de geïmproviseerde stad

COLOFON EXPOSITIE

Deze expositie kwam tot stand met dank aan de volgende medewerkers:

Ontwerp expositie:Azra Djidic m.m.v. Atelier Argos (René Wissink)

Ontwerp en lay-out panelen:Atelier Argos (René Wissink) m.m.v. Roel van VeldhuizenToine Verbruggen

Inhoud, enquête en foto’s:Hiske GalemaJaco RemmelinkRoel van VeldhuizenToine VerbruggenTjibbe ReitsmaUlrike Weis ten Elsen

Opbouw:Vrijwilligers Architectuurcentrum Rondeel

Speciale dank aan:Gemeentearchief SAB en andere gemeentelijke afdelingen, Rentree wonen, Woonbedrijf Ieder 1 en aan de vele bewoners die spontaan meewerkten aan de straatinterviews.

Financiële ondersteuning door het Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie, Provincie Overijssel, Gemeente Deventer en Nijhuis Bouw Rijssen.

Drukwerk panelen: Promotor Deventer

BOEKJE EXPOSITIE: Ontwerp: Atelier Argos m.m.v.Roel van Veldhuizen

Printwerk:Drukcase.nl

Copyright © 2015 Architectuurcentrum Rondeel | 2e druk februari 2015 | Omslag afbeelding Waag Society / Bert Spaan | Logo Geïmproviseerde Stad Copyright © AtelierArgos02

DE GEÏMPROVISEERDE STAD

De herwaardering van de vooroorlogse Schil rond de historische kern van Deventer is al enige tijd gaande. Zolang de stad groeide ging veel energie zitten in het realiseren van stadsuitbreidingen. Nu groei niet aan de orde is, kan meer aandacht worden geschonken aan de bestaande wijken rond het centrum. De extra aandacht wordt ook ingegeven uit concurrentieoverwegingen. Het is ook voor Deventer van belang om een aantrekkelijke stad te blijven en een stimulerend sociaal, economisch en cultureel klimaat te bieden. Om eventuele maatregelen in de toekomst trefzeker te laten zijn is het nodig om het karakter van de Schil te doorgronden, zowel fysiek als sociaal. Dat karakter is gevormd in de loop van de geschiedenis.Daaraan besteedt deze tentoonstelling dan ook veel aandacht.

De expositie brengt de geschiedenis van de Schil in beeld op vijf ‘kubussen’ met elk 4 bedrukte vlakken: • Ligging , begrenzing en andere gegevens van de schilwijken • De cowboyperiode van 1845-1895, het meeste uit deze periode is gesloopt • Beheerste groei van 1895-1915, de ‘eclectische’ bouwstijl is dominant • Tuindorpen van 1915-1930, grote invloed van de woningwet en woningcorporaties. Veel particuliere middenstandswoningen1930-1940. • De ‘inbreidingen’ en transformaties, vooral na de 2e wereldoorlog

Duidelijk wordt hoe de ontwikkeling van de Schil al improviserend tot stand is gekomen. Diverse kaarten, oude en nieuwe foto’s geven een beeld van de vroegere en huidige (steden-)bouwkundige situatie. Het sociale aspect komt naar voren uit de door het Rondeel gehouden straat-enquêtes en wordt getoond op een zestal kleinere kubussen. Saxion-studenten tekenden hun toekomstvisie voor de winkelgebieden Boxbergerweg en Rielerweg. Uit de interviews bleek o.a. dat de overgrote meerderheid van de bewoners (zeer) tevreden is over hun woonsituatie in de Schilwijken.

De uitdaging is: hoe houden we deze gevarieerde stadsdelen leefbaar en aantrekkelijk en hoe geven wij deze wijken een duurzame toekomst?

‘De Geïmproviseerde Stad’ was te bezichtigen in Architectuurcentrum Rondeel van 23 oktober 2014 t/m 3 februari 2015

03

http://www.atelierargos.com



K-02 P-05

De arbeiders in de overbevolkte binnenstad moesten door de verhuizing van het bedrijf een stuk verder lopen naar hun werk.Voornamelijk particuliere investeerders (huis-jesmelkers) vulden het gat in de markt en bouwden vlak bij de fabrieken arbeiders-woningen, zo’n 300 in 1859. De woningen in het schootsveld moesten officieel van snel te slopen hout zijn. Er werd wanordelijk, zonder stedenbouwkundig plan gebouwd

In 1874 trad de vestingwet in werking. Deventer mocht de vestingwerken slopen en naar buiten uitbreiden. Dat gebeurde dan ook in hoog tempo. Behalve woningen werden er in deze periode nog een aantal werkplaatsen en fabrieken gebouwd, zoals Burgers fietsenfa-briek, en ook een openbare school ‘voor minvermogenden’ aan de Zwolseweg (1883).Links op de foto hiernaast.

In de jaren ’80 van de 19e eeuw klonk de roep om overheidsmaatregelen steeds luider door in de gemeenteraad. Op initiatief van textielondernemer en gemeen-teraadslid Ankersmit gingen de particuliere eigenaren in Voorstad Noord – waar ook de textielfabriek stond - akkoord met de gratis overdracht van de private straten aan de gemeente. Dit in ruil voor de aanleg van rio-lering, verlichting en verharding. De gemeenteraad ging in 1885 akkoord met dit voorstel. Dankzij deze deal werd het voor de gemeente ook eenvoudiger om eisen te stellen aan de grootte en de kwaliteit van de woningen.

Deventer begon in de 19e eeuw uit de voegen van de vestingmuren te barsten.

Als eerste zetten enkele fabrikanten de stap naar buiten de vesting:Stoffel houtmolen (1847), Ankersmit textiel (1865) - zie lange foto, Davo Bier (1867) en Hamer Laurillard aardewerk (1868)

In het schootsveld van de kanonnen en geweren mochten geen gebouwen of beplanting staan die het zicht op de vijand belemmerden. De fabrieken worden dan ook op geruimeafstand van de stadsmuren gebouwd.

Ankersmit links en Houthandel Stoffel rechts

Ankersmit in het “groen”

Vestingstad Deventer in 1849 met praktisch lege schil

Aquarel van Jan Stiering, in 1852 gemaakt in de Voorstad

DE COWBOY-PERIODE 1845-1895

MAX

MIN 1895

OVERHEIDSBEMOEIENIS

1845

08

1920 • ZANDHUIS & ZWART16

1920 • COOP BAKKERIJ16

1904 • KVT11

1909 • ANTON HUNNINK16

09 1902 • BIJDENDIJK TEN HOVE10

1907 • PETERS12

13 1920 • IJSSELDRUK14

1920 • HORST MAAS15 1923 • SLUISKOEK17

1930 • HOLTKAMP18

1932 • T&D19

1865 • ANKERSMIT02

1847 • STOFFEL01

1867 • DAVO03 1868 • HAMER LAUDRILLARD04

1878 • GROLLEMAN & NIERD05 1885 • HANDELSKADE06

1873 • CANNENBURG07 1896 • BURGERS08

1896 • BURGERS08

Zicht op Deventer met in het Noorden Ankersmit

K-02 P-06

DE PIONIERS - INDUSTRIE


INDUSTRIE IN DE SCHIL aantal werknemers

Bedrijf Locatie Bestaan in 1871 1908/1909 ca.1960 20141 Stoffel . Houtmolen Lagestraat 1847-1973 10 110 25 02 Ankersmit . Textiel Lange Zandstraat 1865-1965 70 226 1100 03 Davo . Bier Boxbergerweg 1867-1904 6 - 0 04 Hamer Laurillard . Aardewerk Zwolseweg (Ford garage) 1868-1929 34 75 0 05 Cannenburg . Aardewerk Zwolseweg 1873-18846 Grolleman en Nierd . Aardewerk Lagestraat 1878-1911 3 0 07 Handelskade 18858 Burgers . Fietsen Rozengaardeweg 1896-1961 ? 200 09 Holtkamp . Bedden Rijsterborgerweg 1900-1963 20 65 0

10 KVT . Tapijten Smyrnastraat 1904-1978 217 109 011 Peters . Tapijt Zandweerdseweg 1907-1986 18 120 012 Anton Hunink Boxbergerweg 1909-1968 60 650 013 Era . Chemie Hogestraat 1909-1960 20 014 De IJsel . Drukwerk Hoge Hondstraat 1912-1983 40 015 Bijdendijk Ten Hove . Sigaren Reviusstraat 1915-1952 0 016 Horst Maas . Sigaren St. Jurrien/Reviusstraat 1917-1953 0 017 Zandhuis en Zwart . Metaalbedrijf Veenweg 1920-heden 15 618 Sluis . Koek Oude Holterweg 1923-1934 0 019 Thomassen & Drijver . Verpakkingen Oude Holterweg 1934-ca.2000 500 0

Totaal 120 729 2844 6

09

K-02 P-07

Sociale woningbouw

Verreweg de meeste woningen werden gebouwd door particulieren, aannemers en beleggers. Sociale woningbouw kwam wel vroeg maar mondjesmaat op gang.

In 1866 bouwde de ‘Vereniging tot Opbouw en Verbetering van Arbeiderswoningen’ de eerste 24 ‘sociale huurwoningen’. In deze vereniging speelden lokale notabelen een belangrijke rol.In 1883 richtten een aantal werklieden woning-bouwvereniging ‘De Eendracht’ op. De leden betaalden huur en contributie en werden na 20-25 jaar eigenaar van de woning. Ook hier was de steun van notabelen als An-kersmit en Gualthérie van Weezel van wezen-lijk belang, onder andere voor het aantrekken van startkapitaal.In 1886 werd het eerste complex aan de Een-drachtstraat gerealiseerd.Op verzoek van arbeiders van Nering Bögel bouwde De Eendacht nog eens 24 woningen langs de Brinkgreverweg. Deze huizen van ar-chitect G. te Riele staan er nog steeds, zij het in aangepaste vorm.

De nieuwe woningen waren niet zoveel beter dan de arbeidershuisjes in de oude stad.Geen riolering. Uitwerpselen werden herge-bruikt in de eigen moestuinen, die een nood-zakelijk aanvulling in natura vormden op het karige loon.

De straten waren privé eigendom van de huizenverhuurders en fabrikanten: niet verhard, geen waterafvoer – dus meestal modderig -, niet verlicht, nauwelijks politie-toezicht.

De ongezonde leefomstandigheden zorgden voor veel ziektes en verzuim op het werk.De meeste woningen uit deze periode zijn vroeger of later gesloopt.

1882 • Boxbergerweg

1883 • Lange Zandstraat Rielerweg Noodwoningen Molenwijk

Woningen en moestuinen onder de rook van Burgers1891 • Brinkgreverweg, Te Riele Brinkgreverweg - Achterzijde De Krim

1887 • Korte Zandstraat Lange Rij1894 • Rozengaarderweg, organische groei Rozengaarderweg, seriebouw (gesloopt) Schoutenweg

1882 • Boxbergerweg1890 • Brinkgreverweg

WONINGBOUW

1886 Eendrachtstraatruime arbeiderswoningen in opdracht van metselaar ten Voorde”

1877 Kraton op de Beestenmarkt, 23 woningen in particuliere opdracht

KAART-1890 MET ORGANISCHE GROEI RIELERWEG

Organische groei

Seriebouw rondomhet latere Burgerscomplex

Seriebouw door de Eendracht1891 Brinkgreverweg


10

OVERBLIJFSELEN UIT DEZE PERIODE


RENVOOI

< 1800

1800 - 1850

1850 - 1900

ENKELE VOORBEELDEN VAN UIT DE COWBOW-PERIODE OVERGEBLEVEN PANDEN

Op de kaart uit 1899 zien we dat het gebied aansluitend op de oude stad – het vroegere schootsveld – inmiddels is bebouwd.De Voorstad Oost staat jammer genoeg niet op deze of een andere kaart uit deze periode.Ook het uitgestrekte fabriekscomplex van Ankersmit en andere fabrieken in de Zwolse-wijk en DAVO Bier in het Noorden staan niet ingetekend. Vond men de industrie niet bij de stad horen? De oranje/gele vlakken op de kaart met bouw-jaren geven aan welke panden van vóór 1900 er nu nog overeind staan.De bebouwing in de zwarte ruimtes daartussen is in latere jaren gesloopt en vervangen door gebouwen met een meestal hogere kwaliteit.Alle industriële gebouwen uit deze periode zijn gesloopt en vooral vervangen door woningen.

Als één van de laatste steden aan de IJssel mocht de stad in 1874 haar vestingstatus opgeven (op 18 april 1874), wat betekende dat men nu ook buiten de stadsmuren kon gaan bouwen. En de bevolking groeide daarna hard verder. Van ruim 19.000 inwoners in 1879, naar bijna 23.000 in 1889 en ruim 26.000 in 1900.

Aan knellende banden ontworsteld, Jan ten Hove, 1998

K-02 P-08

11

IMPRESSIE KLEINE KUBUS 01

24


25


26


27


28


29

IMPRESSIE EXPOSITIE

30

PUBLIEKSACTIVITEITEN

Opening expositie op 23 oktober 2014.

Auteur Henk van Baalen, geboren en wonend in de Schil, vertelt aan de hand van oude foto’s en anekdotes over het wel en wee in de schilwijken, vroeger en nu.

Prof. Ir. Reijndorp, buitengewoon hoogleraar aan de UVA, houdt een referaat over de vraag ‘Hoe stedelijk is de Deventer Schil’? Daarbij vragen stellend aan de gemeentelijke uitgangspunten en beleidsvisies, met veel aandacht voor de analyse en het gebruik van de openbare ruimte.

Wethouder Jan Jaap Kolkman, opgegroeid in de Schil, opent de tentoonstelling. In zijn speech gaat hij onder andere in op zijn jeugd in het Rode Dorp, waar de verheffing van de arbeidersklasse destijds centraal stond.

Presentatieavond op 13 november met als thema ‘improviseren in stedenbouw en wijkaanpak’.Drs. Gerlinda Tijhuis-Ten Brinke, gemeentelijk ‘gebiedsregisseur’ in Voorstad Oost, licht de gemeentelijke aanpak toe: bottom up, reageren op initiatieven vanuit de buurt en die waar gewenst en nodig ondersteunen.

Ir. Frank Werner, architect bij het Rotterdamse bureau KCAP (Kees Christiaanse and Partners), laat zien hoe je een com-puter – mits goed geprogrammeerd - een stedenbouwkundige verkaveling kunt laten ontwerpen op basis van de opgegeven bewonersvoorkeuren.

Ibrahim Erdogan woont in de Voorstad en kwam lang geleden vanuit Turkije naar Deventer. ‘In Nederland zijn de gordijnen open, maar de deuren dicht. In Turkije is dat precies andersom’, zo hij omschrijft hij zijn aanvankelijke cultuurschok. Inmid-dels woont hij ingeburgerd en tevreden in de Schil.

Wandeling op 15 december door Voorstad centrum onder de bezielende leiding van Hiske Galema.

Presentatie op 4 december van het Schil-verhaal door ir. Roel van Veldhuizen voor een dertigtal docenten van Hogeschool Saxion, die betrokken zijn bij het Stadslab.

Lezingenavond op 9 decemberJoop Hofman van De Rode Wouw doorloopt de verschillende vormen van bewonersparticipatie vanaf de jaren zestig tot heden en introduceert ‘zandbakmanagement’ als nieuwe term voor bewonersdynamiek.

Jan Kees Steegeman, adviseur monumenten gemeente Hengelo, zoomt in op de aanpak van het bijzondere Hengelose tuin-dorp Het Lansink, ooit ontwikkeld voor de arbeiders van Stork, inclusief de directeur en het middenkader.

Miranda van de Burgt en Thimo Woerts, traineestudenten stedenbouwkundig ontwerp Saxion, lichten hun plannen toe voor de verbetering van het winkelgebied Rielerweg.

31

IMPRESSIE OPENING

Schilwandeling

32

Leeftijden, 20-40 jaar; 24%, 40-60 jaar; 46% en 60 plus 30%Mannen; 58% en vrouwen; 42%

WONEN Hoe beoordeelt u de kwaliteit van uw woonomgeving; 16% uitstekend, 48% goedHoe beoordeelt u de ligging van uw woning; 40% uitstekend, 50% goedHoe beoordeelt u de veiligheid in uw woonomgeving; 58% goed, 26% matig en 12% slechtWaarom bent u juist hier gaan wonen? Antwoorden die vaker zijn genoemd;Veel bewoners zijn er geboren en getogen, wonen er al lang, familie woont vlak bij Vanwege de centrale ligging ten opzichte van centrum en openbaar vervoerRustige, oude wijk met groenWat zou u aan de woonomgeving verbeterd willen zien?Beter schoonhouden plantsoenen en straten, 44% (zie ook bij VERKEER)

WERKENHoe beoordeelt u de afstand tussen wonen en werken; 24% uitstekend, 44% goedHoe waardeert u de verbinding met openbaar vervoer; 30% uitstekend en goed, 64% geen mening Wat vindt u van de kwaliteit van uw werk? 28% uitstekend, 36% goed. 30% pensioen of geen werk

WINKELENHoe beoordeelt u het aantal winkels in uw buurt; 16% vindt dit uitstekend en 58% goed.Wat vindt u van de afstand tussen uw huis en de winkels; 24% vindt dit uitstekend en 66% goed.Wat zou u aan het winkelbestand in uw buurt verbeterd willen zien? Antwoorden vaker genoemd; Buurtwinkel of goedkope buurt-super, minder leegstand, meer variatie in winkels aan Rielerweg

RECREATIEHoe beoordeelt u de hoeveelheid groen in uw buurt; 62% uitstekend en 26% matig Hoe beoordeelt u de hoeveelheid speelplek voor kinderen in de buurt; 14% uitstekend, 60% goed. Hoe beoordeelt u de kwaliteit van het buurthuis; 6% uitstekend, 18% goed en 66% heeft geen mening, omdat ze het buurthuis niet kennen of er geen gebruik van maken.Welke voorzieningen mist u in de wijk?Straatfeest, buurtfeest, bbq, kinderactiviteiten, buurthuis

SOCIAALHoe behulpzaam zijn uw buren; 52% uitstekend, 36% goed en 8% matig.Hoe is het contact met andere bewoners in de straat; 24% uitstekend, 44% goed en 28% matig.Hoe is uw contact met buitenlandse bewoners; 12% uitstekend, 48% goed, 14% matig en 16 % had geen mening.Wat zou u willen doen om de sociale contacten te verbeteren? Vaker worden genoemd;Buurt of straatfeest organiseren.

VERKEERHoe beoordeelt u de verkeerssituatie in uw straat; 34% goed, 22% matig en 36% slecht.Hoe beoordeelt u het parkeren in uw straat; 34% goed, 36% matig en 26% slecht.Wat zou u hieraan verbeterd willen zien? Vaker genoemd werden;Werk- en vrachtverkeer weren uit de straat, meer drempels in de straat, meer parkeerplaatsen maken, ook voor de tweede auto op overloop-plek, meer handhaven, overlast voorkomen van naburig betaaldparkeren wijkdeel, parkeeroverlast voorkomen tijdens wedstrijden van GAE.

SCHOLING Zijn er voldoende basisscholen in de buurt; 80% zei ja!Is er voldoende vervolgonderwijs in de buurt; 76% zei ja!

ACTIEAan welke werkzaamheden zou u willen meewer-ken om de kwaliteit van de wijk te verbeteren?Handen uit de mouwen; 54%Organisatie activiteit; 12% Niets; 34%Een aantal personen doet al specifiek buurt-werk, en een straat heeft een straat-APP

AFSLUITENDKent u Architectuurcentrum Rondeel? 28% zei; ja en 72% had er niet van gehoord.

50 Enquêtes in Schilwijken Deventer door Jaco Remmelink

33

IN DE KRANT

34

IN DE KRANT

35

Architectuurcentrum Rondeel Stromarkt 18C

7411 PK Deventer0570 - 611 901

[email protected]

mailto:info%40rondeeldeventer.nl?subject=

de geïmproviseerde stad

Real Estate