ORDU UNivERSiTESi iLAHiYAT FAKULTESi

Din, Gelenek ve Ahlak Baglammda

MAHREMiYET ALGILARI

/

SEMPOZYUMU 27-29 MART 2015

I

Editorler

Yawz Unal Yusuf Bahri Gtindogdu

~evket Pekdemir Hasan Ats1z

Samsun 2016

Ozet

HZ. PEYGAMBER'DEN ZAMANIMIZA iSLAM SANATININ OLU~UMU ve

GELi~iMiNDE MAHREMiYET ALGISININ ROLO

Ahmet Ali BAYHAN*

Hz. Peygamber'in Arap yanmadasmda, islam dinini insanlara tebllginitakiben c;ok uzun olmayan bir siirec;te oldukc;a geni§ bir cografyada bu yeni dinin killtiiriiniln, me· deniyetinin ve sanaurun h1zla olu§maya ve gel~meye ba§ladtgma §ahitlik edilir. Bu kiiltiir/medeniyet/sanann tekfunill siireci gozden gec;irildiginde, islam sanatlanrun belli ba§ll baz1 faktorlerin tesiriyle ortaya c;ikn&i ve bic;imlendigi goriiliir. iklim ve cog­rafi §artlar, ko~u ve eski kiiltiirlerle temas, milli/mahalli ve §ahsi estetik anlaNlar ile teknolojik geli§meler ve tecriibe yam srra Kelami, Fikhi ve Tasavvu.fi olmak iizere islam dininin kendi biinyesinden dogan faktorler sanann §ekillerunesinde belirleyici unsur olrnu§rur. Diger taraftan alle ic;erisinde ya da d1§ar1da, toplum ic;erisinde kadtn­erkek ili§kileri islam dininin belirledigi mahremiyet kurallan c;erc;evesinde dlizenlen­nll§tir. F1khi faktorler c;erc;evesinde degerlendirilebilecek 'mahremiyet algis1'run da sa­nan/mimariyi/kliltiirii etkileyen hususlardan birisi olarak onem ta§1di&iru soyleyebili­riz. islam §ehri ile bunlarm muhteviyannda yer alan camiler, medreseler, tek­ke/zaviye/dergfiltlar, han/vekfile/kervansaraylar, ribatlar, kaleler, evler ve saraylar, bu anla~la g~~ rnimarhk omeklerindendir.

Anahtar Kelimeler: Mahremiyet Algis1, islam ~ehri, islam Mimarisi, islam Sanan, islam Killtiirii

Abstract

Not long after the announcement of Islam in Arabian Penirtsula by Prophet Muham­mad, it is witnessed that the culture, civilization and art of this new religion started to originate and develop rapidly in a considerably wide area. When development period of this culture/civilization/ art is looked over, 1t is observed that Islamic arts has orig­inated and formed via the influence of some principal factors. The factors arising from Islam such as Kalam (Science of Discourse), Figh Oslamic Jurisprudenc'e) and Sufism (Islamic Mysticism) has been determining factors in development of art be­sides climate and geographical conditions, communication with neighbours and old civilizations, national/regional and individual sense of aesthetics and technological developments. On the other hand, man-woman relationships inside family or outside, within society has been arranged within the scope of privacy rules determined by Is­lam religion. Moreover, it can be said that the concept of privacy which would be evaluated within the frame of Figb (lslamic Jurisprudence) is one of the significant factors that has affected art, architecrure and culture. The Islamic City and its con-

Prof. Dr., Ordu Univcrsitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Sanat Tarihi Anabilim Dah, bayhanahrnetali@hotmail.com

---- DiN, GELENEI( VE AHlAK BA~lAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU - ---

tents such as mosques, madrasas, khanqas/zawiyas/ dargahs (Islamic Monasteries). lodgings /dervish lodges/ caravanserais, ribats (border posts), castles, houses and palaces are the architectural examples of this concept.

Keywords: Concept of Privacy, Islamic City, Islanuc Architecture, Islamic Art, Islamic Cul­ture

Hz. Muhammed'in Mekke ve Medine'de islam dinini insanlara va­zetmesinin ardmdan <;ok uzun olmayan bir siire<;te olduk<;a geni~ bir cografyada bu yeni dinin kiilti.iriiniin, medeniyetinin ve sanat1mn h1zla geli§meye ba§lad1gmi goriiriiz. Bu kiilti.ir/ medeniyet/sanatm olu§urn ve geli§im siireci gozden ge<;irildigmde, islam sanatlannm belli ba§h baz1 faktorlerin tesiriyle ortaya <;tkngi ve tekami.il ettigi gori.iliir. ikli.m ve malzeme gibi cografi faktorler, Mi.isli.imanlann egemen oldul<lar1 yerlerde kendilerinden once ve ayru zaman diliminde etkili olan '.;ag­d~ko~u ve/veya eski killtii.rlerle temas've 'milli, mahalli ve ~ahsi estetik anlayi~lar'm yam s1ra tecriibe ve teknolojik geli~melerle birlikte islam dininin kendi biinyesinden dogan faktorler, bu sanatm geli§iminde miiessir olan unsurlar olarak dikkat

322 <;eker.islam dininin kendi bi.inyesinden dogan faktorler i<;erisinde de sanatt §ekillendiren unsurlar baknmndan, Kel3m1, F1khl ve Tasavvufi faktorlerden soz edebiliriz.1

Ele ald1g1m1z 'islarn Sanatmm Olu§umu ve Geli§iminde Mahremiyet Alg1smm Rolii' konusu, yukandaki giri§te degmdigimiz faktorlerden islam dininin kendi biinyesinden dogan Fikhl faktorler <;en;evesinde degerlendirilebilir.

Allah, Kur'an-1 Kerim'de insanl1&i kadm ve erkege dayah olarak te­sis ettigini beyan eder.2 islam'da kadm erkek ili~kilerinin biricik me§ru §ekli evliliktir.3 Bunun ch~mda ister aile i<;erisinde, isterse d1§anda, top­lurn i<;erisinde kadm-erkek ili§kileri islarn dininin belirledigi mahremi­yet kurallan <;er<;evesinde di.izenlenmi§tir.

Kadmm ferdi olarak ya da toplu bi~imde meskende (ev, konak ve saray v.s.), <;ar§1da (§ehir, mahalle, sokak ve pazar v.s.) ve mabene (cami ve mescit v.s.) ikamet etmesi/bulunrnasl/ibadet etmesi, islam mimarisinin ve sanattmn bi~imlenmesinde rol oynayan unsurlardan birinin de mahremiyet alg1smm oldugunu ortaya koyuyor. Cami ve pazarlardaki genel mahremiyet, evin smulan i~erisindeki ozel gi.ivenlik, tam manas1yla bir siikfulet ve denge ve smirlara gosterilen ihtimam,

1 N. <;am, isldmda Sanat Sanatta isldm, Ankara, 1997, s. 82-99. 2 Kur'an-1 Kerim 30:21. 3 i. R. el-Faruki-L. L. el-Faruki, islam Kiiltiir Atlas1, isranbul, 1999, s. 169.

----- -- ORDU UNiVERSiTESI ilAHiYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 -------

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZVUMU - - -

islarn mimarisinin tarihinde insanm yeri konusundaki ytiksek duyarhl1-gi ifade eder.4 Yani islam mimarisi/sanatl/killtiirii/medeniyetinin §ekil­leni§inde, Yiice Yarat:Ic1run yerytizlindeki halifesi olarak kad1m ve erke­giyle insan merkezli ve insan olc;ekli bir anlayi§tn etkili oldugunu soyle­yebiliriz.

islam ~ehri'nin Te~ekkiiliinde Mahremiyet Algismm Rolii: Kamusal Alan

XX. Yiizytlm ilk yansmda Bat:I'daki ~arkiyat <;ah§malarmm bir par-c;as1 olarak ortaya attlan ve antik §ehre veya Ortac;ag'da Ban'daki §ehir-lere klyasla ve olumsuz bir baki§ ac;is1yla ve on yargiyla tarumland1gm-dan di.izenli bir yap1 gostermedigi, kendi haline terk edilrni§, diizensiz, hatta anar§ik bir yap1 ~eklinde tasvir edilen islam §ehri, daha sonra yaptlan tarihi (ar§iv) ve Arkeolojik sonuc;lara gore, iktisadi faaliyetlerin ytiriiti.ildiigu mekaruarla yerle§im ve ya§am alanlanmn ayn planland1g1 bir yap1ya sahiptir. Baz1 islarn kentlerinde 'Medine' ad1yla ayn olarak amla gelen ve Biiyi.ik carni-medreseler ve dini yaptlann etrafmda topla-nan <;ar§I/han/vekale/kervansaraylarm §ehrin merkezini te§kil etmesi, kadm1 ve erkegiyle Miisliiman toplumunun mahremiyet olc;illeri c;erc;e- 323 vesinde bir arada bulundugu bir kamusal alanm olu§masma zemin ha­z1rlami§t:Ir. Erken islam devrinde §ekillenen Basra, Kufe ve Fustad, Emeviler doneminden Vas1t ve Abbasiler doneminden Bagdat ile islam dilnyasmm onde gelen kentlerinden Halep, Kahire, Tunus, Kayrevan ve Fas gibi ~ehirler bu karaktere haiz yaptlanyla dikkat <;ekerler. ~ehir merkezinin <;evresinde meskUn mahaller vard1. Etrafmda kaptlar bulu-nan bu semtlerde (havme, hare, mahalle) yer alan <;ikmaz sokaklarm bir ucu ticaret yap1lan §ehir merkezine a<;illrd1.5Anadolu'da mahalle i<;lerinde hala varhgi tespit edilebilen <;lkmaz sokaklar, o yerle~im ala­mrun mahremiyet alam gibi faaliyet gostermi§tir. ~ehrin onernli unsur­lanndan biri olan mahalle, Osmanh kentlerinde bazen farkli din ve milliyetten, ama <;ogunlukla ayrn din ve etnik kokenden olrnak iizere birbirini tamyan, bir ol<;iide birbirinin davram§lanndan sorurnlu, sosyal dayam§ma i~inde olan ailelerden meydana gelen bir topluluk ve hukuki

1 G. Haydar, $ehirlerin Ruhu, iscanbul, 1991, s. 37. 5 0. Grabar, islam Sanattnm Olu§umu, istanbul, 1998, s. 168-175; Y. Can-R. Glin, Ana

Hatlanyla Tiirk islam Sanatlan ve Escetigi, istanbul, 2006, s. 314-320; A. Raymond, "~e­hir-islam ~ehri Kavram1" Maddesi, 1'iirkiye Diyanec Vakfi is/am Ansiklopedisi, C. 38, isran­bul, 2010, s. 449-450; a.mlf., Osmanli Doneminde Arap Kentleri, istanbul, 1995, Muhtelif Sayfalar.

--- ---- ORDU ONIVERSITESI ILAHiYAT FAk0LTESI / 27-29 MART 2015 --- - ---

324

---- DIN. GELENEK VE AHLAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ----

birlik ozelligi ~rr. 6 Bu niteliginden dolayi mahalle de §ehrin diger bo­liimlerine gore bir mahremiyet alam olarak tasvir edilebilir.

Alan, <;evre ve Form Etkisi: Miistakil Bir Bina Eide Etme

islam rnimarisinin te§ekkiiliinde alan, fevre ve form oilem ta§rr. Miinari dizayrun amao, §ekle anlam verme ve alan degerlendirme i§­lemidir. bzel bir siireci desteklemek veya ozel bir anlam1 aktarrnak ic;in yap1lan alan dilzenlemeleri tilm miinarlarm dolayli ve ince metotlanna temel te§kil eder: Genel kapsam, ktsmi ic;erik, niifuz etme, kademelen­dirme, §effafla §effaf olmayanm etkile§imi. islam miinarisinde form alaru izler ve alan fonksiyonlara adapte edilir. Alan §effaf olmayan fark­h yogunluklarm katmanlan tarafmdan c;evrelenir. Ancak o kendisi ic;eri­sinde onu c;evreleyenlerden anlamh bir bagims1zhga sahiptir. 7 Cografi bolgelere gore farkhhk arz eden bir avlu etrafmda, ihtiyaca ve i§leve binaen §ekillenen muhtelif yaptlardan rneydana gelen camiler, medre­seler, tekke/zaviye/dergahlar, han/vekale/kervansaraylar, ribatlar, kaleler, evler ve saraylar, bu anlaYI§la geli§mi§ mimarhk omeklerin­dendir.

islam Ev-Konut Mimarisinde Mahremiyet AlgtslDln Etld­si: Aileye Mahsus Bir Ev (Hiicre/Beyt/Daire) ve . Harem­lik-Selamhk Diizeni

islam'da ozellikle sivil mimari ilsluplarmm §ekillenrnesinde §eriat hi.iki.imlerinin ortaya koydugu hayat tarzmm etkisi inkar edilernez. Na­mahrem erkek ve kadinlann birlikte oturmamalan, bulug c;a&ina gelen c;ocuklann yatak odalarmm aynlrnasi, ko~ulann havaslill kesecek §ekilde yilksek bina yap1lmamas1, israftan kac;mrna, ternizlik v.b. ilkeler, Milslilmanh&i kabu1 eden toplumlarm zevk ve anlayi§lar1, sahip olduk­lan killtilr miraSI, cografi §artlar ve maddi irnkanlarla birle§erek degi§i.k yorelerde farkh mimari ilsluplarm dogrnasma ve geli§mesine yol ac;ffil§­trr. s

islam dinindeki mahremiyet algis1, evlerin mirnari bakundan da §e­killenmesinde belirleyici ana etken olmu§tur. Hz. Peygarnber'in Medi­ne'deki evi, Mescid-i Nebevi'nin dogu duvar1 boyunca siralanrn1§ 10 x 7 zira (yakla§lk 5 x 3,5 m.) olc;illerinde ba§lang1c;ta iki, sonralan ilave edilenlerle birlikte dokuz hiicreden ibaretti. Temeli ta~, duvarlan ker-

6i . R. el-Faruki-L. L. el·Faruki, islam Kiilt:iir Atlast, istanbul, 1999, s. 175-176; i. ~ahin, "~ehir" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft is/am Ansiklopedisi, C. 38, istanbul, 2010, s. 449.

7 G. Haydar, $ehirlerin Ruhu, isranbul, 1991, s. 39-40. 8 N. Bozkun, "Ev'' Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft is/am Ansik.lopedisi, C. 11, istanbul, 1995,

s. sos.

---- -- OROU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAK0LTESi / 27·29 MART 2015 - - ----

---- DIN, GELENEK VE AHLAK BAGLAMINOA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZYUMU ---

pi~ten olan ve tavanlan elle dokunulabilecek yi.ikseklikte bulunan bu odalar, servi agacmdan dikmelere tutturulmu§ bir perdeyle ildye aynl­mi§tt.9Bu verilerden hareketle her hi.icrenin miistaldl bir hane olarak diizenlendigi ve her birinin Hz. Peygamber'in bir harumma tahsis edil­digi anla§Ilabilir. Aym anlayi§m tarih boyunca farkh cografyalarda or­neklerine rastlamlan avlulu, eyvanh ve kubbeli ev tiplerinde de siirdi.i­riildi.igune §ahit olunur.Bu verilerden hareketle her hi.icrenin milstakil bir hane olarak di.izenlendigi ve her birinin Hz. Peygamber'in bir haru­rruna tahsis edildigi anla§tlabilir. Ayru anlayi§m tarih boyunca farkh cografyalarda orneklerine rastlamlan avlulu, eyvanh ve kubbeli ev tip­lerinde de silrdi.irilldilgi.ine §ahit olunur.Samerra ve Fustad evlerinde kar§1m1za ~lkan di§a kapah, dogrudan sokaga a~ilrnayan bazen revak11 bir i~ avlu etrafmda dizilm~ odalardan olu§an ev mimarisi, islam ya­§am bi~iminin etkisiyle geli§rni§tir.10 Aym uygulamalara Kuzey Afi­ka'dal<i Tunus evlerinde de rastlamaktayiz. Bagdat evlerinde, ilst kat­lardaki ya§ama mekanlarmda selamhk ve haremlik aynm1 soz konusu­dur. Geni§ ve biiyi.ik evlerde bu aynmm yatayda ger~ekle§tirildigi ve boylece dt§a a~ ozel iki ev grubunun bir arada dii§ilnilldtigu gortiltir. Her bitinin kendi boltimtini.in merkezi olan bir avlusu vardtr. Daha 325

ki.ic;tik evlerde dil§eyde ger~ekle§tirilen bu aynmla rnisafirler i.ist katlar-da kabul edilmekte ve boylece hammlarm beyin rnisafirlerine gortin­meden diger kesimlerde bulunmalar1 saglanmaktad1r. M1srr ve Suriye konutlanna has 'Kaa' tipi, saytlar1 birle ti~ arasmda degi§en eyvanlarm a~1ldig1 iizeri ortiilli merkezi bo!Umden meydana gelir ve bu kaalann sayis1 ev sahibinin mall durumuna bagh olarak degi§mekle birlikte bun­lardan en az birisi haremlik olarak dtizenlenrni§tir. Ttirk evi olarak ta­rumlanan Anadolu ve Rumeli'deki konutlarda da Osmanb aile yap1sma uygun bi~imde haremlik ve selamltk bOltimlerine yer verildigi goriil­mektedir. Gi.inliik hayatm ~ok canh bi9mde siirdtiriildtigu ve ataerkil aile yap15mm egemen oldugu bu konak tipi evlerde, ya§ama mekarua-flill ihtiva eden list katlar, soka&t ve manzarayi olabildigince geni~ go­rebilecek bi9mde planlamrken, buna kar~1hk d1~andan bu kata bal<.uj kafes, kepenk v.s. ogelerle stmrlandtnlrru§trr.11 Bu da rnahrerniyet algi­smm mirnarideki tezahilrlerinden sayibr.

9 K. A. C. Creswell-J. W. Allan, A ShortAccowit Of EarlyMuslirn Architecture, Cairo, 1989, s. 4-5; J. Pedersen, "Mescid" Maddesi, islam Ansiklopedisi, C. VIII, istaobul, 1993, s. 3; N. Bozkurt, "Ev" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 11, istanbul, 1995, s. 504; N. <;am, islamda Sanat Sanatta Islam, Ankara, 1997, s. 167-168; Y. Can-R. Giin, Ana Hatlanyla Tiirk islam Sanatlan ve Estetigi, istanbul, 2006, s. 85.

10 S. K. Yetkin, islam Mimarisi, Ankara, 1965, s. 63. 11 N. Alun, "Ev-Tarihl GeU~im" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 11,

istanbul, 1995, s. 507-512.

- ----- ORDU ONiVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27-29 MART 2015 -------

326

DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMIYET ALGILARI SEMPOZVUMU ----

Devletin Evi Olan Saray'm ~ekillenmesinde Mahremiyet Algismm Rolii: Harem

Mah,remiyet algislillll §ekillendirdigi islami mimarinin omeklerin­den biri' de saraylardrr. islam mimarisinde ilk saray ornegi, Hz. Osman devrinde Suriye Valisi Muaviye b. EbuSiifyan'mDuna§k'ta 'Kubbetii'l­Hadra' ad1yla arulan binayi yaptmnas1yla ortaya t;11an1§ ve onu takiben Emeviler devrinde valiler tarafmdan rnuhtelif §ehirlerde yaptmlan 'Daru'l-'imare' veya 'Kasru'l-'imare' denilen saraylar ile Suriye ve Urdiin r;ollerinde, §ehir merkezlerinin uzagmda bulunan miistahkem av ve sayfiye kasrrlar1 geli§rni§tir. 12 Bu yaptlarm it;erisinde devlet i§lerinin gorilldiigu bir yonetim boli.imiiniin yam sira islarniyet'in mahremiyet kurallan r;err;evesinde ya§ama iinitelerinin olu§turuldugunu goriiyoruz. Ornegin Kasru'l-Mii§etta, Kasru't-Tuba, Kasru'l-Hayru'l-Garb1, Kasru'l­Hayru'§-~arla, Kuseyru'l-Hallabad, Hirbetii'l-Minye ve Hrrbetii'l-Mefcer gibi saraylarda genellikle avluya ar;tlan bir kap1dan ula§tlan, r;ogunlukla da merkezi bir salonun iki yamnda be§, aln, yedi v.s. odadan mi.ite§ek­kil miistakil 'beyt'ler, bu tiirden olu§umlardir. Halife Mansur'un Bag­dat'taki 'Kubbetii'l-Hadra's1, Kerbala'nm 48 km. bansmdaki Kasru'l­Uhaydrr, Kasru'l-'At§an, Samerra'da Halife Mu'taslffi Billah'm yaptrrd1gi Cevzaku'l-Hakani (836), Belkuvara Sarayi ile el-Cezire yaylasmda in§a ettirilen Kasru'l-A§k gibi Abbasi saraylarmda, ana giri§ten itibaren SJra­s1yla muhafiz odalan, toren avlusu, toren eyvaru ve taht odasmm yer aldi&i orta eksenin iki yanmda, devlet i§lerinin gorilldi.igu diger birim­lerle birlikte 'harimiidari'l-hilafe' denilen haremkurumsalla§In1§­t1f.13Fat1mi, Mervaru, Selt;uklu, Memluklu ve Babiirlii saraylannda da

12 H. Z. Olken, islam Sanan, isranbul, 1948, 61-84; S. K. Yelkin}slam Mimarisi, Ankara, 1965, s. 20-31; a.mlf.,islam Ulkelerinde Sanat, istanbul, 1984, s. 105·111; K. A. C. Creswell-J. W. Allan, A ShortAccounr Of EarlyMuslim Architecture, Cairo, 1989, s. 10-14, 91-126, 131·216, 222; N. <;am, islii.mda Sanat Sanatta isldm, Ankara, 1997, s. 187-192; 0. Grabar, islam Sanatlruil Olu~umu, istanbul, 1998, s. 137-168; A. E. Beksac;, "Kasrii'l­M~etta" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 24, isranbul, 2001, s. 577-79; a.mlf., "Kasrli'l-Hayr" Maddcsi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 24, istan­bul, 2001, s. 576-77; a.mlf., "Kuseyrul\mre" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft fslam Ansiklo­pedisi, C. 26, Ankara, 2002, s. 461-62; Y. Can-R. Giin, Ana Hatlanyla Turk islam Sanatlan ve Estetigi, istanbul, 2006, s. 98-99; V. Enderlein, "Suriye ve Filistin: Emevi Halifeligi­Miinari", islam Sanatt ve Mimarisi {Haz.: M. Hattstein -P. Delius), 2007, s. 72-79;2. T. Er­rug, "Saray" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, C. 36, istanbul, 2009, s. 117.

13 A. Ozaydm-N. Bozkurt, "Harem" Maddcsi, Tiirkiye Diyanec Vakft islam Ansiklopedisi, C. 16, istanbul, 1997, s. 133. Abbasi saraylan i-;in ayr1ca bkz. H. Z. Ulken, islam Sanan, istanbul, 1948, 84-99; S. K. Yetkin,islam Mimarisi, Ankara, 1965, s. 60-63; a.mlf.,islam Olkelerinde Sanat, istanbul, 1984, s. 113-114; ~· Yetkin, "Abbasiler-Sanat" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam llnsiklopedisi, C. 1, isranbul, 1988, s. 49-56; J<. A. C. Creswell-J. W. Allan, A ShortAccounl Of EarlyMuslim Architecture, Cairo, 1989, s. 248·259, 271-278, 333-344, 407-408; A. E. Beksa~ "Kasrii'l-Ohaydir'' Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedi-

- ------ ORDU ONiVERSITESI ILAHIYAT FAKULTESI / 27·29 MART 2015 - ------

---- DIN, GELEN EK VE AHlAK BA~LAMINOA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU ---

benzer orneklerine rastlarulan bu yap1, Osrnanlt doneminde Fatih Sul-tan Mehrnet zarnanmdaki te§kilatlanmayla birlikte, erkeklerin yeti§ti­rildigi Enden1n'a paralel olarak sarayda kadmlann, en alt kademe olan cariyelikten son mertebe olan ustaliga kadar yiikselrnelerine imkan saglayan bir egitim kurumu halini alrni§nr.14 Osmanb saraylanmn en onemli omeklerinden birisi olan ve avlular etrafmda milstakil binalar-dan olu§an Topkap1 Sarayi'nda harem ikinci ve il~ncti avlulann sag tarafma yaslanan ayn bir mekand1. Burada ba§ta kurumun en itibarhs1 olan valide sultanla padi§ahm e§leri, kiz karde§leri ve kizlan ya§ardi. PacU§ahm yakm1 olan bu kadmlarm maiyeti sonralan gittikc;e kalababk­la§mi§trr. ~ehir hayatma kattlrnayan bu hammlann sarayda egitim, eglence, giyirn ku§am, yeme ic;me gibi hususlarda ba§ka insanlara da ihtiyac;lan vardi. Aynca Enderun'a gelen dev§irmeler gibi Harem'e de sava§ esirleri veya cariye olarak satm ahnan kizlar getiriliyordu. Bunlar Enderun'da oldugu gibi hem c;e§itli hizmetlerde bulunuyor, hem de egitim aliyorlardi. 15Aym kurumsal yap1,Batllhla§ma devriyle birlikte ortaya 9kan ve Avrupa saraylan ozelliginde ancak bir biiti.in halinde tek bir ev gibi diizenlenmi§ olan Dolmabahc;e Sarayi ile daha esnek ve §ehir dokusuna uyum saglanu§ bir yap1 sergileyen Ytld1z Sarayi gibi 327

binalarda da devarn ettirilmi§tir.

Kadm-Erkek ili~kisinin Cami Mimarisine Katlus1: Kadmlar Kap1s1 ve Kadmlar MahfiU

Giinde be§ vakit namaz1 cernaatle kilrnayi onceleyen islamiyet'te, bu i§in icra edildigi mekanlar olan cami ve mescitlerin mimarisinde zamanla mahremiyet prensiplerine uygun bic;imde ibadet edilebilecek duzenlemelerin geli§tigini goriiyoruz.

Ba§langic;ta bati tarafmda Baburrahrne, dogu tarafmda Babucibril ve gilney tarafmda Babulcenubl olmak iizere tic; kaplillD yer aldi&i Me­dine'deki Mescid-i Nebevi'de, Hz. Omer devrindeki tadilat ve geni§let­me c;ah§malan esnasmda bu kaptlarm sayis1 altiya c;1kar1lm1§t1r ve bun­lardan birisi de, hem Hz. Peygamber'in hammlannm hiicrelerine ula­~nn, hem de cemaate i§tirak etmek i~in gelen kadirtlann kullarumma

si, C. 24, istanbul, 2001, s. 579; Y. Can-R. Giin, Ana Hatlanyla Ti.irk islam Sanatlan ve Es­tetigi, i~tanbul, 2006, s. 111; S. Blair-J. Bloom, "1rak, iran ve Misir: AbbasiJer-Mirnari", is­lam Sanau ve Milnarisi (Haz.: M. Hattstein-P. Delius), 2007, s. 96-102.

14 M. ip~irli, "Harem-Osmanlt Devleti'nde Harem" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, C. 16, istanbul, 1997, s. 135; G. Necipoglu, 15. Ve 16. Yiizydda Topkap1 Sa­rayi, Mimarl, Toren ve iktidar (<;:ev.: R. Sezer), istanbul, 2007, s. 208-236.

15 Z. T. Ertug, "Saray'' Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, C. 36, istanbul, 2009, s. 120; a.mlf., "Topkap1 Sarayi" Maddesi, Tilrkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, C. 41, istanbul, 2012, s. 259-260.

------ OROU 0NiVERSiTESI llAHIYAT FAKULTESI / 27-29 MART 2015 ------

---- DIN, GElENEI< VE AHlAK BA~lAMINOA MAHREMIVET ALGllARI SEMPOZYUMU ----

imkan saglayan Babu'n-Nisa'dir.16Bu durum, islam diinyasmda sonra­lan kadmlarm ibadet mekanma girl~ <;00~1 ic;in camilerin kaptlanndan birisinin belirlenmesine zemin olu~turmu~tur.

Diger taraftan kadmlarm cemaatle namaz ktlarken erkeklerin arka­smda durmalarmm fikha ait bir hiikiim olmas1, zamanla camilerin i<;eri­sinde 'kadmlar mahfili' ad1yla an1lan bir arkadm yap1lmas1 sonucunu dogurmu~tur.17 Aslmda pek <;ok ahlak<;mm istememesine kar~m, 'carni­ye gelmelerinde hi<; bir fitne bulunmad1gx takdirde, kadmlan camiye girmekten ahkoymamak lazIIDdir; fakat koku siirmemeleri icap eder' mealindeki hadislerden hareketle kadm ve erkeklerin ayru bina i<;eri­sinde ibadet etmelerine imkan saglam1~tlr. Mescid-i Nebevi'de kadmla­rm ibadet etmeleri i<;in ayn bir boliim mevcut degildi. Muhtelif rivayet­lerden anlad1g1m1z kadanyla kadmlar erkeklerin arkasmdaki bir yerde saf tutuyorlar; namaz biter bitmez de erkeklerden once mescidi terk ediyorlard1.18Kaynaklarda rastlarulan "H. 256 / M. 870 senesinde Mekke Valisi, Mescid-i Haram'da siltunlara ip gerdirerek kadmlara ait yeri er­keklerin ibadet ettigi diger kzsimlardan tecrit etmesi ve Kudils'teki Mescid-

328 i Aksa'da H. 300 / M. 913 yilmda kadmlara tahsis edilm4 Uf 'maksiare'nin bulundugu" bilgisi19, cami ve mescitlerde mahfil uygu­lamasmm zamanla yaygmhk kazand1guu gostermektedir. ikinci halife Hz. bmer'in carnide ~ehit edilmesi ilzerine emirii'l-mii'mininin hayanm giivenli hale getirmek amac1yla ilk defa Hz. Osman'm Medine'deki Mescid-i Nebevi'demaksure olarak adlandmlan, zemini yilkseltilmi~ ve ~evresi ku~a~ bir mahalde namaz ktlmayi adet edinmesiyle is­lam mimarisine girmi~ olan 'mahfil'in carni mimarisindeki bir omegi de kadmlar i<;in diizenlenenidir. Ozellikle Osmanll cami mimarisinde giri~ duvarmm i~ klsmmda bir arkad i.izerine konumlandmlm1~ olarak yaygm bi<;imde omeklerine rastlad181ffi1z 'kadtnlar mahfili'nin Ana­dolu Tiirk mimarisindeki ilk tatbikaomn, Beylikler devrinin en eski ornegi, E~refogullanrnn merkezi olan Bey~ehir'deki E~refoglu Camii'nin (1299) kuzey tarafmda kapah son cemaat yerinin iisti.iniin kadmlar i~in fevkani mahfil olarak degerlendirilmesi ile kar~im1za ~lktlgxm20 soyle-

16 Mescidin dogu duvannda baljlangi~a Babucibril achyla arulan kap1, Hz. Peygamber'in ve harumlanrun kullaru.nuna ait oldugu i9Jl srras1yla Babunnebi, BabuAi~e ve nihayet Babun­nisa adlanyla arulagel~tir. N. Boz.kun-M. S. Ki.i~iika~~1, "Mescid-i Nebevi" Maddesi, Tilr­kiye Diyanet Vakfi hlam Ansiklopedisi, C. 29, Ankara, 2004, s. 286; Y. Can-R. Gi.in, Ana Hatlanyla Ti.irk islam Sanatlan ve Escetigi, istanbul, 2006, s. 8_3.

17 N. <;am, isldmda Sanat Sanatta isldm, Ankara, 1997, s. 85. 18 J. Pedersen, "Mescid" Maddesi, islam Ansiklopedi.si, C. VIII, istanbul, 1993, s. 16;N. <;am,

isliimda Sanar Sanatta islfim, Ankara, 1997, s. 171. 19 J. Pedersen, "Mescid" Maddesi, islam Ansiklopedui, C. Vlll, istanbul, 1993, s. 16, 28-29. 20 M. B. Tanman, "Mahfil" Maddesi, Tilrkiye Diyanet Vakfi islmn Aru;iklopedisi, C. 27, Ankara,

2003, s. 333.

- ----- ORDU ONiVERSITESI ILAHiYAT FAl<ULTESI / 27-2SMART 2015 -------

--- - DIN, GELENEK VE AHlAK SAGlAMINDA MAHREMIYET ALGllARI SEMPOZYUMU ----

yebiliriz. Caminin tac; kap1smdan kuzey tarafmdaki son cemaat on bo­Jfuniine ula§ilir. <;inilerle kaph giri§in i.izerinde yer alan kadmlar mahfi­li, yanya kadar kagir, yandan sonra ah§ap kafesli olarak yaptlrm§t:lr ve ah§ap i§<;iligi ai;.ismdan dikkat c;ekicidir.21Cami ve mescitlerd.e kadm ve erkeklerin imama tabi olarak ayru anda ibadet etmelerine imkan sun­mak gayesiyle olu§turulan mimari uygulamalarm en ilgin<; omeklerin­den birine Topkap1 Sarayi'nda rastlamaktay1z. Padi§ahm ve maiyetin­dekilerin ibadet ettikleri mescidin arka tarafma yerle§tirilen mekanda Valide Sultan ve beraberindekiler ibadet ediyorlardi. Ara duvarm orta klsmma yerle§trrilen kafesli boliim, hem burada ibadet edenlerin go­riinmesini engelliyor, hem de imamm sesinin arka k1sma ula§masma imkan saghyordu. Boylece mahremiyet prensipleri dairesinde sarayda ya§ayanlarm beraberce ibadet etmeleri mi.imki.tn oluyordu.

Mahremiyet AlgislDlD El Sanatlanna Yans1yan Giizel Bir Omegi: Kap1 Tokmaklar1

i§lev baknmndan baz1 el sanatl ilriinlerde de mahre~yet algismm ve kadm kimliginin belirleyici oldugunu mii§ahede ediyoruz. Hz. Pey­garnber'in ashabma eve girerken izin istenmesine yonelik emirleri, ozel- 329 likle Anadolu'da, evlerin kap1lannda kad1nlann ve erkeklerin geli§lerini hane sahibine bildirmek i<;in c;ald1klan tokmaklann zuhuruna sebep te§kil etmi§tir.22Kap1 kanad1 i.izerinde rastlanan c;ift tokmaklardan bi.i-yi.ik olarnru eve gelen beyler, ki.ic;tik olarum harumlar kullarurd1. Bi.iyi.ik olan daha kalm ve tok, kii<;iik olan ise daha ince ve zayif ses c;ikartrrdi. Bunun anlam1, evin ic;erisinde ya da avluda, hanimlar serbest ve rahat bir §ekilde (kadlnlann kendi kendilerine olduklannda davrandiklan bic;imde) bulunuyorlarsa, c;alrnan biiyi.ik tokmak sesi d1§andan gelenin bir erkek oldugunu ic;erdekilere ifade ederdi. ic;erde oturan beylere bir uyan da kiic;iik tokmak sesiyle olurdu. Bir harurmn eve geldigini fisil­dardi. Kap1 ac;tlana dek beylerin toparlanmalan saglamrd1.

21 D. Yava§, "E§refoglu Camii" Maddesi, Tiirki,ye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 11, istanbul, 1995, s. 480; H. Karpuz, Tiirk Kii.ltiir Varliklan Envanteri: 42, C. ll, Ankara, 2009, s. 1368.

22 C. E. Arseven, "Kap1 Halkas1", "Kap1 Tokrna8t'~ Sanat Ansiklopedisi, II, istanbul, 1947, s. 949-951; E. B. $apolyo, "Kap1 Tokmaklan", Onasya, 56, 1970, s. 13-14; H. <;al, "$anhurfa Kap1 Tokmaklan", $anliurfa, Ankara, 1997, s. 101-106; a.mJf., "Osmanh Kap1 Halkalan ve Kap1 Tokmaklan", Osmanlt, 11, Ankara, 1999, s. 275-284; a.mlf., "Afyon $ehrinin Kap1 Tokmaklan", Vakif ve Kiiltilr Dergisi, 2 (6), Ankara, 1999, s. 50-53; K. Ol~en, "Trabzon'da Kap1 Tokmaklan", Trabzon, 2, 1988, s. 102-103; M. Kartal, "Eski Kayseri'de Kap1 Tokmak­lan", ilgi, 53, 1988, s. 25-27; 6. Ataoguz <;al, "Kastamonu $ehri Kap1 Halkalan Ve Tok­maklan", Gazi Universitesi KCMtamonu Egitim Dergisi, Ekim 2004, Cilt:l2, No:2, s. 485-504;M. Denkt~, "Divrigi'nin Kap1 Tokmaklan Ve Kap1 Halkalan", Erci,yes Oniversitesi Sos­yal Bilimler Enstiriisii Dergisi, S. 19, 2005/2, Kayseri, 2005, s. 113-139.

------- ORDU 0NiVERSiTESI ILAHIYAT FAK0LTESi / 27-29 MART 2015 --- ---

---- DIN, GELENEK VE AHIAK BA~lAMINDA MAHREMiYET ALGllARI SEMPOZYUMU ----

Mahrem Duygularm ifade Arac1: Ha11-Kilim v.b. El Sa­natlan Motifleri

El sanatlan ortaya c;ikagi andan zamamrruza kadar gec;en sure zar­fmda <;e§itli i§levler iistlenmi§tir. Ba§lang1c;ta insanlann sadece var ol­mak adma, dogaya kar§l korunmak ic;giidiistiyle, bir ihtiyac; olarak zu­hur etmi§tir. Muhtelif lif, bitki ve kemikten tiretilen el sanatt ornekleri bunlardandir. Yerle§ik ktilttiriin yaygmla§mas1 ve buna paralel ya§am standartlarmm yiikselmesiyle birlikte el sanatlar1 artik stisleme ve stis­lenme ihtiyacma yonelik bir i§lev kazannu§tlr. Zamanla el sanatlarmda kullamlan motifler bir ileti§im arac1 olarak algilanmaya ba§lanrn1§t1r. El sanatlanndaki motifler, na~Jar ve renkler duygulan ifade eden sem­boller halini almI§trr. Anadolu'da hahlar, kilimler, oyalar, el dokusu c;oraplar, kec;e fuiinler gibi birc;ok el sanatl i.iri.inde, insanlann sevinc;le­rini, ozlemlerini, ka)'1plar1m, dileklerini ve hayal dtinyalanru ifade et­mi§lerdir. Anadolu kadiru, yazarak veya dillendirerek ifade ederneye­cekleri, yani mahrem duygulanru, birbirinden farkli renkteki i.iriinlere bilinc;li ol.masa da anlamlar yi.ikleyerek rnuhataplarma aktarmak ic;in bir

330 arac; olarak kullanrru§ttr.<;ocuk sahibi olmak isteyen ve evine bereket getirmeyi arzulayan kadmm dogurganhgin semboli.i 'eli belinde' motifi­ni, evlenmek isteyen gene; klzm 'sac; bagi', 'ki.ipe', ya da 'sandikh' motif­lerini kulland1g1 gibi, askerdeki e§Voglu/ni§anlisma duydugu ozlemi asker oyas1, bebek bekleyen yeni gelinlerin durumu ifade ic;in elm.a c;ic;egi oyas1m, hayatmdan mernnun olan ama bu dururnu ifade edeme­yen kadmlarm 'klztlcik oya' i§leyerek ya da takarak duygulanru veya hallerini kar§I tarafa aktardlklan goriilmektedir.23

Kadm Kimliginin Somut Bir ifadesi: Osmanb Kadm Mezar Ta~lan

Son olaral< kadm mezarlannda kar§uruza c;ikan, ba§ ve ayak §ahi­deleri olarak tarnmlanan mezarta§larlilln rnahiyeti hakklnda da birkac; ci.imle soylemek isterim: Ttirk toplumunda Orta Asya'dan Anadolu'ya, hatta egemen olduklan diger pek c;ok cografyaya kadar kadrnlara ait mezarlann ba§hklan hemen her donemde farklllik gostermi~; doneme, modaya ya da stati.isline gore degi§ik ba§lik c;e§itleri kullamlagelmi§tir. Erkek mezar ba§hklannda rastlamlan serpu§un yerine c;ogunlukla kad1-m simgeleyen si.is unsurlarma (gerdanhk, bro§, c;ic;ek v. b.) yer verilmi§­tir. Yani kadm rnezar ta§lan, harumlann incelik ve zarafetini en giizel

23 B. Er-Z. Sankaya Hiinerel, "Bir ile~im Araa Olarak El Sanatlar1", Bacman University Journal of Life Sciences [Batman University lncemational Participated Scienceand Culture Symposium (18-20 April 2012, Bannan)], Volume 1, Number 1, Baonan, 2012, s. 169-177.

------ ORDU ONIVERSITESI ILAHIYAT FAKOLTESI / 27·29 MART 2015 ------

DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMiYET ALGILARI SEMPOZYUMU

bic;imde ortaya koyan motifler (c;ic;ekler, buketler ve bahar dallan v.s.) ile tezyin edilmi§tir. XVIII. Ytizyilm iltinci yansmdan itibaren ozellikle bauh stisleme anlayi.§1run tesiri ile bu gelenek terk edilmi§ ve kendi oz benliginden uzak, a§m derecede ve abaroh bic;imde si.islemeli kadm rnezar ta§lan yap1lmaya ba§laruru§trr. Ba§hk ti.iri.i olarak da Osmanh hamrnlanmn gi.inliik hayatta ba§lanna taktiklan ve 'hotoz' ad1 verilen ba§hklan mezar ta§lannda gormek mi.imki.in hale gelmi§tir. Hatta bu hotozun altmda harumlann almlarma veya boyunlanna taknklar1 altln sans1 kolye ve almhl<lar, aynen rnezar ta§lanna da i§lenmi§tir. Evlen­memi§ gene; k1zlann mezar ta§lan duvak §eklinde kar§lffilZa c;ikmakta, hatta bu mezarlann ayak ta§mda kmlmt§ bir gill goncas1 i§lendigi go­ri.ilmektedir. Baz1 hamm mezar ta§lannda da ytld1z §eklinde armalara rastlana bilmekted ir. 24

Akin, N., "Ev-Tarihl Geli~im" Maddesi, Tilrkiye Diyanet Vakft islarn Ansiklopedisi, C. 11, istan­bul, 1995, s. 507-512.

Arseven, C. E., "Kap1 Halkas1", "Kap1 Tokmag11: SanaiAnsiklopedisi, II, istanbul, 1947, s. 949·

951. Ataoguz <;:al, b., "Kastamonu ~ehri Kap1 Halkalan Ve Tokmaklan", Gazi Universitesi Kastamo­

nu Egitim Dergisi, Ekim 2004, Cilt:l2, No:2, s. 485-504. Beksa~, A. E., "Kasri.i'l-Hayr" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, C. 24, istan­

bul, 2001, s. 576-77. Bcksat;, A. E., "Kasri.i'l-Mii~etta" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakf1 islam Ansiklopecfui, C. 24,

istanbul, 2001, s. 577-79. Beksa~. A. E., "Kasri.i'J.iJhaydlr" Maddesi, Tiirkiye Diyanec Vakft islam Ansiklopedisi, C. 24,

istanbul, 2001, s. 579. Beksar;, A. E., "KuseynlA.mre" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakfi islam An.siklopedisi, C. 26, Anka­

ra, 2002, s. 461-62. Bi9ci, H. K., "Osmanh Donemi Ortakcnt B~hkh Mezar Trujlan", Turkish Sntdie.s International

Periodical For The Languages, Literature and History ofTurkishor Turkic, Volume 7 (4), 2012, s. 1084.

Blair, S. - Bloom, J.,"lrak, iran ve M1S1r: Abbasiler-Mimari", islam SanatJ vc MiJnarisi (Haz.: M. Hattstein-P. Delius), 2007.

Bozkurt, N. -Kii<;iika§~t, M. S., "Mescid-i Nebevi" Maddesi, TilrkiyeDiyanet Vakfi islamAnsik­lopedi.si, C. 29, Ankara, 2004, s. 286.

Bozkurt, N., "Ev" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 11, istanbul, 1995, s. 504-505.

Can, Y. - Giin, R, Ana Hatlanyla Tiirk fslam Sanatlan ve Estetigi, istanbul, 2006. Creswell, KA. C. - Allan, J. W., A Short Account Of Early Muslim Architecture, Cairo, 1989. <;:al, H., "Afyon ~ehrinin Kap1 Tokmaklan", Vakif ve Kiiltilr Dergisi, 2 (6), Ankara, 1999, s. 50-

53. <;:al, H., "Osmanh Kap1 Halkalan ve Kapt Tokmaklan", Osmanlt, 11, Ankara, 1999, s. 275-284.

24 M. Haseld, Plastik Afidan Tiirk Mezar Ta§lan, istanbul, 1976, s. 27; N. Sevim, Medeniyeti· mizin Sessiz Taniklari, istanbul, 2007, s. 82; H. K. Bi~ici, "Osmanh Di.incmi Ortakent Ba~­likh Mezar Ta§lan", Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature­and Hi.story of Turki.shor Turkic, Volume 7 (4), 2012, s. 1084.

------- OROU 0NIVfRSiTESI iLAHIYAT FAKOLTESi / 27·29 MART 2015 -------

331

332

DIN, GELENEK VE AHLAK BA~LAMINDA MAHREMl'l'ET ALGILARI SEMPOZYUMU

<;al, H., "~anl!urfa Kap1 Tokmaklan", $anliurfa, Ankara, 1997, s. 101-106. <;am, N)sliimda Sanat Sanatta jsldm, Ankara, 1997. Oenkta~, M., "Divrigi'nin Kap1 Tokmaklar1 Ve Kap1 Halkalan", Erciyes Oniversitesi Sosya/ Bilim­

ler EnsLitiisii Dergisi, S. 19, 2005/2, Kayseri, 2005, s. 113-139. el-Faruki, i. R.- el-Faruki, L. L., islam Kliltiir Atlas1, Istanbul, 1999. Enderlein, V., "Suriye ve Filistin: Emevi Halifeligi-Mimari", islam Sanan ve Mimarisi (Haz.: M.

Hattstein-P. Delius), 2007. Er, B.-Z. Sankaya Hiinerel. "Bir ileti~im Araa Olarak El Sanatlan", Batman University Journal

of Life Sciences[Batman University International Participated Science and Culture Symposium (18-20 Ap1il 2012, Batman)], Volume 1, Number 1, Batman, 2012, s. 169-177.

Errug, Z. T., "Saray'' Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 36, istanbul, 2009, s. 116-120.

Ertug, Z. T., "Topkap1 Sarayi" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 41, Istan-bul, 2012, s. 256-261.

Grabar, 0., Islam Sananmn Olu~umu, istanbul, 1998. Haseki, M.,Plastik A~idan Tiirk Mezar T~lari, istanbul, 1976. Haydar, G.,$ehirlerin Ruhu, Istanbul, 1991. ip~irli, M., "Harem-Osman.IJ Oevleti'nde Harem" Maddesi, Tiirkiye Diyanec Vakft islam Ansiklo-

pedisi, C. 16, istanbul, 1997, s. 133-136. Karpuz, H., Tiirk Kiiltiir Varhklan Envanteri: 42, C. II, Ankara, 2009. Kartal, M., "Eski Kayseri'de Kapt Tokmaklan", ilgi, 53, 1988, s. 25-27. Necipoglu, G.,15. Ve 16. YiiZ)'llda Topkap1 Sarayi, Mimari, Toren ve iktidar C<;ev.: R. Sezer),

Istanbul, 2007. Ol~en, K., "Trabzon'da Kap1 Tokrnaklar1", Trabzon, 2, 1988, s. 102-103. Ozaydm, A. - Bozkurt, N., "Harem" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 16,

istanbul, 1997, s. 132-134. Pedersen, J., "Mescid" Maddesi, islam Ansiklopedisi, C. VJ11, istanbul, 1993, s. 16, 29. Raymond, A., "~ehir-islam $ehri Kavram1" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi,

C. 38, istanbul, 2010, s. 449-450. Sevim, N.,Medeniyetimizin Sessiz Tamklan, Istanbul, 2007. ~ahin, i., "~ehi.r" Maddesi, Tiirkiye Diyanec Vakft islam Ansiklopedisi, C. 38, iscanbul, 2010, s.

449. ~apolyo, E. B., "Kap1 Tokmaklan", 6nasya, 56, 1970, s. 13-14. Tan man, M. B., "Mahfil" Maddes.i, Ti.irkiye Diyanet Vakf1 jslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara,

2003, s. 332-334. Olken, H. Z., Islam Sanan, istanbul, 1948. Yava~. D., "~refoglu Camii" Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islam Ansiklopedisi, C. 11, istan-

buJ, 1995, s. 479·480. Yetkin, S. K.,islam Miinarisi, Ankara, 1965. Yetkin, S. K., islam Ulkelerinde Sanat, isranbuJ, 1984. Yetkin, ~ .• "Abbasiler-Sanat'' Maddesi, Tiirkiye Diyanet Vakft islamAnsiklopedisi, C. 1, istan­

bul, 1988, s. 49-56.

ORDU 0NiVERSITESI llAHIYAT FAK0LTESI / 27-29 MART 2015