1

Slawe se bydrae tot die ontwikkeling van Afrikaans

deur

Helena Liebenberg

2

Slawe se bydrae tot die ontwikkeling van Afrikaans

Helena Liebenberg

Afrikaanse Taalmuseum, 5 Desember 2017

Baie dankie vir hierdie uitnodiging. Dit was ’n voorreg om weer deur die woordeboord van

ons pragtige moedertaal, Afrikaans, te stap en die vrugte te pluk van ’n oes wat ryp geword

het in die lewegewende son van ons land. Ek nooi u nou om saam met my die taleweg tot in

die verre verlede te volg. Die datums is heel insiggewend: 183 jaar verloop sedert die eerste

VOC-Resolusie in 1651 tot die vrystelling van die slawe in 1834, waarna nog 183 jaar

verloop tot nou in 2017.

1. Inleidend

1.1 Woordriglyn

Die voordrag is suiwer gerig op woorde, naamlik dié uit die Ooste, wat reeds in die VOC-taal

en -dokumente gebruik is, asook die mense daarby betrokke en die verrykende skakeling wat

in hierdie opsig tussen die Ooste en Weste hier aan die suidpunt van Afrika plaasgevind het.

Die lys Oosterse woorde wat nie voorkom in die VOC-dokumente wat reeds ontsluit is nie, is

aangevul uit verskeie bronne, o.a. die Etimologiewoordeboek van Afrikaans (2003).

1.2 Ontsluiting van VOC-brondokumente

Sedert 2001 met my eerste transkribering vir TANAP (Resolusies van die Politieke Raad),

gevolg deur TEPC (boedelinventarisse, vendusierolle) albei in die Kaapse Argief uitgevoer,

Poort tot die Roelandstraatse tronk, behou

as ingang tot die Wes-Kaapse Argief

3

tot die huidige VOC-dagregisterprojek het ek baie geleer en beter insig gekry in die verloop

van gebeure soos aangebied in die VOC-dokumentreekse, aangevul deur die VOC-

kaartversameling. Ja, selfs op ’n kaart of tekening verskyn woorde van belang.

Die transkribeerder/redigeerder moet Afrikaans-moedertaalsprekend wees, omdat die werk

met taalinsig en begrip geskied. Ons verstaan wat ons lees, juis omdat Afrikaans uit 17e- en

18e-eeuse Nederlands ontwikkel het en steeds in noue verband daarmee staan1. Volgens

onlangse navorsing is daar na 366 jaar steeds 66% Afr. en Ndl. woorde met dieselfde

betekenis het, 17% woorde waarvan die betekenis min verskil en 17% waarvan die betekenis

baie van mekaar verskil.

Die volgense VOC-reekse is my hoofbron van inligting:

Resolusies van die Politieke Raad, 1651-1775

Inventarisse van intestate boedels, 1673-1834

Vendusierolle

Bandieterollen en

VOC-dagregisters.

MOOC8 op die Argief se rakke

Veral in die TEPC-projek het duisende mense, in die besonder slawe en bandiete, herleef deur

’n naam te kry en sodoende deel van die Kaapse gemeenskap van destyds te word. In die

Inventarisse alleen is daar 16 519 slaafname gekodeer, waarvan 1 493 sg. “unnamed” was.

Van die groottotaal is daar egter ’n onbekende aantal dupliserings. Naamindekse verskyn aan

die einde van die Inventarisse en Vendusierolle. Al die name in die “Bandietenrollen”, wat

insluit slawe, bannelinge en bandiete, is ook gekodeer:

1 Volgens woordkorpus van ANNA (Woordeboek: Afrikaans-Nederlands/Nederlands-Afrikaans)

4

5

2. Wêreldseë vloei ineen

2.1 Die Kaap as middelpunt

Die skepe met hulle vrag aan die Kaapse “rheede”, het ingesluit goedere tot in die fynste

besonderhede getel, geweeg en opgeskryf, bv. die presiese aantal spykers, rolle eksotiese

Oosterse materiaal, porseleinware en “glaseruitjes” (heel of stukkend). Maar ménse was die

belangrikste, wat bestaan het uit VOC-dienaars, vlugtelinge, slawe en bannelinge (ook heel of

stukkend). Die volgende is my vereenvoudigde voorstelling van wat hier te lande gebeur het:

ATLANTIESE OSEAAN INDIESE OSEAAN

vloei ineen by die Kaap

Inheemse stamme

Europa Ooste

Wes-Europeërs: Oosterlinge:

VOC-amptenare Slawe

Franse Hugenote Bannelinge

Bandiete

Vryburgers Vryswartes

17e-eeuse Ndl. Maleis

Ndl. streekstale Hindi

Neder-/Platduits Tamil

Skandinawiese tale Sanskrit

2.2 VOC-taalbeleid

Amptelik het 17de-eeuse Nederlands binne én buite die VOC se struktuur en administrasie

gegeld. Al die amptenare, soldate en skeepslui, asook slawe en vryliede moes dit gebruik of

aanleer. Jan van Riebeeck het die tradisie gevestig om “Hollands” te praat. In die Resolusies

word slegs die benamings “Nederduijtsch” en “Duijtsch” vir die taalvorm van daardie tyd

gebruik.

Veral met die koms van die slawe na die Kaap, was die Kommandeur onder streng verpligting

om toe te sien dat niemand Portugees, die lingua franca in Asië, met slawe praat nie, slegs

“ons Moedertaal”.

Reeds op 17 April 1658 is begin met skoolonderrig vir die “Angoolse compagnies-

slaven ende -slavinnen, per Amersfoort uijt de Portuguese prijs becomen”. Die slawe is

in die voor- en namiddag onderrig deur sieketrooster Pieter van de Stael2 van

Rotterdam, wat goed opgelei was om studente regte egte Hollants Nederduyts te leer

lees. (JvRDR)

2 Van der Stael was ’n Culemborger, soos Van Riebeeck wat dus dieselfde “Hollants Nederduyts” gepraat het.

Duytsen, Nederlanders, Hollanders (26/8/1658) word blykbaar sonder verskil in betekenis gebruik.

6

Uit die volgende blyk dat taalvaardigheid ook vir die huwelik as belangrik geag is:

Op Saterdag 6 Julie 1658 (JvRDR) staan geskryf van die voornemende huwelik tussen

Jan Sacharias van Amsterdam, 27-jarige vryburger en Maria van Bengale, 20 jaar oud,

gewese slavin van die einste sieketrooster Pieter van der Stael. Toestemming vir die

huwelik word gegee toe Jan Maria se “transport van vrijcopinge” kon toon EN “also

oocq verseeckert dat voorsz: Maria de Nederduytse tale volcomentlijcq niet alleen

verstaet, maer oocq duydelijcq spreeckt”.

Die Kompanjieslawe se kinders het onderrig in Nederlands ontvang, hetsy in die slawelosie of

in die ander Kaapse skole. Uit die Resolusies blyk dat die slawelosie se “Schoolmeesters” die

“Neederduijtsche Taal” magtig was.

Binnehof van die slawelosie in Kaapstad met

ingemessende grafstene aan die buitemuur

Hans Jacob Jurgens van de Caab doen in 1744 aansoek om vrygestel te word (2.6.1744, C.

122); hy kon Nederlands vlot praat en was toe reeds omtrent 15 jaar skoolmeester. In 1751

vra Christoffel van Simosia wat al 19 jaar daar skoolmeester was, om vrygestel te word

(27.4.1751, C. 129). Hy stem in om na sy vrystelling nog enkele jare daar onderwys te gee.

Een van die vereistes om uit slawerny vrygestel te word, was juis die bewys dat die aansoeker

volkome in beheer van die “Neederduijtsche Taal” was.

2.3 Slawe en slavinne aan die Kaap

Die slawe wat na die Kaap gebring is, was veral afkomstig van die eilande van Indonesië,

Bengale in die noordooste van Indië, die Kus van Koromandel in Suid-Indië, Maleisië,

Madagaskar en die kuste van Afrika, onder andere Guinee, Angola en Mosambiek. Die slawe

uit Indië en sommige plekke in Indonesië is besonder gewaardeer vanweë hulle vaardighede

as ambagslui. Die Angolese slawe weer kon swaar arbeid verrig. Die Malgassiese slawe was

besonder geskik vir die landbou, omdat hulle sterk van liggaam en ledemate was; ook was

hulle goedgeaard, diensbaar, gewillig en baie gesond. (VC-DR, 1686).

7

Wat eienaars betref, kon die Kaapse slawe in drie groepe verdeel word, naamlik diegene wat

behoort het aan die Kompanjie, Kompanjiesdienaars en vryburgers. Vryswartes het ook slawe

besit.

Vervolgens praat ek kortliks oor Angela van Bengale as voorbeeld van slavin, vryswarttin en

latere stammoeder: In 1655 koop Jan van Riebeeck die slavin Angela van Bengale by Pieter

Kemp, ’n Kompanjiesdienaar.

Die volgende speel af in die Fort de Goede Hoop waar die seemanswoord ‘kombuis’ reeds in

die grondplan van die vesting ingeskryf is.

'T FORT DE GOEDE HOPE Sleutel by Kaart No. 814 van Rijksarchief, Den Haag – g Combuys (rooi omkring)

MARIA EN ANGELA

Maria de la Quellerie, Marie in Frans, sit en wag in die woonkamer van die Fort.

’n Slavin van Indiese afkoms verskyn in die deur en kom na haar aangestap om bekend

gestel te word. Jan het die jong vrou gister by Pieter Kemp gekoop. Haar naam is glo

Angela van Bengale.

Maria is so dankbaar om hulp te kry veral met die kindertjies, want dis maar moeilik

oral raak te vat en nog haar rol as Kommandeursvrou ten beste vol te staan. Die lewe is

nie maklik nie, maar sy en haar mense weet mos hoe om gevare te oorleef. Hulle is nie

verniet Hugenote nie, gejag, gemartel; gedood en verslaaf (die mans as galeislawe van

die Rooms-Katolieke het in die kettings gesterf).

“Goeiemôre, Angela. In my taal is jou naam Angèle wat beteken ‘engel’. Maar jy ken

tog die betekenis. Ja, ek lees jou gedagtes: Al praat ek vlot Nederlands, sal die woorde

van my hart altyd Frans bly. En jy wat van Bengale af kom, sal ook nooit die klanke van

jou moedertaal vergeet nie.

8

Ek hoor dat jy self kinders het; ook dat jy lief is vir kleingoed – jy sal dus mooi na my

kosbare pand omsien; maar glo my, hulle mondjies is eers tjoepstil wanneer hulle ogies

toe is. Ek sing hulle aan die slaap met bébé dodo. En jy sing seker baba dodoi? Hoe

eenders klink ons woorde tog!?

Ek hoor jy’s ’n voorslag in die kombuis. Op die rak is daar borrie en ander

smaakmiddels vir heerlike bobotie en sosaties.”

“Dankie, mevrou, ek sal u nie teleurstel nie.”

En toe, na nege jaar se troue diens deur Angela vertrek Jan, Maria en hulle jong gesin in

1662 na Batavia. Maria neem moeilik afskeid van al die bekendes, want sy het lief

geword vir die Kaap én vir die mense en hulle vir haar.

Die laaste een om te groet, was Angela wat wag in die nou so bekende woonvertrek van

die Fort. Hulle is alleen. Hulle gesprek is vol onthou van insidente, gelukkig, komies,

hartseer. Veral die kinders, wat hulle albei aan die hart lê.

Maria tree vorentoe, plaas haar hande op die jong vrou se skouers en sê: “Ek sien dat jy

binne ’n paar jaar ’n vrye vrou gaan word soos dit hoort, dat jy ’n goeie huwelik sal

aangaan en die hart van jou gesin gaan wees. Ons sal mekaar nie weer sien nie, maar

ook nie vergeet nie, daarvoor het ons te veel lief en leed gedeel. Ek gaan nou na jou deel

van die wêreld, jy bly hier aan die Kaap. Ek sal dink aan jou, Angèle.”

“Ek sal ook dink aan u, en baie dankie vir die goeie jare, eh … Marie.”

Toe is albei heel aangedaan en omhels mekaar skugter in die stilte van afskeid.

Wat Maria voorsien het, het gebeur, want Angela, in die omgang ook Ansla en Ansiela

genoem, word in 1666 die derde vryswarttin naas Katrina en Maria, almal van Bengale.

Angela is gedoop in April 1668 en in Desember 1669 getroud met Arnoldus Willemsz:

Basson van Wesel (Duitsland). Hulle het sewe kinders gehad. Sy is ook genoem Maai

Ansiela, met maai wat in Mal.-Port. ‘ma’ beteken. Soms is die woord geskryf dat dit lyk soos

moei, Ndl. vir ‘tante’, en ook ‘leermeesteres’.

Haar boedelinventaris is gedateer 18 Julie 1720 (MOOC8/4.15). Veronderstel sy was 20 in

1655, dan was sy 85 met haar dood. In die Tafelvalleij het sy ’n huis en tuin asook vyf slawe

besit. Op haar buiteplaas, genaamd Hondswyk, is drie Malgassiese slawe opgeskryf.

Toe Van Riebeeck se kleindogter, Johanna Maria, die Kaap in 1710 besoek, skryf sy in ’n

brief van “Ansiela”, die vrou wat haar pa en sy broers en susters (d.w.s. die Van Riebeeck-

kinders) opgepas het. Sy skryf verder dat Ansiela later met ’n Hollander getroud is en dat haar

dogter die vrou van kaptein “B.” was.

Dié dogter was Anna de Koning, gebore uit ’n buite-egtelike verhouding tussen slavin Angela

en ’n Europeër. Sy was mooi en ook geletterd. As vrou van kaptein Oloff Bergh van

Gotenburg, Swede word sy die Bergh-stammoeder.

9

Anna de Koning

2.4 Vryswartes

“Vryswarte” verwys na ’n vrygestelde slaaf of slavin. Vryswartes se nageslag (gebore nadat

hulle ouers vryheid gekry het) het as “vrygeborenes” bekend gestaan.

Tussen 1709 en 1763 was daar 14 inventarisse van vryswartes wat intestaat gesterf het: tien inventarisse met slawe en slavinne, vier met geen.

Al 14 inventarisse is deur amptenare opgeskryf.

Drie vryswartinne teken met X. Twee vryswartmans, Jan Smiessing en Jan Pieterse teken, wat impliseer dat hulle kon skryf.

In die reeks is daar 85 “vryswartes” se inventarisse. Daar was sekerlik veel meer wat in ander reekse opgeteken is.

Twee van die 14 inventarisse is van bekende figure, naamlik Armosijn Claasz: van de Caab in 1733. Sy het slegs een slavin gehad. En dan Robbert Schot in 1741 met ses

slawe en twee slavinne as eiendom.

10

2.5 Bannelinge

Alle soorte mense is van Oos-Indië en Suid-Asië na die Kaap verban. Aan die begin was

die meeste politieke gevangenes en geestelike leiers, asook koninklikes en persone van hoë

stand wat by hulle eie owerhede in onguns verval het. Later kom misdadigers by.

Die volgende Oosterse koninklike titels, range en benamings kom voor, o.a.

Bappa/Pappa ‘heer’

Raden ‘titel op Java; lid van die vorstelijke geslag, laer as pangeran’

Radja ‘Koning’ ook ‘titel van ’n dorpshoof van hoë status’, en

Sultan ‘in Persië het ’n sultan die betekenis van goewerneur van die 2e rang gehad’.

11

Die gevaarlike bannelinge is na Robbeneiland gestuur, terwyl nie-gevaarlike bannelinge,

soos Nicolaas Ondatie, toegelaat is om in die Kaap en die distrikte te woon.

NICOLAAS ONDATIE

Hy was ’n gewese kassier, tolk en St. Thomas Christen3 van Colombo. Weens ’n mindere

oortreding is hy in 1727 Kaap toe verban waar hy in 1737 oorlede is. Hy was ’n geleerde,

opgevoede en gerespekteerde man en het vlot Nederlands geskryf en daarin onderrig. Daar is

ook na hom verwys as die “vrijswart Nicolaas Ondatie van Colombo”. Sy van is van Tamil-

oorsprong. ’n Versameling briewe in Singalees tussen hom en sy familie in Colombo vorm

deel van sy argieflêer.

Memorie Boeck van Nicolaas Ondatie

In sy klein “Memorie Boeck” maak Ondatie in 1733 ’n lys van sy skoliere, naamlik die

Hugenotekinders, die Fouries, Leriese, Foses en Malerbes, en in 1736 die De Jagers-kinders

en Nicolaas Haarhoff. Die volgende speel af in die Fouries se woonvertrek:

DIE MEESTER EN SY LEERLINGE

“Môre kinders!”, groet Nicolas Ondatie die ses Fourietjies waar hulle om die tafel sit.

“Môre, Meneer Ondaaitjie”, koor die kinders al bryend in Nederlands, want hulle

huistaal is mos Frans.

“Julle moet maar naby mekaar sit, die winter is koud hier. So anders as in my land.”

3 “The St. Thomas Christians of India, known as Mar Thoma Nasranis, simply Nasranis or Syrian Christians, are

Christians of India that trace their origin to Apostolic times. The ancestors of Nasranis were baptised by St. Thomas the Apostle, one of the disciples of Jesus Christ.” (Wikipedia)

12

“Ag Meneer, vertel ons tog hoe dit daar lyk en van die diere en plante”, sê Marcus ewe

kordaat.

“Ag, nee, boetie man, ek wil liewer hoor van Meneer Ondaaitjie se familie; hy verlang

seker baie, maar een van die dae klim hy op die skip en dan is hy sommer gou weer

daar!” sê Anna.

“Nou maar goed, kinders, dan hou ons nou sommer ’n Indiese oggend. Eers

aardrykskunde en dan familie. Reg so?”

“Ja, dankie Meneer!”

“Ek kom van Colombo waar dit die hele jaar somer is; pragtige plantegroei en alles is

groen met lemoenbome wat geil groei. Sekere tye van die jaar kry ons geweldige reëns.

Ek hoor die mense hier gebruik ook die woord moeson, dis wat ons dit noem. Maar dan

hoor ek julle pa’s praat van “tijgers”, dis nie reg nie, want die roofdiere hier is nie

“tijgers” nie. In Indië is daar wel die regte Bengaalse “tijgers”, groot, mooi diere met

strepe, nie kolle soos hier nie. En nog iets: julle weet mos nou ook al hoe lyk ’n

kalkoen, nè? Ja, die voël is genoem na die stad Kalikoet, Kalkutta in my land.

Net soos julle huistaal Frans is, so is my huistaal Singalees. Die meeste van ons praat

hier nou twee tale, met Nederduitsch as almal se taal, soos die Kompanjie dit wil hê.

Wag maar, later gaan julle kinders net hierdie taal praat. In Singalees skryf ons heel

anders as julle. Kyk, so lyk ons letters. Ek is seker julle sal dit nie kan lees nie! Ons is

van die Sint Thomas-Christene van Colombo. My ma se naam is Juliana, en my ander

familie is Philip, Matthijs en Tomis Christoffel. En, ja, ek verlang so om terug te gaan

huistoe.”

“Eendag gaan ek my dogtertjie Juliana noem, dis so mooi. En die ander name klink

amper nes ons mense s’n,” sê Susanna.

“Ja,” sê Ondaatie. “Daar is gewoonlik meer dinge wat ooreenstem, as dié wat verskil.

Die geheim is om dit te kan raaksien.”

3. Afrikaans as bewarea van ’n Oosterse erfenis

3.1 Uit die Ooste

Afrikaans dien as bewarea van talle woorde uit veral Maleis, waaronder Maleis-Portugees,

asook uit Hindi, Tamil en Sanskrit; waarvan die meeste deel van ons gebruikswoordeskat is.

3.1.1 Uit Maleis en Maleis-Portugees:

aanpiekel, agar-agar, aia, akkerwanie, alla, almaskie, amok, amper, atjar, baadjie,

baar, baba, baie, baklei, blatjang, bobotie, borrie, brinjal, denning (in denningvleis),

doedoe, doepa, doerian, froetang, gekko, ghantang, ghoem , ghoema, ghoen, ghoeroe,

ghong, goiing, haai, ilang-ilang, jamboes, kaketoe, kampong, kapok, kardoes, katel,

katjiepiering, kofia, kramat, laksman, laloentjie, lemoen, loerie, maai, maaifoedie,

mandaryn, mandoer, mango, mardyker, moesoek (jou moses teenkom), moeson, nêne,

13

nonna, nooi, ontong, oorlams, orangoetang, paai, paljas, pê, piekel, pieker, piering,

piesang, pitte, pondok, rabbedoe, rampokker, rottang, sago, salaam, sambal, sambok,

sambreel, sarong, seroet, sieal, soebat, soetamaling, sosatie, tee, thap, tjommel,

toering en tronk.

3.1.2 Uit Hindi, Tamil en Sanskrit:

H: kalkoen, sjampoe sis, tjoep (tjoepstil)

T: nartjie

S: aubergine, brinjal, maan, opaal, skof, swastika, syfer

3.2 Enkele woorde wat die oog en oor vang

Die volgende woorde het my aandag getrek, naamlik:

3.2.1 aanpiekel

Die Oosterse naamwoord pikol (19.2.1658 RvdPR) as handelsgewig en skouervrag

kom in Nederlands voor as ww. pikolen, piekelen wat beteken ‘aan ’n drastok oor die

skouer dra’. Daaruit lei Afrikaans die woord aanpiekel af met die eie plaaslike nuwe

betekenis, naamlik ‘met moeite iets na ’n ander plek bring’ en ‘aansukkel’.

Groote Kerk, Kaapstad, met pikol oor slaaf se skouers

3.2.2 amok Afr. amok kom uit Ndl. amok (1622, 1624) uit Maleis amo(e)k wat beteteken ‘verblind

deur raserny’, aanvanklik vanweë opiumgebruik.

In die 1713-dagregister het drie slawe, waaronder Trijntje, wat saamgesweer het om ’n

moord te pleeg, die Oosterse woord “amok” as wagwoord gebruik om mekaar in die

nag uit te ken.

3.2.3 baadjie

Afr. baadjie uit Ndl. baadje (1618) Ndl. baadje uit Maleis badjoe, baju, eers as

benaming vir ’n kledingstuk vir die bolyf deur Oosterlinge gedra, en later vir ’n

soortgelyke kledingstuk deur Europeërs, veral seelui gedra. Kom verbreid in Ndl.

seemanstaal voor en bereik so die Kaap. By Van Riebeeck o.a. as baytjes.

14

3.2.4 baklei ww.

Veg, vuisslaan, rusie maak. Wsk. via Ndl. seemantstaal, in 1668 reeds as pleknaam,

“Bachaley plaets” aan die Kaap, uit Laag-Maleis bekkelahi uit Maleis berkelahi ‘twis’,

lett. ‘in die hare vlieg’. Ook in die 1689-dagregister tydens ’n landtog op pad na

Isaquase stam opgeteken as “Bakkeleijrivier” (VD-DR, 15.1.1689).

3.2.5 doedoe

Uit Ndl. dodijnen (1617) ‘’n kindjie in die arms wieg en aan die slaap sing’. Sedert

1688 in S.A. versterk deur die Hugenote, aangesien die Ndl. woord kom uit Fr.

dodo wat bet. ‘slaap’ (kindertaal) en ‘bedjie’. Vgl. ook Maleis dodoi ‘wiegeliedjie’,

deur Maleise kinderoppassers aan die Kaap gebruik.

3.2.6 katel s.nw.

Bed, veral 'n eenvoudige ysterbedjie. Via die Ndl. seemanstaal uit Maleis katil ‘bed’.

In 1706 opgeken in die inventaris van Arnout Jansz: landbouwer. Vgl. die

seemanswoord kooij (22.7.1659 RvdPR), asook in “1 out veedre bedt met 2 kussens”

in Francois Chamfelaer se 1673-inventaris.

3.2.7 laksman s.nw.

In Afr. in die betekenis van ’n persoon. wat doodsvonnis voltrek wsk. via die Ndl.

seemanstaal, uit Maleis laksamana ‘admiraal, vloothoof’ lg. tans Laksamana Armada.

Omdat Suidoos-Indië deel was van die Indosfeer van Groter Indië, is Hindu-titels uit

Sanskrit gebruik, in dié geval Lakshmana:

Lakshmana (regs op foto) (Sanskrit: लक्ष्मण, IAST: lakṣmaṇa: “he who has the signs of fortune” d.w.s. laksa ‘geluk’ en mana ‘man’. Vgl. Afr. geluk ‘voorspoed’ en Eng.

lucky, Duits Glück.

ASOOK ‘persoon wat die doodsvonnis voltrek’, want hy het oor daardie mag beskik.

Die S.A. voëltjie word so genoem omdat hy sy prooi aan skerp voorwerpe ophang,

soos die “scherpregter” in die VOC-tyd.

https://en.wikipedia.org/wiki/Sanskrithttps://en.wikipedia.org/wiki/IAST

15

3.2.8 lemoen Die vrugnaam verskyn op 24.8.1652 en op 9.2.1656: “orangie-appelen (soetlemoen),

lemoenen, pisangh ende diergelijcke fruyten”, waar lemoen een of ander sitrusvrug

beteken.

Uit Ndl. lemoen, limoen (Mnl. limoen, lemuen) ‘klein citroen’ (1351-1400) uit Fr.

limon uit Turks limon uit Pers. limun uit Mal-Pol. limau/limo (B&N). Die Fr. uitgang

-on soos in limon, (Eng. lemon) het aanvanklik in ou leenwoorde in Mnl. -oen geword,

o.a. in meloen (behou in lemoen).

3.2.9 moeson

Uit Ndl. moesson (1605 in bet. 1 en 2). Op 27 April 1652 in die Van Riebeeck-

dagregister as “natte mousson”. Ndl. moesson uit Fr. mousson uit Port. moução uit

Maleis moesim uit Arabies mausim ‘tyd van die jaar, seisoen, vasgestelde tyd’.

3.2.10 maai s.nw.

Ma. Uit Maleis-Port may wat bet. ‘ma’ uit Port. māe, māi. Angela van Bengale is

genoem maai Ansiela, dus in die oorspr. betekenis, nie hierdie ongunstige Ndl.

betekenis. van maai ‘vroumens’ wat dit in Afr. is nie en wat niks met ma te doen het

nie.

3.2.10 paai

Ou kêrel. Uit Ndl. paai (al Mnl) ‘vader’, of uit Ndl. seemanstaal pay (1675), of uit

Mal.-Port. pay, Port. pae ‘pa’. Ndl. paai is wsk. die klankwettige ontwikkeling is van

Mnl. pade. In 1685 was paai, veral as ouwe paai, al ’n gewone woord in die Holl.

volkstaal. In verbinding met ’n eienaam was paai, ’n eerbiedwaardige aanspreekvorm

vir ’n ou man asook ’n ou, bevare matroos, soos Paij Isak in die aanhaling “sijnde een

oud man, met namen Paij Isak” (VC-DR: 28:n Jan: 1689) wat gaan red is nadat sy skip

by Terra de Natal vergaan het.

Kaart van Suidoos-Afrika en Madagaskar deur Johannes Vingbooms, c. 1665.

Pyltjie vir Terra de Natal, Oos-Kaap (Grote Atlas, p. 354, NA, 4. velh 691.4)

16

3.2.11 piering s.nw.

Afr. piering kom direk uit die 17e-eeuse Indies-Nederlandse handelstaalwoord, uit

Maleis pi(e)ring ‘bord, houer’. In 1685 is dit opgeskryf as “drie raekies met coppies

en pieringen” (MOOC8/1.2 29.8.1685). Koppies, pierings en die teedrink-gewoonte

is direk uit die Ooste Kaap toe. Die woord is onbekend in Nederlands. Aan die Kaap

het kontak met slawe die verbreidheid van die woord bestendig.

Afkomstig uit Jingdezhen, Jiangxi-provinsie, Suid-China.

Vervaardig tydens Qing-dinastie (~1729-30)

Porselein in opdrag vir die VOC gemaak.

3.2.12 pitte s.nw. (geselstaal)

Geld. Uit Ndl. pitje (1631) uit Mal. picis ‘muntstuk met ’n geringe waarde’. Die ekv.,

met die uitgang op -s, is as ’n mv. opgevat met ’n nuwe ekv. pit. Lg. is toe in verband

gebring met pit ‘saadkorrel’, mv. pitjes, later ook pitten ‘geld in die algemeen’.

3.2.13 sis Dikwels is daar lyste met knope, sierband, trosse “garens” en kant. Wat veral opgeval het, was eksotiese materiaalsoorte soos “Persiaanse en Chinese sijde, baftas en

roemaals, geblomde armoesijnen [afgelei van die toenmalige Turkse stad Ormuz, tans

in Iran]. “Chitsen” was baie gewild.

Replikas van 17e-eeuse Oosterse chits, sis

17

Ndl. sits verwys na fyn bont katoen uit Oos-Indië met blomme en figure met die hand

daarop geskilder. Ndl. sits ‘bont katoen’ uit Hindi chimt ‘bont doek’ uit Sanskrit

chitra’s ‘helder’. Eerste optek. in JvR se DR, 4 Febr. 1659.

3.2.14 soebat

Op 23 Sept. 1656 gebruik Herry die Strandloper ‘gesoubat’, d.w.s. ‘mooi praat met,

smeek’, “welck Indiaens woort hij verstaedt ende tot Bantam – met d’ Engelse in

voor-tijden geweest – geleert heefft” (JvRDR). Die Nederlanders wat in 1648-49 aan

die Kaap was, het wsk. soebat uit Batavia gebring en dit vir Herry geleer. Ndl.

soebatten (1641) ‘dringend, aanhoudend smeek’. Ndl. soebatten uit Mal. sobat

‘vriend’.

3.2.15 tee s.nw.

Dié woord kry ons toe nie van die Engelse nie, maar reeds in 1620 van die VOC-

koopmanne. Ndl. the uit Maleis teh uit Chinees tê. Afr. behou die eintlike spelling, nl.

tee, sonder die Ndl. th- as “teepotje” in die heel eerste inventaris (1673)

(20/10/1673, Chamfelaer, MOOC10/1).

3.2.16 tronk

Trijntje wat 1713 amok geroep het, se juffrou het haar in die “tronk heeft laten

setten”. Die koloniaal-Nederlandse woord tronk (1663) kom uit Port. tronco ‘blok

waarin voete van misdadigers gesluit word’, asook ‘gevangenis’. Die Boegies- en

Sunda-slawe aan die Kaap gebruik tarunka uit Port. tronco, wat Afr. tronk versterk

het. Mauritius het nie ’n “gevangenhuijs” gehad nie, gevolglik is die bandiete daar

snags in “een tronk gesloten”. (5.4.1698, VC-DR).

4. Van dieselfde oorsprong?

Die wêreld is maar klein, ook die woordwêreld, meer nog as tale naby, selfs verlangse familie

is. Daarom kom die woord baie laaste aan die beurt:

4.1 baie

Na bewering ontwikkel Afr. baie via Ndl. as 18de-eeuse mengtaal (Bargoens) uit Maleis

banjak, of eerder direk uit Kaapse Maleis banjak. Eerste optekening in vroeë Afr. in 1769 in

die vorm banje.

Daar is egter die ander kant van hierdie woordmunt, want die Platduitse bwe. banni, bannich,

bannig en Fries banjer beteken dieselfde as Afr. baie. En onthou, daar was destyds talle

Platduitse/Nederduitse sprekers aan die Kaap. In Platduits word juis gesê: “Bannig ist ja wohl

so ’n Allerweltswort”.

Die Ndl. s.nw. banjer, in afgeleide betekenis uit baanderheer, hoort tot die volkstaal, soos in

“zich gedragen als een banjer”, met die gedagte van grootdoenerig. Die ww. is banjeren.

Afr. baie se een wisselvorm banje is selde maar darem gebruik deur my Kaapse vriendin by

Unisa – haar pa was van Citrusdal en haar ma van die Swartland. Dit is

Tot dusver die enigste skriftelike bewys van baie uit die VOC-tyd is in Louies Reijnders se

1793-joernaal, gehou op die skip Ablasserwaard tydens hulle reis via Portsmouth op pad na

18

Batavia. Hy gebruik banjer as bw. in banjer kout, presies soos in Afrikaans, en neem dit mee

na Batavia waar Mal. banjak gebruik is.

Dagboekinskrywing, 30 Dec. 1793: “Banjer kout”

BELANGRIK: Uit twee hedentydse Afrikaanse taalkundiges, prof. Victor Webb en dr. Jan

Picard, lg. het in Indonesië grootgeword en praat Bahasa Indonesia vlot, se navorsing blyk dat

Bahasa Indonesia eeue gelede uit Sanskrit ontwikkel het. Dit beteken dus dat Maleis tot die

Indogermaanse taalfamilie behoort en nie meer daarbuite staan nie.

Dit pas, want Mal. banjak stem ooreen met Hindi bhamjak wat beteken grooot soos in

kirtiman bhamjak ‘rekordbreker’ en sakti-bhamjak ‘magsmakelaar’ (Eng. ‘power-broker’).

Vergelyk ook die Indonesiese Banyak-eilande wat na 71 eilandjies verwys, want daar is baie

van hulle. In die 1725-dagregister (VC22) verskyn die slaaf Banja van Mallebaar. Dalk was

hy grootdoenerig soos die Ndl. banjer of was hy een van baie?

19

4.2 Woordkoorde

Dwarsoor die wêreld is daar woorde wat oorblyfsels van ’n oeroue taal is en as woordkoorde

deur duisende jare heen behoue gebly het, soos o.a. woorde wat na pa en ma verwys. Wat pa

betref, die volgende:

a b x a b b a Aramees

p a x p a p p a Afrikaans

b a p p a (k) Bahasa Indonesia

Die Hugenote se papa en mama versterk waarskynlik ons gebruik daarvan.

20

Verdere hedentydse pa-voorbeelde:

TAALNAAM ONSE VADER VAN ONS

Aramees Abba (x ab) un

Galilees Avv on

Arabies Aba -na

Baskies Gure Aita

Eskimo Ataatavut qilangmitutit

Proto-Germaans-Indies Pater naseros

Grieks Pater hemon

Oudnoors Faþer vár

Maasai Papa lang

Luxemburgies Eise Papp

Bahasa Indonesia Bapa kami

Koerdies Bavê me

Wolof (Senegal, Mauritanië,

Gambië)

Sunu Baay

Xhosa Bawo wethu

Zulu Baba wethu

Sesotho Ntata rona

Sigeuners (Bajasi) Tata nostru

Nou skuif die kalender terug na ongeveer 350 n.C. met biskop Ulfilas se Atta Unsar, (Onse

Vader, eintlik Vader van ons):

Afbeelding van ’n 4e-eeuse Gotiese weergawe van die Atta Unsar

21

a t x a t t a Goties

t a x t a t a Sesotho, Bajasi

WNT: Papalief “Opa, … Tata of Papaetjelief”(1777). Nou nog verder terug na 6000 v.C. van SUMERIESE BEELDSKRIF waar die geskrewe

vorm van pa en ma so lyk:

AB, AP, ABBA Abba Vader, ‘ou man, leier’, pa(ppa). Sumeriese teken: Huis

a b x a b b a a-ba

p a x p/b a p p a pa-pa, ba-pa

en

AM Liefde (Lat. amo ‘liefhê’)

AMA Ma, liefde, ook moederskoot. Sumeriese teken: Ster binne ’n huis

a m x a m a

m a x m a m m a ma-ma

5. Slotgedagtes

Dié taalstroom wat langsamerhand deur die hele land vertak het in wat Afrikaans genoem

word, het ontstaan uit en is gevoed deur woord- en klankfonteine van verskillende wêrelde en

sfere, die Weste én die Ooste, met 17e- en 18de-eeuse Nederlands as vrugbaarste

voedingsbron en taallandskap.

Volgens Arnoldus Pannevis is hierdie taal deur die Voorsienigheid met verloop van tyd vir

ons voorberei, sodat dit vir ons die middel sal wees om kennis te ontvang en mee te deel. Hy

sê ons moet die taal gebruik sodat ons in die toekoms vir onsself en die wêreld volkome dié

mense sal word wat ons behoort te wees.

Tans word ’n stryd vir Afrikaans gevoer. Dit is óns stryd, óns verantwoordelikheid om te

verseker dat hierdie Voorsienigheidstaal in vryheid sal voortbestaan en gedy.

Die mitochondriale taal-DNS word deur die moeder oorgedra aan haar kind as die

onvervreembare erfskat van menswees. Dit is dus ons gebóórtereg om ons moedertaal,

Afrikaans, nie net te besing nie, ja, elkeen op sy eie manier, maar om die taal te koester en ten

alle koste te verdedig. Sonder die lewegewende stem van ons taal is ons stom, verlore en

vergete.

Nou ten slotte, my gedig met die titel:

22

bron van taal

u kinders hier op aarde dra in hulle wese met hart en mond

u hemelboodskap van tere liefde en koestering in hulle rond

selfs onbewus of vergete uit watter glansende Buiteoord

die suiwer harmonie van u goddelike klank en woord

hulle daagliks sorgsaam begelei deur die slagvelde

van hartseer of haat of ’n pynvolle stryd om te stry

die kosbare trillings van u stem is in onverganklike note

soos goudstof tot nadenke uitgestrooi oor die wêreldseë

deur eenwording ingeskulp met die Skepping se waterweë

en na duisende jaargetye uitgespoel op elke aardse strand

as pragtige siervorms vergestalt in ametisgetinte deinings

sinvol beteken deur u eggo se sproeipalet van eb en vloed

in verwondering opgetel en afwagtend teen die oor getulp

om te luister na die sagte roepstem van u lieflike brontaallied

en dit met die ligte oggendbries in te dra na elke landgebied

as herinnering van woorde op u skoot en aan u knie geleer

taalgeborge ingenestel as kosbare erfgoed onvervreem

uit die hede se verlede tot in ewigheid met U verheem

Helena Liebenberg

7 Februarie 2011

23

BRONNELYS

Primêre bronne

VOC-dokumentreekse: Wes-Kaapse Argief

Resolusies van die Politieke Raad van die Kaap de Goede Hoop: C1-231

Inventarisse: MOOC8/1-75

Vendusierolle: MOOC10/1-8, 25

Monsterrolle: VC39/2-VC48 en NA12537-12653

VC-dagregisters: 1680-1730 (VC9-23); 1779-1791 (VC33-34)

M16: Lijst van het Corps Pennisten (1794)

VOC-dagregisters: Nationaal Archief, Den Haag

Jare in Wes-Kaapse Argief ontbreek in NA gefotografeer: 1687, 1692, 1695 (NA10717),

1699 (NA 10720), 1700 (NA 10721), 1704 (NA10724), 1706 (NA 10726), 1709 (NA 10729),

1713 (NA10732), 1714 (NA10733), 1789 (NA10808)

Sekondêre bronne

Boshoff, S.P.E. en G.S. Nienaber. 1967. Afrikaanse Etimologieë. S.A. Akademie vir

Wetenskap en Kuns. Pretoria.

Bosman, D.B. en H.B. Thom. 1952. Jan van Riebeeck. Dagregister, Deel 1-3 (1651-1666).

Kaapstad: Balkema. Elektroniese weergawe: DBNL © 2010 dbnl / erven D.B. Bosman /

erven H.B. Thom http://www.dbnl.org/tekst/rieb001dagh01_01/colofon.htm

Da Silva, P. (Ed.) 1996. A Dictionary of South African English on Historical Principles.

Oxford: Oxford University Press.

Du Toit, P.S. 1937. Onderwys aan die Kaap onder die Kompanjie, 1652-1795. Kaapstad en

Johannesburg: Juta.

Gordon, E.V. 1956. An Introduction to Old Norse. Second Edition revised by A.R. Taylor.

Oxford: Clarendon Press.

Jansen, Ena en Wilfred Jonckheere. 1999. Boer en Brit. Afrikaanse en Nederlandse tekste uit

en om die Anglo-Boereoorlog. Pretoria: Protea Boekhuis.

Kloeke, G.G. 1950. Herkomst en groei van het Afrikaans. Leiden: Universitaire Pers Leiden.

Kluge, Friedrich. 1883. Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. Bearb. von

Elmar Seebold. 23, erw. Aufl. Berlin, New York: De Gruyter, 1995.

Le Roux, T.H. 1966. Die dagboek van Louis Trigardt. Pretoria: J.L. van Schaik Bpk.

Raidt, E.H. 1985. Afrikaans en sy Europese Verlede. Kaapstad: Nasou.

Raper, P.E. 1987. Dictionary of Southern African Place Names. Johannesburg: Jonathan Ball

Publishers.

Scholtz, J. du P. 1972. Afrikaans-Hollands in die Agtiende Eeu. Verdere voorstudies tot ’n

geskiedenis van Afrikaans. Kaapstad: Nasou.

24

Van der Merwe, H.J.J.M. 1960. Die tweeklanke en verkleinwoorde by Van Riebeeck.

Oorgedruk uit Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, April 1960.

Van Rensburg, C. Platduits en Afrikaans. Taalfasette 1968, Deel 7. Pretoria: J.L. van Schaik,

Beperk.

Van Wyk, G.J. (red.). 2003. Etimologiewoordeboek van Afrikaans. Stellenbosch: Buro van

die WAT.

Van Wyk, G.J. (red.). 2007. Etimologiewoordeboek van Afrikaans. Supplement. Stellenbosch:

Buro van die WAT.

Weijnen, A. Zeventiende-eeuwse Taal. Vijfde Druk. Zutphen: N.V. W.J. Thieme & Cie.

Woordeboek van die Afrikaanse Taal. 2009. Elektroniese weergawe: A-R. Stellenbosch: Buro

van die WAT.

Woordeboek der Nederlandsche Taal. Elektroniese weergawe. Leiden: Instituut voor de

Nederlandse Taal (INT)

Elektroniese bronne

https://www.wikipedia.org

________________________________________________

Bronafkortings in artikel

JvRDR : Jan van Riebeeck, Daghregister

C of RvdPR : Resolusies van die Politieke Raad van die Kaap de Goede Hoop

VC : Verbatim Copies

VC-DR : Verbatim Copies-reeks, Daghregister

https://www.wikipedia.org/