depresivnost i socijalne relacije ......psihologija, 2008, vol. 41 (3), str. 357-378 udc...

PSIHOLOGIJA, 2008, Vol. 41 (3), str. 357-378 UDC 159.922.8.072-053.6:616.89

DEPRESIVNOST I SOCIJALNE RELACIJE INSTITUCIONALIZOVANIH MLADIH PRESTUPNIKA1

Jasna Hrnčić2 Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd

Rad se bavi istraživanjem povezanosti depresivnosti i socijalnih relacija kod adolescenata, lišenih slobode zbog svojih prestupa. Predložen je model unipolarne depresije, koji pretpostavlja da su bazični uslovi nastanka depresije nepovoljnost i nedovoljnost sadašnjih i prošlih, realnih ili internalizovanih, afektivnih veza sa socijalnom sredinom, i neefikasnost adaptivnih mehanizama da ovo stanje prevaziđe. 191 mladića u vaspitnim i popravnim ustanovama Sr-bije, uzrasta 15-22 g., su popunili tri skale samoprocene depresivnosti, i 18 skala samoprocene odnosa u porodici i vršnjačkoj grupi. Dobijena je korelaci-ja socijalnih varijabli i depresivnosti od 0.745, što objašnjava čak 55.50% va-rijanse. Ona je najvećim delom objašnjena negativnim i odbacujućim odnosi-ma u porodici i vršnjačkoj grupi, i nedovoljnom individuacijom u porodici. Varijable porodice i varijable vršnjačke grupe su dale značajan međusobno nezavisan doprinos objašnjenju depresivnosti. Takođe, značajan međusobno nezavisan doprinos objašnjenju depresivnosti su dali i sadašnji i prošli vršnja-čki odnosi. Nalazi idu u prilog predloženom modelu depresije.

Ključne reči: Antisocijalno ponašanje, komorbiditet, diferencijacija,

afektivne veze.

1 Rad je deo projekta „Prevencija kriminala i drugih socijalnih devijacija” koji podržava Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine (Projekat br. 149016). 2 : [email protected]

DOI 10.2298/PSI0803357H

Jasna Hrnčić

358

UVOD Prisustvo depresivnosti kod osoba sa antisocijalnim ponašanjem je fenomen

koji je dugo bio zanemarivan u stručnoj i naučnoj javnosti. Uprkos ranoj studiji Bolbija, koja je još 1946. pokazala da je depresivnost bila manje ili više prisutna kod čak 25 od 44 dece lopova (Bowlby, 1946), sve do osamdesetih godina dvadesetog veka preovladavala je predrasuda da antisocijalno ponašanje i depresija “ne idu za-jedno”. Međutim, brojni empirijski nalazi su nedvosmisleno pokazali značajno više prisustvo komorbiditeta antisocijalnog ponašanja i depresivnosti kod mladih, nego što su ovi poremećaji pojedinačno prisutni u populaciji (Hrnčić, 2003, 2007b). Prou-čavanje ovog fenomena omogućava bolje razumevanje oba pojedinačna poremećaja, kao i njihovog interaktivnog efekta, te time i efikasnije planiranje i realizaciju njiho-vog tretmana. U našoj sredini nije bilo istraživanja koja bi doprinela njegovom ra-svetljavanju.

Pregled literature pokazao je da su pojedini teorijski pristupi razumevanju nas-tanka i održanja depresije neprimereni za objašnjenje depresije kod antisocijalne populacije. Klasično psihoanalitičko tumačenje da je depresija rezultat konflikta između Superega i Ega (Rado i Jacobson, po Becker, 1974; Mendelson, 1974) nije primenjivo na Shvatanje populaciji, koju karakteriše nedovoljno izgrađena Superego formacija. Razumevanje depresije kao ambivalentne reakcije na gubitak libidinozno katektiranog objekta u kojoj se agresija, prvobitno usmerena prema objektu koji je izgubljen, introjekcijom usmerava prema sebi (Freud, 1957), nije relevantno za po-pulaciju u kojoj je agresija prema drugima prihvatljiv i čak favorizovan oblik pona-šanja.

Osnov za naše razumevanje visokog komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponašanja su dali autori koji smatraju da postoje dva prevalentna principa koja odre-đuju ljudsku poziciju u skladu sa zakonima prirode: princip integracije i princip diferencijacije (Blatt, 1998). Posebno izdvajamo teoriju afektivne vezanosti Bolbija, i shvatanja Lovena. Bolbi (Bowlby, 1960; 1961; 1980; 1982; 1988) smatra da posto-je dve međusobno komplementarne “bazične komponente ljudske prirode”. Jedna je potreba za afektivnom vezanošću, koja ima funkciju uspostavljanja sigurnosti (pri-padanje socijalnoj grupi daje sigurnost i zaštitu). Druga je potreba za eksploracijom sveta, koja daje osnov za razvoj adaptivnih mehanizama osobe i povećanje sposob-nosti kontrole okoline. Da bi se osoba upustila u eksploraciju okoline i sebe, potreb-na je sigurna osnova, dakle potreba za afektivnom vezanošću je primarna u odnosu na potrebu za eksploracijom. U cilju zadovoljenja svojih potreba, osoba stvara „unu-trašnje radne modele“ sveta, koji dalje utiču na njena razmišljanja, osećanja i pona-šanja.

Loven (Lowen, 1972) opisuje dve vrste vrednosti kod ljudi, koje u zdravom međuodnosu jednu drugu stimulišu i time obogaćuju osobu. Spiritualne vrednosti su inherentne procesima života. Obuhvataju jedinstvo sa svojim bližnjima, zadovolj-stvo spontane responsivnosti, i veru u sebe i svet. Ego vrednosti su zasnovane na ekspanziji moći nad sobom i okolinom. To su: individualnost, kontrola, i znanje.

Depresivnost i socijalne relacije institucionalizovanih mladih prestupnika

359

Spiritualne vrednosti korespondiraju sa potrebom za afektivnom vezanošću, dok ego vrednosti korespondiraju sa potrebom za eksploracijom.

Našem razumevanju komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponašanja su zna-čajano doprineli i pristupi koji su istakli značaj koji diferencijacije selfa ima za raz-vojne procese. Boven (Bowen, po Okun i Rappaport, 1981) postavlja diferenci-jaciju selfa na centralno mesto u objašnjenju razvojnih procesa. On smatra da zrelost individue i sistema zavisi od stepena diferencijacije ili fuzije koji je postignut ne samo između sebe i drugih, već i između unutrašnjih funkcija emocionalnosti i inte-lekta. Osoba čiji je nivo diferencijacije nizak nije u stanju da se odvoji od emocio-nalnih odnosa u neposrednom socijalnom sistemu u kome se nalazi, niti da izbegne da postane njihova žrtva. Blat (Blatt, 1998) smatra da su dve osnovne tendencije u razvoju jedinke diferencijacija od drugih i odnošenje sa drugima, tj. separacija i povezivanje. One se razvijaju u dijalektičkom interaktivnom procesu, u kome je od centralnog značaja formiranje i razvoj unutrašnjih reprezentacija koje su osnov za adaptaciju na uslove sredine (Blatt, 1995; 2001).

Bolje razumevanje razvoja same depresije kod mladih sa antisocijalnim pona-šanjem omogućili su radovi nekoliko autora. Bolbi smatra da je povlačenje inves-ticija u objekat - “detachment” - deo zdravog procesa žalovanja koji oslobađa put za nova emotivna ulaganja (Bowlby, 1960; 1961; 1980; 1982). Sandler i sar. (Sandler, 1960, Sandler i Rosenblatt, 1962, Joffe i Sandler, 1965; 1968; Sandler i Joffe, 1965; 1969) smatraju da se depresija može razviti bez upliva Superego formacije, shvata-jući je kao odgovor na ugrožavanje (osećanja) sigurnosti i dobrobiti koje je osnovni regulator ponašanja. Oni ukazuju na bol koji nastaje kada je akcija u cilju reaktivira-nja emotivnih veza neuspešna, tumačeći povlačenje investicija u objekat kao od-brambenu fazu žalovanja kojoj je cilj je da se, restrikcijom pažnje i zaravnjavanjem afekata, održi minimalni nivo dobrobiti i sigurnosti osobe. Od centralnog razvojnog značaja za prevazilaženje izazova spoljašnje sredine je ego autonomija kao “sloboda individue da istražuje i da pronađe nova rešenja a da pri tome ne pati od netolerabil-nog poremećaja unutrašnjeg osećanja dobrobiti i sigurnosti“ (Joffe i Sandler, 1968, str. 453). Dalji doprinos razumevanju depresije je dala teorija bespomoćnosti, koja je ukazala na značaj koji, za razvijanje depresivnog odgovora, ima zaključak osobe da ne može da kontroliše situaciju (Seligman i sar., 1968; Dweck i Reppucci, 1973, Abramson i sar., 1978).

Značajan doprinos razjašnjavanju prikazanih razlika u tumačenju nastanka dep-resije je dao Blat, ukazivanjem na postojanje dva tipa depresije (Blatt, 1998). Prvi tip karakteriše vulnerabilnost na narušavanje interpersonalnih odnosa koja se iskazu-je prvenstveno kroz osećanje gubitka, napuštanja, i usamljenosti. Ovaj tip odgovara Bolbijevom povlačenju investicija u objekat. Drugi tip karakteriše vulnerabilnost na narušavanje pozitivne definicije sebe i samopoštovanja, koja se pre svega iskazuje kroz osećanje gubitka autonomije i kontrole. Ovaj tip odgovora Radoovom razume-vanju depresije kao posledice unutrašnjeg konflikta između Ega i Superega. Ego ima funkciju kontrole i autonomije, dok Superego predstavlja mentalne reprezentacije afektivnih odnosa važnih drugih prema osobi formiranih kroz ponavljanje situacija (Leary i sar., 1995; Blatt i Auerbach, 2001). Smatramo da se oba tipa depresije mo-

Jasna Hrnčić

360

gu svesti na vulnerabilnost na narušavanje spoljašnjih ili interiorizovanih socijalnih emotivnih odnosa.

Ugrožavanje potrebe za afektivnom vezanošću zbog nedovoljnih socijalnih afektivnih veza, unutrašnjih ili spoljašnjih, vidimo kao osnovni uslov za nastanak unipolarne depresije. Ipak, sama depresivna reakcija ne nastaje zbog nedovoljnosti ovih veza, već zbog neadekvatnih mehanizama prevazilaženja bolnog stanja neza-dovoljene socijalne potrebe.

Depresiju shvatamo kao značajno smanjenje ili potpuno povlačenje emotivnih ulaganja osobe u socijalnu okolinu, a time i u sebe, u cilju odbrane od psihičkog bola nastalog zbog nedovoljnih socijalnih afektivnih veza. Da bi došlo do ovakvog mehanizma odbrane, potrebno je da osoba nepovoljno stanje afektivnih odnosa shvata kao stabilno i globalno, i da nema na raspolaganju adaptivnije mehanizme da ovakvo stanje promeni ili da se na drugi efikasniji način odbrani od psihičkog bola. Da li su se ovi uslovi ispunili, zavisi kako od realnih okolnosti, tako i od mogućnosti osobe, koje su visoko određene stepenom njene diferencijacije od socijalne okoline. Pod diferencijacijom podrazumevamo relativnu nezavisnost od neposredne okoline u zadovoljenju svojih potreba, a naročito potrebe za pozitivnim afektivnim vezama.

Stepen diferencijacije je određen unutrašnjim reprezentacijama afektivnih od-nosa sebe i sveta, i adaptivnim mehanizmima koje osoba ima na raspolaganju. Da bi osoba postigla visok nivo diferencijacije, potrebno je da razvije unutrašnje reprezen-tacije socijalnih afektivnih odnosa koje su stabilno i globalno pozitivne, te omogu-ćavaju relativnu nezavisnost samopoštovanja i osećanja sigurnosti, od trenutne soci-jalne situacije. Takođe, potrebni su i efikasni adaptivni mehanizmi koji omogućava-ju uspostavljanje i održavanje odnosa koji zadovoljavaju potrebe, posebno socijalne potrebe osobe. Kao i kod svih ostalih bazičnih potreba, kada je osnovni nivo socijal-ne potrebe zadovoljen, dalje povećanje stepena prihvaćenosti nije potrebno (Leary i sar., 1995). Sa druge strane, za neadekvatnu diferencijaciju je, u razvojnom smislu, krucijalno postojanje negativnih i odbacujućih relacija, koje dovode do negativnih unutrašnjih reprezentacija afektivnih odnosa, i time predisponiraju osobu da nepovo-ljne okolnosti shvati kao stabilne i globalne (Blatt, 1995). Takođe, krucijalno je i nepodsticanje i/ili sprečavanje autonomije i individuacije u porodici, kao i nedosta-tak ili neadekvatnost relevantnih uticaja drugih bliskih socijalnih grupa (npr. vršnja-čke), što dovodi do siromašnih i neadekvatnih adaptivnih mehanizama individue (Bowlby, 1982; 1988; Lyons-Ruth, 1996).

U predloženom modelu depresije socijalne relacije su dominantne i u predispo-niranju i u precipitiranju depresije. Prošle socijalne relacije su predisponirajući fak-tor depresije jer utiču na razvoj kako unutrašnjih reprezentacija, tako i adaptivnih mehanizama, i time na stepen diferencijacije koji je osoba postigla. Sadašnje soci-jalne relacije su precipitirajući faktor depresije, jer određuju da li je socijalna potreba zadovoljena. Pokazuje se da sami sredinski nepovoljni uslovi, ukoliko ne utiču ne-povoljno na interpersonalne odnose osobe, nisu povezani sa depresivnošću (Hrnčić, 2007a).

Polazeći od ovog modela depresije, komorbiditet depresije i antisocijalnog po-našanja kod mladih se može objasniti na dva načina. Prvi je preko zajedničkih etio-


361

loških faktora kod oba poremećaja: negativnih i odbacujućih socijalnih odnosa i ne-dovoljne autonomije i individuacije u porodici. Istraživanja pokazuju da oba pore-mećaja mladih karakterišu: nepovoljna afektivna situacija u porodici (Vuchinich i sar., 1994; Reiss i sar., 1995; Lyons-Ruth, 1996; Rosentein i Horowitz, 1996; Fer-gusson i sar., 1996, Hrnčić, 2000), nepodsticanje i/ili sprečavanje autonomije i indi-viduacije u porodici (Vuchinich i sar., 1994; Lyons-Ruth, 1996; Barber, 1996) i negativni, odbacujući vršnjački odnosi (Fergusson i sar., 1996; Cole i Carpeniteri, 1990; Windle, 1994). Oba poremećaja, dakle karakterišu ne samo nepovoljnosti sadašnje socijalne situacije, već i nepovoljni uslovi za diferencijaciju. Smatramo da je kod mladih uticaj porodice krucijalan za razvoj diferencijacije, jer određuje ne samo stepen diferencijacije postignut u porodici, već i status osobe u vršnjačkoj gru-pi, što zatim utiče na dalji razvoj osobe (Patterson i sar., 1992). Odnosi sa vršnjaci-ma imaju i svoj nezavisan uticaj na diferencijaciju, ali ne tako izrazit kao uticaj po-rodice.

Drugi način objašnjenja ovog komorbiditeta je da antisocijalno ponašanje do-vodi do razvoja fakora rizika depresivnosti, te time i do povećane incidence depresi-vnosti u populaciji koju karakteriše takvo ponašanje. Disruptivno, agresivno i anti-socijalno ponašanje se pokazalo prediktivno za kasniju depresivnost mladih (Block i sar., 1991; Lewinsohn i sar., 1994; Kerr i sar., 1997; Feshbach i sar., 1997, Caspi, 2000). Ono dovodi do odbacivanja prosocijalnih vršnjaka (Cantrell i Printz, 1985; Dodge i sar., 1990; Dishion, 1990; Cole i Carpeniteri, 1990; Patterson i sar., 1992; Crick, 1996), što je faktor rizika depresije (Cole i Carpeniteri, 1990; Joiner i Metalsky, 1995). Mladi sa antisocijalnim ponašanjem se dalje po pravilu udružuju sa sličnim vršnjacima u antisocijalne vršnjačke grupe, koje karakterišu negativni afek-tivni odnosi i razvoj nepovoljnih adaptivnih mehanizma (Hrnčić, 2004), što dalje pogoduje depresiji. Antisocijalno ponašanje dovodi i do povećanja drugih stresora koji pogoršavaju socijalne odnose (npr. odvajanje i odbacivanje od strane porodice, izolacija u instituciji, interpersonalni konflikti, grubost krivičnog postupka, zlostav-ljanje, nasilje - Hrnčić, 2001; 2004). Oni mogu biti precipitirajući faktor depresije. Po predloženom modelu depresije, antisocijalno ponašanje može da uzrokuje depre-siju preko njegovog nepovoljnog uticaja ne samo na sadašnje afektivne veze, već i na diferencijaciju mlade osobe preko razvijanja nepovoljnih unutrašnjih socijalnih reprezentacija i razvijanja neefikasnih i razvojno nepovoljnih adaptivnih mehaniza-ma. Pokazuje se da je uticaj vršnjačke grupe na mlade sa problemima veći nego na dobro adaptirane mlade. Deca i mladi se utoliko više oslanjaju na vršnjačku grupu a manje na porodicu, ukoliko imaju više problema ponašanja (Donovan i Jessor, 1985, Booth i sar., 1998), i emotivnih problema (Aseltine i sar., 1994).

U svrhu rasvetljavanja mehanizama nastanka komorbiditeta depresije i antiso-cijalnog ponašanja i provere predloženog modela, sproveli smo istraživanje među mladima koji pokazuju izrazito antisocijalno ponašanje, i koji su zbog toga prinudno smešteni u vaspitne i popravne ustanove. Izabrali smo ovu populaciju jer se nalazi u uslovima lišavanja slobode i zajedničkog boravka sa antisocijalnim vršnjacima. Ovu situaciju karakterišu nepovoljne afektivne relacije, uz osiromašenje ili prekid pret-hodnih socijalnih i porodičnih veza, što pogoduje razvoju depresivnosti. U ovim

Jasna Hrnčić

362

okolnostima uticaj vršnjaka, koji predstavljaju dominantnu sadašnju socijalnu sredi-nu, mogao bi biti izrazitiji od uticaja porodice. Ukoliko bi se u ovoj populaciji poka-zalo da i sadašnji i prošli vršnjački odnosi nemaju veći uticaj na depresivnost ispita-nika nego i sadašnji i prošli porodični odnosi, to bi išlo u prilog predloženom mode-lu depresije. Model pretpostavlja da je diferencijacija osobe krucijalna za njenu eventualnu depresivnost. Pošto je porodica mnogo manje prisutna u svakodnevnom životu ispitanika, ali je bila daleko uticajnija u procesu diferencijacije ispitanika u prošlosti, značaj njenog uticaja u ovim okolnostima bi se tumačio pre svega preko uticaja na diferencijaciju. Takođe, ovakav nalaz bi išao u prilog objašnjenju komor-biditeta preko zajedničkih etioloških faktora – nepovoljnih porodičnih i vršnjačkih afektivnih odnosa.

Sa druge strane, nezavisan uticaj nepovoljnih prethodnih vršnjačkih odnosa na depresivnost išao bi u prilog objašnjenju ovog komorbiditeta kao posledice antisoci-jalnog ponašanja. Pripadnost devijantnoj grupi pre smeštaja u ustanovu je indikator odbacivanja od strane prosocijalnih vršnjaka zbog kojeg je verovatno mlada osoba ušla u devijantnu grupu, a koje je opet verovatno bilo posledica prethodnog disrupti-vnog ponašanja mlade osobe (Patterson i sar., 1992). Ova pripadnost je takođe indi-kator negativnih afektivnih odnosa koje karakterišu samu devijantnu grupu (Hrnčić, 2004), ali ne i pokazatelj smanjenih adaptivnih sposobnosti u situaciji boravka u vaspitnim i popravnim ustanovama, pošto se u devijantnoj grupi uče upravo one socijalne veštine koje su korisne za vršnjačke odnose u ovim okolnostima.

Cilj istraživanja je da se pokaže da je depresivnost mladih, institucionalizo-vanih zbog svog antisocijalnog ponašanja (krivičnih dela), visoko povezana sa nji-hovim prošlim i sadašnjim socijalnim relacijama, i to na način koji je u skladu sa predloženim modelom depresije.

Pretpostavljamo: 1) da će se pokazati visoka povezanost depresivnosti sa proš-lim i sadašnjim socijalnim relacijama mlade osobe; 2) da će visoka povezanost iz-među depresivnosti i socijalnih odnosa biti najvećim delom objašnjena samoopisom negativnih i odbacujućih prošlih i sadašnjih socijalnih odnosa u okviru porodice i vršnjačke grupe i nedovoljne individuacije u okviru porodice, dok ostale dimenzije socijalnih odnosa neće značajno doprinositi objašnjenju; 3) da će porodični i vršnja-čki odnosi dati značajan nezavisan doprinos objašnjenju depresivnosti; 4) da vršnja-čki odnosi neće biti značajniji za objašnjenje depresivnosti od porodičnih odnosa; i 5) da će i sadašnji i prethodni negativni vršnjački odnosi imati svoj nezavisan dopri-nos objašnjenju depresivnosti.


363

METOD Varijable i instrumenti

Zavisna varijabla istraživanja je bila depresivnost, merena sa tri skale samop-

rocene depresivnosti: skala D6R Momirovića, skala BDI Beck-a i sar., i skala CES-D Radloff-a (detaljnije u Hrnčić, 2007b).

Nezavisne varijable su bile 18 varijabli socijalnog polja, koje su obuhvatale odnose u porodici kao celini, odnose između majke i ispitanika, i vršnjačke odnose. Odnosi u porodici kao celini su mereni sa 6 skala GRADIR-a Kneževića (1994): Glad, Razmena, Aktivnost, Demokratičnost, Individuacija i Red, definisanih po Modelu stanja i odnosa u porodici RRRG (Berger, 1992). Odnosi majke i ispitanika su mereni sa 9 skala: 7 skala SRDI Opačića (1995): Intimnost, Odbacivanje, Žrtvo-vanje, Zahtevi, Kažnjavanje, Kontrola, Unutrašnja kontrola; skalom PCS-YRS Bar-ber-a (1996) - Psihološka kontrola; i skalom Monitoring Brown-a i sar. (po Barber, 1996). Vršnjački odnosi su mereni skalama: Kohezivnost i PKO Kneževića, i Agre-sivnost Hrnčićeve (2002). U Tabeli 1 su prikazani predmeti merenja upotrebljenih skala.

Tabela 1: Skale samoprocene upotrebljene u istraživanju i njihov predmet merenja

NAZIV SKALE PREDMET MERENJA PORODICA GLAD

Zadovoljenje potreba, želja i očekivanja u porodici. Dimenzije: zadovoljenje potreba – frustriranost potreba.

RAZMENA

Kvalitet emocionalne razmene u porodici. Dimenzije: emocionalna bliskost – emocionalna udaljenost.

AKTIVNOST

Način strukturiranja vremena u porodici. Dimenzije: aktivnost – pasivnost.

DEMOKRATIČNOST

Uloge u porodičnom sistemu. Dimenzije: demokratična fleksibilnost – autoritarna rigidnost.

INDIVIDUACIJA

Mogućnosti za individuaciju članova porodice. Dimenzije: individuacija – simbioza.

RED

Planiranje, organizacija i kontrola zbivanja u porodici. Dimenzije: planiranje i kontrola – stihijnost i odsustvo kontrole.

ODNOS MAJKE I ISPITANIKA INTIMNOST

Intimnost i otvorenost u komunikaciji.

ODBACIVANJE

Odbacivanje, zanemarivanje ispitanika.

ŽRTVOVANJE

Kontrola žrtvovanjem majke.

KAŽNJAVANJE

Nesistematsko kažnjavanje majke.

ZAHTEVI Previsoki zahtevi majke.

Jasna Hrnčić

364

KONTROLA

Preterano ograničavanje ponašanja ispitanika.

UNUTRAŠNJA KONTROLA

Strahovanje ispitanika da svojim postupcima ne izneveri roditelja.

PSIHOLOŠKA KONTRO-LA

Skriveni, psihološki metodi kontrole aktivnosti i ponašanja ispi-tanika, koji ne dozvoljavaju njegovu individuaciju.

MONITORING

Kontrola ponašanja ispitanika nadgledanjem njegovog kretanja i druženja.

VRŠNJAČKA GRUPA KOHEZIVNOST

Sile koje utiču na ispitanika da ostane u vršnjačkoj grupi.

AGRESIVNOST

Agresivno ponašanje prema ispitaniku u neformalnoj grupi kojoj pripada.

PKO

Prokriminalno ponašanje članova neformalne grupe kojoj je ispitanik pripadao pre dolaska u instituciju.

DEPRESIJA D6R Trajno stanje hipotenzije. Depresivno raspoloženje, pad energije,

i depresivna kognicija. BDI

Depresivni simptomi: afektivni, kognitivni, bihejvioralni i somat-ski.

CES-D Depresivni simptomi: pretežno se odnose na depresivno raspolo-ženje, pad energije i depresivnu kogniciju.

Skale koje opisuju negativne i odbacujuće sadašnje i prošle socijalne odnose

su: u porodici - Razmena (u porodici) i Odbacivanje majke; a u vršnjačkoj grupi - Agresivnost (sadašnji odnosi), i Prokriminalno ponašanje (prošli odnosi, pre dolaska u instituciju). Skale koje opisuju nedovoljnu individuaciju u porodici su: Individua-cija (u negativnom polu), Psihološka kontrola majke i Kontrola majke (Tabela 1). Uzorak

Istraživanje je obuhvatalo mladiće između 15 i 22 g., koji su u momentu ispiti-

vanja boravili u vaspitnim i popravnim ustanovama Srbije zbog počinjenih krivičnih dela, dobro znali srpski jezik, bili funkcionalno pismeni, i imali živu majku i pozna-vali je. Konačan uzorak je činio 191 ispitanik (detaljnije u Hrnčić, 2007b). Ispitanici su pokazali visoko prisustvo depresivnosti na testovima samoprocene. Aritmetičke sredine rezultata su bile: 64.26 na skali D6R (SD=29.41), 15.15 na skali BDI (SD=12.28) i 15.6 na skali CES-D (SD=9.94). Na skali BDI, 26.7% ispitanika je bilo iznad kritičkog skora 19 (klinički značajno izražena depresija), a 13.6% iznad skora 30 (teška depresija). Ovi rezultati su po većini pokazatelja daleko viši od onih dobijenih u istraživanjima opšte populacije (Hrnčić, 2007b).


365

REZULTATI3

Povezanost depresivnih simptoma sa socijalnim relacijama U svrhe provere prve pretpostavke, urađena je kanonička korelaciona analiza

na punom skupu varijabli (Tabele 2,3, 4, i 5). Levi skup varijabli definisan je varija-blama socijalnog polja, a desni skup varijablama depresivnosti. Dobijeni koeficijenti kanoničkih korelacija pokazuju da samo prvi par kanoničkih varijabli ima značajnu kanoničku korelaciju od 0.745, što objašnjava čak 55.50% varijanse (Tabela 3). Za ovaj par kanoničkih varijabli su prikazani kanonički koeficijenti, faktori i kros-fakori izvornih varijabli socijalnog polja (Tabela 4) i varijabli depresivnosti (Tabela 5).

Tabela 2.: Kroskorelacije levog i desnog skupa varijabli

VARIJABLE D6R CES-D BDI Glad -.511 -.413 -.326 Razmena -.592 -.454 -.365 Aktivnost -.336 -.247 -.196 Demokratičnost -.558 -.446 -.377 Individuacija -.624 -.493 -.439 Red -.245 -.125 -.084 Intimnost -.374 -.325 -.232 Odbacivanje .574 .471 .441 Žrtva -.442 -.352 -.326 Kazna .534 .470 .429 Zahtevi .523 .463 .379 Kontrola .577 .456 .469 Unutrašnja kontrola -.200 -.149 -.091 Psihološka kontrola .586 .502 .455 Monitoring -.217 -.233 -.149 Kohezivnost -.218 -.264 -.151 Agresivnost .478 .460 .364 PKO .402 .318 .280

Tabela 3.: Koeficijenti kanoničkih korelacija i njihova značajnost:

Par kanon. varijabli rho lambda hi2 df Sig.

1 .745 .366 180.125 54 .000 2 .340 .821 35.248 34 .409 3 .267 .929 13.260 16 .654

3 Zbog ekonomičnositi izlaganja, prikazani su samo glavni rezultati. Za detaljniji prikaz obratite se autoru.

Jasna Hrnčić

366

Tabela 4.: Kanonički koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli socijalnog polja

VARIJABLE Kanonički koefici-jenti

Kanonički faktori Kanonički kros-faktori

Glad -.095 .702 .523 Razmena .277 .809 .602 Aktivnost .075 .460 .342 Demokratičnost .072 .760 .566 Individuacija .149 .844 .629 Red -.012 .335 .250 Intimnost .158 .520 .387 Odbacivanje -.194 -.772 -.575 Žrtva .129 .595 .443 Kazna .122 -.722 -.538 Zahtevi .060 -.717 -.534 Kontrola -.231 -.767 -.571 Unutrašnja kontrola -.100 .279 .208 Psihološka kontrola -.074 -.793 -.591 Monitoring -.072 .308 .230 Kohezivnost .013 .317 .236 Agresivnost -.184 -.660 -.491 PKO -.258 -.544 -.405

Tabela 5: Kanonički koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli depresivnosti

VARIJABLE Kanonički koefici-

jenti Kanonički faktori Kanonički

kros-faktori D6R -.989 -.992 -.739

CESD -.172 -.798 -.594

BDI .166 -.712 -.530

Urađena je i kanonička analiza kovarijansi između istih skupova, radi utvrđi-

vanja stabilnosti dobijenih rezultata (Knežević i Momirović, 1996). Pokazuje se visoka sličnost sa rezultatima dobijenim kanoničkom korelacionom analizom. Samo prvi par kvazikanoničkih varijabli ima značajnu kvazikanoničku korelaciju od 0.661, koja objašnjava 43.69% varijanse. Ona je za 11.81% niža od dobijene kanoničke korelacije, i ukazuje na stabilnost rezultata. Potvrđuje se prva hipoteza.

Negativni i odbacujući socijalni odnosi i nedovoljna individuacija U svrhu provere druge hipoteze, urađena je kanonička korelaciona analiza, u

kojoj je levi skup varijabli definisan sa sedam varijabli socijalnog polja. To su: četiri varijable koje se odnose na negativne i odbacujuće socijalne odnose - Razmena (u


367

negativnom polu), Odbacivanje, Agresivnost, i PKO; i tri varijable nedovoljne indi-viduacije u porodici: Individuacija (u negativnom polu), Psihološka kontrola, i Kon-trola (Tabela 7). Desni skup je definisan trima varijablama depresivnosti (Tabela 8). Dobijeni koeficijenti korelacija pokazuju da samo prvi par kanoničkih varijabli ima značajnu kanoničku korelaciju od čak 0.733 (Tabela 6). Time je objašnjeno 53.73% varijanse kanoničkih varijabli, što je samo 1.77% manje od vrednosti dobijene na prethodnom punom skupu varijabli. Dakle, ovih sedam varijabli socijalnog polja objašnjava najveći deo zajedničke varijanse kanoničkih varijabli dobijene u pretho-dnoj analizi.

Tabela 6: Koeficijenti kanoničkih korelacija i njihova značajnost

Par kanoničkih

varijabli rho Lambda hi2 df sig

1 .733 .429 156.287 21 .000 2 .214 .927 13.941 12 .304 3 .168 .972 5.278 5 .383

Tabela 7: Kanonički koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli socijalnog polja

VARIJABLE Kanonički koefici-

jenti Kanonički

faktori Kanonički

kros-faktori Razmena .312 .821 .602 Individuacija .131 .857 .629 Odbacivanje -.283 -.784 -.575 Kontrola -.159 -.772 -.571 Psihološka kontrola -.022 -.806 -.591 Agresivnost -.208 -.673 -.493 PKO -.230 -.553 -.405

Tabela 8: Kanonički koeficijenti, faktori i kros-faktori varijabli depresivnosti

VARIJABLE Kanonički

koeficijenti Kanonički

faktori Kanonički

kros-faktori D6R -.972 -.990 -.726

CESD -.202 -.808 -.592

BDI .175 -.990 -.521

Kanonička analiza kovarijansi, urađena između ista dva skupa, pokazuje zna-

čajnu kvazikanoničku korelaciju između samo jednog para kvazikanoničkih varijab-li, koja je 0.681, što objašnjava 46.38% varijanse. Ovaj rezultat je za 2.69% viši od rezultata prethodne kvazikanoničke analize na punom skupu varijabli, što ukazuje na visoku stabilnost rezultata.

Jasna Hrnčić

368

Da bismo proverili da li je doprinos ostalih dimenzija značajan kada se kontro-liše uticaj ovih sedam varijabli socijalnog polja, kao i da li doprinos ovih sedam varijabli ostaje značajan kada se kontroliše uticaj ostalih varijabli socijalnog polja, urađen je par hijerarhijskih multiplih regresija (Tabela 9). Prediktorske varijable su bile varijable socijalnog polja. Kriterijumska varijabla je bila depresivnost, definisa-na kao prva glavna komponenta izolovana na tri skale depresivnosti. Pokazalo se da je uticaj sedam varijabli negativnih afektivnih odnosa i nedostatka individuacije ostao značajan i nakon kontrole uticaja ostalih varijabli (p < 0.01). Ostali socijalni odnosi nisu značajno doprinosili objašnjenju varijanse depresivnosti pošto se kontro-lisao uticaj sedam osnovnih varijabli. Potvrđuje se druga hipoteza.

Tabela 9: Rezultati hijerarhijske multiple regresije - poređenje prediktivnosti sedam osnovnih

varijabli i ostalih varijabli socijalnog polja

ZAVRŠNA STATISTIKA PREDIKTORSKE VARI-JABLE

delta

R2 Korelacija ZVa Stand.

Beta

sr2 Prvi korak 0.458*** Razmena -.516 -.095 .002 Individuacija -.569 -.138 .003 Odbacivanje .543 .202* .017 Kontrola .550 .137 .007 Psihol. kontrola .565 .031 .000 Agresivnost .476 .156* .016 PKO .366 .146* .018 Drugi korak 0.018 Glad -.458 .049 .001 Aktivnost -.285 -.100 .003 Demokratičnost -.506 -.097 .001 Red -.166 .101 .003 Intimnost -.341 -.058 .001 Žrtva -.410 -.162 .005 Kazna .524 -.027 .000 Zahtevi .499 -.062 .001 Unutr. kontrola -.161 .116 .006 Monitoring -.219 .010 .000 Kohezivnost -.231 -.012 .000 Prvi korak 0.404*** Glad -.458 .058 .001 Aktivnost -.285 -.136 .005 Demokratičnost -.506 -.356*** .043 Red -.166 .159 .008 Intimnost -.341 -.017 .000 Žrtva -.410 -.271* .017 Kazna .524 .170 .001 Zahtevi . 499 .055 .001 Unutr. kontrola -.161 .100 .005


369

Monitoring -.219 -.044 .001 Kohezivnost -.231 -.053 .002 Drugi korak 0.072** Razmena -0,516 -.083 .001 Individuacija -0,569 -.106 .002 Odbacivanje 0,543 .135 .004 Kontrola 0,550 .165 .007 Psihol. kontrola 0,565 .041 .000 Agresivnost 0,476 .131 .008 PKO 0,366 .169** .021 a Korelacija ZV – korelacija prediktora sa zavisnom varijablom; sr2 - kvadrat semiparcijalne kore-

lacije, jedinstveni doprinos svakog predikotra totalnoj varijasi koja objašnjava ZV. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.0001

Prediktivnost porodičnih i vršnjačkh odnosa

Relativno visoki kvadrati semiparcijalne korelacije varijabli vršnjačke grupe na

skupu sedam osnovnih varijabli (za Agresivnost sr2=0,016, za PKO sr2=0,018, Tabe-la 10), uz visoke rezultate varijabli porodice (za Odbacivanje sr2=0,017), sugerišu da porodica i vršnjačka grupa imaju značajan međusobno nezavisan uticaj na depresiv-nost. U svrhu dalje provere urađen je par hijerarhijskih multiplih regresija (Tabela 10). Prediktorske varijable su bile sedam osnovnih varijabli socijalnog polja. Kriteri-jumska varijabla je bila depresivnost, definisana kao i u prethodnim regresijama. Rezultati pokazuju značajan međusobno nezavisan uticaj na depresivnost kako vari-jabli porodice (p

Jasna Hrnčić

370

PKO .366 .232*** .048 Drugi korak 0. 458**** Razmena -.516 -.095 .002 Individuacija -.569 -.138 .003 Odbacivanje .543 .202* .017 Kontrola .550 .137 .007 Psihol. kontrola .565 .031 .000 a Korelacija ZV – korelacija prediktora sa zavisnom varijablom; sr2 - kvadrat semiparcijalne kore-

lacije, jedinstveni doprinos svakog predikotra totalnoj varijasi koja objašnjava ZV. * p < 0.05; ** p < 0.01; *** p < 0.0001; **** p < 0.0001

Poređenje uticaja sadašnjih i prethodnih vršnjačkih odnosa Prikazani rezultati varijabli Agresivnost i PKO vršnjačke grupe u okviru kano-

ničkih analiza (kanonički koeficijent za Agresivnost je -0.184 i -0.208, za PKO -0.258 i -0.230, Tabele 4 i 7) i hijerarhijske multiple regresije (kvadrat semiparcijal-nih korelacija za Agresivnost na skupu sedam osnovnih varijabli je 0.016, a za PKO je 0.018, Tabela 10) sugerišu da pretpostavka o međusobno nezavisnom uticaju sadašnjih (skala Agresivnosti) i prošlih vršnjačkih odnosa (skala PKO) ima osnova. Dalje hijerarhijske multiple regresije su potvrdile da ove dve varijable daju značajan nezavisan doprinos objašnjenju varijanse depresivnosti kada se kontroliše uticaj svih ostalih osnovnih varijabli socijalnog polja (za Agresivnost - p=0.021, za PKO - p=0.015, Tabela 11). Potvrđuje se peta hipoteza.

Tabela 11: Rezultati hijerarhijske multiple regresije za prediktorske varijable Agresivnost i PKO

Korak Varijable unešene u koraku Kumul. R2 Delta R2 Sig.

1. 5 osnovnih varijabli porodice .416 .416 .000 2. Agresivnost .440 .024 .005 3. PKO .458 .018 .015 1. 5 osnovnih varijabli porodice .416 .416 .000 2. PKO .442 .026 .004 3. Agresivnost .458 .016 .021

DISKUSIJA

Naši rezultati pokazuju da između seta varijabli socijalnog polja i seta varijabli depresivnosti, postoji vrlo visoka kanonička korelacija, koja objašnjava čak 55.5% varijanse. Ona sugeriše visoku povezanost između socijalnih odnosa mlade osobe i njene depresivnosti, u skladu sa modelom depresije koji predlažemo. Ipak, činjenica da je i procenu depresivnosti, i procenu socijalnih relacija davala ista osoba u obliku


371

samoopisa, poziva na oprez pri donošenju zaključaka. Povezanost može biti posledi-ca drugih faktora, kao što je delovanje kognitivnih procesa karakterističnih za depre-sivne osobe, i varijansa deljenog metoda.

Mnogi autori ukazuju na postojanje depresivnih kognicija kao sastavnog dela depresivne simptomatologije. One podrazumevaju negativnu obojenost pogleda na sebe, svoju budućnost, svoju prošlost i svet u odnosu na sebe (Asarnow i sar., 1987; Beck, 1989; Haley i sar., 1985, Haaga i sar., 1991, Harrington, 1995; Birmaher i sar., 1996). Usled svojih kognitivnih distorzija, depresivne osobe mogu da procenju-ju svoje socijalne odnose gorim od realnih, pa bi dobijene korelacije između socija-nih odnosa i depresivnosti bile artefakt samog poremećaja. Međutim, pokazuje se da depresivni mladi imaju realnu procenu sadašnjih socijalnih odnosa, dok su mladi koji nisu depresivni skloniji “ulepšavanju realnosti” (Asarnow i sar. 1987, Goodyer i sar., 1991; Shepperd i sar., 1994). Negativna kognicija depresivnih se pre svega odnosi na procenu sebe i na autobiografska sećanja, a naročito na emotivne odnose odbacivanja (Haaga i sar., 1991). U ovom smislu, depresivne kognicije bi trebalo da utiču: a) podjednako i na pozitivne i na negativne afektivne odnose; b) podjednako na opis i porodice i vršnjačke grupe, koji bi tako bili međusobno zavisni; c) više na opis prošlih nego na opis sadašnjih vršnjačkih odnosa. Međutim, naše istraživanje je pokazalo: a) da negativni afektivni odnosi bolje objašnjavaju depresivnost od nedo-voljnih pozitivnih odnosa; b) da porodični i vršnjački odnosi daju značajan nezavi-san doprinos objašnjenju depresivnosti, i c) da prošli vršnjački odnosi nemaju veći značaj za objašnjenje depresivnosti od sadašnjih vršnjačkih odnosa. Zato smatramo da depresivne kognicije ne mogu da objasne visoku povezanost socijalnih relacija i depresivnosti dobijenu u ovom radu.

U našem istraživanju ista osoba procenjuje i svoju depresivnost, i svoje soci-jalne relacije, čime se dobija tzv. “varijansa deljenog metoda”, deo zajedničke vari-janse koja nastaje samo usled zajedničkog izvora podataka. Osobenosti ličnosti pro-cenjivača određuju njegove odgovore i u jednom i u drugom setu varijabli, te se tako dobija korelacija kojoj je izvor treći faktor – karakteristike procenjivača. Ipak, dobi-jene očekivane razlike u prediktivnosti pojedinih varijabli socijalnog polja, u suprot-nosti su sa delovanjem varijanse deljenog metoda, koja podjednako utiče na sve posmatrane varijable. Takođe, visina dobijene korelacije između skupa varijabli socijalnih relacija i skupa varijabli depresivnosti sugeriše da, čak i ako deo ove kore-lacije dugujemo varijansi deljenog metoda, ostaje značajna poveznost depresivnosti i socijalnih relacija.

Dobijena zajednička varijansa između depresivnosti i socijalnog polja skoro je u potpunosti bila objašnjena samoprocenom negativnih i odbacujućih socijalnih odnosa osobe u okviru porodice i vršnjačke grupe, kao i samoprocenom nedovoljne autonomije i individuacije u okviru porodice, opisanih kao „sedam osnovnih varijab-li socijalnog polja“. Kanonička korelacija između ovih varijabli i depresivnosti obja-šnjava čak 53.73% varijanse kanoničkih varijabli, što je samo 1.77% manje od one dobijene na punom skupu varijabli. Ove nalaze je potvrdila i hijerarhijska multipla regresija, koja je pokazala da je uticaj ovih sedam varijabli ostao značajan i nakon kontrolisanja uticaja ostalih 11 varijabli socijalnog polja, dok obrnuto nije bio slučaj.

Jasna Hrnčić

372

Istraživanje Reiss-a i sar. (1995) je imalo slične zaključke: konfliktni i negativni odnosi roditelja prema detetu su objašnjavali skoro 60% varijanse antisocijalnog ponašanja i 37% varijanse depresivnosti. Pozitivni odnosi su objašnjavali tek 10% varijanse oba poremećaja.

U našem istraživanju se pokazuje da vršnjačka grupa i porodica imaju međuso-bno nezavisan uticaj na depresivnost mladih, i da vršnjačka grupa nema veći uticaj na depresivnost od porodice. Ovaj nalaz je dobijen kod institucionalizovanih antiso-cijalnih adolescenta, koji su u svakodnevnoj komunikaciji sa vršnjacima, ali ne i sa porodicom, i koje karakteriše veći uticaj vršnjačke grupe od uticaja porodice (Dono-van, Jessor, 1985; Booth i sar., 1998). Ovi rezultati ukazuju na značaj procesa dife-rencijacije osobe u okviru porodice. Ukoliko su oni nepovoljni zbog negativnih i odbacujućih odnosa i onemogućavanja individualizacije i autonomije, smanjuju se mogućnosti osobe da zadovoljni svoje socijalne potrebe i da se adaptira na nepovo-ljne okolnosti.

Značajan uticaj na depresivnost negativnih i odbacujućih socijalnih odnosa u okviru porodice i vršnjačke grupe i nedovoljne autonomije i individuacije u okviru porodice, koji su etiološki faktori i depresije i antisocijalnog ponašanja, ide u prilog tumačenju visokog komorbiditeta depresije i antisocijalnog ponašanja preko zajed-ničkih etioloških faktora oba poremećaja .

Nezavisan uticaj sadašnjih vršnjačkih odnosa sugerišu značaj koji za depresiv-nost ima zadovoljenje potrebe za afektivnom vezanošću u neposrednoj socijalnoj sredini, koju u uslovima institucionalizacije mladih čine pre svega vršnjaci. Nezavi-san uticaj prošlih afektivnih odnosa ukazuje na značaj unutrašnjih reprezentacija prethodnih afektivnih odnosa, koje potom utiču na manju “otpornost” osobe na sa-dašnje socijalne nepovoljnosti. On ide u prilog objašnjenju komorbiditeta depresiv-nosti i antisocijalnog ponašanja kroz uticaj koji antisocijalno ponašanje ima na raz-voj depresivnosti. Antisocijalno i disruptivno ponašanje dovodi do odbacivanja pro-socijalnih vršnjaka i uključivanja mlade osobe u devijantnu vršnjačku grupu, koju po pravilu karakterišu negativni i odbacujući afektivni odnosi, čime se nastavlja zloću-dni krug loših socijanih odnosa koji su opet faktor rizika depresije.

Dobijeni rezultati potvrđuju sve hipoteze istraživanja, koje su izvedene iz pred-loženog modela depresije. Po ovom modelu, centralni prediktori eventualne depresi-vnosti su socijalni faktori: nepovoljnost i nedovoljnost sadašnjih i prošlih, realnih ili internalizovanih afektivnih veza sa socijalnom sredinom i nepodsticanje i/ili spreča-vanje autonomije i individuacije u bliskim socijalnim grupama, koje dovodi do si-romašnih i neadekvatnih adaptivnih mehanizama individue.

ZAKLJUČAK

Sprovedeno istraživanje je pokazalo da je samoopis socijalnih varijabli u viso-koj korelaciji sa samoopisom depresivnosti mladih sa antisocijalnim ponašanjem. Ova korelacija je najvećim delom bila objašnjena negativnim i odbacujućim socijal-


373

nim odnosima osobe u porodici i vršnjačkoj grupi i nedovoljnom individuacijom u porodici. Varijable porodice i varijable vršnjačke grupe su dale značajan međusobno nezavisan doprinos objašnjenju depresivnosti. Doprinos vršnjačke grupe se nije pokazao izrazitiji od uticaja porodice, što je interesantno ako se uzme u obzir da je nalaz dobijen u uzorku institucionalizovane antisocijalne omladine, kojoj je nepos-redna socijalna sredina vršnjačka grupa, a ne porodica, a vršnjaci neretko važniji od porodice. Ovi nalazi idu u prilog objašnjenju komorbiditeta depresije i antisocijal-nog ponašanja preko zajedničkih etioloških faktora u okviru porodice. I sadašnji i prošli negativni vršnjački odnosi su dali značajan nezavisan doprinos objašnjenju depresivnosti. Nezavisan uticaj prošlih odnosa sugeriše da i samo antisocijalno po-našanje može biti etiološki faktor depresivnosti.

Navedeni nalazi idu u prilog modelu unipolarne depresije koji predlažemo. Po ovom modelu, depresija je značajno smanjenje ili potpuno povlačenje emotivnih ulaganja osobe u socijalnu okolinu, a time i u sebe, u cilju odbrane od psihičkog bola nastalog zbog nedovoljnih socijalnih afektivnih veza. Bazični uslovi nastanka depresije su: nepovoljnost i nedovoljnost sadašnjih i prošlih, realnih ili internalizo-vanih afektivnih veza sa socijalnom sredinom, i neefikasnost adaptivnih mehaniza-ma da ovo stanje prevaziđe. Socijalne relacije se shvataju kao dominantan faktor rizika depresije. Prošli socijalni odnosi uglavnom utiču na stepen diferencijacije osobe, preko unutrašnjih reprezentacija socijalnih odnosa i adaptivnih mehanizama osobe koji se uče i podstiču u bliskim socijalnim grupama. Sadašnje socijalne relaci-je uglavnom određuju da li je potreba za socijalnim afektivnim vezama zadovolje-njena.

Dobijeni nalazi daju novi pogled na depresivnost iz ne baš često razmatranog ugla antisocijalne omladine, koji omogućava da se jasnije uvidi suština depresivnos-ti, kao i njene specifičnosti u ovoj populaciji. Potrebna su dalja istraživanja longitu-dinalnog dizajna da bi se dalje testirao mehanizam nastanka depresije sugerisan u ovom radu.

LITERATURA

Abramson, L. Y., Seligman, M. E. P., & Teasdale, J. D. (1978). Learned helplessness in humans: critique and reinformation. Journal of Abnormal Psychology, 87(1), 49-74.

Asarnow, J. R., Carlson, G. A., & Guthrie, D. (1987). Coping strategies, self-perceptions, hopelessness, and perceived family environments in depressed and suicidal children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 55(3), 361-366.

Aseltine, R. H., Gore, S., & Colten, M. E. (1994). Depression and the social develop-mental context of adolescence. Journal of Personality and Social Psychology, 67(2), 252-263.

Jasna Hrnčić

374

Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: revisiting a neglected construct. Child Development, 67, 3296-3319.

Beck, A. T. (1989). Cognitive Therapy and Emotional Disorders. London, Penguin Books.

Becker, J. (1974). Depression: Theory and Research. New York, V.H. Winston & Sons.

Berger, J. (1992). Psihologija porodice - model stanja i odnosa RRRG. Psihološka istraživanja, 5, 11-47.

Birmaher, B., Ryanm, N. D., Williamson, D. E., Brent, D. A., Kaufman, J., Dahl, R. E., Perel, J., & Nelson, B. (1996). Childhood and adolescent depression: a review of the past 10 years. Part I. Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 35(11), 1427-1439.

Blatt, S. J. (1995). Representational structures in psychopathology. U D. Cicchetti & S. Toth (Eds.) Rochester Symposium on Developmental Psychopathology, Volume VI: Emotion, Cognition, and Representation. Rochester, NY: University of Roch-ester Press (str. 1-33).

Blatt, S. J. (1998). Contributions of psychoanalysis to the understanding and treatment of depression. Journal of the American Psychoanalytic Association, 46(3), 723-752.

Blatt, S. J., & Auerbach, J. S. (2001). Mental representation, severe psychopathology, and the therapeutic process. Journal of the American Psychoanalytic Association, 49(1), 113-159.

Block, J. H., Gjerde, F., & Block, J. H. (1991). Personality antecedents of depressive tendencies in 18-year-olds: a prospective study. Journal of Personality and Social Psychology, 60(5), 726-736.

Bolbi, Dž. (1980). Kratak osvrt na istorijski razvoj teorije afektivne vezanosti. U R. Zazo (ur.) Poreklo čovekove osećajnosti. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva (str. 45-46).

Booth, C. L., Rubin, K. H., & Rose-Krasnor, L. (1998). Perception of emotional support from mother and friend in middle childhood: links with social-emotional adaptation and preschool attachment security. Child Development, 69, 427-442.

Bowlby, J. (1946). Forty-four Juvenile Thieves: Their Characters and Home-life. London, Balliere, Tindall & Cox.

Bowlby, J. (1960). Grief and mourning in infancy and early childhood. The Psycho-analitic Study of the Child, 15, 9-52.

Bowlby, J. (1961). Process of mourning. The International Journal of Psycho-Analysis, 42(4-5), 317-340.

Bowlby, J. (1982). Attachment and Loss, Vol. 1: Attachment, 2nd ed. New York, Basic Books.

Bowlby, J. (1988). Developmental psychiatry comes of age. The American Journal of Psychiatry, 145, 1-10

Cantrell, V. L., & Prinz, R. J. (1985). Multiple perspectives of rejected, neglected, and accepted children: relation between sociometric status and behavioral characteris-tics. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(6), 884-889.


375

Caspi, A. (2000). The child is father of the man: personality continuities from child-hood to adulthood. Journal of Personality and Social Psychology, 78(1), 158-172.

Cole, D. A., & Carpentieri, S. (1990). Social status and the comorbidity of child depression and conduct disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 58(6), 748-757.

Crick, N. R. (1996). The role of overt aggression, relational aggression, and prosocial behavior in the prediction of children’s future social adjustment. Child Develop-ment, 67, 2317-2327.

Dishion, T. J. (1990). The family ecology of boys’ peer relations in middle childhood. Child Development, 61, 874-892.

Dodge, K. A., Coie, J. D., Pettit, G. S., & Price, J. M. (1990). Peer status and aggres-sion in boys’ groups: developmental and contextual analyses. Child Development, 61, 1289-1309.

Donovan, J. E., & Jessor, R. (1985). Structure of problem behavior in adolescence and young adulthood. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(6), 890-904.

Dweck, C. S., & Reppucci, D. N. (1973). Learned helplessness and reinforcement responsibility in children. Journal of Personality and Social Psychology, 25(1), 109-116.

Fergusson, D. M., Lynskey, M. T., & Horwood, J. L. (1996). Origins of comorbidity between conduct and affective disorders. Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 35(4), 451-460.

Feshbach, S. (1997). The psychology of aggression: insights and issues. U S. Feshbach & J. Zagrodzka (Eds.) Aggression: Biological, Developmental, and Social Per-spectives. New Jork, London, Plenum Press (str. 213-235).

Freud, S. (1957). Mourning and melancholia. Standard Edition vol 14. London, The Hogarth Press (str. 243-258).

Goodyer, I., Germany, E., Gowrusankur, J., & Altham, P. (1991). Social influences on the course of anxious and depressive disorders in school-age children. British Journal of Psychiatry, 158, 676-684.

Haaga, D. A, Dyck, M. J., & Ernst, D. (1991). Empirical status of cognitive theory of depression. Psychological Bulletin, 110(2), 215-236.

Haley, G. M. T., Fine, S., Marriage, K., Moretti, M. M., & Freeman, R. J. (1985). Cognitive bias and depression in psychiatrically disturbed children and adoles-cents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 53(4), 535-537.

Harrington, R. (1995). Depressive Disorder in Childhood and Adolescence. Chiches-ter, John Wiley & Sons.

Hrnčić, J. (2000). Porodice mladih: poređenje delinkvenata i klijenata institucija mentalnog zdravlja. Psihologija, 33(3-4), 455-470.

Hrnčić, J. (2001). Delinkventno ponašanje mladih, stres i porodica. Jugoslovenska revija za kriminologiju i krivično pravo, 39(1), 167-176.

Hrnčić J. (2002). Analiza socijalnih relacija adolescenata sa komorbiditetom depre-sivnih simptoma i antisocijalnog ponašanja. Doktorska disertacija, Medicinski fa-kultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd.

Jasna Hrnčić

376

Hrnčić, J. (2003). Komorbiditet depresivnih simptoma i antisocijalnog ponašanja kod mladih. Psihijatrija danas, 35(1-2), 5-28

Hrnčić, J. (2004). Pregled faktora rizika antisocijalnog ponašanja mladih (individualni faktori, stresori i vršnjačka grupa). Revija za kriminologiju i krivično pravo, 42(3), 133-163.

Hrnčić, J. (2007a). Restriktivnost ustanove i depresivnost mladih lišenih slobode. Nauka, bezbednost, policija, 12(2), 127-144.

Hrnčić, J. (2007b). Depresivnost kod institucionalizovanih mladih delinkvenata. Revija za kriminologiju i krivično pravo, 45(3), 169-188.

Joffe, W. G., & Sandler, J. (1965). Notes on pain, depression, and individuation. The Psychoanalytic Study of the Child, 20, 394-424.

Joffe, W. G., & Sandler, J. (1968). Comments on the psychoanalytic psychology of adaptation, with special reference to the role of affects and the representational world. The International Journal of Psycho-Analysis, 49, 445-454.

Joiner, T. E., & Metalsky, G. I. (1995). A prospective test of an integrative interper-sonal theory of depression: a naturalistic study of college roommates. Journal of Personality and Social Psychology, 69(4), 778-788.

Kerr, M., Tremblay, R. E., Pagani, L., & Vitaro, F. (1997). Boys’ behavioral inhibition and the risk of later delinquency. Archives of General Psychiatry, 54, 809-816.

Knežević, G. (1994). Merenje i porodično funkcionisanje - predlog novog instrumenta. Časopis za kliničku psihologiju i socijalnu patologiju, 1(1-2), 251-175.

Knežević, G. i Momirović, K. (1996). Algoritam i program za analizu relacija ka-noničke korelacijske analize i kanoničke analize kovarijansi. U P. Kostić (ur.) Problemi merenja u psihologiji (primena računara), vol. 2. Beograd, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja (str. 57-73).

Leary, M. R., Tambor, E. S., Terdal, S. K., & Downs, D. L. (1995). Self-esteem as an interpersonal monitor: the sociometer hypothesis. Journal of Personality and So-cial Psychology, 68(3), 518-530.

Lewinsohn, P. M., Clarcke G. N., Seeley, J. R., & Rohde, P. (1994). Major depression in community adolescents. Age of onset, episode duration, and time to recurrence. Journal of American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 33(6), 809-818.

Lowen, A. (1972). Depression and the Body. Baltimore, Penguin Books. Lyons-Ruth, K. (1996). Attachment relationships among children with aggressive

behavior problems: the role of disorganized early attachment patterns. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(1), 64-73.

Mendelson, M. (1974). Psychoanalytic Concepts of Depression. New York, Spectrum Publications.

Okun, B. F., & Rappaport, L. J. (1981). Working with Families: An Introduction to Family therapy. North Scituate, Massachusetts, Dixbury Press.

Opačić, G. (1995). Ličnost u socijalnom ogledalu. Beograd, Institut za pedagoška istraživanja.

Patterson, G. R., Reid, J. R., & Dishion, T. J. (1992). A Social Interactional Approach. Vol. 4. Antisocial Boys. Eugene, Castalia Publishing Company.


377

Reiss, D., Hetheringon, M. E., Plomin, R., Howe, G. W., Simmens, S. J., Henderson, S. H., O’Connor, T. J., Bussell, D. A., Anderson, E. R., & Law, T. (1995). Genetic question for environmental studies. Differential parenting and psychopathology in adolescence. Archives of General Psychiatry, 52, 925-936.

Rosenstein, D. S., & Horowitz, H. A. (1996). Adolescent attachment and psychopa-thology. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 64(2), 244-253.

Sandler, J. (1960). On the concept of superego. The Psychoanalytic Study of the Child, 15, 128-162.

Sandler, J., & Rosenblatt, B. (1962). The concept of the representational world. The Psychoanalitic Study of the Child, 17, 128-145.

Sandler, J., & Joffe, W. G. (1965). Notes on childhood depression. The International Journal of Psycho-Analysis, 46, 88-96.

Sandler, J., & Joffe, W. G. (1969). Towards a basic psychoanalytic model. The Inter-national Journal of Psycho-Analysis, 50, 79-90.

Seligman, M. E., Maier, S. F., & Geer, J. H. (1968). Alleviation of learned helpless-ness in the dog. Journal of Abnormal Psychology, 73(3), 256-262.

Shepperd, J. A., Arkin, R. M., Strathman, A., & Baker, S. M. (1994). Dysphoria as a Moderator of the relationship between perceived effort and perceived ability. Journal of Personality and Social Psychology, 66(3), 559-569.

Vuchinich, S., Wood, B., & Vuchinich, R. (1994). Coalitions and family problem solving with preadolescents in referred, at-risk, and comparation families. Family Process, 33, 409-424.

Windle, M. (1994). A study of friendship characteristics and problem behaviors among middle adolescents. Child Development, 65, 1764-1777.

Jasna Hrnčić

378

ABSTRACT

DEPRESSIVENESS AND SOCIAL RELATIONS OF JUVENILE OFFENDERS DEPRIVED OF THEIR LIBERTY

Jasna Hrnčić Institute for criminological and sociological researches, Belgrade

The article examines the interrelations between depressiveness and social rela-tions of adolescents, deprived of their liberty due to their offences. The model of unipolar depression is proposed, that assumes that basic conditions for occurrence of depression are adversity and insufficiency of current and past, real or internalized affective relations with social environment, and inefficiency of adaptive mechanisms to overcome that state. 191 male juveniles 15 - 22 years of age, in residential and correctional institutions in Serbia, completed three self-rating scales of depression, and 18 self-rating scales of family and peer relations. The correlation between dep-ression and social relations was 0.745 that explains even 55.50% of the variance. It was largely explained by negative and dismissive family and peer relations, and insufficient individuation in a family. Both family and peer variables gave signifi-cant mutually independent contribution to the explanation of depressiveness. Both current and past peer relations had significant mutually independent contribution to the explanation of depressiveness. Findings are in favour to proposed model of depression.

Key words: Comorbidity, antisocial behaviour, differentiation, attachment.

RAD PRIMLJEN: 31.06.2008.

depresivnost i socijalne relacije ......psihologija, 2008, vol. 41 (3), str. 357-378 udc...

Documents