------

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BA/;LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

<;adrrlan verilebilir. islam'1 kabullerinden once ve sonrasmda Tilrkler, yaygm konut tilril olarak <;adm tercih etmi§lerdir.39

<;adrrda geleneksel anlamda mahremiyeti saglayacak fiziki bir ya­p1dan soz etrnek milmkiln degildir. Nitekim bilinen ~adlI' omeklerinde i~ mekanda, bir tarafta erkekler, diger tarafta kadmlar oturmaktad1r. Dairesel formdaki <;adrrda kalan diger mekanlar, giindelik hayatta kul­lamlan baz1 e§yalarm kondugu boliimler olarak degerlendirilrnekteclir.

Erkek ve kadmlann birbirlerini gormelerine engel bir age bulun­mamakla birlikte, <;adrr i<;inde ev sahipleri ve misafirlerin kar1§Ik degil kadm-erkek gruplar halinde ve kar§1likl1 oturmalan, kismen de olsa mahremiyeti <;agn§tlrmaktadrr.

Okullar

islam toplumlannda erkek ve kiz <;ocuklarmm belli bir ya§tan sonra birlikte egitim gormeleri sakincali bulurunu§, bu sebeple dogrudan kiz ogrencilerin egitimine ve bunlara ogretmen yeti§tiren <;ok farkll tilrde okullar olu§turulmti§tur. Anadolu'da bu yapllara ornek olarak Klz Rii§-

342 tiyeleri, K1z idadisi, Klz Sanayi Mektepleri, Daru'l-Mu'allimat, inas Daru'l-Funfmu, inas Sultanileri gibi okullar gosterilebilir.40

Bu okullarda erkeklerden ayn olarak verilen egitirnde, kiz <;ocukla­nrun o gilnkil toplumun ihtiyacma gore bilmeleri gereken aile ekono­misi, <;ocuk yeti§tirme ev ve mutfak i§leri gibi bilgiler onemli rol oyna­makla birlikte, erkek ogrencilerden farkl1 bir mekanda egitim almalan da mahremit ve mimari anlammda farkh bir baki§ ortaya ~1karmakta­d1r. 41

Osmanhlarda kiz ve erkek ogrencilerin ayn okullarda egitim gor­meleri durumu sadece Milslilmanlar arasmdan degil, Gayri Muslim

39 Kii~iikennan, a.g.e., s. 42; Kur'an- Kerim'de ~adtra i§aret eden ifadeler, konunun sadece Tiirkler degil, Araplar arasmdaki onemini de ifade eonektedir. Nahl, l 6/ 80.

~ Yahya Akyiiz, Tiirk egitim Tarihi M.O. 1000-M.S. 2014, Ankara 2014, s. 182, 275.; Cavit Binba~1oglu, &!§langiandan Giiniimii.ze Tiirk Egitim Tarihi, Ankara 2000, s. 181-183.

4 1 DOnernin bu konudaki anlaYI§rm Mehrnet Akif Ersoy'un ~u ~iiri ozedemektedir. Hani "Nll-mahreme ben s0yleyemem lazlarurun, Kanmm ismini ... Hemoldiiri.iriim, sorma sakm!" Diye, tahrir-i niifils iscemeyen er ki§liler!", Mclunet Akif Ersoy, "Hakkm Sesleri", Safahdt, Ankara 2008, s. 183; bu konuda aym donemden zit bir bakl§ ac;.is1 i~ bkz., Abdullah Gev­det, "Medeni Mesken Buhraru", ictihad Felsefi, ictima!, Edebr, iktisadi Mecmua, 15 Agustos 1925, s. 3685-3687.

------- ORDU ONiVERSITESI iLAHIYAT FAKULTESI / 27·29 MART 2015 -------

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMiYET AlGILARI SEMPOZYIJMU

cemaatler arasmda da yaygmdir42 ve bu durum ozel anlamda gi.inii­rni.izde de siirmektedir.

Ham am

Mahremiyetin mimarideki izdi.i§iimlerinden biri de §iiphesiz ha­mamlard1r. Hamamlar bilinen bir~ok toplurnla birlikte, islam toplumla­nrun mahremiyet anlayi§lilln en onemli mekanlanndandir.43

Hamam yap1larmda mahremiyeti korumaya yonelik dogrudan uy­gulamalan §U alt ba§llklarla ele almak mtimkiindi.ir:

<;ifte Hamam

Kadm ve erkeklere hizmet veren ayn (Kadmlar Hamam1 - Erkekler Hamarm) hamamlar oldugu gibi, haftarun belli giinlerinde veya giini.in belli saatlerinde kadmlara hizmet veren hamarnlar da bulunrnaktadrr. Bir ba§ka uygulama da, bir boli.imi.i erkekler, diger boli.imii ise kadmlar tarafmdan kullarulan ~e hamam mimarisidir. 44

Kadm ve erkeklere hizmet veren ~ifte hamam uygulamasmda ka­dmlar tarafmm kor sokaklara a91mas1 gibi tedbirlere yer verilmi§tir. Bu 343 durum da yine, elbisesi iizerinde olsa bile, gidecegi yerin mahremiyeti-ni oncesi ve sonrasmda koruma ~abas1d1r. "Neden kadmlann da ah§ve-ri§ yaptlg1 pazarlarm kadlnlarm giri§ ~1ki§ i~in kulland1&t kor sokaklara a~llan kapilan olmaz da, hamarnlarm olur'' sorusu bu durumu a~Iklayi­c1dir.

Aydmlatma Ogeleri

Hamamlarda mahremiyet §artlariru olu§turmarun onemli unsurlar­dan biri de aydlnlatmada goriilmektedir. Diger yap1 tiirlerinde i~ mekfuli aydinlatmaya yonelik olarak cephelerde a~tlan pencerelere kar§Ihk hamamlarda kubbe vb. Ust ortii ogelerine a9-lan l§lk saglama ogelerine yer verildigi goriilrnektedir. Zemin seviyesi veya insan bo­yunda yan duvarlara pencere yerine, insan boyunun yukanlarma ta­§mmas1 durumu, dogrudan elbiselerinden armrn1§ insanlarm di§andan

42 Rum cemaati ome~ ii;in bkz., Oya Daglar Macar, "Osmanl1 Rum Egitim Sistemi ve istan· bu! Rum Klz Okullan (19. ve 20. Yiizytl)", Kuram ve Uygulamada Egitim Bilimleri I Educa­tional Sciences: Theory & Practice 10 (2) • Bahar / Spring 2010 • 784 vd.

43 Tiirk toplumundaki yeri i9n bkz., Tuncer Baykara, Tilrk Kiiltiit Tarihine Ba~lar, AKM yay. Ankara 2009, s. 101; ibrahim vl!§meli, Antik 9afdan 13. Yiizyr.la Kadar Orta Asya ve Karahanl1 Donemi Mimarisi, istanbul 2007, s. 38-42.; Emevi donemi ornegi i9n bkz., K A. C. Creswell, A Short Account of Early Muslim Architecture, Revised and Supplemented by James W. Allan, Aldershot, 1989, Scholar Press, p. 106,

•• Cagaloglu, Gedikpa§a, Gemberlita~ gibi hamamlar bu tiiriin istanbul'daki ornekleridir. Mehmet Mermi Haskan, istanbul Hamamlan, istanbul 1995, s. 86, 97, 150.

- ------ OROU UNiVERSiTESI ILAHIYAT FAKULTESI / 27·29 MART 2015 - ------

- - -- DIN, GELENEK VE AHLAK BAClLAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU - ---

gori.ilmelerinin engellenmesidir. Aydmlik fenerlerinin, hamam yaptlan­run i.ist tarafma konmas1 oncelikle, gi.iru§i&tmn gi.ini.in her saatinde almmasma yonelik olmakla birlikte ikinci bir ama<; da 1§1&1, insan baki§· lannm uzanamayacagi bir noktadan almaktrr.45

Halvet

Hamamlarda yer alan onemli birimlerden biri de halvetlerdir. Bu­rada gene] adab1 mu~erete uygun ortiller i<;inde bulunan insanlann ge<;ici olarak, daha mahrem yerlerini ac;malar1 ve yikanmalannm sag­lanmas1 soz konusudur. Bu anlamda halvet ogesi hamamm zaten geni§ anlamda mahremiyet saglayici ozelligine ikinci bir mahremiyet tabakas1 olu§turmaktad1r.

c;ama~1rhaneler

islam dininin geni§ anlamda temizlige deger vermesinin otesinde, ozellilde namaz gibi bazi ibadetlerin yaptlmas1 i<;in abdest almak, beden ve elbiselerin temizligi one <;lkml§trr. Ti.irklerin Mi.isli.iman olduktan sonra in§a ettikleri yaptlar arasmda geni§ anlamda su mimarisi diye

344 adlandmlan ve it;inde hamam, tuvalet ve <;ama§rrhanelerin de yer ald1gi temizlikle ilgili yapllar ayn bir onem kazamm§tlr.

islam toplumu bakmundan, aile bireyleri i<;in gi.inli.ik hayata ili§kin olarak ad1 konmu§ bir gorev dagiltmt bulunmamakla birlikte, "teamill olarak'>46 <;ama§rr yikamarun "kadmlara ait bir i§" olarak algtlandtgi gori.ilmektedir .47

6zellilde <;ama§ir yikamrken mahremiyeti korumarun zorlugu goz oni.inde bulundurularak, kadmlarm bu i§le me§gul olabilecelderi daha rahat bir ortamm temin edilmesi i<;in ba§h ba§ma bir mimari yap1 ti.iri.i ortaya <;lkmt§trr.

Konut mimarisinde normal §artlarda banyolar (hamam), evin avlu­su gibi yerler, <;arna§rr yikamak it;in de degerlendirilen ortak kullarum mekanlar1 olmakla birlikte, ba§h ba§ma bu i§e tahsis edilen rnekanlar olarak c;arna§1rhaneler gori.ilrnektedir. <;ama§rrhaneler, yoredeki kadm-

45 Y!Imaz Onge, Anadolu'da Xll-xm. Yil.zytl Hamamlan, Ankara 1995, s. 63-64. % Teamiil, oteden beri olagelen muamele, yerle§mi§ olan orf, adet, Ferit Devellioglu, Osman­

ltca-Tiirki;e Ansiklopedik Lugat, Ankara 1992. 47 Konuya ili~kin XVI. yy'da Saraydan 9kan bir fermanda, baz1 kadmlann ~aJna§tr yikamak

ii;in tutulan dilkkanlarda bulunmalannm fesada sebebiyet vereceginin ifade edilmesi ve yasaklrunas1 bu durumu a9k1ar. Ahmet Refik Alnnay, Onuncu Asr-i Hicride istanbul Hayatt, Haz. Abdullah Uysal, Ankara, 2000, s. 70.

- --- -- ORDU 0NIVERSiTESI ILAH1VATFAK0LTESI / 27·29 MART 2015 -------

---- DiN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU --- -

larm, belirli usullerle getirdil<leri c;ama§irlan yikadlklan mekanlard1r. 48

i§levleri ayru olmak uzere Anadolu'nun farkh bolgelerinde "Yunak", "Geysi Evi" gibi isimlerle de amldigi olrnaktadrr (Fotograf 4).49

<;ankin §ehir merkezinde, Curnhuriyet Mahallesi'nde yer alan c;a­ma§rrhane, Tfukiye'de c;ama§irhane ti.iriiniin az sayidaki omegi arasm­da en btiyiigu olarak bilinmektedir.50 Ayru yap1 rurtiniin iilkemizdeki bir onemli ornegi olan Safranbolu Yoriik Koyii <;ama§rrhanesi, giinu­miizde Sanat Evi olarak kullantlmaktadir.51

<;arna§irhaneler, sadece islam toplumlannda degil, omegin Anado­lu'daki diger din mensuplan tarafmdan da kullarulan yap1 tiirleridir. Baz1 yerlerde Yunak olarak da adlandmlan c;ama§irhanelerde, mahalle­nin kadmlan c;ama§irlanm yikamakta, onlann kurumaslill beklerken bir yandan c;ocuklan ru yikamakta ve niliayet ak§am i§leri bitince kapilan kapatlp kendileri de dU§ almaktadrr.

Mahalle

Geleneksel mirnari anlayi§mda Mahalle c;ogu kez benzer din ve kill-tiirti payla§an insanlann olu§turdugu iskfm birimidir. Giinltik hayatla- 345 nnda, farkh kiiltiirler mensuplanmn §ahh olmas1m istemedikleri §eyleri ya§ayabilecekleri bir alandrr. Mahalleler geleneksel toplumlann ge1l4 anlamda mahrerniyet alanlandrr. <;ogu kez kaqtla§tlan c;ikmaz sokaklar tamamen kendini di§anya, yabanc1ya kapatan dii§ilncenin yans1mas1-drr. Ancak buradaki tecrit, kendinin toplumdan koparmak degil, zararh eylemlerden korunma anlarrundadrr.

Osmanl1 kentlerinde dstanbul, Bagdat, ~am, Halep, Kudiis, Kahire vs) Yahudi, Huistiyan ve Ermeni mahalleleri bulundugu bilinmekte­dir.s2

48 Marmara Bolgesi'nde Goki;eada ome#iflde, <;a.ma§IT yikayan kadmlann, sonrasmda i;ama­§Jrhanenin kapLlanru kapatarak kendilerinin de yikancW<lan yapLlar olarak kar§tnUZa <;tl<­maktad1T. DUndar, M. (2012). Goki;eada - OsmanlJ devri mimarisi. International Journal of Human Sciences, Cilt 9, sayi 2, Ytl, 2012, s. 561.

~9 Konya'run Seli;uklu ili;esi, SiUe Suba~1 Mahallesi'nde bulunan yap1 yunak olarak da anLl­mak'ta, eski donemde her mahallede bir Geysi evi bulunurken bugiln yalmz Suba§I Hama­nu ooiinde <;aysuyu <;e§mesi biti§i#ifldeki Geysi evi kahru§Or. Rahmi Erdem vb., "Sille, Bir Koruma Geli~tirme Plam Ve Sonras1" S.U. Miihendi.slik-Mimarlrk Fakilltesi Dergisi, c.25, s.2, 2010, Sayfa 33. ·

50 Fikret Tuna, "<;ankm'nm Cografi bzelliklerinin ~ehirsel Geli~im Potansiyeli Yoniinden Degerlendirilmesi", Marmara Cografya Dergis~ Sayi: 21, ocak - 2010, s. 234.

51 Mehmet Ali Tun~ ve b~k., T.C. Karabiik Valiligi <;'evre Ve $ehircilik il Miidiirliigii. Karabiik 2011 il <;'evre Durum Raporu, Karabiik 2012, s. 126.

52 Ali Murat Yel - Mustafa Sabri Kii<;ill<a§c1, "Mahalle", DiA, 27, Ankara 2003, sayfa, 323-326.

------- OROU ONIVERSiTESl ILAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 ----- --

---- DIN, GELENEk VE AHLAK BA~lAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

Degerlendirme

insarun ozgi.irle§me sertiveninde zirveyi zorlad1gi giiniimiizde as­lmda kitle ileti§iin arac;.lanrun da kullanuruyla mahrem alarun (privacy) gittikc;.e azald1gi bir duruma si.iri.iklenmeden soz edilmektedir.

Yukanda ozetlenen uygulamalann bir losrm islam toplumunun kendine ozgti uygulamalan olmakla birlikte, benzeri mimari etkinlikle­re birc;.ok farkh iilke ve kiiltiirde rastlanmaktadlI. Mahremiyet anlayi§l din, inane;. ve kiilti.irii ne olursa olsun, farkl1 di.izey ve yogunlukta da olsa insan topluluklarmda goriilen giic;.lii bir durumdur.

Kadm oncelikli olarak, erkek i<;.in de kurallar koyan gelenegin mah­remiyet anlayi§mda, sadece kar§1 cinslerin birbirleri ile birlikteliginde degil dahas1, kadm olsun erkek olsun, insanm kendilerine kar§I da mahremiyetinin smirlanru <;izmi§tir.

Buradaki kurallar ve s1rurlar hep yasak ve engel iiretrnemi§, Pey­gamberinin yi.iziinii resmetmeyi mahrerniyeti ihlal olarak goren anlayi§ onu ifade ic;.in adma bir "Hilye" dedigimiz bir sanat ti.iriini.i geli§tirmi§-

346 tir.

Gi.inliik hayatta rnirnaride kaq1rn1za <;.tl<an oge ve uygulamalarm bir kismmda asll ama<;, in§ai ve teknik gereklilikten ote mahrerniyet anlayi­§mm bir sonucudur.

Kaynak~a

AKGUNDi.iZ, Ahmed, Islam Hukukunda Kolelik Cariyelik Miiessesesi ve Osmanl1'da Harem, istanbul 2006.

AKYOz, Yahya, Tiirk egitim Tari/ti M.6. 1000-M.S. 2014, Ankara 2014, s. 182, 275.; Cavit Binba~1oglu, Bll§langtandan Giiniimiize Tiirk Egitim TariJ1i, Ankara 2000.

ALOMARi, Hafsa, 'The impact of Ordinances and Rules of Islamic House on the Criteria of House Design and Execution", Al-Rafidain Engineering Vol.16 No.I 2008, pp. 1-23,

ALTINAY, Ahmet Refik, Onuncu Asr-i Hicrfde ;stanbul Hayatt, Haz. Abdullah Uysal, Ankara 2000.

ARlK, RG~ban, "Sel~uklu Saray ve I<i.i§klcri", Selfuklu <;aginda Anadolu Sanan, ed. Dogan Kuban, istanbul 2008, s. 261-276.

ASLANAPA, Oktay, Tilrk Sanan, istanbul 1989. BAYKARA, Tuncer, Tiirk Kiiltiir Tarihine Bakl§lar, AKM yay. Ankara 2009. BEKTA~, Cengiz, Tiirk Evi Turkish House, istanbul 2007. BORAN, Ali vd., Tillo'daki Tarihi Eserler, Siirt Valiligi yay., istanbul 2013. CAN, Ytlmaz, islam $ehirlerinin Fiziki Yap1.S1, Ankara 1995. CEVDET, Abdullah, "Medeni Mcsken Buhram", ictihad Felsefi, ictimat Edebf, ikti.sadi Mecmua,

15 Agustos 1925, s. 3685-3687. CEZAR, Mustafa, Anadolu Oncesi 'fiirklerde $ehir ve Mim.arltk, istanbul 1977. CRESWELL, K. A. C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Revised and Supplemented

by James W. Allan, Aldershot, 1989.

------- OROU 0NlVERSITESI iLAHiYAT FAKOLTESi / 27-29 MART 2015 -------

DIN, GELENEK VE AHLAK BA~lAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU

<;E$MELL .ibrahim, Antik <;afdan 13. Yilzyila Kadar Orta Asya ve Karahanli Diinemi Mimarisi, iscanbul 2007.

<;:ORUI-0..U, Ya~ar, Erken Devir Tiirk Sanan, istanbul 2007. DAGLAR MAGAR, Oya, "Osmanh Rum Egitim Sistemi ve istanbul Rum K.lz Okullan (19. ve

20. Yiizyil)", Kuram ve Uygulamada Egitim Bilim.leri I Educational Sciences: 1beory & Practice 10 (2), Bahar I Spring 2010, 771-817.

D.EVELLiOGLU, Ferit, Osmanl1ca-Tiirkfe Ansiklopedik Lugac, Ankara 1992. DUNDAR, M., "Goki,;eada · Osmanh devri mimarisi". International Journal of Human Sciences,

Cilt 9, sayt 2, Ytl, 2012, s. 553-570. Ebu Davud, I<itabu'l·Edcb, 5237

____, Salat, 54. ECZACIBA$1 Sanat Ansiklopedisi, "Donme Dolap", istanbul 2008, c.l, s. 422. ELDEM, Sedad H., Tiirk Evi Plan Tipleri, istanbul 1968. ERDEM, Rahmi ve b~k., "Sillc, Bir Koruma Geli~tirme Plaru Ve Sonras1" S.0. Mii.hendis­

lik-Mimarilk Fakiiltesi Dergisi, c.25, s.2, 2010, Sayfa 25·46. ERGiN, Osman Nuri, Tiirki:ye'de Hanlar, Kervansaraylar, OLeller ve <;qitli Bannma Yerleri,

istanbul 2013. ERSOY, Mehmet Akif, "Hak.lo.n Sesleri", Safahdt, Ankara 2008. EYiCE, Semavi, "Cami-Mimari Tarihi", DiA, Vil, istanbul 1993, s. 56-90. GOLDBERG, Rabbi Monique Susskind, The Mehitzah in the Synagogue, Jerusalem 2004. GUNDOGDU, Hamza, Dogubayazit ishak P~a Sarayi, Kiiltiir Bakanli.gt yay. Ankara 1991. HASKAN, Mehmet Menni, jstanbul Hamamlan, istanbul 1995. HEIDEMANN Scefan, "Late Orcoman Door Knockers from Syria", Facts and Artefaas Art in the

Islamic World Fesrschrift for Jens Kroger on his 65th Birthday, Edited by, Annette Ha- 34 7 gedorn • Avinoam Shalem, Leiden-Boston 2007, pp., 153-184.

KARPUZ, Ha§im, Tilrk islam Mesken Mimarisinde Erzurum Evleri, Kiilti.ir ve Turizrn Bakanlig1 Yaymlan, Arikai:a 1993.

KON<;:E, Giili,;ag, SanatLa Mahremiyel Alam Olarak "Oda" Kavramt, Yaymlanmam1§ Yiiksek Lisans Tezi, l§1k Oniversitesi, Istanbul 2014.

Kur'an- Kerim, Nahl suresi, 16/80. KD<;O'KERMAN, Onder,Anadolu Mirasrnda TiirkEvleri, istanbul 1995. MER<;:iL, Erdogan, Selfuklularda Saraylar ve Saray Te§kilan, istanbul 2011. ODEKAN, Ayla, "<;:i lehane", Eczac1ba§1 Sanat Ansiklopedisi, iscanbul 2008, c.1, s. 361. ONGE, Y1lmaz, Anadolu'da XII-XIII. Yiizy1l Hamamlan, Ankara. OZKURT, Kemal, "Cami Mimarisinde Kadmlara ili~kin Mekanlar", isldm ve Sanat Tarn§malt

ilmi Toplantl, 7-9 I<asrm 2014, Ancalya. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl1 Tarih Deyimleri ve Terimleri, c 1, istanbul 1983. SOZEN Metin, TANYELi Ugur, Sanat Kavranu ve Terimleri Sozliigii, istanbul, 2011. $ENER, Mehmet, "i'tikaf", Oil\, c. 23, iscanbul 2001, s. 457-459. $iM$EKLER, Nuri, Gilniimiize Kadar UlCl§an Mevlevihaneler, Kenya 2012. TANA<;:, Mine, "izrnir Havralar1", Ege Mimarlik, 2001/2-3, 38-39, s. 41-45. TANMAN, M. Baha, "Halvcthane", DiA, c. 15, istanbul 1997, s. 388-393 TANRIKORUR, $. Bilrihiida, Tilrkiye Mevlevi/1anelerinin Mimari Oze/Ukleri, Se!~ Oniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitiisii Yaymlanma~ Doktora Tezi, Kenya 2000. TEK, Abdurre1.zak, "Bursa'da Kadiri Tekkeleri", Uludag Universitesi ildhiyat Pakilltesi Dergisi,

Cilc: 19, Sayi: 1, 2010, s. 143-182. TUNA, Fikret, "Gankrn'nm Cografi Ozelliklerinin ~ehirsel Geli~im Potansiyeli Yoniinden De­

gerlendirilmesi", Marmara Cografya Dergisi, Sayi: 21, Ocak • 2010, s. 219-239. TUN<;, Mchmet Ali, ve b~k., T.C. Karabilk Valiligi <;evre Ve $ehircilik ii Miidiirlilgu Karabiik

2011 ii <;evre Durum Raporu, Karabiik 2012. ULU<;AY, M. c;:agatay, Ilarem, istanbul 2011. Y/\MAN, Zeynep Yasa, Kadmlar, Resimler, Oykiiler, Modernle§mC Si.irecindeki Tiirk Resminde

Kadm imgesinin Donli§iimii, Suna ve inan Klear; Vakb Yay1m, istanbul, 2006.

ORDU 0NiVERSITESl lLAHIYAT FAKOLTESi / 27-29 MART 2015

348

DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU

YEL, Ali Murat - I<U<;DKA~cr, Mustafa Sabri, "Mahalle", DiA, 27, Ankara 2003, sayfa, 323-326.

YETKiN, Suut Kemal, islam Mimarisi, Ankara 1965.

/,>.J ,_;lo_?>~..;.;:~~ ..:.JI;.»<?> <.5>.JJ" ...JU... ft.!. if- c.i\; .), .;I.;- <-?"I)." ,.;1.; tJ\j- W>.t' ~ ._..}1

.68-55 . ...,,..,. '1392 .)~l; ,2 .p- ' 18 •J)> , <>jl..-~ J <$.//.._,.,. -

.:it.,*- _, .:il,:.!.;.J; ,01.;w...... ~ .), .;1.;-~ ""-!W :.01.;- •h~- .r. ~, ,S.;,.; ,.,:u" .~ r~ ,.;~t....... .1-25 .f ..,- , 1389 ,:,1.:.._,1; , 2 •;\i' •W W ,fo.) ~u,,u! ._.u.,.; , • 01.. ..f

OROU 0NiVERSiTESi ILAHIYAT FAKULTESi / 27-29 MART 2015 - -------