συγγενῶν καὶ γειτόνων, δήμων καὶ βασι-λέων στάσεις καὶ κακοπολιτείας ἀφορῶσιν,οἳ τῶν ἴσων ἀπ' ἀρχῆς τετυχηκότες, ἐν δὲτῷ κλήρῳ καὶ πλέον ἔχειν ἐκείνων δόξα-ντες, οὐκ ἐπὶ πολὺν χρόνον εὐδαιμόνησαν,ἀλλ' ὕβρει μὲν τῶν βασιλέων, οὐκ εὐπει-θείᾳ δὲ τῶν ὄχλων, τὰ καθεστῶτα συντα-ράξαντες ἔδειξαν ὅτι θεῖον ἦν ὡς ἀληθῶςεὐτύχημα τοῖς Σπαρτιάταις ὁ τὴν πολιτεί-αν ἁρμοσάμενος καὶ κεράσας παρ' αὐτοῖς.ταῦτα μὲν οὖν ὕστερον.[8] Δεύτερον δὲ τῶν Λυκούργου πολιτευ-μάτων καὶ νεανικώτατον ὁ τῆς γῆς ἀναδα-σμός ἐστι. δεινῆς γὰρ οὔσης ἀνωμαλίαςκαὶ πολλῶν ἀκτημόνων καὶ ἀπόρων ἐπιφε-ρομένων τῇ πόλει, τοῦ δὲ πλούτου πα-ντάπασιν εἰς ὀλίγους συνερρυηκότος, ὕβρινκαὶ φθόνον καὶ κακουργίαν καὶ τρυφὴν καὶτὰ τούτων ἔτι πρεσβύτερα καὶ μείζω νοσή-ματα πολιτείας, πλοῦτον καὶ πενίαν, ἐξε-λαύνων, συνέπεισε τὴν χώραν ἅπασαν εἰς

20

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ

Η

ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ

ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ

ΝΟΜΑΣ

1

σιλικῶν παρασήμων ἐπισχεῖν κελεύσαςἔφη δεῖσθαι καὶ θεοῦ τὴν βασιλείαν ἐμπε-δοῦντος αὐτῷ. παραλαβὼν δὲ μάντεις καὶἱερεῖς ἀνέβαινεν εἰς τὸ Καπιτώλιον· Ταρ-πήϊον αὐτὸ λόφον οἱ τότε Ῥωμαῖοι προση-γόρευον. ἐνταῦθα τῶν μάντεων ὁ πρωτεύ-ων τὸν μὲν εἰς μεσημβρίαν τρέψας ἐγκεκα-λυμμένον, αὐτὸς δὲ παραστὰς ἐξόπισθενκαὶ τῇ δεξιᾷ τῆς κεφαλῆς ἐφαπτόμενοςαὐτοῦ κατεύξατο, καὶ περιεσκόπει τὰ παρὰτῶν θεῶν ἐν οἰωνοῖς ἢ συμβόλοις προφαι-νόμενα, πανταχόσε τὰς ὄψεις περιφέρων.σιγὴ δὲ ἄπιστος ἐν πλήθει τοσούτῳ τὴνἀγορὰν κατεῖχε καραδοκούντων καὶ συ-ναιωρουμένων τῷ μέλλοντι, μέχρι οὗ προ-ὐφάνησαν ὄρνιθες ἀγαθοὶ καὶ δεξιοὶἐπέτρεψαν. οὕτω δὲ τὴν βασιλικὴν ἀναλα-βὼν ἐσθῆτα κατέβαινε Νουμᾶς εἰς τὸπλῆθος ἀπὸ τῆς ἄκρας. τότε δὲ καὶ φωναὶκαὶ δεξιώσεις ἦσαν ὡς εὐσεβέστατον καὶθεοφιλέστατον δεχομένων.

100

Ἀρέθουσαν. ὥστε ἀπολόγημα καὶ μαρτύ-ριον μέγα εἶναι τοῖς ἀγαπῶσι τὸν Εὐριπί-δην τὸ μόνῳ συμπεσεῖν αὐτῷ μετὰ τελευ-τὴν ἃ τῷ θεοφιλεστάτῳ καὶ ὁσιωτάτῳπρότερον συνέπεσε.Τελευτῆσαι δὲ τὸν Λυκοῦργον οἱ μὲν ἐνΚίρρᾳ λέγουσιν, Ἀπολλόθεμις δὲ εἰς Ἦλινκομισθέντα, Τίμαιος δὲ καὶ Ἀριστόξενοςἐν Κρήτῃ καταβιώσαντα· καὶ τάφον Ἀρι-στόξενος αὐτοῦ δείκνυσθαί φησιν ὑπὸ Κρη-τῶν τῆς Περγαμίας περὶ τὴν ξενικὴν ὁδόν.υἱὸν δὲ λέγεται μονογενῆ καταλιπεῖν Ἀντί-ωρον· οὗ τελευτήσαντος ἀτέκνου τὸ γένοςἐξέλιπεν. οἱ δ' ἑταῖροι καὶ οἰκεῖοι διαδοχήντινα καὶ σύνοδον ἐπὶ πολλοὺς χρόνους δια-μείνασαν κατέστησαν, καὶ τὰς ἡμέρας ἐναἷς συνήρχοντο Λυκουργίδας προσηγόρευ-σαν. Ἀριστοκράτης δὲ ὁ Ἱππάρχου φησὶτοὺς ξένους τοῦ Λυκούργου τελευτήσαντοςἐν Κρήτῃ καῦσαι τὸ σῶμα καὶ διασπεῖραιτὴν τέφραν εἰς τὴν θάλατταν, αὐτοῦ δεη-

81

2

[7] Οὕτω τὸ πολίτευμα τοῦ Λυκούργου μί-ξαντος, ὅμως ἄκρατον ἔτι τὴν ὀλιγαρχίανκαὶ ἰσχυρὰν οἱ μετ' αὐτὸν ὁρῶντες σπαρ-γῶσαν καὶ θυμουμένην, ὥς φησιν ὁΠλάτων, οἷον ψάλιον ἐμβάλλουσιν αὐτῇτὴν τῶν ἐφόρων δύναμιν, ἔτεσί που μάλι-στα τριάκοντα καὶ ἑκατὸν μετὰ Λυκοῦργονπρώτων τῶν περὶ Ἔλατον ἐφόρων κατα-σταθέντων ἐπὶ Θεοπόμπου βασιλεύοντος·ὃν καί φασιν ὑπὸ τῆς ἑαυτοῦ γυναικὸς ὀνει-διζόμενον ὡς ἐλάττω παραδώσοντα τοῖςπαισὶ τὴν βασιλείαν ἢ παρέλαβε, "Μείζωμὲν οὖν," εἰπεῖν, "ὅσῳ χρονιωτέραν." τῷγὰρ ὄντι τὸ ἄγαν ἀποβαλοῦσα μετὰ τοῦφθόνου διέφυγε τὸν κίνδυνον, ὥστε μὴ πα-θεῖν ἃ Μεσσήνιοι καὶ Ἀργεῖοι τοὺς παρ'αὐτοῖς βασιλεῖς ἔδρασαν, μηδὲν ἐνδοῦναιμηδὲ χαλάσαι τῆς ἐξουσίας ἐπὶ τὸ δημοτι-κὸν ἐθελήσαντας. ὃ καὶ μάλιστα τὴν Λυ-κούργου σοφίαν καὶ πρόνοιαν ἐποίησε φα-νερὰν εἰς τὰς Μεσσηνίων καὶ Ἀργείων,

19

θέντος καὶ φυλαξαμένου μή ποτε ἄρα τῶνλειψάνων εἰς Λακεδαίμονα κομισθέντων,ὡς ἐπανήκοντος αὐτοῦ καὶ τῶν ὅρκων λε-λυμένων, μεταβάλωσι τὴν πολιτείαν. τα-ῦτα μὲν οὖν περὶ τοῦ Λυκούργου.

82

αὐτῶν τρέπειν, διὰ χειρὸς ἔχοντα τὰς ἡνί-ας, τῇ δὲ πατρίδι καὶ παντὶ τῷ Σαβίνωνἔθνει σύνδεσμον εὐνοίας καὶ φιλίας πρὸςπόλιν ἀκμάζουσαν καὶ δυνατὴν γενέσθαι;"τούτοις προσῆν, ὡς λέγεται, σημεῖά τεχρηστὰ καὶ σπουδὴ τῶν πολιτῶν καὶζῆλος, ὡς ἐπύθοντο τὴν πρεσβείαν, δεο-μένων βαδίζειν καὶ παραλαμβάνειν τὴν βα-σιλείαν ἐπὶ κοινωνίᾳ καὶ συγκράσει τῶνπολιτῶν.[7] Ὡς οὖν ἐδέδοκτο, θύσας τοῖς θεοῖς προ-ῆγεν εἰς τὴν Ῥώμην. ἀπήντα δὲ ἡ βουλὴκαὶ ὁ δῆμος ἔρωτι θαυμαστῷ τοῦ ἀνδρός,εὐφημίαι τε πρέπουσαι γυναικῶν ἐγίνοντοκαὶ θυσίαι πρὸς ἱεροῖς καὶ χαρὰ πάντων,ὥσπερ οὐ βασιλέα τῆς πόλεως, ἀλλὰ βασι-λείαν δεχομένης. ἐπεὶ δὲ εἰς τὴν ἀγορὰνκατέστησαν, ὁ μὲν ταῖς ὥραις ἐκείναις συ-νειληχὼς μεσοβασιλεὺς Σπόριος Οὐέττιοςψῆφον ἐπέδωκε τοῖς πολίταις καὶ πάντεςἤνεγκαν, προσφερομένων δ' αὐτῷ τῶν βα-

99

φόντων καὶ παραβιαζομένων, Πολύδωροςκαὶ Θεόπομπος οἱ βασιλεῖς τάδε τῇ ῥήτρᾳπαρενέγραψαν· "Αἰ δὲ σκολιὰν ὁ δᾶμοςἕλοιτο, τοὺς πρεσβυγενέας καὶ ἀρχαγέταςἀποστατῆρας ἦμεν," τοῦτ' ἔστι μὴ κυροῦν,ἀλλ' ὅλως ἀφίστασθαι καὶ διαλύειν τὸνδῆμον, ὡς ἐκτρέποντα καὶ μεταποιοῦντατὴν γνώμην παρὰ τὸ βέλτιστον. ἔπεισαν δὲκαὶ αὐτοὶ τὴν πόλιν ὡς τοῦ θεοῦ ταῦταπροστάσσοντος, ὥς που Τυρταῖος ἐπι-μέμνηται διὰ τούτων·

Φοίβου ἀκούσαντες Πυθωνόθεν οἴκαδ'ἔνεικανμαντείας τε θεοῦ καὶ τελέεντ' ἔπεα·ἄρχειν μὲν βουλῆς θεοτιμήτους βασιλῆας,οἷσι μέλει Σπάρτας ἱμερόεσσα πόλις,πρεσβύτας τε γέροντας, ἔπειτα δὲ δημόταςἄνδρας,εὐθείαις ῥήτραις ἀνταπαμειβομένους.

18

ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ

[1] Περὶ Λυκούργου τοῦ νομοθέτου κα-θόλου μὲν οὐδὲν ἔστιν εἰπεῖν ἀναμφισβήτη-τον, οὗ γε καὶ γένος καὶ ἀποδημία καὶ τε-λευτὴ καὶ πρὸς ἅπασιν ἡ περὶ τοὺς νόμουςαὐτοῦ καὶ τὴν πολιτείαν πραγματεία δια-φόρους ἔσχηκεν ἱστορίας, ἥκιστα δὲ οἱχρόνοι καθ' οὓς γέγονεν ὁ ἀνὴρ ὁμολογο-ῦνται. οἱ μὲν γὰρ Ἰφίτῳ συνακμάσαι καὶσυνδιαθεῖναι τὴν Ὀλυμπιακὴν ἐκεχειρίανλέγουσιν αὐτόν, ὧν ἐστι καὶ Ἀριστοτέλης ὁφιλόσοφος, τεκμήριον προσφέρων τὸνὈλυμπίασι δίσκον ἐν ᾧ τοὔνομα τοῦ Λυ-κούργου διασώζεται καταγεγραμμένον· οἱδὲ ταῖς διαδοχαῖς τῶν ἐν Σπάρτῃ βεβασι-

3

δῶρον. "Εἰ δὲ αὐτὸς οὔτε πλούτου δέῃ δι'αὐτάρκειαν οὔτε δόξαν ἀρχῆς καὶ δυνα-στείας ἐζήλωκας κρείσσονα τὴν ἀπ' ἀρετῆςἔχων, ἀλλ' ὑπηρεσίαν γε θεοῦ τὸ βασιλεύ-ειν ἡγούμενος, ὅς γε ἀνίστησι καὶ οὐκ ἐᾷκεῖσθαι καὶ ἀργεῖν τὴν ἐν σοὶ τοσαύτην δι-καιοσύνην, μὴ φεῦγε μηδὲ ἀποδίδρασκετὴν ἀρχήν, ἀνδρὶ φρονίμῳ πράξεων καλῶνκαὶ μεγάλων οὖσαν χώραν, ἐν ᾗ καὶ θερα-πεῖαι θεῶν μεγαλοπρεπεῖς εἰσι καὶ πρὸςεὐσέβειαν ἀνθρώπων ἡμερώσεις ῥᾷστα καὶτάχιστα μετακοσμουμένων ὑπὸ τοῦ κρατο-ῦντος. οὗτοι καὶ Τάτιον ἔστερξαν ἔπηλυνἡγεμόνα, καὶ τὴν Ῥωμύλου μνήμην ἀποθε-οῦσι ταῖς τιμαῖς. τίς δὲ οἶδεν εἰ καὶ νικῶντιδήμῳ πολέμου κόρος ἐστί, καὶ μεστοὶθριάμβων καὶ λαφύρων γεγονότες ἡγεμόναπρᾷον καὶ δίκης ἑταῖρον ἐπ' εὐνομίᾳ καὶεἰρήνῃ ποθοῦσιν; εἰ δὲ δὴ καὶ παντάπασινἀκρατῶς ἔχουσι καὶ μανικῶς πρὸς πόλε-μον, ἆρ' οὐχὶ βέλτιον ἀλλαχόσε τὴν ὁρμὴν

98

ΝΟΥΜΑΣ

[1] Ἔστι δὲ καὶ περὶ τῶν Νουμᾶ τοῦ βασι-λέως χρόνων, καθ' οὓς γέγονε, νεανικὴ δια-φορά, καίπερ ἐξ ἀρχῆς εἰς τοῦτον κατάγε-σθαι τῶν στεμμάτων ἀκριβῶς δοκούντων.ἀλλὰ Κλώδιός τις ἐν ἐλέγχῳ χρόνων (οὕτωγάρ πως ἐπιγέγραπται τὸ βιβλίον) ἰσχυρί-ζεται τὰς μὲν ἀρχαίας ἐκείνας ἀναγραφὰςἐν τοῖς Κελτικοῖς πάθεσι τῆς πόλεως ἠφα-νίσθαι, τὰς δὲ νῦν φαινομένας οὐκ ἀληθῶςσυγκεῖσθαι δι' ἀνδρῶν χαριζομένων τισὶνεἰς τὰ πρῶτα γένη καὶ τοὺς ἐπιφανε-στάτους οἴκους ἐξ οὐ προσηκόντων εἰσβια-ζομένοις. λεγομένου δ' οὖν ὡς Νουμᾶςγένοιτο Πυθαγόρου συνήθης, οἱ μὲν ὅλως

83

λευκότων ἀναλεγόμενοι τὸν χρόνον, ὥσπερἘρατοσθένης καὶ Ἀπολλόδωρος, οὐκ ὀλί-γοις ἔτεσι πρεσβύτερον ἀποφαίνουσι τῆςπρώτης Ὀλυμπιάδος. Τίμαιος δὲ ὑπονοεῖ,δυεῖν ἐν Σπάρτῃ γεγονότων Λυκούργων οὐκατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον, τῷ ἑτέρῳ τὰς ἀμ-φοῖν πράξεις διὰ τὴν δόξαν ἀνακεῖσθαι· καὶτόν γε πρεσβύτερον οὐ πόρρω τῶν Ὁμή-ρου γεγονέναι χρόνων, ἔνιοι δὲ καὶ κατ'ὄψιν ἐντυχεῖν Ὁμήρῳ. δίδωσι δὲ καὶ Ξενο-φῶν ὑπόνοιαν ἀρχαιότητος ἐν οἷς τὸν ἄν-δρα λέγει γεγονέναι κατὰ τοὺς Ἡρακλεί-δας. γένει μὲν γὰρ Ἡρακλεῖδαι δήπουθενἦσαν καὶ οἱ νεώτατοι τῶν ἐν Σπάρτῃ βασι-λέων, ὁ δὲ ἔοικε βουλομένῳ τοὺς πρώτουςἐκείνους καὶ σύνεγγυς Ἡρακλέους ὀνο-μάζειν Ἡρακλείδας. Οὐ μὴν ἀλλὰ καίπεροὕτως πεπλανημένης τῆς ἱστορίας, πειρα-σόμεθα τοῖς βραχυτάτας ἔχουσιν ἀντιλογί-ας ἢ γνωριμωτάτους μάρτυρας ἑπόμενοιτῶν γεγραμμένων περὶ τοῦ ἀνδρὸς ἀποδο-

4

νται, τὸ δὲ ἀπελλάζειν ἐκκλησιάζειν· ὅτιτὴν ἀρχὴν καὶ τὴν αἰτίαν τῆς πολιτείας εἰςτὸν Πύθιον ἀνῆψε. τὴν δὲ Βαβύκαν Χεί-μαρρος, καὶ τὸν Κνακιῶνα νῦν Οἰνοῦνταπροσαγορεύουσιν· Ἀριστοτέλης δὲ τὸν μὲνΚνακιῶνα ποταμόν, τὴν δὲ Βαβύκαν γέφυ-ραν. ἐν μέσῳ δὲ τούτων τὰς ἐκκλησίαςἦγον, οὔτε παστάδων οὐσῶν οὔτε ἄλλης τι-νὸς κατασκευῆς. οὐθὲν γὰρ ᾤετο ταῦταπρὸς εὐβουλίαν εἶναι, μᾶλλον δὲ βλάπτειν,φλυαρώδεις ἀπεργαζόμενα καὶ χαύνουςφρονήματι κενῷ τὰς διανοίας τῶν συμπο-ρευομένων, ὅταν εἰς ἀγάλματα καὶ γραφὰςἢ προσκήνια θεάτρων ἢ στέγας βουλευτη-ρίων ἠσκημένας περιττῶς ἐκκλησιάζοντεςἀποβλέπωσι. τοῦ δὲ πλήθους ἀθροισθέντοςεἰπεῖν μὲν οὐδενὶ γνώμην τῶν ἄλλων ἐφε-ῖτο, τὴν δ' ὑπὸ τῶν γερόντων καὶ τῶν βασι-λέων προτεθεῖσαν ἐπικρῖναι κύριος ἦν ὁδῆμος. ὕστερον μέντοι τῶν πολλῶν ἀφαι-ρέσει καὶ προσθέσει τὰς γνώμας διαστρε-

17

ἀξιοῦσι μηδὲν Ἑλληνικῆς παιδεύσεωςΝουμᾷ μετεῖναι, καθάπερ ἢ φύσει δυνατὸνκαὶ αὐτάρκη γενέσθαι πρὸς ἀρετὴν ἢ βελτί-ονι Πυθαγόρου βαρβάρῳ τινὶ τὴν τοῦ βασι-λέως ἀποδοῦναι παίδευσιν· οἱ δὲ Πυθα-γόραν μὲν ὀψὲ γενέσθαι, τῶν Νουμᾶχρόνων ὁμοῦ τι πέντε γενεαῖς ἀπολειπόμε-νον, Πυθαγόραν δὲ τὸν Σπαρτιάτην Ὀλύ-μπια νενικηκότα στάδιον ἐπὶ τῆς ἑκκαιδε-κάτης Ὀλυμπιάδος, ἧς ἔτει τρίτῳ Νουμᾶςεἰς τὴν βασιλείαν κατέστη, πλανηθένταπερὶ τὴν Ἰταλίαν συγγενέσθαι τῷ Νουμᾷκαὶ συνδιακοσμῆσαι τὴν πολιτείαν, ὅθενοὐκ ὀλίγα τοῖς Ῥωμαϊκοῖς ἐπιτηδεύμασιτῶν Λακωνικῶν ἀναμεμῖχθαι Πυθαγόρουδιδάξαντος. ἄλλως δὲ Νουμᾶς γένος μὲνἦν ἐκ Σαβίνων, Σαβῖνοι δὲ βούλονται Λα-κεδαιμονίων ἑαυτοὺς ἀποίκους γεγονέναι.τοὺς μὲν οὖν χρόνους ἐξακριβῶσαι χαλε-πόν ἐστι, καὶ μάλιστα τοὺς ἐκ τῶν Ὀλυ-μπιονικῶν ἀναγομένους, ὧν τὴν ἀναγρα-

84

ἑαυτοὺς γεωργούντων ἢ νεμόντων. ὑμῖν δέ,ὦ Ῥωμαῖοι, πολλοὺς μὲν ἴσως ἀβουλήτουςἀπολέλοιπε πολέμους Ῥωμύλος, οἷς ἀντε-ρείδοντος ἡ πόλις ἐμπείρου δεῖται βασι-λέως καὶ ἀκμάζοντος· πολλὴ δὲ καὶ συνή-θεια καὶ προθυμία δι' εὐτυχίαν γέγονε τῷδήμῳ, καὶ οὐδένα λέληθεν αὔξεσθαι καὶκρατεῖν ἑτέρων βουλόμενος, ὥστε καὶγέλως ἂν εἴη τἀμά, θεραπεύοντος θεούς,καὶ δίκην τιμᾶν, βίαν δὲ καὶ πόλεμονἐχθαίρειν διδάσκοντος πόλιν στρατηλάτουμᾶλλον ἢ βασιλέως δεομένην."[6] Τοιούτοις λόγοις ἀφοσιουμένου τὴν βα-σιλείαν τοῦ ἀνδρός, οἵ τε Ῥωμαῖοι πᾶσανἐποιοῦντο σπουδὴν ἀντιβολοῦντες καὶ δε-όμενοι μὴ σφᾶς αὖθις εἰς στάσιν ἐμβαλεῖνκαὶ πόλεμον ἐμφύλιον, οὐκ ὄντος ἑτέρουπρὸς ὃν ἀμφότεραι συννεύσουσιν αἱστάσεις, ὅ τε πατὴρ καὶ ὁ Μάρκιος ἐκεί-νων μεταστάντων ἰδίᾳ προσκείμενοι τὸνΝουμᾶν ἔπειθον δέχεσθαι μέγα καὶ θεῖον

97

σθείσης ἀποτελούμενον, καὶ ὅτι τοῖς αὑτοῦμέρεσιν ἴσος ὢν μετὰ τὴν ἑξάδα τέλειόςἐστιν. ἐμοὶ δὲ δοκεῖ μάλιστα τοσούτουςἀποδεῖξαι τοὺς γέροντας ὅπως οἱ πάντεςεἶεν τριάκοντα, τοῖς ὀκτὼ καὶ εἴκοσι τοῖνδυοῖν βασιλέοιν προστιθεμένοιν.[6] Οὕτω δὲ περὶ ταύτην ἐσπούδασε τὴνἀρχὴν ὁ Λυκοῦργος ὥστε μαντείαν ἐκ Δελ-φῶν κομίσαι περὶ αὐτῆς, ἣν ῥήτραν καλο-ῦσιν. ἔχει δὲ οὕτως· "Διὸς Συλλανίου καὶἈθανᾶς Συλλανίας ἱερὸν ἱδρυσάμενον, φυ-λὰς φυλάξαντα καὶ ὠβὰς ὠβάξαντα,τριάκοντα γερουσίαν σὺν ἀρχαγέταις κατα-στήσαντα, ὥρας ἐξ ὥρας ἀπελλάζειν μετα-ξὺ Βαβύκας τε καὶ Κνακιῶνος, οὕτωςεἰσφέρειν τε καὶ ἀφίστασθαι· δάμῳ δὲ τὰνκυρίαν ἦμεν καὶ κράτος." ἐν τούτοις τὸ μὲνφυλὰς φυλάξαι καὶ ὠβὰς ὠβάξαι διελεῖνἐστι καὶ κατανεῖμαι τὸ πλῆθος εἰς μερίδας,ὧν τὰς μὲν φυλάς, τὰς δὲ ὠβὰς προση-γόρευκεν. ἀρχαγέται δὲ οἱ βασιλεῖς λέγο-

16

ῦναι τὴν διήγησιν.ἐπεὶ καὶ Σιμωνίδης ὁ ποιητὴς οὐκ Εὐνόμουλέγει τὸν Λυκοῦργον πατρός, ἀλλὰ Πρυ-τάνιδος καὶ τὸν Λυκοῦργον καὶ τὸν Εὔνο-μον, οἱ δὲ πλεῖστοι σχεδὸν οὐχ οὕτω γενεα-λογοῦσιν, ἀλλὰ Προκλέους μὲν τοῦ Ἀρι-στοδήμου γενέσθαι Σόον, Σόου δὲ Εὐρυ-πῶντα, τούτου δὲ Πρύτανιν, ἐκ τούτου δὲΕὔνομον, Εὐνόμου δὲ Πολυδέκτην ἐκ προ-τέρας γυναικός, Λυκοῦργον δὲ νεώτερον ἐκΔιωνάσσης, ὡς Διευτυχίδας ἱστόρηκεν,ἕκτον μὲν ἀπὸ Προκλέους, ἑνδέκατον δὲἀφ' Ἡρακλέους.[2] Τῶν δὲ προγόνων αὐτοῦ μάλιστα μὲνἐθαυμάσθη Σόος, ἐφ' οὗ καὶ τοὺς εἵλωταςἐποιήσαντο δούλους οἱ Σπαρτιᾶται καὶχώραν προσεκτήσαντο πολλὴν Ἀρκάδωνἀποτεμόμενοι. λέγεται δὲ τὸν Σόον ἐν χω-ρίῳ χαλεπῷ καὶ ἀνύδρῳ πολιορκούμενονὑπὸ Κλειτορίων, ὁμολογῆσαι τὴν δορίκτη-τον γῆν αὐτοῖς ἀφήσειν, εἰ πίοι καὶ αὐτὸς

5

οὐδὲν ἄλλο πλὴν ἄνοια μετακοσμεῖ καὶ με-θίστησιν ἐκ τῶν συνήθων· οἷς κἂν εἰ μηδὲνἕτερον προσείη, τῷ βεβαιοτέρῳ διαφέρειτῶν ἀδήλων. ἀλλ' οὐδὲ ἄδηλα τὰ τῆς βασι-λείας τοῖς Ῥωμύλου τεκμαιρομένῳ παθή-μασιν, ὡς πονηρὰν μὲν αὐτὸς ἔλαβε δόξανἐπιβουλεῦσαι τῷ συνάρχοντι Τατίῳ, πονη-ρὰν δὲ τοῖς ὁμοτίμοις περιεποίησεν ὡςἀνῃρημένος ὑπ' αὐτῶν. καίτοι Ῥωμύλονμὲν οὗτοι παῖδα θεῶν ὑμνοῦσι φήμαις, καὶτροφήν τινα δαιμόνιον αὐτοῦ καὶ σωτηρίανἄπιστον ἔτι νηπίου λέγουσιν· ἐμοὶ δὲ καὶγένος θνητόν ἐστι καὶ τροφὴ καὶ παίδευσιςὑπ' ἀνθρώπων ὧν οὐκ ἀγνοεῖτε γεγενη-μένη· τὰ δ' ἐπαινούμενα τοῦ τρόπου βασι-λεύειν πόρρω μέλλοντος ἀνδρός, ἡσυχία τεπολλὴ καὶ διατριβὴ περὶ λόγους ἀπράγμο-νας, ὅ τε δεινὸς οὗτος καὶ σύντροφος εἰρή-νης ἔρως καὶ πραγμάτων ἀπολέμων καὶ ἀν-θρώπων ἐπὶ τιμῇ θεῶν καὶ φιλοφροσύναιςεἰς τὸ αὐτὸ συνιόντων, τὰ δὲ ἄλλα καθ'

96

φὴν ὀψέ φασιν Ἱππίαν ἐκδοῦναι τὸν Ἠλε-ῖον, ἀπ' οὐδενὸς ὁρμώμενον ἀναγκαίουπρὸς πίστιν· ἃ δὲ παρειλήφαμεν ἡμεῖς ἄξιαλόγου περὶ Νουμᾶ, διέξιμεν ἀρχὴν οἰκείανλαβόντες.[2] Ἕβδομον ἐνιαυτὸν ἡ Ῥώμη καὶ τριακο-στὸν ἤδη Ῥωμύλου βασιλεύοντος ᾠκεῖτο·πέμπτῃ δὲ ἱσταμένου μηνός, ἣν νῦν ἡμέραννώνας Καπρατίνας καλοῦσι, θυσίαν τινὰδημοτελῆ πρὸ τῆς πόλεως ὁ Ῥωμύλος ἔθυεπερὶ τὸ καλούμενον Αἰγὸς ἕλος, καὶ παρῆνἥ τε βουλὴ καὶ τοῦ δήμου τὸ πλεῖστον.ἐξαίφνης δὲ μεγάλης περὶ τὸν ἀέρα τροπῆςγενομένης καὶ νέφους ἐπὶ τὴν γῆν ἐρείσα-ντος ἅμα πνεύματι καὶ ζάλῃ, τὸν μὲν ἄλλονὅμιλον ἐκπλαγέντα συνέβη φυγεῖν καὶ σκε-δασθῆναι, τὸν δὲ Ῥωμύλον ἀφανῆ γε-νέσθαι, καὶ μήτε αὐτὸν ἔτι μήτε σῶμα τε-θνηκότος εὑρεθῆναι, χαλεπὴν δέ τιν'ὑπόνοιαν ἅψασθαι τῶν πατρικίων, καὶ ῥυ-ῆναι λόγον ἐν τῷ δήμῳ κατ' αὐτῶν ὡς

85

καὶ οἱ μετ' αὐτοῦ πάντες ἀπὸ τῆς πλησίονπηγῆς. γενομένων δὲ τῶν ὁρκίων συναγα-γόντα τοὺς μεθ' ἑαυτοῦ διδόναι τῷ μὴπιόντι τὴν βασιλείαν· οὐδενὸς δὲ καρτερή-σαντος, ἀλλὰ πάντων πιόντων, αὐτὸν ἐπὶπᾶσι καταβάντα καὶ περιρρανάμενον ἔτιτῶν πολεμίων παρόντων ἀπελθεῖν καὶ τὴνχώραν κατασχεῖν, ὡς μὴ πάντων πιόντων.Ἀλλὰ καίπερ ἐπὶ τούτοις θαυμάζοντεςαὐτὸν οὐκ ἀπὸ τούτου τὴν οἰκίαν, ἀλλὰ τοῦπαιδὸς αὐτοῦ προσηγόρευσαν Εὐρυπωντί-δας, ὅτι δοκεῖ πρῶτος Εὐρυπῶν τὸ ἄγανμοναρχικὸν ἀνεῖναι τῆς βασιλείας, δημα-γωγῶν καὶ χαριζόμενος τοῖς πολλοῖς. ἐκ δὲτῆς τοιαύτης ἀνέσεως τοῦ μὲν δήμου θρα-συνομένου, τῶν δ' ὕστερον βασιλέων τὰμὲν ἀπεχθανομένων τῷ βιάζεσθαι τοὺςπολλούς, τὰ δὲ πρὸς χάριν ἢ δι' ἀσθένειανὑποφερομένων, ἀνομία καὶ ἀταξία κατέσχετὴν Σπάρτην ἐπὶ πολὺν χρόνον· ὑφ' ἧς καὶτὸν πατέρα τοῦ Λυκούργου βασιλεύοντα

6

Πλάτων τῇ τῶν βασιλέων ἀρχῇ φλεγμαι-νούσῃ μιχθεῖσαν καὶ γενομένην ἰσόψηφονεἰς τὰ μέγιστα σωτηρίαν ἅμα καὶ σωφρο-σύνην παρασχεῖν. αἰωρουμένη γὰρ ἡ πολι-τεία καὶ ἀποκλίνουσα νῦν μὲν ὡς τοὺς βα-σιλεῖς ἐπὶ τυραννίδα, νῦν δὲ ὡς τὸ πλῆθοςἐπὶ δημοκρατίαν, οἷον ἕρμα τὴν τῶν γε-ρόντων ἀρχὴν ἐν μέσῳ θεμένη καὶ ἰσορρο-πήσασα τὴν ἀσφαλεστάτην τάξιν ἔσχε καὶκατάστασιν, ἀεὶ τῶν ὀκτὼ καὶ εἴκοσι γε-ρόντων τοῖς μὲν βασιλεῦσι προστιθεμένωνὅσον ἀντιβῆναι πρὸς δημοκρατίαν, αὖθις δὲὑπὲρ τοῦ μὴ γενέσθαι τυραννίδα τὸν δῆμονἀναρρωννύντων. τοσούτους δέ φησι κατα-σταθῆναι τοὺς γέροντας Ἀριστοτέλης, ὅτιτριάκοντα τῶν πρώτων μετὰ Λυκούργουγενομένων δύο τὴν πρᾶξιν ἐγκατέλιπονἀποδειλιάσαντες. ὁ δὲ Σφαῖρος ἐξ ἀρχῆςφησι τοσούτους γενέσθαι τοὺς τῆς γνώμηςμετασχόντας. εἴη δ' ἄν τι καὶ τὸ τοῦ ἀριθ-μοῦ δι' ἑβδομάδος τετράδι πολλαπλασια-

15

πάλαι βαρυνόμενοι τὸ βασιλεύεσθαι καὶ με-ταστῆσαι τὸ κράτος εἰς αὑτοὺς θέλοντεςἀνέλοιεν τὸν βασιλέα. καὶ γὰρ ἐδόκει τρα-χύτερον ἤδη προσφέρεσθαι καὶ μοναρχι-κώτερον αὐτοῖς. ἀλλὰ ταύτην μὲν τὴν ὑπο-ψίαν ἐθεράπευον εἰς θεῶν τιμὰς ἀνάγοντεςὡς οὐ τεθνηκότα τὸν Ῥωμύλον, ἀλλὰκρείττονος ὄντα μοίρας· καὶ Πρόκλος,ἀνὴρ ἐπιφανής, διωμόσατο Ῥωμύλον ἰδεῖνεἰς οὐρανὸν σὺν τοῖς ὅπλοις ἀναφερόμενον,καὶ φωνῆς ἀκοῦσαι κελεύοντος αὐτὸς ὀνο-μάζεσθαι Κυρῖνον.Ἑτέρα δὲ ταραχὴ καὶ στάσις κατελάμβανετὴν πόλιν ὑπὲρ τοῦ μέλλοντος ἀποδειχθή-σεσθαι βασιλέως, οὔπω τῶν ἐπηλύδων κο-μιδῇ τοῖς πρώτοις συγκεκραμένων πολί-ταις, ἀλλ' ἔτι τοῦ τε δήμου πολλὰ κυμαίνο-ντος ἐν ἑαυτῷ καὶ τῶν πατρικίων ἐν ὑποψί-αις ἐκ τοῦ διαφόρου πρὸς ἀλλήλους ὄντων.οὐ μὴν ἀλλὰ βασιλεύεσθαι μὲν ἐδόκειπᾶσιν, ἤρισαν δὲ καὶ διέστησαν οὐχ ὑπὲρ

86

[5] Ἀλλὰ γὰρ ἔτος ἤδη διατελοῦντι τῷΝουμᾷ τεσσαρακοστὸν ἧκον ἀπὸ Ῥώμηςοἱ πρέσβεις παρακαλοῦντες ἐπὶ τὴν βασι-λείαν. τοὺς δὲ λόγους ἐποιήσατο Πρόκλοςκαὶ Οὐέλεσος, ὧν πρότερον ἐπίδοξος ἦν ὁδῆμος αἱρήσεσθαι τὸν ἕτερον βασιλέα,Πρόκλῳ μὲν τῶν Ῥωμύλου λαῶν, Οὐε-λέσῳ δὲ τῶν Τατίου μάλιστα προσε-χόντων. οὗτοι μὲν οὖν βραχέα διελέχθη-σαν, οἰόμενοι τῷ Νουμᾷ τὴν συντυχίανἀσπαζομένῳ γεγονέναι· ἦν δ' οὐ μικρόν,ὡς ἔοικεν, ἔργον, ἀλλὰ καὶ λόγων πολλῶνκαὶ δεήσεως τὸ πεῖσαι καὶ μεταστῆσαιγνώμην ἀνδρὸς ἐν ἡσυχίᾳ καὶ εἰρήνῃ βε-βιωκότος εἰς ἀρχὴν πόλεως τρόπον τινὰκαὶ γεγενημένης πολέμῳ καὶ συνηυξη-μένης. ἔλεγεν οὖν τοῦ τε πατρὸς αὐτοῦ πα-ρόντος καὶ Μαρκίου, τῶν συγγενῶν ἑνός,ὡς "Πᾶσα μὲν ἀνθρωπίνου βίου μεταβολὴσφαλερόν· ᾧ δὲ μήτ' ἄπεστί τι τῶν ἱκανῶνμήτε μεμπτόν ἐστι τῶν παρόντων, τοῦτον

95

πρώτους ἐκέλευσε μετὰ τῶν ὅπλων ἕωθενεἰς ἀγορὰν προελθεῖν ἐκπλήξεως ἕνεκα καὶφόβου πρὸς τοὺς ἀντιπράττοντας. ὧν εἴκο-σι τοὺς ἐπιφανεστάτους Ἕρμιπποςἀνέγραψε· τὸν δὲ μάλιστα τῶν Λυκούργουἔργων κοινωνήσαντα πάντων καὶ συμπραγ-ματευσάμενον τὰ περὶ τοὺς νόμους Ἀρ-θμιάδαν ὀνομάζουσιν. ἀρχομένης δὲ τῆςταραχῆς ὁ βασιλεὺς Χαρίλαος φοβηθεὶς ὡςἐπ' αὐτὸν ὅλης τῆς πράξεως συνισταμένης,κατέφυγε πρὸς τὴν Χαλκίοικον· εἶτα πει-σθεὶς καὶ λαβὼν ὅρκους ἀνέστη καὶ μετε-ῖχε τῶν πραττομένων, φύσει πρᾷος ὤν· ὥςπου καὶ λέγεται συμβασιλεύοντα τὸν Ἀρ-χέλαον αὐτῷ πρὸς τοὺς ἐγκωμιάζοντας τὸννεανίσκον εἰπεῖν· "Πῶς δ' ἂν εἴη Χαρίλαοςἀνὴρ ἀγαθός, ὃς οὐδὲ τοῖς πονηροῖς χαλε-πός ἐστι;"Πλειόνων δὲ καινοτομουμένων ὑπὸ τοῦΛυκούργου πρῶτον ἦν καὶ μέγιστον ἡ κα-τάστασις τῶν γερόντων, ἥν φησιν ὁ

14

συνέβη τελευτῆσαι. διερύκων γὰρ ἁψιμαχί-αν τινά, μαγειρικῇ κοπίδι πληγεὶς ἀπέθα-νε, τῷ πρεσβυτέρῳ παιδὶ Πολυδέκτῃ κατα-λιπὼν τὴν βασιλείαν.[3] Ἀποθανόντος δὲ καὶ τούτου μετ' ὀλίγονχρόνον ἔδει βασιλεύειν, ὡς πάντες ᾤοντο,τὸν Λυκοῦργον· καὶ πρίν γε τὴν γυναῖκατοῦ ἀδελφοῦ φανερὰν γενέσθαι κύουσανἐβασίλευεν. ἐπεὶ δὲ τοῦτο τάχιστα ᾔσθετο,τὴν μὲν βασιλείαν ἀπέφηνε τοῦ παιδὸςοὖσαν, ἄνπερ ἄρρην γένηται, τὴν δὲ ἀρχὴναὐτὸς ὡς ἐπίτροπος διεῖπε. τοὺς δὲ τῶν ὀρ-φανῶν βασιλέων ἐπιτρόπους Λακεδαι-μόνιοι προδίκους ὠνόμαζον. ὡς δὲ ἡ γυνὴπροσέπεμπε κρύφα καὶ λόγους ἐποιεῖτο,βουλομένη διαφθεῖραι τὸ βρέφος ἐπὶ τῷσυνοικεῖν ἐκείνῳ βασιλεύοντι τῆς Σπάρ-της, τὸ μὲν ἦθος αὐτῆς ἐμίσησε, πρὸς δὲτὸν λόγον αὐτὸν οὐκ ἀντεῖπεν, ἀλλ' ἐπαινε-ῖν καὶ δέχεσθαι προσποιούμενος, οὐκ ἔφηδεῖν ἀμβλίσκουσαν αὐτὴν καὶ φαρμακευο-

7

χεῖν ταφῆς ἄλλος θεός, ὡς λέγεται, πα-ρέσχεν. ἆρα οὖν ἄξιόν ἐστι, ταῦτα συγχω-ροῦντας ἐπὶ τούτων, ἀπιστεῖν εἰ Ζαλεύκῳκαὶ Μίνῳ καὶ Ζωροάστρῃ καὶ Νουμᾷ καὶΛυκούργῳ βασιλείας κυβερνῶσι καὶ πολι-τείας διακοσμοῦσιν εἰς τὸ αὐτὸ ἐφοίτα τὸδαιμόνιον, ἢ τούτοις μὲν εἰκός ἐστι καὶσπουδάζοντας θεοὺς ὁμιλεῖν ἐπὶ διδασκα-λίᾳ καὶ παραινέσει τῶν βελτίστων, ποιητα-ῖς δὲ καὶ λυρικοῖς μινυρίζουσιν, εἴπερ ἄρα,χρῆσθαι παίζοντας; εἰ δὲ λέγει τις ἄλλως,κατὰ Βακχυλίδην, "Πλατεῖα κέλευθος."οὐδὲ γὰρ ἅτερος λόγος ἔχει τι φαῦλον, ὃνπερὶ Λυκούργου καὶ Νουμᾶ καὶ τοιούτωνἄλλων ἀνδρῶν λέγουσιν, ὡς δυσκάθεκτακαὶ δυσάρεστα πλήθη χειρούμενοι καὶ με-γάλας ἐπιφέροντες ταῖς πολιτείαις καινο-τομίας, προσεποιήσαντο τὴν ἀπὸ τοῦ θεοῦδόξαν, αὐτοῖς ἐκείνοις πρὸς οὓς ἐσχηματί-ζοντο σωτήριον οὖσαν.

94

ἀνδρὸς μόνον, ἀλλὰ καὶ γένους, ὁπότερονπαρέξει τὸν ἡγεμόνα. καὶ γὰρ οἱ μετὰ Ῥω-μύλου πρῶτοι συνοικίσαντες τὴν πόλιν οὐκἀνασχετὸν ἐποιοῦντο πόλεως καὶ χώραςτοὺς Σαβίνους μεταλαβόντας ἄρχειν βιάζε-σθαι τῶν ἐπὶ ταῦτα δεξαμένων, καὶ τοῖςΣαβίνοις ἦν τις εὐγνώμων λόγος, ἐπεὶ Τα-τίου τοῦ βασιλέως αὐτῶν ἀποθανόντος οὐκἐστασίασαν πρὸς Ῥωμύλον, ἀλλ' εἴασανἄρχειν μόνον, αὖθις ἀξιούντων τὸν ἄρχονταγενέσθαι παρ' αὑτῶν. οὔτε γὰρ ἐκ ταπεινο-τέρων κρείττοσι προσγενέσθαι, καὶ προ-σγενόμενοι πλήθει τε ῥῶσαι καὶ προαγαγε-ῖν εἰς ἀξίωμα πόλεως ἐκείνους μεθ' ἑαυ-τῶν. ὑπὲρ μὲν οὖν τούτων ἐστασίαζον.Ὅπως δὲ μὴ σύγχυσιν ἐκ τῆς ἀναρχίας ἡστάσις ἀπεργάσεται, μετεώρου τοῦ πολι-τεύματος ὄντος, ἔταξαν οἱ πατρίκιοι, πε-ντήκοντα καὶ ἑκατὸν ὄντων αὐτῶν, ἕκα-στον ἐν μέρει τοῖς βασιλικοῖς παρασήμοιςκοσμούμενον θύειν τε τοῖς θεοῖς τὰ νενομι-

87

μένην διαλυμαίνεσθαι τὸ σῶμα καὶ κινδυ-νεύειν· αὐτῷ γὰρ μελήσειν ὅπως εὐθὺς ἐκ-ποδὼν ἔσται τὸ γεννηθέν. οὕτω δὲ παραγα-γὼν ἄχρι τοῦ τόκου τὴν ἄνθρωπον, ὡςᾔσθετο τίκτουσαν, εἰσέπεμψε παρέδρουςταῖς ὠδῖσιν αὐτῆς καὶ φύλακας, οἷς ἦν προ-στεταγμένον, ἐὰν μὲν θῆλυ τεχθῇ, παραδο-ῦναι ταῖς γυναιξίν, ἐὰν δὲ ἄρρεν, κομίσαιπρὸς ἑαυτὸν ὅ τι ἂν τύχῃ πράττων. ἔτυχεδὲ δειπνοῦντος αὐτοῦ μετὰ τῶν ἀρχόντωνἀποκυηθὲν ἄρρεν· καὶ παρῆσαν οἱ ὑπηρέταιτὸ παιδάριον αὐτῷ κομίζοντες. ὁ δὲ δε-ξάμενος, ὡς λέγεται, καὶ πρὸς τοὺς πα-ρόντας εἰπών, "Βασιλεὺς ὑμῖν γέγονεν, ὦΣπαρτιᾶται," κατέκλινεν ἐν τῇ βασιλικῇχώρᾳ καὶ Χαρίλαον ὠνόμασε διὰ τὸ τοὺςπάντας εἶναι περιχαρεῖς, ἀγαμένους αὐτοῦτὸ φρόνημα καὶ τὴν δικαιοσύνην. ἐβασίλευ-σε δὲ μῆνας ὀκτὼ τὸ σύμπαν. ἦν δὲ καὶτἆλλα περίβλεπτος ὑπὸ τῶν πολιτῶν, καὶπλείονες ἐγένοντο τῶν ὡς ἐπιτρόπῳ βασι-

8

μένους εὐθὺς ἐπεχείρει τὰ παρόντα κινεῖνκαὶ μεθιστάναι τὴν πολιτείαν, ὡς τῶνκατὰ μέρος νόμων οὐδὲν ἔργον οὐδὲ ὄφε-λος, εἰ μή τις ὥσπερ σώματι πονηρῷ καὶγέμοντι παντοδαπῶν νοσημάτων τὴν ὑπάρ-χουσαν ἐκτήξας καὶ μεταβαλὼν κρᾶσινὑπὸ φαρμάκων καὶ καθαρμῶν ἑτέρας ἄρξε-ται καινῆς διαίτης. διανοηθεὶς δὲ ταῦταπρῶτον μὲν ἀπεδήμησεν εἰς Δελφούς· καὶτῷ θεῷ θύσας καὶ χρησάμενος ἐπανῆλθετὸν διαβόητον ἐκεῖνον χρησμὸν κομίζων, ᾧθεοφιλῆ μὲν αὐτὸν ἡ Πυθία προσεῖπε καὶθεὸν μᾶλλον ἢ ἄνθρωπον, εὐνομίας δὲχρῄζοντι διδόναι καὶ καταινεῖν ἔφη τὸνθεὸν ἣ πολὺ κρατίστη τῶν ἄλλων ἔσται πο-λιτειῶν. Ἐπαρθεὶς δὲ τούτοις προσήγετοτοὺς ἀρίστους καὶ συνεφάπτεσθαι παρε-κάλει, κρύφα διαλεγόμενος τοῖς φίλοιςπρῶτον, εἶτα οὕτως κατὰ μικρὸν ἁπτόμε-νος πλειόνων καὶ συνιστὰς ἐπὶ τὴν πρᾶξιν.ὡς δ' ὁ καιρὸς ἧκε, τριάκοντα τοὺς

13

σμένα καὶ χρηματίζειν ἓξ μὲν ὥρας τῆς νυ-κτός, ἓξ δὲ τῆς ἡμέρας. καὶ γὰρ ἡ διανομὴτῶν καιρῶν ἑκατέρου πρὸς ἱσότητα καλῶςἔχειν ἐδόκει τοῖς ἄρχουσι, καὶ πρὸς τὸνδῆμον ἡ μεταβολὴ τῆς ἐξουσίας ἀφαιρεῖντὸν φθόνον, ὁρῶντα τῆς αὐτῆς ἡμέρας καὶνυκτὸς τὸν αὐτὸν ἰδιώτην ἐκ βασιλέως γι-νόμενον. τὸ δὲ σχῆμα τοῦτο τῆς ἀρχῆς με-σοβασιλείαν Ῥωμαῖοι καλοῦσιν.[3] Ἀλλὰ καίπερ οὕτω πολιτικῶς καὶ ἀνε-παχθῶς ἀφηγεῖσθαι δοκοῦντες, ὑπονοίαιςκαὶ θορύβοις περιέπιπτον, ὡς μεθιστάντεςεἰς ὀλιγαρχίαν τὰ πράγματα καὶ διαπαιδα-γωγοῦντες ἐν σφίσιν αὐτοῖς τὴν πολιτείαν,βασιλεύεσθαι δὲ οὐκ ἐθέλοιεν. ἐκ τούτουσυνέβησαν ἀμφότεραι πρὸς ἀλλήλας αἱστάσεις, ὥστε τὴν ἑτέραν ἐκ τῆς ἑτέραςἀποδεῖξαι βασιλέα· μάλιστα γὰρ ἂν οὕτωςἔν τε τῷ παρόντι παύσασθαι τὴν φιλονεικί-αν, καὶ τὸν ἀποδειχθέντα πρὸς ἀμφοτέρουςἴσον γενέσθαι, τοὺς μὲν ὡς ἑλομένους ἀγα-

88

ἀλλὰ φιλίαν γε πρὸς ἄνθρωπον εἶναι θεῷκαὶ τὸν ἐπὶ ταύτῃ λεγόμενον ἔρωτα καὶφυόμενον εἰς ἐπιμέλειαν ἤθους καὶ ἀρετῆς,πρέπον ἂν εἴη. καὶ οὐ πλημμελοῦσιν οἱ τὸνΦόρβαντα καὶ τὸν Ὑάκινθον καὶ τὸνἌδμητον ἐρωμένους Ἀπόλλωνος γεγονέναιμυθολογοῦντες, ὥσπερ αὖ καὶ τὸν Σι-κυώνιον Ἱππόλυτον, ᾧ δὴ καί φασιν,ὁσάκις τύχοι διαπλέων εἰς Κίρραν ἐκ Σικυ-ῶνος, τὴν Πυθίαν, οἷον αἰσθανομένου τοῦθεοῦ καὶ χαίροντος, ἀποθεσπίζειν τόδε τὸἡρῷον·Καὶ δ' αὖθ' Ἱππολύτοιο φίλον κάρα εἰς ἅλαβαίνει.Πινδάρου δὲ καὶ τῶν μελῶν ἐραστὴν γε-νέσθαι τὸν Πᾶνα μυθολογοῦσιν. ἀπέδωκεδέ τινα τιμὴν καὶ Ἀρχιλόχῳ καὶ Ἡσιόδῳτελευτήσασι διὰ τὰς Μούσας τὸ δαιμόνιον.Σοφοκλεῖ δὲ καὶ ζῶντι τὸν Ἀσκληπιὸν ἐπι-ξενωθῆναι λόγος ἐστὶ πολλὰ μέχρι δεῦροδιασώζων τεκμήρια, καὶ τελευτήσαντι τυ-

93

στα θαυμάσαντα μετενεγκεῖν εἰς τὴν Σπάρ-την, καὶ χωρίσαντα τοὺς βαναύσους καὶχειροτέχνας ἀστεῖον ὡς ἀληθῶς τὸ πολί-τευμα καὶ καθαρὸν ἀποδεῖξαι. ταῦτα μὲνοὖν Αἰγυπτίοις ἔνιοι καὶ τῶν Ἑλληνικῶνσυγγραφέων μαρτυροῦσιν· ὅτι δὲ καὶ Λιβύ-ην καὶ Ἰβηρίαν ἐπῆλθεν ὁ Λυκοῦργος καὶπερὶ τὴν Ἰνδικὴν πλανηθεὶς τοῖς Γυμνοσο-φισταῖς ὡμίλησεν, οὐδένα πλὴν Ἀριστο-κράτη τὸν Ἱππάρχου Σπαρτιάτην εἰρηκόταγινώσκομεν.[5] Οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι τὸν Λυκοῦργονἐπόθουν ἀπόντα καὶ μετεπέμποντο πολ-λάκις, ὡς τοὺς μὲν βασιλεῖς ὄνομα καὶ τι-μήν, ἄλλο δὲ μηδὲν διαφέρον τῶν πολλῶνἔχοντας, ἐν ἐκείνῳ δὲ φύσιν ἡγεμονικὴνκαὶ δύναμιν ἀνθρώπων ἀγωγὸν οὖσαν. οὐμὴν οὐδὲ τοῖς βασιλεῦσιν ἦν ἀβούλητος ἡπαρουσία τοῦ ἀνδρός, ἀλλ' ἤλπιζον ἐκείνουσυμπαρόντος ἧττον ὑβρίζουσι χρῆσθαι τοῖςπολλοῖς. ἐπανελθὼν οὖν πρὸς οὕτω διακει-

12

λέως καὶ βασιλικὴν ἐξουσίαν ἔχοντι πειθο-μένων οἱ δι' ἀρετὴν προσέχοντες αὐτῷ καὶποιεῖν ἐθέλοντες ἑτοίμως τὸ προσταττόμε-νον. Ἦν δέ τι καὶ τὸ φθονοῦν καὶ πρὸς τὴναὔξησιν ὄντι νέῳ πειρώμενον ἐνίστασθαι,μάλιστα μὲν οἱ συγγενεῖς καὶ οἰκεῖοι τῆςτοῦ βασιλέως μητρὸς ὑβρίσθαι δοκούσης, ὁδὲ ἀδελφὸς αὐτῆς Λεωνίδας καὶ θρασύτε-ρόν ποτε τῷ Λυκούργῳ λοιδορηθείς, ὑπε-ῖπεν ὡς εἰδείη σαφῶς μέλλοντα βασιλεύειναὐτόν, ὑπόνοιαν διδοὺς καὶ προκαταλαμ-βάνων διαβολῇ τὸν Λυκοῦργον, εἴ τι συμ-βαίη τῷ βασιλεῖ παθεῖν, ὡς ἐπιβεβουλευ-κότα. τοιοῦτοι δέ τινες λόγοι καὶ παρὰ τῆςγυναικὸς ἐξεφοίτων· ἐφ' οἷς βαρέως φέρωνκαὶ δεδοικὼς τὸ ἄδηλον, ἔγνω φυγεῖν ἀπο-δημίᾳ τὴν ὑπόνοιαν, καὶ πλανηθῆναιμέχρις ἂν ὁ ἀδελφιδοῦς ἐν ἡλικίᾳ γενόμε-νος τεκνώσῃ διάδοχον τῆς βασιλείας.[4] Οὕτως ἀπάρας πρῶτον μὲν εἰς Κρήτηνἀφίκετο· καὶ τὰς αὐτόθι πολιτείας κατανο-

9

γέγονεν. ὅτι μὲν οὖν ταῦτα πολλοῖς τῶνπάνυ παλαιῶν μύθων ἔοικεν, οὓς οἱ Φρύ-γες τε περὶ Ἄττεω καὶ Βιθυνοὶ περὶ Ἡρο-δότου καὶ περὶ Ἐνδυμίωνος Ἀρκάδες ἄλλοιτε περὶ ἄλλων εὐδαιμόνων δή τινων καὶ θε-οφιλῶν γενέσθαι δοκούντων παραλαβόντεςἠγάπησαν, οὐκ ἄδηλόν ἐστι. καί που λόγονἔχει τὸν θεόν, οὐ φίλιππον οὐδὲ φίλορνιν,ἀλλὰ φιλάνθρωπον ὄντα, τοῖς διαφερόντωςἀγαθοῖς ἐθέλειν συνεῖναι, καὶ μὴ δυσχεραί-νειν μηδὲ ἀτιμάζειν ἀνδρὸς ὁσίου καὶσώφρονος ὁμιλίαν. ὡς δὲ καὶ σώματος ἀν-θρωπίνου καὶ ὥρας ἐστί τις θεῷ καὶ δαίμο-νι κοινωνία καὶ χάρις, ἔργον ἤδη καὶ τοῦτοπεισθῆναι. Καίτοι δοκοῦσιν οὐκ ἀπιθάνωςΑἰγύπτιοι διαιρεῖν ὡς γυναικὶ μὲν οὐκ ἀδύ-νατον πνεῦμα πλησιάσαι θεοῦ καί τιναςἐντεκεῖν ἀρχὰς γενέσεως, ἀνδρὶ δὲ οὐκ ἔστισύμμιξις πρὸς θεὸν οὐδὲ ὁμιλία σώματος.ἀγνοοῦσι δὲ ὅτι τὸ μιγνύμενον ᾧ μίγνυταιτὴν ἴσην ἀνταποδίδωσι κοινωνίαν. οὐ μὴν

92

πῶντα, τοῖς δὲ εὔνουν ὄντα διὰ συγγένειαν.ἐπιτρεψάντων δὲ προτέροις τοῖς Ῥωμαίοιςτῶν Σαβίνων τὴν αἵρεσιν, ἔδοξε μᾶλλονἑλέσθαι Σαβῖνον αὐτοὺς ἀποδείξαντας ἢπαρασχεῖν Ῥωμαῖον ἐκείνων ἑλομένων.καὶ βουλευσάμενοι καθ' ἑαυτοὺς ἀποδει-κνύουσιν ἐκ Σαβίνων Νουμᾶν Πομπίλιον,ἄνδρα τῶν μὲν εἰς Ῥώμην ἀπῳκισμένων οὐγενόμενον, γνώριμον δ' οὕτω δι' ἀρετὴνὄντα πᾶσιν ὥστε τῶν ἑλομένων προθυμότε-ρον ὀνομασθέντος αὐτοῦ δέξασθαι τοὺς Σα-βίνους. φράσαντες οὖν τῷ δήμῳ τὰ δεδογ-μένα, πρέσβεις ἐκπέμπουσι πρὸς τὸν ἄνδρακοινῇ τοὺς πρωτεύοντας ἀπ' ἀμφοτέρων,ἥκειν δεησομένους καὶ παραλαβεῖν τὴν βα-σιλείαν. Ἦν δὲ πόλεως μὲν ὁ Νουμᾶς ἐπι-φανοῦς ἐν Σαβίνοις τῆς Κύρεων, ἀφ' ἧς καὶΚυρίτας Ῥωμαῖοι σφᾶς αὐτοὺς ἅμα τοῖςἀνακραθεῖσι Σαβίνοις προσηγόρευσαν, υἱὸςδὲ Πόμπωνος, ἀνδρὸς εὐδοκίμου, τεσ-σάρων ἀδελφῶν νεώτατος· ἡμέρᾳ δὲ γεγο-

89

ήσας καὶ συγγενόμενος τοῖς πρωτεύουσικατὰ δόξαν ἀνδράσι, τὰ μὲν ἐζήλωσε καὶπαρέλαβε τῶν νόμων, ὡς οἴκαδε μετοίσωνκαὶ χρησόμενος, ἔστι δ' ὧν κατεφρόνησεν.ἕνα δὲ τῶν νομιζομένων ἐκεῖ σοφῶν καὶπολιτικῶν χάριτι καὶ φιλίᾳ πείσαςἀπέστειλεν εἰς τὴν Σπάρτην, Θάλητα, ποι-ητὴν μὲν δοκοῦντα λυρικῶν μελῶν καὶπρόσχημα τὴν τέχνην ταύτην πεποιημένον,ἔργῳ δὲ ἅπερ οἱ κράτιστοι τῶν νομοθετῶνδιαπραττόμενον. λόγοι γὰρ ἦσαν αἱ ᾠδαὶπρὸς εὐπείθειαν καὶ ὁμόνοιαν ἀνακλητικοί,διὰ μελῶν ἅμα καὶ ῥυθμῶν πολὺ τὸκόσμιον ἐχόντων καὶ καταστατικόν, ὧνἀκροώμενοι κατεπραΰνοντο λεληθότως τὰἤθη καὶ συνῳκειοῦντο τῷ ζήλῳ τῶν καλῶνἐκ τῆς ἐπιχωριαζούσης τότε πρὸς ἀλλή-λους κακοθυμίας, ὥστε τρόπον τινὰ τῷΛυκούργῳ προοδοποιεῖν τὴν παίδευσιναὐτῶν ἐκεῖνον. Ἀπὸ δὲ τῆς Κρήτης ὁ Λυ-κοῦργος ἐπὶ Ἀσίαν ἔπλευσε, βουλόμενος,

10

ὡς λέγεται, ταῖς Κρητικαῖς διαίταις, εὐτε-λέσιν οὔσαις καὶ αὐστηραῖς, τὰς Ἰωνικὰςπολυτελείας καὶ τρυφάς, ὥσπερ ἰατρὸςσώμασιν ὑγιεινοῖς ὕπουλα καὶ νοσώδη, πα-ραβαλὼν ἀποθεωρῆσαι τὴν διαφορὰν τῶνβίων καὶ τῶν πολιτειῶν. ἐκεῖ δὲ καὶ τοῖςὉμήρου ποιήμασιν ἐντυχὼν πρῶτον, ὡςἔοικε, παρὰ τοῖς ἐκγόνοις τοῖς Κρεοφύλουδιατηρουμένοις, καὶ κατιδὼν ἐν αὐτοῖς τῆςπρὸς ἡδονὴν καὶ ἀκρασίαν διατριβῆς τὸ πο-λιτικὸν καὶ παιδευτικὸν οὐκ ἐλάττονοςἄξιον σπουδῆς ἀναμεμιγμένον, ἐγράψατοπροθύμως καὶ συνήγαγεν ὡς δεῦρο κομι-ῶν. ἦν γάρ τις ἤδη δόξα τῶν ἐπῶν ἀμαυρὰπαρὰ τοῖς Ἕλλησιν, ἐκέκτηντο δὲ οὐ πολ-λοὶ μέρη τινά, σποράδην τῆς ποιήσεως, ὡςἔτυχε, διαφερομένης· γνωρίμην δὲ αὐτὴνκαὶ μάλιστα πρῶτος ἐποίησε Λυκοῦργος.Αἰγύπτιοι δὲ καὶ πρὸς αὑτοὺς ἀφικέσθαιτὸν Λυκοῦργον οἴονται, καὶ τὴν ἀπὸ τῶνἄλλων γενῶν τοῦ μαχίμου διάκρισιν μάλι-

11

νὼς κατὰ δή τινα θείαν τύχην ἐν ᾗ τὴνῬώμην ἔκτισαν οἱ περὶ Ῥωμύλον· αὕτη δέἐστι πρὸ δεκαμιᾶς καλανδῶν Μαΐων. φύσειδὲ πρὸς πᾶσαν ἀρετὴν εὖ κεκραμένος τὸἦθος, ἔτι μᾶλλον αὑτὸν ἐξημέρωσε διὰ παι-δείας καὶ κακοπαθείας καὶ φιλοσοφίας, οὐμόνον τὰ λοιδορούμενα πάθη τῆς ψυχῆς,ἀλλὰ καὶ τὴν εὐδοκιμοῦσαν ἐν τοῖς βαρ-βάροις βίαν καὶ πλεονεξίαν ἐκποδὼν ποιη-σάμενος, ἀνδρείαν δὲ ἀληθῆ τὴν ὑπὸ λόγουτῶν ἐπιθυμιῶν ἐν αὑτῷ κάθειρξιν ἡγούμε-νος. ἐκ δὲ τούτου πᾶσαν οἴκοθεν ἅμα τρυ-φὴν καὶ πολυτέλειαν ἐξελαύνων, παντὶ δὲπολίτῃ καὶ ξένῳ χρῆσθαι παρέχων ἑαυτὸνἄμεμπτον δικαστὴν καὶ σύμβουλον, αὐτὸςδ' ἑαυτῷ σχολάζοντι χρώμενος οὐδὲν πρὸςἡδυπαθείας καὶ πορισμούς, ἀλλὰ θεραπείανθεῶν καὶ θεωρίαν διὰ λόγου φύσεώς τεαὐτῶν καὶ δυνάμεως, ὄνομα μέγα καὶδόξαν εἶχεν, ὥστε καὶ Τάτιον τὸν ἐν Ῥώμῃσυμβασιλεύσαντα Ῥωμύλῳ, μιᾶς αὐτῷ θυ-

90

γατρὸς οὔσης Τατίας, ποιήσασθαι γαμβρὸνἐκεῖνον. οὐ μὴν ἐπήρθη γε τῷ γάμῳ μετοι-κίσασθαι πρὸς τὸν πενθερόν, ἀλλ' αὐτοῦπεριέπων πατέρα γηραιὸν ἐν Σαβίνοιςὑπέμενεν, ἅμα καὶ τῆς Τατίας ἑλομένηςτὴν τοῦ ἀνδρὸς ἰδιωτεύοντος ἡσυχίαν πρὸτῆς ἐν Ῥώμῃ διὰ τὸν πατέρα τιμῆς καὶδόξης. αὕτη μὲν οὖν λέγεται τρίτῳ καὶ δε-κάτῳ μετὰ τὸν γάμον ἔτει τελευτῆσαι.[4] Ὁ δὲ Νουμᾶς ἐκλείπων τὰς ἐν ἄστειδιατριβὰς ἀγραυλεῖν τὰ πολλὰ καὶ πλα-νᾶσθαι μόνος ἤθελεν, ἐν ἄλσεσι θεῶν καὶλειμῶσιν ἱεροῖς καὶ τόποις ἐρήμοις ποιού-μενος τὴν δίαιταν. ὅθεν οὐχ ἥκιστα τὴν ἀρ-χὴν ὁ περὶ τῆς θεᾶς ἔλαβε λόγος, ὡς ἄραΝουμᾶς ἐκεῖνος οὐκ ἀδημονίᾳ τινὶ ψυχῆςκαὶ πλάνῃ τὸν μετὰ ἀνθρώπων ἀπολέλοιπεβίον, ἀλλὰ σεμνοτέρας γεγευμένος ὁμιλίαςκαὶ γάμων θείων ἠξιωμένος, Ἠγερίᾳ δαί-μονι συνὼν ἐρώσῃ καὶ συνδιαιτώμενος,εὐδαίμων ἀνὴρ καὶ τὰ θεῖα πεπνυμένος

91

οὐδὲν ἧττον ἐξέβαλε τὴν κενὴν καὶ γυναι-κώδη ζηλοτυπίαν, ἐν καλῷ καταστήσαςὕβριν μὲν καὶ ἀναξίαν πᾶσαν εἴργειν ἀπὸτοῦ γάμου, παίδων δὲ καὶ τεκνώσεως κοι-νωνεῖν τοῖς ἀξίοις, καταγελῶντας τῶν ὡςἄμικτα καὶ ἀκοινώνητα ταῦτα μετιόντωνσφαγαῖς καὶ πολέμοις. ἐξῆν μὲν γὰρ ἀνδρὶπρεσβυτέρῳ νέας γυναικός, εἰ δή τινα τῶνκαλῶν καὶ ἀγαθῶν ἀσπάσαιτο νέων καὶ δο-κιμάσειεν, εἰσαγαγεῖν παρ' αὐτὴν καὶ πλή-σαντα γενναίου σπέρματος ἴδιον αὑτοῖςποιήσασθαι τὸ γεννηθέν. ἐξῆν δὲ πάλιν ἀν-δρὶ χρηστῷ, τῶν εὐτέκνων τινὰ καὶ σω-φρόνων θαυμάσαντι γυναικῶν ἑτέρῳ γεγα-μημένην, πεῖσαι τὸν ἄνδρα συνελθεῖν,ὥσπερ ἐν χώρᾳ καλλικάρπῳ φυτεύοντα καὶποιούμενον παῖδας ἀγαθούς, ἀγαθῶν ὁμαί-μους καὶ συγγενεῖς ἐσομένους. πρῶτον μὲνγὰρ οὐκ ἰδίους ἡγεῖτο τῶν πατέρων τοὺςπαῖδας, ἀλλὰ κοινοὺς τῆς πόλεως ὁ Λυκο-ῦργος, ὅθεν οὐκ ἐκ τῶν τυχόντων, ἀλλ' ἐκ

40

μέσον θέντας ἐξ ἀρχῆς ἀναδάσασθαι, καὶζῆν μετ' ἀλλήλων ἅπαντας ὁμαλεῖς καὶἰσοκλήρους τοῖς βίοις γενομένους, τὸ δὲπρωτεῖον ἀρετῇ μετιόντας, ὡς ἄλληςἑτέρῳ πρὸς ἕτερον οὐκ οὔσης διαφορᾶςοὐδὲ ἀνισότητος, πλὴν ὅσην αἰσχρῶνψόγος ὁρίζει καὶ καλῶν ἔπαινος. Ἐπάγωνδὲ τῷ λόγῳ τὸ ἔργον ἔνειμε τὴν μὲν ἄλληντοῖς περιοίκοις Λακωνικὴν τρισμυρίουςκλήρους, τὴν δὲ εἰς τὸ ἄστυ τὴν Σπάρτηνσυντελοῦσαν ἐνακισχιλίους· τοσοῦτοι γὰρἐγένοντο κλῆροι Σπαρτιατῶν· ἔνιοι δέ φασιτὸν μὲν Λυκοῦργον ἑξακισχιλίους νεῖμαι,τρισχιλίους δὲ μετὰ ταῦτα προσθεῖναι Πο-λύδωρον· οἱ δὲ τοὺς μὲν ἡμίσεις τῶν ἐνακι-σχιλίων τοῦτον, τοὺς δὲ ἡμίσεις Λυκοῦρ-γον. ὁ δὲ κλῆρος ἦν ἑκάστου τοσοῦτοςὥστε ἀποφορὰν φέρειν ἀνδρὶ μὲν ἑβδομή-κοντα κριθῶν μεδίμνους, γυναικὶ δὲ δώδε-κα, καὶ τῶν ὑγρῶν καρπῶν ἀναλόγως τὸπλῆθος. ἀρκέσειν γὰρ ᾤετο τοσοῦτον αὐτο-

21

οὔσης, ἣν ὑπορχοῦνται διαπορευόμενοι τὴνπόλιν, ὅταν τὰς ἱερὰς πέλτας ἀναλάβωσινἐν τῷ Μαρτίῳ μηνί, φοινικοῦς μὲν ἐνδεδυ-μένοι χιτωνίσκους, μίτραις δὲ χαλκαῖς ἐπε-ζωσμένοι πλατείαις καὶ κράνη χαλκᾶ φο-ροῦντες, ἐγχειριδίοις δὲ μικροῖς τὰ ὅπλακρούοντες. ἡ δὲ ἄλλη τῆς ὀρχήσεως ποδῶνἔργον ἐστί· κινοῦνται γὰρ ἐπιτερπῶς, ἑλιγ-μούς τινας καὶ μεταβολὰς ἐν ῥυθμῷ τάχοςἔχοντι καὶ πυκνότητα μετὰ ῥώμης καὶ κου-φότητος ἀποδιδόντες. Αὐτὰς δὲ τὰς πέλ-τας ἀγκύλια καλοῦσι διὰ τὸ σχῆμα· κύκλοςγὰρ οὐκ ἔστιν οὐδὲ ἀποδίδωσιν, ὡς πέλτη,τὴν περιφέρειαν, ἀλλ' ἐκτομὴν ἔχει γραμ-μῆς ἑλικοειδοῦς, ἧς αἱ κεραῖαι καμπὰςἔχουσαι καὶ συνεπιστρέφουσαι τῇ πυκνότη-τι πρὸς ἀλλήλας ἀγκύλον τὸ σχῆμα ποιο-ῦσιν· ἢ διὰ τὸν ἀγκῶνα περὶ ὃν περιφέρο-νται. ταῦτα γὰρ ὁ Ἰόβας εἴρηκε γλιχόμε-νος ἐξελληνίσαι τοὔνομα. δύναιτο δ' ἂν τῆςἀνέκαθεν φορᾶς πρῶτον ἐπώνυμον γεγο-

120

Παραλαβὼν δὲ τὴν ἀρχὴν πρῶτον μὲν τὸτῶν τριακοσίων σύστημα διέλυσεν, οὓςῬωμύλος ἔχων ἀεὶ περὶ τὸ σῶμα Κέλεραςπροσηγόρευσεν, ὅπερ ἐστὶ ταχεῖς· οὔτεγὰρ ἀπιστεῖν πιστεύουσιν οὔτε βασιλεύεινἀπιστούντων ἠξίου. δεύτερον δὲ τοῖς οὖσινἱερεῦσι Διὸς καὶ Ἄρεως τρίτον Ῥωμύλουπροσκατέστησεν, ὃν Φλάμινα Κυρινάλιονὠνόμασεν. ἐκάλουν δὲ καὶ τοὺς προγενε-στέρους Φλάμινας ἀπὸ τῶν περικρανίωνπίλων οὓς περὶ ταῖς κεφαλαῖς φοροῦσι, πι-λαμένας τινὰς ὄντας, ὡς ἱστοροῦσι, τῶνἙλληνικῶν ὀνομάτων τότε μᾶλλον ἢ νῦντοῖς Λατίνοις ἀνακεκραμένων. καὶ γὰρ ἃςἐφόρουν οἱ ἱερεῖς λαίνας ὁ Ἰόβας χλαίναςφησὶν εἶναι, καὶ τὸν ὑπηρετοῦντα τῷ ἱερεῖτοῦ Διὸς ἀμφιθαλῆ παῖδα λέγεσθαι Κάμιλ-λον, ὡς καὶ τὸν Ἑρμῆν οὕτως ἔνιοι τῶνἙλλήνων Κάμιλλον ἀπὸ τῆς διακονίαςπροσηγόρευον.

101

ῖς, τῆς τροφῆς πρὸς εὐεξίαν καὶ ὑγείαν ἱκα-νῆς, ἄλλου δὲ μηδενὸς δεησομένοις. λέγε-ται δ' αὐτὸν ὕστερόν ποτε χρόνῳ τὴνχώραν διερχόμενον ἐξ ἀποδημίας ἄρτι τε-θερισμένην, ὁρῶντα τοὺς σωροὺς παραλλή-λους καὶ ὁμαλεῖς, μειδιᾶσαι, καὶ εἰπεῖνπρὸς τοὺς παρόντας ὡς ἡ Λακωνικὴ φαίνε-ται πᾶσα πολλῶν ἀδελφῶν εἶναι νεωστὶ νε-νεμημένων.[9] Ἐπιχειρήσας δὲ καὶ τὰ ἔπιπλα διαιρεῖν,ὅπως παντάπασιν ἐξέλοι τὸ ἄνισον καὶἀνώμαλον, ἐπεὶ χαλεπῶς ἑώρα προσδεχο-μένους τὴν ἄντικρυς ἀφαίρεσιν, ἑτέρᾳ περι-ῆλθεν ὁδῷ καὶ κατεπολιτεύσατο τὴν ἐντούτοις πλεονεξίαν. πρῶτον μὲν γὰρ ἀκυ-ρώσας πᾶν νόμισμα χρυσοῦν καὶ ἀργυροῦνμόνῳ χρῆσθαι τῷ σιδηρῷ προσέταξε· καὶτούτῳ δὲ ἀπὸ πολλοῦ σταθμοῦ καὶ ὄγκουδύναμιν ὀλίγην ἔδωκεν, ὥστε δέκα μνῶνἀμοιβὴν ἀποθήκης τε μεγάλης ἐν οἰκίᾳ δε-ῖσθαι καὶ ζεύγους ἄγοντος. τούτου δὲ κυ-

22

ἀπῄει κοσμίως οὗπερ εἰώθει τὸ πρότερον,καθευδήσων μετὰ τῶν ἄλλων νέων. καὶ τὸλοιπὸν οὕτως ἔπραττε, τοῖς μὲν ἡλικιώταιςσυνδιημερεύων καὶ συναναπαυόμενος, πρὸςδὲ τὴν νύμφην κρύφα μετ' εὐλαβείας φοι-τῶν, αἰσχυνόμενος καὶ δεδοικὼς μή τιςαἴσθοιτο τῶν ἔνδον, ἅμα καὶ τῆς νύμφηςἐπιτεχνωμένης καὶ συνευπορούσης ὅπωςἂν ἐν καιρῷ καὶ λανθάνοντες ἀλλήλοις συ-μπορεύοιντο. καὶ τοῦτο ἔπραττον οὐκ ὀλί-γον χρόνον, ἀλλ' ὥστε καὶ παῖδας γενέσθαιἐνίοις πρὶν ἐς ἡμέραν θεάσασθαι τὰς ἑαυ-τῶν γυναῖκας. ἡ δὲ τοιαύτη σύνοδος οὐμόνον ἐγκρατείας καὶ σωφροσύνης ἄσκησιςἦν, ἀλλὰ τοῖς τε σώμασι γονίμους καὶ τῷφιλεῖν ἀεὶ καινοὺς καὶ προσφάτους ἦγενἐπὶ τὴν κοινωνίαν, οὐ διακορεῖς οὐδ' ἐξιτή-λους ταῖς ἀνέδην κοινωνίαις, ἀλλ' ἀεί τιλείψανον καὶ ὑπέκκαυμα πόθου καὶ χάρι-τος ἐναπολείποντας ἀλλήλοις. Τοσαύτην δὲτοῖς γάμοις ἐπιστήσας αἰδῶ καὶ τάξιν,

39

[8] Ταῦτα δὲ ὁ Νουμᾶς ἐπ' εὐνοίᾳ καὶχάριτι τοῦ δήμου πολιτευσάμενος εὐθὺςἐπεχείρει τὴν πόλιν, ὥσπερ σίδηρον, ἐκσκληρᾶς καὶ πολεμικῆς μαλακωτέραν ποι-ῆσαι καὶ δικαιοτέραν. ἀτεχνῶς γὰρ ἣνΠλάτων ἀποκαλεῖ φλεγμαίνουσαν πόλινἐκείνη τότ' ἦν, συστᾶσα μὲν εὐθὺς ἐξ ἀρ-χῆς τόλμῃ τινὶ καὶ παραβόλῳ θρασύτητιτῶν θρασυτάτων καὶ μαχιμωτάτων ἐκεῖπανταχόθεν ὠσαμένων, ταῖς δὲ πολλαῖςστρατείαις καὶ τοῖς συνεχέσι πολέμοις τρο-φῇ χρησαμένη καὶ αὐξήσει τῆς δυνάμεως,καὶ καθάπερ τὰ καταπηγνύμενα τῷ σείε-σθαι μᾶλλον ἑδράζεται, ῥώννυσθαι δοκο-ῦσα διὰ τῶν κινδύνων. οὕτω δὴ μετέωρονκαὶ τετραχυμένον δῆμον οὐ μικρᾶς οὐδὲφαύλης οἰόμενος εἶναι πραγματείας μετα-χειρίσασθαι καὶ μετακοσμῆσαι πρὸς εἰρή-νην, ἐπηγάγετο τὴν ἀπὸ τῶν θεῶν βοή-θειαν, τὰ μὲν πολλὰ θυσίαις καὶ πομπαῖςκαὶ χορείαις, ἃς αὐτὸς ὠργίασε καὶ κα-

102

τοὺς περὶ αὐτὸ λειμῶνας, ὅπου τὰ πολλὰφοιτῶσαι συνδιατρίβουσιν αὐτῷ. τὴν δὲπηγὴν ἣ κατάρδει τὸ χωρίον, ὕδωρ ἱερὸνἀποδεῖξαι ταῖς Ἑστιάσι παρθένοις, ὅπωςλαμβάνουσαι καθ' ἡμέραν ἁγνίζωσι καὶῥαίνωσι τὸ ἀνάκτορον. τούτοις μὲν οὖνμαρτυρῆσαι λέγουσι καὶ τὰ τῆς νόσου πα-ραχρῆμα παυσάμενα. τὴν δὲ πέλτην προ-θέντος αὐτοῦ καὶ κελεύσαντος ἁμιλλᾶσθαιτοὺς τεχνίτας ὑπὲρ τῆς ὁμοιότητος, τοὺςμὲν ἄλλους ἀπειπεῖν, Οὐετούριον δὲ Μα-μούριον ἕνα τῶν ἄκρων δημιουργῶν οὕτωςἐφικέσθαι τῆς ἐμφερείας, καὶ κατα-σκευάσαι πάσας ὁμοίας, ὥστε μηδ' αὐτὸνἔτι τὸν Νουμᾶν διαγινώσκειν. τούτων οὖνφύλακας καὶ ἀμφιπόλους ἀπέδειξε τοὺςΣαλίους ἱερεῖς. Σάλιοι δὲ ἐκλήθησαν, οὐχ,ὡς ἔνιοι μυθολογοῦσι, Σαμόθρᾳκος ἀνδρὸςἢ Μαντινέως, ὄνομα Σαλίου, πρώτου τὴνἐνόπλιον ἐκδιδάξαντος ὄρχησιν, ἀλλὰ μᾶλ-λον ἀπὸ τῆς ὀρχήσεως αὐτῆς, ἁλτικῆς

119

περιϊόντες ᾖδον εἰς αὑτοὺς ᾠδήν τινα πε-ποιημένην, ὡς δίκαια πάσχοιεν, ὅτι τοῖςνόμοις ἀπειθοῦσι· τιμῆς δὲ καὶ θεραπείαςἣν νέοι πρεσβυτέροις παρεῖχον, ἐστέρηντο.ὅθεν καὶ τὸ πρὸς Δερκυλλίδαν ῥηθὲν οὐδεὶςἐμέμψατο, καίπερ εὐδόκιμον ὄντα στρατη-γόν. ἐπιόντι γὰρ αὐτῷ τῶν νεωτέρων τιςἕδρας οὐχ ὑπεῖξεν, εἰπών, "Οὐδὲ γὰρ ἐμοὶσὺ τὸν ὑπείξοντα γεγέννηκας."Ἐγάμουν δὲ δι' ἁρπαγῆς, οὐ μικρὰς οὐδὲἀώρους πρὸς γάμον, ἀλλὰ καὶ ἀκμαζούσαςκαὶ πεπείρους. τὴν δὲ ἁρπασθεῖσαν ἡ νυμ-φεύτρια καλουμένη παραλαβοῦσα, τὴν μὲνκεφαλὴν ἐν χρῷ περιέκειρεν, ἱματίῳ δὲ ἀν-δρείῳ καὶ ὑποδήμασιν ἐνσκευάσασα κα-τέκλινεν ἐπὶ στιβάδα μόνην ἄνευ φωτός. ὁδὲ νυμφίος οὐ μεθύων οὐδὲ θρυπτόμενος,ἀλλὰ νήφων, ὥσπερ ἀεί, δεδειπνηκὼς ἐντοῖς φιδιτίοις, παρεισελθὼν ἔλυε τὴνζώνην καὶ μετήνεγκεν ἀράμενος ἐπὶ τὴνκλίνην. συνδιατρίψας δὲ χρόνον οὐ πολὺν

38

ρωθέντος ἐξέπεσεν ἀδικημάτων γένη πολ-λὰ τῆς Λακεδαίμονος. τίς γὰρ ἢ κλέπτεινἔμελλεν ἢ δωροδοκεῖν ἢ ἀποστερεῖν ἢ ἁρ-πάζειν ὃ μήτε κατακρύψαι δυνατὸν ἦνμήτε κεκτῆσθαι ζηλωτόν, ἀλλὰ μηδὲ κατα-κόψαι λυσιτελές· ὄξει γάρ, ὡς λέγεται, δια-πύρου σιδήρου τὸ στόμωμα κατασβέσαςἀφείλετο τὴν εἰς τἆλλα χρείαν καὶ δύναμιν,ἀδρανοῦς καὶ δυσέργου γενομένου. Μετὰδὲ τοῦτο τῶν ἀχρήστων καὶ περισσῶνἐποιεῖτο τεχνῶν ξενηλασίαν. ἔμελλον δέπου καὶ μηδενὸς ἐξελαύνοντος αἱ πολλαὶτῷ κοινῷ νομίσματι συνεκπεσεῖσθαι,διάθεσιν τῶν ἔργων οὐκ ἐχόντων. τὸ γὰρσιδηροῦν ἀγώγιμον οὐκ ἦν πρὸς τοὺς ἄλ-λους Ἕλληνας οὐδ' εἶχε τιμὴν καταγε-λώμενον, ὥστε οὐδὲ πρίασθαί τι τῶν ξενι-κῶν καὶ ῥωπικῶν ὑπῆρχεν, οὐδ' εἰσέπλειφόρτος ἐμπορικὸς εἰς τοὺς λιμένας, οὐδὲἐπέβαινε τῆς Λακωνικῆς οὐ σοφιστὴςλόγων, οὐ μάντις ἀγυρτικός, οὐχ ἑταιρῶν

23

μετ' ὀλίγον δὲ ἐπελθόντες οἱ Κελτοὶ τὴνῬώμην πλὴν τοῦ Καπιτωλίου διεπόρθη-σαν. ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἐν τοῖς περὶ Καμίλλουμᾶλλον ἀκριβοῦται.[13] Τοὺς δὲ Σαλίους ἱερεῖς ἐκ τοιαύτηςλέγεται συστήσασθαι προφάσεως. ἔτοςὄγδοον αὐτοῦ βασιλεύοντος λοιμώδηςνόσος περιϊοῦσα τὴν Ἰταλίαν ἐστρόβησεκαὶ τὴν Ῥώμην. ἀθυμούντων δὲ τῶν ἀν-θρώπων ἱστορεῖται χαλκῆν πέλτην ἐξοὐρανοῦ καταφερομένην εἰς τὰς Νουμᾶ πε-σεῖν χεῖρας. ἐπὶ δὲ αὐτῇ θαυμάσιόν τιναλόγον λέγεσθαι ὑπὸ τοῦ βασιλέως, ὃνἨγερίας τε καὶ τῶν Μουσῶν πυθέσθαι. τὸμὲν γὰρ ὅπλον ἥκειν ἐπὶ σωτηρίᾳ τῆςπόλεως, καὶ δεῖν αὐτὸ φρουρεῖσθαι γενο-μένων ἄλλων ἕνδεκα καὶ σχῆμα καὶ μέγε-θος καὶ μορφὴν ἐκείνῳ παραπλησίων,ὅπως ἄπορον εἴη τῷ κλέπτῃ δι' ὁμοιότητατοῦ διοπετοῦς ἐπιτυχεῖν· ἔτι δὲ χρῆναιΜούσαις καθιερῶσαι τὸ χωρίον ἐκεῖνο καὶ

118

τέστησεν, ἅμα σεμνότητι διαγωγὴν ἐπίχα-ριν καὶ φιλάνθρωπον ἡδονὴν ἐχούσαις, δη-μαγωγῶν καὶ τιθασεύων τὸ θυμοειδὲς καὶφιλοπόλεμον· ἔστι δ' ὅτε καὶ φόβους τινὰςἀπαγγέλλων παρὰ τοῦ θεοῦ καὶ φάσματαδαιμόνων ἀλλόκοτα καὶ φωνὰς οὐκ εὐμενε-ῖς, ἐδούλου καὶ ταπεινὴν ἐποίει τὴνδιάνοιαν αὐτῶν ὑπὸ δεισιδαιμονίας. ἐξ ὧνκαὶ μάλιστα λόγον ἔσχεν ἡ σοφία καὶ ἡπαίδευσις τοῦ ἀνδρός, ὡς Πυθαγόρᾳ συγ-γεγονότος. μέγα γὰρ ἦν μέρος, ὡς ἐκείνῳτῆς φιλοσοφίας, καὶ τούτῳ τῆς πολιτείας ἡπερὶ τὸ θεῖον ἁγιστεία καὶ διατριβή. λέγε-ται δὲ καὶ τὸν ἔξωθεν ὄγκον καὶ σχηματι-σμὸν ἀπὸ τῆς αὐτῆς Πυθαγόρᾳ διανοίαςπεριβαλέσθαι. καὶ γὰρ ἐκεῖνος ἀετόν τε δο-κεῖ πραῦναι, φωναῖς τισιν ἐπιστήσας καὶκαταγαγὼν ὑπεριπτάμενον, τόν τε μηρὸνὑποφῆναι χρυσοῦν Ὀλυμπίασι διαπο-ρευόμενος τὴν πανήγυριν· ἄλλας τε τερα-τώδεις μηχανὰς αὐτοῦ καὶ πράξεις ἀναγ-

103

τροφεύς, οὐ χρυσῶν τις, οὐκ ἀργυρῶν καλ-λωπισμάτων δημιουργός, ἅτε δὴ νομίσμα-τος οὐκ ὄντος. ἀλλὰ οὕτως ἀπερημωθεῖσακατὰ μικρὸν ἡ τρυφὴ τῶν ζωπυρούντωνκαὶ τρεφόντων αὐτὴ δι' αὑτῆς ἐμαραίνετο·καὶ πλεῖον οὐδὲν ἦν τοῖς πολλὰ κεκτη-μένοις, ὁδὸν οὐκ ἐχούσης εἰς μέσον τῆςεὐπορίας, ἀλλ' ἐγκατῳκοδομημένης καὶἀργούσης. διὸ καὶ τὰ πρόχειρα τῶν σκευῶνκαὶ ἀναγκαῖα ταῦτα, κλιντῆρες καὶ δίφροικαὶ τράπεζαι, βέλτιστα παρ' αὐτοῖς ἐδη-μιουργεῖτο, καὶ κώθων ὁ Λακωνικὸς εὐδο-κίμει μάλιστα πρὸς τὰς στρατείας, ὥςφησι Κριτίας. τὰ γὰρ ἀναγκαίως πινόμενατῶν ὑδάτων καὶ δυσωποῦντα τὴν ὄψιν ἀπε-κρύπτετο τῇ χρόᾳ, καὶ τοῦ θολεροῦ προ-σκόπτοντος ἐντὸς καὶ προσισχομένου τοῖςἄμβωσι, καθαρώτερον ἐπλησίαζε τῷστόματι τὸ πινόμενον. αἴτιος δὲ καὶ τού-των ὁ νομοθέτης· ἀπηλλαγμένοι γὰρ οἱ δη-μιουργοὶ τῶν ἀχρήστων ἐν τοῖς ἀναγκαίοις

24

ἀκρασίας δὲ ἀπούσης, ἀλλ' ἐθισμὸν ἀφελῆκαὶ ζῆλον εὐεξίας ἐνειργάζετο, καὶ φρονή-ματος τὸ θῆλυ παρέγευεν οὐκ ἀγεννοῦς, ὡςμηδὲν ἧττον αὐτῷ καὶ ἀρετῆς καὶ φιλοτιμί-ας μετουσίαν οὖσαν. ὅθεν αὐταῖς καὶ λέγεινἐπῄει καὶ φρονεῖν οἷα καὶ περὶ Γοργοῦςἱστόρηται τῆς Λεωνίδου γυναικός. εἰπού-σης γάρ τινος, ὡς ἔοικε, ξένης πρὸς αὐτὴνὡς "Μόναι τῶν ἀνδρῶν ἄρχετε ὑμεῖς αἱΛάκαιναι," "Μόναι γάρ," ἔφη, "τίκτομενἄνδρας."[15] Ἦν μὲν οὖν καὶ ταῦτα παρορμητικὰπρὸς γάμον· λέγω δὲ τὰς πομπὰς τῶν παρ-θένων καὶ τὰς ἀποδύσεις καὶ τοὺς ἀγῶναςἐν ὄψει τῶν νέων, ἀγομένων οὐ γεωμετρι-καῖς, ἀλλ' ἐρωτικαῖς, ὥς φησιν ὁ Πλάτων,ἀνάγκαις· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ἀτιμίαν τινὰπροσέθηκε τοῖς ἀγάμοις. εἴργοντο γὰρ ἐνταῖς γυμνοπαιδίαις τῆς θέας· τοῦ δὲ χει-μῶνος οἱ μὲν ἄρχοντες αὐτοὺς ἐκέλευον ἐνκύκλῳ γυμνοὺς περιϊέναι τὴν ἀγοράν, οἱ δὲ

37

γέλλουσιν, ἐφ' αἷς καὶ Τίμων ὁ Φλιάσιοςἔγραψε·

Πυθαγόρην δὲ γόητας ἀποκλίνοντ' ἐπὶδόξαςθήρῃ ἐπ' ἀνθρώπων, σεμνηγορίης ὀαρι-στήν·

τῷ δὲ Νουμᾷ δρᾶμα θεᾶς τινος ἢ νύμφηςὀρείας ἔρως ἦν καὶ συνουσία πρὸς αὐτὸνἀπόρρητος, ὥσπερ εἴρηται, καὶ κοιναὶμετὰ Μουσῶν διατριβαί. τὰ γὰρ πλεῖστατῶν μαντευμάτων εἰς Μούσας ἀνῆγε, καὶμίαν Μοῦσαν ἰδίως καὶ διαφερόντως ἐδίδα-ξε σέβεσθαι τοὺς Ῥωμαίους, Τακίταν προ-σαγορεύσας, οἷον σιωπηλὴν ἢ ἐνεάν· ὅπερεἶναι δοκεῖ τὴν Πυθαγόρειον ἀπομνημονεύ-οντος ἐχεμυθίαν καὶ τιμῶντος. Ἔστι δὲκαὶ τὰ περὶ τῶν ἀφιδρυμάτων νομοθετήμα-τα παντάπασιν ἀδελφὰ τῶν Πυθαγόρουδογμάτων. οὔτε γὰρ ἐκεῖνος αἰσθητὸν ἢ

104

καὶ τὸ Κελτικὸν ἐκεῖνο πάθος τῇ πόλει γε-νέσθαι τούτων τῶν ἱερέων παρανομη-θέντων. Ἔτυχον μὲν γὰρ οἱ βάρβαροιΚλουσίνους πολιορκοῦντες· ἐπέμφθη δὲπρεσβευτὴς Φάβιος Ἄμβουστος εἰς τὸστρατόπεδον διαλύσεις πράξων ὑπὲρ τῶνπολιορκουμένων. λαβὼν δὲ ἀποκρίσεις οὐκἐπιεικεῖς καὶ πέρας σχεῖν αὑτῷ τὴν πρε-σβείαν οἰόμενος, ἐνεανιεύσατο πρὸ τῶνΚλουσίνων ὅπλα λαβὼν προκαλέσασθαιτὸν ἀριστεύοντα τῶν βαρβάρων. τὰ μὲν οὖντῆς μάχης εὐτυχεῖτο καὶ καταβαλὼν ἐσκύ-λευσε τὸν ἄνδρα· γνωρίσαντες δὲ οἱ Κελτοὶπέμπουσιν εἰς Ῥώμην κήρυκα τοῦ Φαβίουκατηγοροῦντες ὡς ἐκσπόνδου καὶ ἀπίστουκαὶ ἀκατάγγελτον ἐξενηνοχότος πρὸςαὐτοὺς πόλεμον. ἐνταῦθα τὴν μὲν σύγκλη-τον οἱ Φιτιαλεῖς ἔπειθον ἐκδιδόναι τὸν ἄν-δρα τοῖς Κελτοῖς, καταφυγὼν δὲ ἐκεῖνοςεἰς τοὺς πολλοὺς καὶ τῷ δήμῳ σπουδάζο-ντι χρησάμενος διεκρούσατο τὴν δίκην.

117

ἅμα καὶ ῥᾳδίως ἀγωνίζοιντο πρὸς τὰςὠδῖνας. ἀφελὼν δὲ θρύψιν καὶ σκιατραφίανκαὶ θηλύτητα πᾶσαν οὐδὲν ἧττον εἴθισετῶν κόρων τὰς κόρας γυμνάς τε πομπεύεινκαὶ πρὸς ἱεροῖς τισιν ὀρχεῖσθαι καὶ ἄδειντῶν νέων παρόντων καὶ θεωμένων. ἔστι δὲὅτε καὶ σκώμματα λέγουσαι πρὸς ἕκαστονεὐχρήστως ἐπελαμβάνοντο τῶν ἁμαρτανο-μένων· καὶ πάλιν εἰς τοὺς ἀξίους αὐτῶνἐγκώμια μετ' ᾠδῆς πεποιημένα διεξιοῦσαι,φιλοτιμίαν πολλὴν καὶ ζῆλον ἐνεποίουντοῖς νεανίσκοις. ὁ γὰρ ἐγκωμιασθεὶς ἐπ'ἀνδραγαθίᾳ καὶ κλεινὸς ἐν ταῖς παρθένοιςγεγονὼς ἀπῄει μεγαλυνόμενος ὑπὸ τῶνἐπαίνων· αἱ δὲ μετὰ παιδιᾶς καὶ σκωμ-μάτων δήξεις οὐδὲν ἀμβλύτεραι τῶν μετὰσπουδῆς νουθετημάτων ἦσαν, ἅτε δὴ πρὸςτὴν θέαν ὁμοῦ τοῖς ἄλλοις πολίταις καὶτῶν βασιλέων καὶ τῶν γερόντων συμπο-ρευομένων. Ἡ δὲ γύμνωσις τῶν παρθένωνοὐδὲν αἰσχρὸν εἶχεν, αἰδοῦς μὲν παρούσης,

36

ἐπεδείκνυντο τὴν καλλιτεχνίαν.[10] Ἔτι δὲ μᾶλλον ἐπιθέσθαι τῇ τρυφῇκαὶ τὸν ζῆλον ἀφελέσθαι τοῦ πλούτου δια-νοηθείς, τὸ τρίτον πολίτευμα καὶ κάλλι-στον ἐπῆγε, τὴν τῶν συσσιτίων κατασκευ-ήν, ὥστε δειπνεῖν μετ' ἀλλήλων συνιόνταςἐπὶ κοινοῖς καὶ τεταγμένοις ὄψοις καὶ σιτί-οις, οἴκοι δὲ μὴ διαιτᾶσθαι κατακλινένταςεἰς στρωμνὰς πολυτελεῖς καὶ τραπέζας,χερσὶ δημιουργῶν καὶ μαγείρων ὑπὸσκότος, ὥσπερ ἀδηφάγα ζῷα, πιαινο-μένους, καὶ διαφθείροντας ἅμα τοῖς ἤθεσιτὰ σώματα πρὸς πᾶσαν ἐπιθυμίαν ἀνειμένακαὶ πλησμονήν, μακρῶν μὲν ὕπνων, θερ-μῶν δὲ λουτρῶν, πολλῆς δὲ ἡσυχίας καὶτρόπον τινὰ νοσηλείας καθημερινῆς δεο-μένην. μέγα μὲν οὖν καὶ τοῦτο ἦν, μεῖζονδὲ τὸ τὸν πλοῦτον ἄζηλον, ὥς φησι Θε-όφραστος, καὶ ἄπλουτον ἀπεργάσασθαι τῇκοινότητι τῶν δείπνων καὶ τῇ περὶ τὴν δί-αιταν εὐτελείᾳ. χρῆσις γὰρ οὐκ ἦν οὐδὲ

25

μάλιστα τὴν εὐσέβειαν τοῦ ἀνδρὸς ἐμφαί-νουσιν. οἱ μὲν γὰρ Φιτιαλεῖς εἰρηνοφύλα-κές τινες ὄντες, ὡς δ' ἐμοὶ δοκεῖ, καὶ το-ὔνομα λαβόντες ἀπὸ τῆς πράξεως, λόγῳ τὰνείκη κατέπαυον, οὐκ ἐῶντες στρατεύεινπρότερον ἢ πᾶσαν ἐλπίδα δίκης ἀποκο-πῆναι. καὶ γὰρ εἰρήνην Ἕλληνες καλοῦσινὅταν λόγῳ, μὴ βίᾳ, πρὸς ἀλλήλους χρώμε-νοι λύσωσι τὰς διαφοράς. οἱ δὲ ῬωμαίωνΦιτιαλεῖς πολλάκις μὲν ἐβάδιζον ὡς τοὺςἀδικοῦντας αὐτοὶ πείθοντες εὐγνωμονεῖν·ἀγνωμονούντων δὲ μαρτυράμενοι θεούς,καὶ κατευξάμενοι πολλὰ καὶ δεινὰ καθ'αὑτῶν αὐτοὶ καὶ τῆς πατρίδος εἰ μὴ δικαί-ως ἐπεξίασιν, οὕτω κατήγγελλον αὐτοῖςτὸν πόλεμον. κωλυόντων δὲ τούτων ἢ μὴσυναινούντων, οὔτε στρατιώτῃ θεμιτὸνοὔτε βασιλεῖ Ῥωμαίων ὅπλα κινεῖν, ἀλλὰπαρὰ τούτων ἔδει τὴν ἀρχὴν τοῦ πολέμουδεξάμενον ὡς δικαίου τὸν ἄρχοντα, τότεσκοπεῖν περὶ τοῦ συμφέροντος. λέγεται δὲ

116

παθητόν, ἀόρατον δὲ καὶ ἄκτιστον καὶ νοη-τὸν ὑπελάμβανεν εἶναι τὸ πρῶτον, οὗτός τεδιεκώλυσεν ἀνθρωποειδῆ καὶ ζῳόμορφονεἰκόνα θεοῦ Ῥωμαίους νομίζειν. οὐδ' ἦνπαρ' αὐτοῖς οὔτε γραπτὸν οὔτε πλαστὸνεἶδος θεοῦ πρότερον, ἀλλ' ἐν ἑκατὸν ἑβδο-μήκοντα τοῖς πρώτοις ἔτεσι ναοὺς μὲνοἰκοδομούμενοι καὶ καλιάδας ἱερὰςἱστῶντες, ἄγαλμα δὲ οὐδὲν ἔμμορφονποιούμενοι διετέλουν, ὡς οὔτε ὅσιον ἀφο-μοιοῦν τὰ βελτίονα τοῖς χείροσιν οὔτεἐφάπτεσθαι θεοῦ δυνατὸν ἄλλως ἢ νοήσει.κομιδῆ δὲ καὶ τὰ τῶν θυσιῶν ἔχεται τῆςΠυθαγορικῆς ἁγιστείας· ἀναίμακτοι γὰρἦσαν αἵ γε πολλαί, δι' ἀλφίτου καὶ σπονδῆςκαὶ τῶν εὐτελεστάτων πεποιημέναι.[9] Χωρὶς δὲ τούτων ἑτέροις ἔξωθεν ἐπα-γωνίζονται τεκμηρίοις οἱ τὸν ἄνδρα τῷ ἀν-δρὶ συνοικειοῦντες. ὧν ἓν μέν ἐστιν ὅτι Πυ-θαγόραν Ῥωμαῖοι τῇ πολιτείᾳ προσέγρα-ψαν, ὡς ἱστόρηκεν Ἐπίχαρμος ὁ κωμικὸς

105

ἀπόλαυσις οὐδὲ ὄψις ὅλως ἢ ἐπίδειξις τῆςπολλῆς παρασκευῆς, ἐπὶ τὸ αὐτὸ δεῖπνοντῷ πένητι τοῦ πλουσίου βαδίζοντος· ὥστετοῦτο δὴ τὸ θρυλούμενον ἐν μόνῃ τῶν ὑπὸτὸν ἥλιον πόλεων τῇ Σπάρτῃ βλέπεσθαι,τυφλὸν ὄντα τὸν πλοῦτον καὶ κείμενονὥσπερ γραφὴν ἄψυχον καὶ ἀκίνητον. οὐδὲγὰρ οἴκοι προδειπνήσαντας ἐξῆν βαδίζεινἐπὶ τὰ συσσίτια πεπληρωμένους, ἀλλ' ἐπι-μελῶς οἱ λοιποὶ παραφυλάττοντες τὸν μὴπίνοντα μηδὲ ἐσθίοντα μετ' αὐτῶν ἐκάκι-ζον ὡς ἀκρατῆ καὶ πρὸς τὴν κοινὴν ἀπομα-λακιζόμενον δίαιταν.[11] Διὸ καὶ μάλιστά φασι τῷ Λυκούργῳπρὸς τοῦτο τὸ πολίτευμα χαλεποὺς γε-νέσθαι τοὺς εὐπόρους, καὶ συστάντας ἐπ'αὐτὸν ἀθρόους καταβοᾶν καὶ ἀγανακτεῖν·τέλος δὲ βαλλόμενος ὑπὸ πολλῶν ἐξέπεσετῆς ἀγορᾶς δρόμῳ. καὶ τοὺς μὲν ἄλλουςἔφθασεν εἰς ἱερὸν καταφυγών· εἷς δέ τις νε-ανίσκος, ἄλλως μὲν οὐκ ἀφυής, ὀξὺς δὲ καὶ

26

μοθετήματα ῥήτρας ὠνόμασεν, ὡς παρὰτοῦ θεοῦ κομιζόμενα καὶ χρησμοὺς ὄντα.[14] Τῆς δὲ παιδείας, ἣν μέγιστον ἡγεῖτοτοῦ νομοθέτου καὶ κάλλιστον ἔργον εἶναι,πόρρωθεν ἀρχόμενος εὐθὺς ἐπεσκόπει τὰπερὶ τοὺς γάμους καὶ τὰς γενέσεις. οὐ γάρ,ὡς Ἀριστοτέλης φησίν, ἐπιχειρήσας σω-φρονίζειν τὰς γυναῖκας, ἐπαύσατο μὴ κρα-τῶν τῆς πολλῆς ἀνέσεως καὶ γυναικοκρατί-ας διὰ τὰς πολλὰς στρατείας τῶν ἀνδρῶν,ἐν αἷς ἠναγκάζοντο κυρίας ἀπολείπεινἐκείνας, καὶ διὰ τοῦτο μᾶλλον τοῦ προσή-κοντος αὐτὰς ἐθεράπευον· καὶ δεσποίναςπροσηγόρευον· ἀλλὰ καὶ τούτων τὴν ἐνδε-χομένην ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο. τὰ μέν γεσώματα τῶν παρθένων δρόμοις καὶ πάλαιςκαὶ βολαῖς δίσκων καὶ ἀκοντίων διεπόνη-σεν, ὡς ἥ τε τῶν γεννωμένων ῥίζωσιςἰσχυρὰν ἐν ἰσχυροῖς σώμασιν ἀρχὴν λαβο-ῦσα βλαστάνοι βέλτιον, αὐταί τε μετὰῥώμης τοὺς τόκους ὑπομένουσαι καλῶς

35

ἔν τινι λόγῳ πρὸς Ἀντήνορα γεγραμμένῳ,παλαιὸς ἀνὴρ καὶ τῆς Πυθαγορικῆς διατρι-βῆς μετεσχηκώς· ἕτερον δὲ ὅτι τεσσάρωνυἱῶν βασιλεῖ Νουμᾷ γενομένων ἕναΜάμερκον ἐπὶ τῷ Πυθαγόρου παιδὶ προ-σηγόρευσεν. ἀπ' ἐκείνου δὲ καὶ τὸν Αἰμιλί-ων οἶκον ἀναμιχθέντα τοῖς πατρικίοις ὀνο-μασθῆναί φασιν, οὕτως ὑποκοριζομένουτοῦ βασιλέως τὴν ἐν τοῖς λόγοις τοῦ ἀν-δρὸς αἱμυλίαν καὶ χάριν. αὐτοὶ δ' ἀκηκόα-μεν πολλῶν ἐν Ῥώμῃ διεξιόντων ὅτι χρη-σμοῦ ποτε Ῥωμαίοις γενομένου τὸν φρονι-μώτατον καὶ τὸν ἀνδρειότατον Ἑλλήνωνἱδρύσασθαι παρ' αὑτοῖς, ἔστησαν ἐπὶ τῆςἀγορᾶς εἰκόνας χαλκᾶς δύο, τὴν μὲν Ἀλκι-βιάδου, τὴν δὲ Πυθαγόρου. ταῦτα μὲν οὖνἀμφισβητήσεις ἔχοντα πολλὰς καὶ τὸ κινε-ῖν διὰ μακροτέρων καὶ τὸ πιστοῦσθαι μει-ρακιώδους ἐστὶ φιλονεικίας. Νουμᾷ δὲ καὶτὴν τῶν ἀρχιερέων, οὓς Ποντίφικας καλο-ῦσι, διάταξιν καὶ κατάστασιν ἀποδιδόασι,

106

ριώτατα τῶν ἡμετέρων ὑποδεχομένους·ἐξαιρέτως δὲ τὴν προσαγορευομένην Λιβί-τιναν, ἐπίσκοπον τῶν περὶ τοὺς θνήσκο-ντας ὁσίων θεὸν οὖσαν, εἴτε Περσεφόνηνεἴτε μᾶλλον, ὡς οἱ λογιώτατοι Ῥωμαίωνὑπολαμβάνουσιν, Ἀφροδίτην, οὐ κακῶς εἰςμιᾶς δύναμιν θεοῦ τὰ περὶ τὰς γενέσεις καὶτὰς τελευτὰς ἀνάπτοντες. αὐτὸς δὲ καὶ τὰπένθη καθ' ἡλικίας καὶ χρόνους ἔταξεν·οἷον παῖδα μὴ πενθεῖν νεώτερον τριετοῦς,μηδὲ πρεσβύτερον πλείονας μῆνας ὧν ἐβί-ωσεν ἐνιαυτῶν μέχρι τῶν δέκα, καὶ περαι-τέρω μηδεμίαν ἡλικίαν, ἀλλὰ τοῦ μακρο-τάτου πένθους χρόνον εἶναι δεκαμηνιαῖον,ἐφ' ὅσον καὶ χηρεύουσιν αἱ τῶν ἀποθα-νόντων γυναῖκες. ἡ δὲ πρότερον γαμηθεῖσαβοῦν ἐγκύμονα κατέθυεν ἐκείνου νομοθετή-σαντος.Πολλὰς δὲ καὶ ἄλλας Νουμᾶ καταδείξα-ντος ἱερωσύνας ἔτι δυεῖν μνησθήσομαι, τῆςτε Σαλίων καὶ τῆς τῶν Φιτιαλέων, αἳ

115

αν καὶ κατασκευήν. ἐκ δὲ ταύτης τῆς συνη-θείας φασὶ καὶ Λεωτυχίδην τὸν πρεσβύτε-ρον ἐν Κορίνθῳ δειπνοῦντα, καὶ θεασάμε-νον τῆς στέγης τοῦ οἴκου τὴν κατασκευὴνπολυτελῆ καὶ φατνωματικήν, ἐρωτῆσαιτὸν ξένον εἰ τετράγωνα παρ' αὐτοῖς τὰξύλα φύεται.Τρίτην δὲ ῥήτραν διαμνημονεύουσι τοῦΛυκούργου, τὴν κωλύουσαν ἐπὶ τοὺς αὐτο-ὺς πολεμίους πολλάκις στρατεύειν, ἵνα μὴπολλάκις ἀμύνεσθαι συνεθιζόμενοι πολεμι-κοὶ γένωνται. καὶ τοῦτό γε μάλιστα κατη-γοροῦσιν Ἀγησιλάου τοῦ βασιλέως ὕστε-ρον, ὡς ταῖς συνεχέσι καὶ πυκναῖς εἰς τὴνΒοιωτίαν ἐμβολαῖς καὶ στρατείαις τοὺςΘηβαίους ἀντιπάλους τοῖς Λακεδαιμονίοιςκατασκευάσαντος. διὸ καὶ τετρωμένοναὐτὸν ἰδὼν Ἀνταλκίδας, "Καλά," ἔφη, "τὰδιδασκάλια παρὰ Θηβαίων ἀπολαμβάνεις,μὴ βουλομένους αὐτοὺς μηδὲ εἰδόταςμάχεσθαι διδάξας." τὰ μὲν οὖν τοιαῦτα νο-

34

θυμοειδής, Ἄλκανδρος, ἐπικείμενος καὶδιώκων ἐπιστραφέντος αὐτοῦ τῇ βακτηρίᾳπατάξας τὸν ὀφθαλμὸν ἐξέκοψεν. ὁ μὲν οὖνΛυκοῦργος οὐδὲν ἐνδοὺς πρὸς τὸ πάθος,ἀλλὰ στὰς ἐναντίος ἔδειξε τοῖς πολίταις τὸπρόσωπον ᾑμαγμένον καὶ διεφθαρμένηντὴν ὄψιν· αἰδὼς δὲ πολλὴ καὶ κατήφειατοὺς ἰδόντας ἔσχεν, ὥστε παραδοῦναι τὸνἌλκανδρον αὐτῷ καὶ προπέμψαι μέχρι τῆςοἰκίας συναγανακτοῦντας. ὁ δὲ Λυκοῦργοςἐκείνους μὲν ἐπαινέσας ἀφῆκε, τὸν δὲ Ἄλ-κανδρον εἰσαγαγὼν οἴκαδε κακὸν μὲνοὐδὲν οὔτ' ἐποίησεν οὔτ' εἶπεν, ἀπαλλάξαςδὲ τοὺς συνήθεις ὑπηρέτας καὶ θεραπευ-τῆρας ἐκεῖνον ἐκέλευσεν ὑπηρετεῖν. ὁ δὲοὐκ ὢν ἀγεννὴς ἐποίει τὸ προσταττόμενονσιωπῇ, καὶ παραμένων ἅμα τῷ Λυκούργῳκαὶ συνδιαιτώμενος ἐν τῷ κατανοεῖν τὴνπρᾳότητα καὶ τὸ ἀπαθὲς αὐτοῦ τῆς ψυχῆςκαὶ τὸ περὶ τὴν δίαιταν αὐστηρὸν καὶ τὸπρὸς τοὺς πόνους ἄκαμπτον, αὐτός τε δει-

27

[11] Νουμᾶς δὲ λέγεται καὶ τὸ τῆς Ἑστίαςἱερὸν ἐγκύκλιον περιβαλέσθαι τῷ ἀσβέστῳπυρὶ φρουράν, ἀπομιμούμενος οὐ τὸ σχῆματῆς γῆς ὡς Ἑστίας οὔσης, ἀλλὰ τοῦ σύ-μπαντος κόσμου, οὗ μέσον οἱ Πυθαγορικοὶτὸ πῦρ ἱδρῦσθαι νομίζουσι, καὶ τοῦτοἙστίαν καλοῦσι καὶ μονάδα· τὴν δὲ γῆνοὔτε ἀκίνητον οὔτε ἐν μέσῳ τῆς περιφορᾶςοὖσαν, ἀλλὰ κύκλῳ περὶ τὸ πῦρ αἰωρου-μένην οὐ τῶν τιμιωτάτων οὐδὲ τῶνπρώτων τοῦ κόσμου μορίων ὑπάρχειν. τα-ῦτα δὲ καὶ Πλάτωνά φασι πρεσβύτην γε-νόμενον διανενοῆσθαι περὶ τῆς γῆς ὡς ἐνἑτέρᾳ χώρᾳ καθεστώσης, τὴν δὲ μέσην καὶκυριωτάτην ἑτέρῳ τινὶ κρείττονι προσή-κουσαν.[12] Οἱ δὲ Ποντίφικες καὶ τὰ περὶ τὰς τα-φὰς πάτρια τοῖς χρῄζουσιν ἀφηγοῦνται,Νουμᾶ διδάξαντος μηδὲν ἡγεῖσθαι μίασματῶν τοιούτων, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐκεῖ θεοὺςσέβεσθαι τοῖς νενομισμένοις, ὡς τὰ κυ-

114

καί φασιν αὐτὸν ἕνα τούτων τὸν πρῶτονγεγονέναι. κεκλῆσθαι δὲ τοὺς Ποντίφικαςοἱ μὲν ὅτι τοὺς θεοὺς θεραπεύουσι δυνατο-ὺς καὶ κυρίους ἁπάντων ὄντας· ὁ γὰρ δυνα-τὸς ὑπὸ Ῥωμαίων ὀνομάζεται πότηνς· ἕτε-ροι δέ φασι πρὸς ὑπεξαίρεσιν γεγονέναι το-ὔνομα τῶν δυνατῶν, ὡς τοῦ νομοθέτου τὰςδυνατὰς ἐπιτελεῖν ἱερουργίας τοὺς ἱερεῖςκελεύοντος, ἂν δὲ ᾖ τι κώλυμα μεῖζον, οὐσυκοφαντοῦντος. οἱ δὲ πλεῖστοι μάλιστακαὶ τὸ γελώμενον τῶν ὀνομάτων δοκι-μάζουσιν, ὡς οὐδὲν ἀλλ' ἢ γεφυροποιοὺςτοὺς ἄνδρας ἐπικληθέντας ἀπὸ τῶν ποιου-μένων περὶ τὴν γέφυραν ἱερῶν, ἁγιωτάτωνκαὶ παλαιοτάτων ὄντων· πόντεμ γὰρ οἱΛατῖνοι τὴν γέφυραν ὀνομάζουσιν. εἶναιμέντοι καὶ τὴν τήρησιν αὐτῆς καὶ τὴν ἐπι-σκευήν, ὥσπερ ἄλλο τι τῶν ἀκινήτων καὶπατρίων ἱερῶν, προσήκουσαν τοῖς ἱερεῦσιν.οὐ γὰρ θεμιτόν, ἀλλ' ἐπάρατον ἡγεῖσθαιῬωμαίους τὴν κατάλυσιν τῆς ξυλίνης γε-

107

νῶς διετέθη περὶ τὸν ἄνδρα, καὶ πρὸς τοὺςσυνήθεις καὶ φίλους ἔλεγεν ὡς οὐ σκληρὸςοὐδ' αὐθάδης ὁ Λυκοῦργος, ἀλλὰ μόνοςἥμερος καὶ πρᾷός ἐστι τοῖς ἄλλοις. οὕτωμὲν οὖν οὗτος ἐκεκόλαστο καὶ τοιαύτηνὑπεσχήκει δίκην, ἐκ πονηροῦ νέου καὶαὐθάδους ἐμμελέστατος ἀνὴρ καὶ σωφρονι-κώτατος γενόμενος. τοῦ δὲ πάθουςὑπόμνημα Λυκοῦργος ἱδρύσατο τῆς Ἀθη-νᾶς ἱερόν, ἣν Ὀπτιλῖτιν προσηγόρευσε·τοὺς γὰρ ὀφθαλμοὺς ὀπτίλους οἱ τῇδε Δω-ριεῖς καλοῦσιν. ἔνιοι μέντοι τὸν Λυκοῦρ-γον, ὧν καὶ Διοσκορίδης ἐστὶν ὁ συντεταγ-μένος τὴν Λακωνικὴν πολιτείαν, πληγῆναιμέν φασιν, οὐ τυφλωθῆναι δὲ τὸν ὀφθαλ-μόν, ἀλλὰ καὶ τὸ ἱερὸν τῇ θεῷ τῆς ἀκέσεωςχαριστήριον ἱδρύσασθαι. τὸ μέντοι φέρεινβακτηρίαν ἐκκλησιάζοντες οἱ Σπαρτιᾶταιμετὰ τὴν συμφορὰν ἐκείνην ἀπέμαθον.[12] Τὰ δὲ συσσίτια Κρῆτες μὲν ἀνδρεῖα,Λακεδαιμόνιοι δὲ φιδίτια προσαγορεύου-

28

καὶ πᾶν τῆς νομοθεσίας ἔργον εἰς τὴν παι-δείαν ἀνῆψε.Μία μὲν οὖν τῶν ῥητρῶν ἦν, ὥσπερ εἴρη-ται, μὴ χρῆσθαι νόμοις ἐγγράφοις. ἑτέραδὲ πάλιν κατὰ τῆς πολυτελείας, ὅπως οἰκίαπᾶσα τὴν μὲν ὀροφὴν ἀπὸ πελέκεως εἰργα-σμένην ἔχῃ, τὰς δὲ θύρας ἀπὸ πρίονοςμόνου καὶ μηδενὸς τῶν ἄλλων ἐργαλείων.ὅπερ γὰρ ὕστερον Ἐπαμεινώνδαν εἰπεῖνλέγουσιν ἐπὶ τῆς ἑαυτοῦ τραπέζης, ὡς τὸτοιοῦτον ἄριστον οὐ χωρεῖ προδοσίαν, το-ῦτο πρῶτος ἐνόησε Λυκοῦργος, ὡς οἰκίατοιαύτη τρυφὴν οὐ χωρεῖ καὶ πολυτέλειαν,οὐδ' ἔστιν οὐδεὶς οὕτως ἀπειρόκαλος καὶἀνόητος ὥστε εἰς οἰκίαν ἀφελῆ καὶ δημοτι-κὴν εἰσφέρειν κλίνας ἀργυρόποδας καὶστρωμνὰς ἁλουργεῖς καὶ χρυσᾶς κύλικαςκαὶ τὴν τούτοις ἑπομένην πολυτέλειαν,ἀλλ' ἀνάγκη συναρμόζεσθαι καὶ συνεξο-μοιοῦν τῇ μὲν οἰκίᾳ τὴν κλίνην, τῇ δὲ κλί-νῃ τὴν ἐσθῆτα, ταύτῃ δὲ τὴν ἄλλην χορηγί-

33

φύρας. λέγεται δὲ καὶ τὸ πάμπαν ἄνευ σι-δήρου κατὰ δή τι λόγιον συγγεγομφῶσθαιδιὰ τῶν ξύλων. ἡ δὲ λιθίνη πολλοῖς ὕστε-ρον ἐξειργάσθη χρόνοις ὑπ' Αἰμιλίου τα-μιεύοντος. οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὴν ξυλίνηντῶν Νουμᾶ χρόνων ἀπολείπεσθαι λέγου-σιν, ὑπὸ Μαρκίου τοῦ Νουμᾶ θυγατριδοῦβασιλεύοντος ἀποτελεσθεῖσαν. Ὁ δὲ μέγι-στος τῶν Ποντιφίκων οἷον ἐξηγητοῦ καὶπροφήτου, μᾶλλον δὲ ἱεροφάντου τάξινεἴληχεν, οὐ μόνον τῶν δημοσίᾳ δρωμένωνἐπιμελούμενος, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἰδίᾳ θύονταςἐπισκοπῶν καὶ κωλύων παρεκβαίνειν τὰνενομισμένα, καὶ διδάσκων ὅτου τις δέοιτοπρὸς θεῶν τιμὴν ἢ παραίτησιν.ἦν δὲ καὶ τῶν ἱερῶν παρθένων ἐπίσκοπος,ἃς Ἑστιάδας προσαγορεύουσι. Νουμᾷ γὰρδὴ καὶ τὴν τῶν Ἑστιάδων παρθένων κα-θιέρωσιν καὶ ὅλως τὴν περὶ τὸ πῦρ τὸἀθάνατον, ὃ φυλάττουσιν αὗται, θεραπείαντε καὶ τιμὴν ἀποδιδόασιν, εἴτε ὡς καθαρὰν

108

φορεῖον ἐνθέμενοι καὶ καταστεγάσαντεςἔξωθεν καὶ καταλαβόντες ἱμᾶσιν, ὡς μηδὲφωνὴν ἐξάκουστον γενέσθαι, κομίζουσι δι'ἀγορᾶς. ἐξίστανται δὲ πάντες σιωπῇ καὶπαραπέμπουσιν ἄφθογγοι μετά τινος δει-νῆς κατηφείας· οὐδὲ ἐστὶν ἕτερον θέαμαφρικτότερον, οὐδ' ἡμέραν ἡ πόλις ἄλληνἄγει στυγνοτέραν ἐκείνης. ὅταν δὲ πρὸςτὸν τόπον κομισθῇ τὸ φορεῖον, οἱ μὲν ὑπη-ρέται τοὺς δεσμοὺς ἐξέλυσαν, ὁ δὲ τῶν ἱε-ρέων ἔξαρχος εὐχάς τινας ἀπορρήτους ποι-ησάμενος καὶ χεῖρας ἀνατείνας θεοῖς πρὸτῆς ἀνάγκης, ἐξάγει συγκεκαλυμμένην καὶκαθίστησιν ἐπὶ κλίμακος εἰς τὸ οἴκημακάτω φερούσης. εἶτα αὐτὸς μὲν ἀποτρέπε-ται μετὰ τῶν ἄλλων ἱερέων· τῆς δὲ κατα-βάσης ἥ τε κλίμαξ ἀναιρεῖται καὶ κατακρύ-πτεται τὸ οἴκημα γῆς πολλῆς ἄνωθεν ἐπι-φορουμένης, ὥστε ἰσόπεδον τῷ λοιπῷχώματι γενέσθαι τὸν τόπον. οὕτω μὲν αἱπροέμεναι τὴν ἱερὰν παρθενίαν κολάζονται.

113

ταύτην οὔτε ἄλλην ὁδόν, ὅπως ἐθίζωνταισκότους καὶ νυκτὸς εὐθαρσῶς καὶ ἀδεῶςὁδεύειν. τὰ μὲν οὖν συσσίτια τοιαύτην ἔχειτάξιν.[13] Νόμους δὲ γεγραμμένους ὁ Λυκοῦρ-γος οὐκ ἔθηκεν, ἀλλὰ μία τῶν καλουμένωνῥητρῶν ἐστιν αὕτη. τὰ μὲν γὰρ κυριώτατακαὶ μέγιστα πρὸς εὐδαιμονίαν πόλεως καὶἀρετήν, ἐν τοῖς ἤθεσιν ᾤετο καὶ ταῖς ἀγω-γαῖς τῶν πολιτῶν ἐγκατεστοιχειωμένα,μένειν ἀκίνητα καὶ βέβαια, ἔχοντα τὴνπροαίρεσιν δεσμὸν ἰσχυρότερον τῆςἀνάγκης, ἣν ἡ παίδευσις ἐμποιεῖ τοῖς νέοις,νομοθέτου διάθεσιν ἀπεργαζομένη περὶἕκαστον αὐτῶν. τὰ δὲ μικρὰ καὶ χρηματι-κὰ συμβόλαια καὶ μεταπίπτοντα ταῖς χρεί-αις ἄλλοτε ἄλλως, βέλτιον ἦν μὴ καταλαμ-βάνειν ἐγγράφοις ἀνάγκαις μηδὲ ἀκινήτοιςἔθεσιν, ἀλλ' ἐᾶν ἐπὶ τῶν καιρῶν, προ-σθέσεις λαμβάνοντα καὶ ἀφαιρέσεις, ἃς ἂνοἱ πεπαιδευμένοι δοκιμάσωσι. τὸ γὰρ ὅλον

32

σιν, εἴτε ὡς φιλίας καὶ φιλοφροσύνης ὑπαρ-χόντων, ἀντὶ τοῦ λ τὸ δ λαμβάνοντες, εἴτεὡς πρὸς εὐτέλειαν καὶ φειδὼ συνεθι-ζόντων. οὐδὲν δὲ κωλύει καὶ τὸν πρῶτονἔξωθεν ἐπικεῖσθαι φθόγγον, ὥσπερ ἔνιοίφασιν, ἐδιτίων παρὰ τὴν δίαιταν καὶ τὴνἐδωδὴν λεγομένων. συνήρχοντο δὲ ἀνὰ πε-ντεκαίδεκα καὶ βραχεῖ τούτων ἐλάττους ἢπλείους. ἔφερε δὲ ἕκαστος κατὰ μῆνα τῶνσυσσίτων ἀλφίτων μέδιμνον, οἴνου χόαςὀκτώ, τυροῦ πέντε μνᾶς, σύκων ἡμιμναῖαπέντε, πρὸς δὲ τούτοις εἰς ὀψωνίαν μικρόντι κομιδῇ νομίσματος. ἄλλως δὲ καὶ θύσαςτις ἀπαρχὴν καὶ θηρεύσας μέρος ἔπεμψενεἰς τὸ συσσίτιον. ἐξῆν γὰρ οἴκοι δειπνεῖνὁπότε θύσας τις ἢ κυνηγῶν ὀψίσειε, τοὺςδὲ ἄλλους ἔδει παρεῖναι. καὶ μέχρι γε πολ-λοῦ τὰς συσσιτήσεις ἀκριβῶς διεφύλαττον.Ἄγιδος γοῦν τοῦ βασιλέως, ὡς ἐπανῆλθενἀπὸ τῆς στρατείας καταπεπολεμηκὼςἈθηναίους, βουλομένου παρὰ τῇ γυναικὶ

29

καὶ τυχαίαν καὶ οὐκ ἐξεπίτηδες γεγονέναιτὴν ἀπάντησιν. ὁ δὲ ὑπελθὼν κομιζομένωνὑπὸ τὸ φορεῖον ἀποθνήσκει. κόλασις δὲτῶν μὲν ἄλλων ἁμαρτημάτων πληγαὶ ταῖςπαρθένοις, τοῦ μεγίστου Ποντίφικος κο-λάζοντος ἔστιν ὅτε καὶ γυμνὴν τὴν πλημ-μελήσασαν, ὀθόνης ἐν παλινσκίῳ παρατει-νομένης· ἡ δὲ τὴν παρθενίαν καταισχύνασαζῶσα κατορύττεται παρὰ τὴν Κολλίνην λε-γομένην πύλην· ἐν ᾗ τις ἔστιν ἐντὸς τῆςπόλεως ὀφρὺς γεώδης παρατείνουσα πόρ-ρω· καλεῖται δὲ χῶμα διαλέκτῳ τῇ Λατί-νων. ἐνταῦθα κατασκευάζεται κατάγειοςοἶκος οὐ μέγας, ἔχων ἄνωθεν κατάβασιν.κεῖται δὲ ἐν αὐτῷ κλίνη τε ὑπεστρωμένηκαὶ λύχνος καιόμενος, ἀπαρχαί τε τῶνπρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαίων βραχεῖαί τινες,οἷον ἄρτος, ὕδωρ ἐν ἀγγείῳ, γάλα, ἔλαιον,ὥσπερ ἀφοσιουμένων τὸ μὴ λιμῷ διαφθεί-ρειν σῶμα ταῖς μεγίσταις καθιερωμένονἁγιστείαις. αὐτὴν δὲ τὴν κολαζομένην εἰς

112

καὶ ἄφθαρτον τὴν τοῦ πυρὸς οὐσίαν ἀκη-ράτοις καὶ ἀμιάντοις παρατιθεμένου σώμα-σιν, εἴτε τὸ ἄκαρπον καὶ ἄγονον τῇ παρθε-νίᾳ συνοικειοῦντος. ἐπεί τοι τῆς Ἑλλάδοςὅπου πῦρ ἄσβεστόν ἐστιν, (ὡς Πυθοῖ καὶἈθήνησιν), οὐ παρθένοι, γυναῖκες δὲ πε-παυμέναι γάμων ἔχουσι τὴν ἐπιμέλειαν·ἐὰν δὲ ὑπὸ τύχης τινὸς ἐκλίπῃ, καθάπερἈθήνησι μὲν ἐπὶ τῆς Ἀριστίωνος λέγεταιτυραννίδος ἀποσβεσθῆναι τὸν ἱερὸν λύχνον,ἐν Δελφοῖς δὲ τοῦ ναοῦ καταπρησθέντοςὑπὸ Μήδων, περὶ δὲ τὰ Μιθριδατικὰ καὶτὸν ἐμφύλιον Ῥωμαίων πόλεμον ἅμα τῷβωμῷ τὸ πῦρ ἠφανίσθη, οὔ φασι δεῖν ἀπὸἑτέρου πυρὸς ἐναύεσθαι, καινὸν δὲ ποιεῖνκαὶ νέον, ἀνάπτοντας ἀπὸ τοῦ ἡλίου φλόγακαθαρὰν καὶ ἀμίαντον. ἐξάπτουσι δὲ μάλι-στα τοῖς σκαφείοις, ἃ κατασκευάζεται μὲνἀπὸ πλευρᾶς ἰσοσκελοῦς ὀρθογωνίου τρι-γώνου κοιλαινόμενα, συννεύει δ' εἰς ἓν ἐκτῆς περιφερείας κέντρον. ὅταν οὖν θέσιν

109

δειπνεῖν καὶ μεταπεμπομένου τὰς μερίδας,οὐκ ἔπεμψαν οἱ πολέμαρχοι, τοῦ δὲ μεθ'ἡμέραν ὑπ' ὀργῆς μὴ θύσαντος ἣν ἔδει θυ-σίαν, ἐζημίωσαν αὐτόν.Εἰς δὲ τὰ συσσίτια καὶ παῖδες ἐφοίτων,ὥσπερ εἰς διδασκαλεῖα σωφροσύνης ἀγόμε-νοι, καὶ λόγων ἠκροῶντο πολιτικῶν καὶπαιδευτὰς ἐλευθερίας ἑώρων, αὐτοί τε παί-ζειν εἰθίζοντο καὶ σκώπτειν ἄνευ βωμολο-χίας καὶ σκωπτόμενοι μὴ δυσχεραίνειν.σφόδρα γὰρ ἐδόκει καὶ τοῦτο Λακωνικὸνεἶναι, σκώμματος ἀνέχεσθαι· μὴ φέρονταδὲ ἐξῆν παραιτεῖσθαι, καὶ ὁ σκώπτωνἐπέπαυτο. τῶν δ' εἰσιόντων ἑκάστῳ δείξαςὁ πρεσβύτατος τὰς θύρας, "Διὰ τούτων,"φησίν, "ἔξω λόγος οὐκ ἐκπορεύεται." δοκι-μάζεσθαι δὲ τὸν βουλόμενον τοῦ συσσιτίουμετασχεῖν οὕτω φασί. λαβὼν τῶν συσσί-των ἕκαστος ἀπομαγδαλίαν εἰς τὴν χεῖρα,τοῦ διακόνου φέροντος ἀγγεῖον ἐπὶ τῆς κε-φαλῆς, ἔβαλλε σιωπῇ καθάπερ ψῆφον, ὁ

30

μὲν δοκιμάζων ἁπλῶς, ὁ δ' ἐκκρίνωνσφόδρα τῇ χειρὶ πιέσας. ἡ γὰρ πεπιεσμένητὴν τῆς τετρημένης ἔχει δύναμιν. κἂν μίανεὕρωσι τοιαύτην, οὐ προσδέχονται τὸνἐπεισιόντα, βουλόμενοι πάντας ἡδομένουςἀλλήλοις συνεῖναι. τὸν δὲ οὕτως ἀποδοκι-μασθέντα κεκαδδίσθαι λέγουσι· κάδδιχοςγὰρ καλεῖται τὸ ἀγγεῖον εἰς ὃ τὰς ἀπομα-γδαλίας ἐμβάλλουσι.τῶν δὲ ὄψων εὐδοκίμει μάλιστα παρ' αὐτο-ῖς ὁ μέλας ζωμός, ὥστε μηδὲ κρεαδίου δε-ῖσθαι τοὺς πρεσβυτέρους, ἀλλὰ παραχωρε-ῖν τοῖς νεανίσκοις, αὐτοὺς δὲ τοῦ ζωμοῦκαταχεομένους ἑστιᾶσθαι. λέγεται δέ τινατῶν Ποντικῶν βασιλέων ἕνεκα τοῦ ζωμοῦκαὶ πρίασθαι Λακωνικὸν μάγειρον· εἶταγευσάμενον δυσχερᾶναι· καὶ τὸν μάγειρονεἰπεῖν· "Ὦ βασιλεῦ, τοῦτον δεῖ τὸν ζωμὸνἐν τῷ Εὐρώτᾳ λελουμένους ἐποψᾶσθαι."πιόντες δὲ μετρίως ἀπίασι δίχα λαμπάδος.οὐ γὰρ ἔξεστι πρὸς φῶς βαδίζειν, οὔτε

31

ἐναντίαν λάβῃ πρὸς τὸν ἥλιον, ὥστε τὰςαὐγὰς πανταχόθεν ἀνακοπτομένας ἀθροίζε-σθαι καὶ συμπλέκεσθαι περὶ τὸ κέντρον,αὐτόν τε διακρίνει τὸν ἀέρα λεπτυνόμενον,καὶ τὰ κουφότατα καὶ ξηρότατα τῶν προ-στιθεμένων ὀξέως ἀνάπτει κατὰ τὴνἀντέρεισιν, σῶμα καὶ πληγὴν πυρώδη τῆςαὐγῆς λαβούσης. ἔνιοι μὲν οὖν οὐδὲν ὑπὸτῶν ἱερῶν παρθένων ἀλλ' ἢ τὸ ἄσβεστονἐκεῖνο φρουρεῖσθαι πῦρ νομίζουσιν· ἔνιοιδὲ εἶναί τινά φασιν ἀθέατα τοῖς ἄλλοις ἱερὰκρυπτόμενα, περὶ ὧν ὅσα καὶ πυθέσθαι καὶφράσαι θεμιτὸν ἐν τῷ Καμίλλου βίῳγέγραπται.[10] Πρῶτον μὲν οὖν ὑπὸ Νουμᾶ καθιερω-θῆναι λέγουσι Γεγανίαν καὶ Βερηνίαν, δεύ-τερον δὲ Κανουληΐαν καὶ Ταρπηΐαν· ὕστε-ρον δὲ Σερβίου δύο προσθέντος ἄλλας τῷἀριθμῷ διατηρεῖσθαι μέχρι τῶν χρόνωντούτων τὸ πλῆθος. ὡρίσθη δὲ ταῖς ἱεραῖςπαρθένοις ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἁγνεία τρια-

110

κονταέτις, ἐν ᾗ τὴν μὲν πρώτην δεκαετίανἃ χρὴ δρᾶν μανθάνουσι, τὴν δὲ μέσην ἃ με-μαθήκασι δρῶσι, τὴν δὲ τρίτην ἑτέραςαὐταὶ διδάσκουσιν. εἶτα ἀνεῖται τῇ βουλο-μένῃ μετὰ τὸν χρόνον τοῦτον ἤδη καὶγάμου μεταλαμβάνειν καὶ πρὸς ἕτερον τρα-πέσθαι βίον, ἀπαλλαγείσῃ τῆς ἱερουργίας.λέγονται δὲ οὐ πολλαὶ ταύτην ἀσπάσασθαιτὴν ἄδειαν, οὐδὲ ἀσπασαμέναις χρηστὰπράγματα συντυχεῖν, ἀλλὰ μετανοίᾳ καὶκατηφείᾳ συνοῦσαι τὸν λοιπὸν βίον ἐμβα-λεῖν τὰς ἄλλας εἰς δεισιδαιμονίαν, ὥστεμέχρι γήρως καὶ θανάτου διατελεῖν ἐγκαρ-τερούσας καὶ παρθενευομένας. Τιμὰς δὲμεγάλας ἀπέδωκεν αὐταῖς, ὧν ἔστι καὶ τὸδιαθέσθαι ζῶντος ἐξεῖναι πατρὸς καὶ τἆλ-λα πράττειν ἄνευ προστάτου διαγούσας,ὥσπερ αἱ τρίπαιδες. ῥαβδουχοῦνται δὲπροϊοῦσαι· κἂν ἀγομένῳ τινὶ πρὸς θάνατοναὐτομάτως συντύχωσιν, οὐκ ἀναιρεῖται.δεῖ δὲ ἀπομόσαι τὴν παρθένον ἀκούσιον

111

μετ' ἐλπίδος καὶ θράσους, ὡς τοῦ θεοῦ συ-μπαρόντος. Ἐχώρει δὲ ὁ βασιλεὺς ἐπὶ τοὺςπολεμίους ἔχων μεθ' ἑαυτοῦ στεφανίτηνἀγῶνα νενικηκότα. καί φασί γέ τινα χρη-μάτων πολλῶν ἐν Ὀλυμπίοις διδομένωναὐτῷ μὴ δεξάμενον, ἀλλὰ πολλῷ πόνῳ κα-ταπαλαίσαντα τὸν ἀνταγωνιστήν, ὥς τιςεἶπεν αὐτῷ, "Τί σοι πλέον, ὦ Λάκων,γέγονε διὰ τῆς νίκης;" φάναι μειδιάσαντα,"Πρὸ τοῦ βασιλέως τεταγμένος μαχοῦμαιτοῖς πολεμίοις." τρεψάμενοι δὲ καὶ νικήσα-ντες ἐδίωκον ὅσον ἐκβεβαιώσασθαι τὸ νί-κημα τῇ φυγῇ τῶν πολεμίων, εἶτα εὐθὺςἀνεχώρουν, οὔτε γενναῖον οὔτε Ἑλληνικὸνἡγούμενοι κόπτειν καὶ φονεύειν ἀπολεγο-μένους καὶ παρακεχωρηκότας. ἦν δὲ οὐμόνον καλὸν τοῦτο καὶ μεγαλόψυχον, ἀλλὰκαὶ χρήσιμον. εἰδότες γὰρ οἱ μαχόμενοιπρὸς αὐτοὺς ὅτι τοὺς ὑφισταμένους ἀναιρο-ῦσι, φείδονται δὲ τῶν ἐνδιδόντων, τοῦμένειν τὸ φεύγειν ἡγοῦντο λυσιτελέστερον.

60

τῶν ἀρίστων ἐβούλετο γεγονότας εἶναιτοὺς πολίτας. ἔπειτα πολλὴν ἀβελτερίανκαὶ τῦφον ἐνεώρα τοῖς περὶ ταῦτα τῶν ἄλ-λων νομοθετήμασιν, οἳ κύνας μὲν καὶ ἵπ-πους ὑπὸ τοῖς κρατίστοις τῶν ὀχείων βι-βάζουσι χάριτι πείθοντες ἢ μισθῷ τοὺς κυ-ρίους, τὰς δὲ γυναῖκας ἐγκλεισάμενοιφρουροῦσιν, ἐξ αὐτῶν μόνων τίκτειν ἀξιο-ῦντες, κἂν ἄφρονες ὦσι, κἂν παρήλικες,κἂν νοσώδεις, ὡς οὐχὶ πρώτοις τοῖς κεκτη-μένοις καὶ τρέφουσι τῶν παίδων γινομένωνπονηρῶν, ἐὰν ἐκ πονηρῶν γένωνται, καὶτοὐναντίον χρηστῶν, ἂν τοιαύτης τύχωσιγενέσεως. ταῦτα δὲ οὕτως πραττόμενα φυ-σικῶς καὶ πολιτικῶς τότε τοσοῦτον ἀπεῖχετῆς ὕστερον λεγομένης γενέσθαι περὶ τὰςγυναῖκας εὐχερείας ὥστε ὅλως ἄπιστονεἶναι τὸ τῆς μοιχείας παρ' αὐτοῖς. καὶλόγος ἀπομνημονεύεται Γεράδα τινὸςΣπαρτιάτου τῶν σφόδρα παλαιῶν, ὃς ἐρω-τηθεὶς ὑπὸ ξένου τί πάσχουσιν οἱ μοιχοὶ

41

[21] Περὶ δὲ παίδων αὐτοῦ καὶ γάμωνἀντιλογίαι γεγόνασι τοῖς ἱστορικοῖς. οἱ μὲνγὰρ οὔτε γάμον ἄλλον ἢ τὸν Τατίας λαβεῖναὐτὸν οὔτε παιδὸς ἑτέρου γενέσθαι πατέραπλὴν μιᾶς θυγατρὸς Πομπιλίας λέγουσιν·οἱ δὲ πρὸς ταύτῃ τέσσαρας υἱοὺς ἀνα-γράφουσιν αὐτοῦ, Πόμπωνα, Πῖνον, Κάλ-πον, Μάμερκον, ὧν ἕκαστον οἴκου διαδο-χὴν καὶ γένους ἐντίμου καταλιπεῖν. εἶναιγὰρ ἀπὸ μὲν τοῦ Πόμπωνος τοὺς Πομπω-νίους, ἀπὸ δὲ Πίνου τοὺς Πιναρίους, ἀπὸδὲ Κάλπου τοὺς Καλπουρνίους, ἀπὸ δὲΜαμέρκου τοὺς Μαμερκίους, οἷς διὰ τοῦτοκαὶ Ῥῆγας γενέσθαι παρωνύμιον, ὅπερἐστὶ βασιλέας. τρίτοι δέ εἰσιν οἱ τούτωνμὲν κατηγοροῦντες ὡς χαριζομένων τοῖςγένεσι καὶ προστιθέντων οὐκ ἀληθῆ στέμ-ματα τῆς ἀπὸ Νουμᾶ διαδοχῆς, τὴν δὲ Πο-μπιλίαν οὐκ ἐκ Τατίας γεγονέναι λέγοντες,ἀλλ' ἐξ ἑτέρας γυναικός, ἣν ἤδη βασιλεύωνἔγημε, Λουκρητίας· πάντες δ' οὖν ὁμολο-

140

νέναι, καὶ τῆς ἀκέσεως τῶν νοσούντων, καὶτῆς τῶν αὐχμῶν λύσεως, ἔτι δὲ τῆς τῶνδεινῶν ἀνασχέσεως, καθ' ὃ καὶ τοὺς Διο-σκούρους Ἄνακας Ἀθηναῖοι προσηγόρευ-σαν, εἴ γε δεῖ πρὸς τὴν Ἑλληνικὴν διάλε-κτον ἐξάγειν τοὔνομα. Τῷ δὲ Μαμουρίῳλέγουσι μισθὸν γενέσθαι τῆς τέχνης ἐκεί-νης μνήμην τινὰ δι' ᾠδῆς ὑπὸ τῶν Σαλίωνἅμα τῷ πυρρίχῃ διαπεραινομένης. οἱ δὲ οὐΟὐετούριον Μαμούριον εἶναί φασι τὸνᾀδόμενον, ἀλλὰ οὐετέρεμ μεμορίαμ, ὅπερἐστί, παλαιὰν μνήμην.[14] Ἐπεὶ δὲ διεκόσμησε τὰς ἱερωσύνας,ἐδείματο πλησίον τοῦ τῆς Ἑστίας ἱεροῦτὴν καλουμένην Ῥηγίαν, οἷόν τι βασίλειονοἴκημα· καὶ τὸ πλεῖστον αὐτόθι τοῦ χρόνουδιέτριβεν ἱερουργῶν ἢ διδάσκων τοὺς ἱερε-ῖς ἢ πρὸς ἐννοίᾳ τινὶ τῶν θείων πρὸς αὑτὸνσχολάζων. οἰκίαν δ' εἶχεν ἑτέραν περὶ τὸνΚυρίνου λόφον, ἧς ἔτι νῦν τὸν τόπον ἐπι-δεικνύουσιν. ἐν δὲ ταῖς προπομπαῖς καὶ

121

παρ' αὐτοῖς, εἶπεν· "Ὦ ξένε, οὐδεὶς γίνεταιμοιχὸς παρ' ἡμῖν." ἐκείνου δὲ ὑπολα-βόντος, "Ἐὰν οὖν γένηται;" "Ταῦρον," ἔφηὁ Γεράδας, "ἐκτίνει μέγαν, ὃς ὑπερκύψαςτὸ Ταΰγετον ἀπὸ τοῦ Εὐρώτα πίεται." θαυ-μάσαντος δ' ἐκείνου καὶ φήσαντος· "Πῶςδὲ ἂν γένοιτο βοῦς τηλικοῦτος;" γελάσας ὁΓεράδας, "Πῶς δ' ἄν," ἔφη, "ἐν Σπάρτῃμοιχὸς γένοιτο;" ταῦτα μὲν οὖν ἱστόρηταιπερὶ τῶν γάμων.[16] Τὸ δὲ γεννηθὲν οὐκ ἦν κύριος ὁ γεννή-σας τρέφειν, ἀλλ' ἔφερε λαβὼν εἰς τόποντινὰ λέσχην καλούμενον, ἐν ᾧ καθήμενοιτῶν φυλετῶν οἱ πρεσβύτατοι καταμα-θόντες τὸ παιδάριον, εἰ μὲν εὐπαγὲς εἴηκαὶ ῥωμαλέον, τρέφειν ἐκέλευον, κλῆροναὐτῷ τῶν ἐνακισχιλίων προσνείμαντες· εἰδ' ἀγεννὲς καὶ ἄμορφον, ἀπέπεμπον εἰς τὰςλεγομένας Ἀποθέτας, παρὰ Ταΰγετον βα-ραθρώδη τόπον, ὡς οὔτε αὐτῷ ζῆν ἄμεινονὂν οὔτε τῇ πόλει τὸ μὴ καλῶς εὐθὺς ἐξ ἀρ-

42

τέρους. ἐχρῶντο δὲ καὶ γυμνασίοις μαλα-κωτέροις παρὰ τὰς στρατείας, καὶ τὴν ἄλ-λην δίαιταν οὐχ οὕτω κεκολασμένην οὐδ'ὑπεύθυνον τοῖς νέοις παρεῖχον, ὥστεμόνοις ἀνθρώπων ἐκείνοις τῆς εἰς τὸνπόλεμον ἀσκήσεως ἀνάπαυσιν εἶναι τὸνπόλεμον. ἤδη δὲ συντεταγμένης τῆςφάλαγγος αὐτῶν καὶ τῶν πολεμίων πα-ρόντων, ὁ βασιλεὺς ἅμα τήν τε χίμαιρανἐσφαγιάζετο καὶ στεφανοῦσθαι παρήγγελ-λε πᾶσι καὶ τοὺς αὐλητὰς αὐλεῖν ἐκέλευετὸ Καστόρειον μέλος· ἅμα δ' ἐξῆρχεν ἐμ-βατηρίου παιᾶνος, ὥστε σεμνὴν ἅμα καὶκαταπληκτικὴν τὴν ὄψιν εἶναι, ῥυθμῷ τεπρὸς τὸν αὐλὸν ἐμβαινόντων καὶ μήτεδιάσπασμα ποιούντων ἐν τῇ φάλαγγι μήτεταῖς ψυχαῖς θορυβουμένων, ἀλλὰ πρᾴωςκαὶ ἱλαρῶς ὑπὸ τοῦ μέλους ἀγομένων ἐπὶτὸν κίνδυνον. οὔτε γὰρ φόβον οὔτε θυμὸνἐγγίνεσθαι πλεονάζοντα τοῖς οὕτω διακει-μένοις εἰκός ἐστιν, ἀλλ' εὐσταθὲς φρόνημα

59

ὅλως τῶν ἱερέων ταῖς πομπαῖς προηγοῦντοκήρυκες ἀνὰ τὴν πόλιν ἐλινύειν κελεύοντεςκαὶ τὰ ἔργα καταπαύοντες. ὡς γάρ φασιτοὺς Πυθαγορικοὺς οὐκ ἐᾶν ἐκ παρόδουπροσκυνεῖν καὶ προσεύχεσθαι τοῖς θεοῖς,ἀλλ' οἴκοθεν εὐθὺς ἐπὶ τοῦτο γνώμῃ παρε-σκευασμένους βαδίζειν, οὕτως ᾤετο Νου-μᾶς χρῆναι τοὺς πολίτας μήτε ἀκούειν τιτῶν θείων μήτε ὁρᾶν ἐν παρέργῳ καὶ ἀμε-λῶς, ἀλλὰ σχολὴν ἄγοντας ἀπὸ τῶν ἄλλωνκαὶ προσέχοντας τὴν διάνοιαν ὡς πράξειμεγίστῃ τῇ περὶ τὴν εὐσέβειαν, ψόφων τεκαὶ πατάγων καὶ στεναγμῶν, καὶ ὅσα τοια-ῦτα τοῖς ἀναγκαίοις καὶ βαναύσοις πόνοιςἕπεται, καθαρὰς τὰς ὁδοὺς ταῖς ἱερουργί-αις παρέχοντας. ὧν ἴχνος τι μέχρι νῦν δια-σώζοντες, ὅταν ἄρχων πρὸς ὄρνισιν ἢ θυσί-αις διατρίβῃ, βοῶσιν "Ὃκ ἄγε·" σημαίνειδὲ ἡ φωνὴ "Τοῦτο πρᾶσσε," συνεπι-στρέφουσα καὶ κατακοσμοῦσα τοὺς προ-στυγχάνοντας. Ἦν δὲ καὶ τῶν ἄλλων πα-

122

τύχης θείας εἰς ταὐτὸ διανοίᾳ φιλοσόφῳβασιλικὴν συμπεσοῦσαν δύναμιν ἐγκρατῆκαὶ ὑπερδέξιον τῆς κακίας τὴν ἀρετὴν κα-ταστῆσαι. "Μακάριος μὲν γὰρ αὐτὸς" ὁσώφρων ὡς ἀληθῶς, "μακάριοι δὲ οἱ συνή-κοοι τῶν ἐκ τοῦ σωφρονοῦντος στόματοςἰόντων λόγων." τάχα γὰρ οὐδὲ ἀνάγκης τι-νὸς δεῖ πρὸς τοὺς πολλοὺς οὐδὲ ἀπειλῆς,αὐτοὶ δὲ τὴν ἀρετὴν ἐν εὐδήλῳ παραδείγ-ματι καὶ λαμπρῷ τῷ βίῳ τοῦ ἄρχοντοςὁρῶντες, ἑκουσίως σωφρονοῦσι καὶ συμμε-τασχηματίζονται πρὸς τὸν ἐν φιλίᾳ καὶὁμονοίᾳ τῇ πρὸς αὐτοὺς μετὰ δικαιοσύνηςκαὶ μετριότητος ἀμύμονα καὶ μακάριονβίον, ἐν ᾧ τὸ κάλλιστον ἁπάσης πολιτείαςτέλος ἐστί, καὶ βασιλικώτατος ἁπάντων ὁτοῦτον τὸν βίον καὶ ταύτην τὴν διάθεσιντοῖς ὑπηκόοις ἐνεργάσασθαι δυνάμενος.ταῦτα μὲν οὖν Νουμᾶς παντὸς μᾶλλον φαί-νεται συνεωρακώς.

139

Ῥέπει γὰρ ἄντα τῶ σιδάρω τὸ καλῶς κιθα-ρίσδεν,

ὡς ὁ Λακωνικὸς ποιητὴς εἴρηκε. καὶ γὰρἐν ταῖς μάχαις προεθύετο ταῖς Μούσαις ὁβασιλεύς, ἀναμιμνήσκων, ὡς ἔοικε, τῆςπαιδείας καὶ τῶν κρίσεων, ἵνα ὦσι πρόχει-ροι παρὰ τὰ δεινὰ καὶ λόγου τινὸς ἀξίαςπαρέχωσι τὰς πράξεις τῶν μαχομένων.[22] Τότε δὲ καὶ τοῖς νέοις τὰ σκληρότατατῆς ἀγωγῆς ἐπανιέντες, οὐκ ἐκώλυον καλ-λωπίζεσθαι περὶ κόμην καὶ κόσμον ὅπλωνκαὶ ἱματίων, χαίροντες, ὥσπερ ἵπποις,γαυριῶσι καὶ φρυαττομένοις πρὸς τοὺςἀγῶνας. διὸ κομῶντες εὐθὺς ἐκ τῆς τῶνἐφήβων ἡλικίας, μάλιστα περὶ τοὺς κινδύ-νους ἐθεράπευον τὴν κόμην λιπαράν τε φαί-νεσθαι καὶ διακεκριμένην, ἀπομνημονεύο-ντές τινα καὶ Λυκούργου λόγον περὶ τῆςκόμης, ὅτι τοὺς μὲν καλοὺς εὐπρεπε-στέρους ποιεῖ, τοὺς δὲ αἰσχροὺς φοβερω-

58

χῆς πρὸς εὐεξίαν καὶ ῥώμην πεφυκός. ὅθενοὐδὲ ὕδατι τὰ βρέφη, ἀλλ' οἴνῳ περιέλουοναἱ γυναῖκες, βάσανόν τινα ποιούμεναι τῆςκράσεως αὐτῶν. λέγεται γὰρ ἐξίστασθαιτὰ ἐπιληπτικὰ καὶ νοσώδη πρὸς τὸν ἄκρα-τον ἀποσφακελίζοντα, τὰ δ' ὑγιεινὰ μᾶλλονστομοῦσθαι καὶ κρατύνεσθαι τὴν ἕξιν. ἦνδὲ περὶ τὰς τροφοὺς ἐπιμέλειά τις μετὰτέχνης, ὥστ' ἄνευ σπαργάνων ἐκτρεφούσαςτὰ βρέφη τοῖς μέλεσι καὶ τοῖς εἴδεσιν ἐλευ-θέρια ποιεῖν, ἔτι δὲ εὔκολα ταῖς διαίταιςκαὶ ἄσικχα καὶ ἀθαμβῆ σκότου καὶ πρὸςἐρημίαν ἄφοβα καὶ ἄπειρα δυσκολίας ἀγεν-νοῦς καὶ κλαυθμυρισμῶν. διὸ καὶ τῶν ἔξω-θεν ἔνιοι τοῖς τέκνοις Λακωνικὰς ἐωνοῦντοτίτθας· καὶ τήν γε τὸν Ἀθηναῖον Ἀλκι-βιάδην τιτθεύσασαν Ἀμύκλαν ἱστοροῦσιγεγονέναι Λάκαιναν. Ἀλλὰ τούτῳ μέν, ὡςΠλάτων φησί, Ζώπυρον ἐπέστησε παιδα-γωγὸν Περικλῆς, οὐδέν τι τῶν ἄλλων δια-φέροντα δούλων· τοὺς δὲ Σπαρτιατῶν πα-

43

ὥστε καὶ τὰς ποιητικὰς ὑπερβολὰς ἐνδεῖνπρὸς τὴν τότε κατάστασιν λέγουσιν· "Ἐνδὲ σιδαροδέτοις πόρπαξιν αἰθᾶν ἀραχνᾶνἔργα·" καί, "εὐρὼς δάμναται ἔγχεά τε λογ-χωτὰ ξίφεά τ' ἀμφήκεα, χαλκεᾶν δὲ οὐκέτισαλπίγγων κτύπος, οὐδὲ συλᾶται μελί-φρων ὕπνος ἀπὸ βλεφάρων." οὔτε γὰρπόλεμος οὔτε στάσις οὔτε νεωτερισμὸςπερὶ πολιτείαν ἱστόρηται Νουμᾶ βασιλεύο-ντος· οὐ μὴν οὐδ' ἐπ' αὐτὸν ἐκεῖνον ἔχθρατις ἢ φθόνος ἢ δι' ἔρωτα βασιλείας ἐπιβου-λὴ καὶ σύστασις ἀνδρῶν, ἀλλ' εἴτε φόβοςθεῶν προκήδεσθαι δοκούντων τοῦ ἀνδρὸςεἴτε τῆς ἀρετῆς αἰδὼς εἴτε δαιμόνιος τύχη,πάσης κακίας ἄθικτον ἐπ' ἐκείνου καὶ κα-θαρὸν διαφυλάττουσα τὸν βίον, ἐναργὲςἐξήνεγκε παράδειγμα καὶ τεκμήριον τῆςΠλατωνικῆς φωνῆς, ἣν ὕστερον ἐκεῖνοςοὐκ ὀλίγοις χρόνοις γενόμενος ἐτόλμησενἀφεῖναι περὶ πολιτείας, ὡς μία κακῶν πα-ῦλα καὶ λύσις ἀνθρώποις ἐστίν, ἔκ τινος

138

ραγγελμάτων αὐτοῦ πολλὰ τοῖς Πυθαγορι-κοῖς ἐοικότα. ὡς γὰρ ἐκεῖνοι παρῄνουν ἐπὶχοίνικος μὴ καθῆσθαι, καὶ μαχαίρᾳ πῦρ μὴσκαλεύειν, καὶ βαδίζοντας εἰς ἀποδημίαςμὴ μεταστρέφεσθαι, καὶ τοῖς μὲν οὐρανίοιςπερισσὰ θύειν, ἄρτια δὲ τοῖς χθονίοις, ὧνἑκάστου τὴν διάνοιαν ἀπεκρύπτοντο πρὸςτοὺς πολλούς, οὕτως ἔνια τῶν Νουμᾶ πα-τρίων ἀπόρρητον ἔχει τὸν λόγον· οἷον τὸμὴ σπένδειν θεοῖς ἐξ ἀμπέλων ἀτμήτωνμηδὲ θύειν ἄτερ ἀλφίτων· καὶ τὸ προσκυνε-ῖν περιστρεφομένους καὶ τὸ καθῆσθαι προ-σκυνήσαντας. τὰ μὲν οὖν πρῶτα δύο τὴνγῆς ἐξημέρωσιν ἔοικε διδάσκειν, ὡς μόριονεὐσεβείας οὖσαν· ἡ δὲ περιστροφὴ τῶνπροσκυνούντων λέγεται μὲν ἀπομίμησιςεἶναι τῆς τοῦ κόσμου περιφορᾶς, δόξειε δ'ἂν μᾶλλον ὁ προσκυνῶν, ἐπεὶ πρὸς ἕω τῶνἱερῶν βλεπόντων ἀπέστραπται τὰς ἀνατο-λάς, μεταβάλλειν ἑαυτὸν ἐνταῦθα καὶ περι-στρέφειν ἐπὶ τὸν θεόν, κύκλον ποιῶν καὶ

123

ῖδας οὐκ ἐπὶ ὠνητοῖς οὐδὲ μισθίοις ἐποιή-σατο παιδαγωγοῖς ὁ Λυκοῦργος, οὐδ' ἐξῆνἑκάστῳ τρέφειν οὐδὲ παιδεύειν ὡς ἐβούλε-το τὸν υἱόν, ἀλλὰ πάντας εὐθὺς ἑπταετεῖςγενομένους παραλαμβάνων αὐτὸς εἰςἀγέλας κατελόχιζε, καὶ συννόμους ποιῶνκαὶ συντρόφους μετ' ἀλλήλων εἴθιζε συ-μπαίζειν καὶ συσχολάζειν. ἄρχοντα δ'αὐτοῖς παρίστατο τῆς ἀγέλης τὸν τῷ φρο-νεῖν διαφέροντα καὶ θυμοειδέστατον ἐν τῷμάχεσθαι· καὶ πρὸς τοῦτον ἀφεώρων καὶπροστάττοντος ἠκροῶντο καὶ κολάζοντοςἐκαρτέρουν, ὥστε τὴν παιδείαν εἶναι με-λέτην εὐπειθείας. ἐπεσκόπουν δὲ οἱ πρε-σβύτεροι παίζοντας αὐτούς, καὶ τὰ πολλὰμάχας τινὰς ἐμβάλλοντες ἀεὶ καὶ φιλονει-κίας, οὐ παρέργως κατεμάνθανον ὁποῖόςἐστι τὴν φύσιν ἕκαστος αὐτῶν πρὸς τὸ τολ-μᾶν καὶ μὴ φυγομαχεῖν ἐν ταῖς ἁμίλλαις.Γράμματα μὲν οὖν ἕνεκα τῆς χρείας ἐμάν-θανον· ἡ δ' ἄλλη πᾶσα παιδεία πρὸς τὸ ἄρ-

44

σώζετο, καὶ τοὺς ἐμβατηρίους ῥυθμοὺςἀναλαβών, οἷς ἐχρῶντο πρὸς τὸν αὐλὸνἐπάγοντες τοῖς πολεμίοις, οὐ κακῶς ἡγή-σαιτο καὶ τὸν Τέρπανδρον καὶ τὸν Πίνδα-ρον τὴν ἀνδρείαν τῇ μουσικῇ συνάπτειν. ὁμὲν γὰρ οὕτως πεποίηκε περὶ τῶν Λακε-δαιμονίων·

Ἔνθ' αἰχμά τε νέων θάλλει καὶ μοῦσα λί-γειακαὶ δίκα εὐρυάγυια

Πίνδαρος δέ φησιν·

Ἔνθα βουλαὶ γερόντωνκαὶ νέων ἀνδρῶν ἀριστεύοντι αἰχμαὶ

καὶ χοροὶ καὶ Μοῦσα καὶ ἀγλαΐα. Μουσι-κωτάτους γὰρ ἅμα καὶ πολεμικωτάτουςἀποφαίνουσιν αὐτούς·

57

συνάπτων τὴν ἐπιτελείωσιν τῆς εὐχῆς δι'ἀμφοῖν· εἰ μὴ νὴ Δία τοῖς Αἰγυπτίοις τρο-χοῖς αἰνίττεταί τι καὶ διδάσκει παραπλή-σιον ἡ μεταβολὴ τοῦ σχήματος, ὡς οὐδενὸςἑστῶτος τῶν ἀνθρωπίνων, ἀλλ' ὅπως ἂνστρέφῃ καὶ ἀνελίττῃ τὸν βίον ἡμῶν ὁ θεός,ἀγαπᾶν καὶ δέχεσθαι προσῆκον. τὸ δὲ κα-θέζεσθαι προσκυνήσαντας οἰωνισμὸν εἶναιλέγουσι τοῦ βεβαιότητα ταῖς εὐχαῖς καὶδιαμονὴν τοῖς ἀγαθοῖς ἐπιγίνεσθαι. λέγου-σι δὲ καὶ πράξεων διορισμὸν εἶναι τὴνἀνάπαυσιν· ὡς οὖν τῇ προτέρᾳ πράξειπέρας ἐπιτιθέντας καθέζεσθαι παρὰ τοῖςθεοῖς, ἵνα ἑτέρας πάλιν ἀρχὴν παρ' ἐκείνωνλάβωσι. δύναται δὲ καὶ τοῦτο τοῖς εἰρη-μένοις ὁμολογεῖν, ἐθίζοντος ἡμᾶς τοῦ νο-μοθέτου μὴ ποιεῖσθαι τὰς πρὸς τὸ θεῖονἐντεύξεις ἐν ἀσχολίᾳ καὶ παρέργως οἷονσπεύδοντας, ἀλλ' ὅταν χρόνον ἔχωμεν καὶσχολὴν ἄγωμεν.

124

Μάρκου Ἀτιλίου καὶ Τίτου Μαλλίουχρόνον οὐ πολύν· εἶτα εὐθὺς ἀνεῴχθη πο-λέμου συρραγέντος. ἀλλ' ἐπί γε τῆς Νουμᾶβασιλείας οὐδεμίαν ἡμέραν ἀνεῳγμένοςὤφθη, τρία δὲ καὶ τετταράκοντα ἔτη συνε-χῶς ἔμεινε κεκλεισμένος· οὕτως ἐξῄρητοπαντελῶς τὰ τοῦ πολέμου καὶ πανταχόθεν.οὐ γὰρ μόνον ὁ Ῥωμαίων ἡμέρωτο καὶ κα-τεκεκήλητο τῇ δικαιοσύνῃ καὶ πρᾳότητιτοῦ βασιλέως δῆμος, ἀλλὰ καὶ τὰς κύκλῳπόλεις, ὥσπερ αὔρας τινὸς ἐκεῖθεν ἢ πνεύ-ματος ὑγιεινοῦ φέροντος, ἀρχὴ μεταβολῆςἔλαβε καὶ πόθος εἰσερρύη πάντας εὐνομίαςκαὶ εἰρήνης καὶ γῆν φυτεύειν καὶ τέκνατρέφειν ἐν ἡσυχίᾳ καὶ σέβεσθαι θεούς. ἑορ-ταὶ δὲ καὶ θαλίαι καὶ παρ' ἀλλήλους ἀδεῶςἰόντων καὶ ἀναμιγνυμένων ὑποδοχαὶ καὶφιλοφροσύναι τὴν Ἰταλίαν κατεῖχον, οἷονἐκ πηγῆς τῆς Νουμᾶ σοφίας τῶν καλῶνκαὶ δικαίων ἐπεισρεόντων εἰς ἅπαντας καὶδιαχεομένης τῆς περὶ ἐκεῖνον γαλήνης·

137

πραγματικῆς, καὶ ἡ λέξις ἦν ἀφελὴς καὶἄθρυπτος ἐπὶ πράγμασι σεμνοῖς καὶ ἠθο-ποιοῖς. ἔπαινοι γὰρ ἦσαν ὡς τὰ πολλὰ τῶντεθνηκότων ὑπὲρ τῆς Σπάρτης εὐδαιμονι-ζομένων, καὶ ψόγοι τῶν τρεσάντων, ὡς ἀλ-γεινὸν καὶ κακοδαίμονα βιούντων βίον,ἐπαγγελία τε καὶ μεγαλαυχία πρὸς ἀρετὴνπρέπουσα ταῖς ἡλικίαις· ὧν ἕνεκα δείγμα-τος οὐ χεῖρόν ἐστιν ἕν τι προενέγκασθαι.τριῶν γὰρ χορῶν κατὰ τὰς τρεῖς ἡλικίαςσυνισταμένων ἐν ταῖς ἑορταῖς, ὁ μὲν τῶνγερόντων ἀρχόμενος ᾖδεν·

Ἄμμες πόκ' ἦμες ἄλκιμοι νεανίαι.ὁ δὲ τῶν ἀκμαζόντων ἀμειβόμενος ἔλεγεν·Ἄμμες δέ γ' εἰμέν· αἰ δὲ λῇς, αὐγάσδεο.ὁ δὲ τρίτος ὁ τῶν παίδων·Ἄμμες δέ γ' ἐσσόμεσθα πολλῷ κάρρονες.

Ὅλως δὲ ἄν τις ἐπιστήσας τοῖς Λακωνι-κοῖς ποιήμασιν, ὧν ἔτι καθ' ἡμᾶς ἔνια διε-

56

χεσθαι καλῶς ἐγίνετο καὶ καρτερεῖν πονο-ῦντα καὶ νικᾶν μαχόμενον. διὸ καὶ τῆς ἡλι-κίας προερχομένης ἐπέτεινον αὐτῶν τὴνἄσκησιν, ἐν χρῷ τε κείροντες καὶ βαδίζεινἀνυποδήτους παίζειν τε γυμνοὺς ὡς τὰπολλὰ συνεθίζοντες. γενόμενοι δὲ δωδεκαε-τεῖς ἄνευ χιτῶνος ἤδη διετέλουν, ἓνἱμάτιον εἰς τὸν ἐνιαυτὸν λαμβάνοντες, αὐχ-μηροὶ τὰ σώματα καὶ λουτρῶν καὶ ἀλειμ-μάτων ἄπειροι· πλὴν ὀλίγας ἡμέρας τινὰςτοῦ ἐνιαυτοῦ τῆς τοιαύτης φιλανθρωπίαςμετεῖχον. ἐκάθευδον δὲ ὁμοῦ κατ' ἴλην καὶἀγέλην ἐπὶ στιβάδων, ἃς αὑτοῖς συνε-φόρουν, τοῦ παρὰ τὸν Εὐρώταν πεφυκότοςκαλάμου τὰ ἄκρα ταῖς χερσὶν ἄνευ σιδήρουκατακλάσαντες. ἐν δὲ τῷ χειμῶνι τοὺς λε-γομένους λυκόφονας ὑπεβάλλοντο καὶ κα-τεμίγνυσαν ταῖς στιβάσι, θερμαντικὸνἔχειν τι τῆς ὕλης δοκούσης.[17] Ἤδη δὲ τοῖς τηλικούτοις ἐρασταὶ τῶνεὐδοκίμων νέων συνανεστρέφοντο· καὶ

45

νοῦ. δοκεῖ δέ μοι τὸν Μάρτιον ὁ Νουμᾶςἐπώνυμον ὄντα τοῦ Ἄρεως ἐκ τῆς προεδρί-ας μεταστῆσαι, βουλόμενος ἐν παντὶ τῆςπολεμικῆς δυνάμεως προτιμᾶσθαι τὴν πο-λιτικήν. ὁ γὰρ Ἰανὸς ἐν τοῖς πάνυ παλαιοῖςεἴτε δαίμων εἴτε βασιλεὺς γενόμενος πολι-τικὸς καὶ κοινωνικὸς ἐκ τοῦ θηριώδους καὶἀγρίου λέγεται μεταβαλεῖν τὴν δίαιταν.καὶ διὰ τοῦτο πλάττουσιν αὐτὸν ἀμφι-πρόσωπον, ὡς ἑτέραν ἐξ ἑτέρας τῷ βίῳ πε-ριποιήσαντα τὴν μορφὴν καὶ διάθεσιν.[20] Ἔστι δὲ αὐτοῦ καὶ νεὼς ἐν Ῥώμῃ δί-θυρος, ὃν πολέμου πύλην καλοῦσι. νομίζε-ται γὰρ ἀνεῷχθαι μὲν αὐτὸν ὅταν ᾖ πόλε-μος, κεκλεῖσθαι δὲ εἰρήνης γενομένης. ὃ δὲχαλεπὸν ἦν καὶ σπανίως γινόμενον, ἀεί τινισυνηρτημένης πολέμῳ τῆς ἡγεμονίας, διὰμέγεθος τοῖς κύκλῳ περικεχυμένοις γένεσιβαρβάροις ἀντερειδούσης. πλὴν ἐπί γε τοῦΣεβαστοῦ Καίσαρος ἐκλείσθη καθελόντοςἈντώνιον· καὶ πρότερον ὑπατευόντων

136

[15] Ἐκ δὲ τῆς τοιαύτης παιδαγωγίαςπρὸς τὸ θεῖον οὕτως ἡ πόλις ἐγεγόνει χει-ροήθης καὶ κατατεθαμβημένη τὴν τοῦΝουμᾶ δύναμιν, ὥστε μύθοις ἐοικότας τὴνἀτοπίαν λόγους παραδέχεσθαι, καὶ νομί-ζειν μηδὲν ἄπιστον εἶναι μηδὲ ἀμήχανονἐκείνου βουληθέντος. λέγεται γοῦν ποτεκαλέσας ἐπὶ τὴν τράπεζαν οὐκ ὀλίγους τῶνπολιτῶν, σκεύη τε φαῦλα καὶ δεῖπνον εὐτε-λὲς πάνυ προθέσθαι καὶ δημοτικόν· ἀρξα-μένων δὲ δειπνεῖν ἐμβαλὼν λόγον ὡς ἡθεὸς ᾗ σύνεστιν ἥκοι πρὸς αὐτόν, αἰφνίδιονἐπιδεῖξαι τόν τε οἶκον ἐκπωμάτων πλήρηπολυτελῶν καὶ τὰς τραπέζας ὄψων τε πα-ντοδαπῶν καὶ παρασκευῆς δαψιλοῦς γε-μούσας.πᾶσαν δὲ ὑπερβέβληκεν ἀτοπίαν τὸ ὑπὲρτῆς τοῦ Διὸς ὁμιλίας ἱστορούμενον. μυθο-λογοῦσι γὰρ εἰς τὸν Ἀβεντῖνον λόφον οὔπωμέρος ὄντα τῆς πόλεως οὐδὲ συνοικούμε-νον, ἀλλ' ἔχοντα πηγάς τε δαψιλεῖς ἐν

125

προσεῖχον οἱ πρεσβύτεροι, καὶ μᾶλλον ἐπι-φοιτῶντες εἰς τὰ γυμνάσια, καὶ μαχο-μένοις καὶ σκώπτουσιν ἀλλήλους παρατυγ-χάνοντες, οὐ παρέργως, ἀλλὰ τρόπον τινὰπάντες οἰόμενοι πάντων καὶ πατέρες εἶναικαὶ παιδαγωγοὶ καὶ ἄρχοντες, ὥστε μήτεκαιρὸν ἀπολείπεσθαι μήτε χωρίον ἔρημοντοῦ νουθετοῦντος τὸν ἁμαρτάνοντα καὶ κο-λάζοντος.οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ παιδονόμος ἐκ τῶν καλῶνκαὶ ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἐτάττετο, καὶ κατ'ἀγέλας αὐτοὶ προΐσταντο τῶν λεγομένωνεἰρένων ἀεὶ τὸν σωφρονέστατον καὶ μαχι-μώτατον. εἴρενας δὲ καλοῦσι τοὺς ἔτος ἤδηδεύτερον ἐκ παίδων γεγονότας, μελλείρε-νας δὲ τῶν παίδων τοὺς πρεσβυτάτους.οὗτος οὖν ὁ εἴρην, εἴκοσι ἔτη γεγονώς, ἄρ-χει τε τῶν ὑποτεταγμένων ἐν ταῖς μάχαις,καὶ κατ' οἶκον ὑπηρέταις χρῆται πρὸς τὸδεῖπνον. ἐπιτάσσει δὲ τοῖς μὲν ἁδροῖς ξύλαφέρειν, τοῖς δὲ μικροτέροις λάχανα. καὶ

46

εἷλε· Σελινοῦντος δ' ἀμφὶ πύλας ἔθανον,

"Δικαίως," εἶπε, "τεθνάκαντι τοὶ ἄνδρες·ἔδει γὰρ ἀφέμεν ὅλαν αὐτὰν κατακαᾶμεν."νεανίσκος δὲ πρὸς τὸν ἐπαγγελλόμενοναὐτῷ δώσειν ἀλεκτρυόνας ἀποθνήσκονταςἐν τῷ μάχεσθαι, "Μὴ σύ γε," εἶπεν, "ἀλλὰδός μοι τῶν ἀποκτεινόντων ἐν τῷ μάχε-σθαι." ἕτερος δέ τις ἰδὼν ἐν ἀποχωρήσειθακεύοντας ἐπὶ δίφρων ἀνθρώπους, "Μὴγένοιτο," εἶπεν, "ἐνταῦθα καθίσαι ὅθεν οὐκἔστιν ὑπεξαναστῆναι πρεσβυτέρῳ." τὸ μὲνοὖν τῶν ἀποφθεγμάτων εἶδος ἦν τοιοῦτονὥστε καὶ λέγειν τινὰς οὐκ ἀτόπως ὅτι μᾶλ-λόν ἐστι τὸ φιλοσοφεῖν ἢ τὸ φιλογυμναστε-ῖν λακωνίζειν.[21] Ἡ δὲ περὶ τὰς ᾠδὰς καὶ τὰ μέλη παί-δευσις οὐχ ἧττον ἐσπουδάζετο τῆς ἐν τοῖςλόγοις εὐζηλίας καὶ καθαριότητος, ἀλλὰκαὶ τὰ μέλη κέντρον εἶχεν ἐγερτικὸν θυμοῦκαὶ παραστατικὸν ὁρμῆς ἐνθουσιώδους καὶ

55

αὑτῷ καὶ νάπας σκιεράς, φοιτᾶν δύο δαίμο-νας, Πῖκον καὶ Φαῦνον· οὓς τὰ μὲν ἄλλαΣατύρων ἄν τις ἢ Πανῶν γένει προσει-κάσειε, δυνάμει δὲ φαρμάκων καὶ δεινότη-τι τῆς περὶ τὰ θεῖα γοητείας λέγονται τα-ὐτὰ τοῖς ὑφ' Ἑλλήνων προσαγορευθεῖσινἸδαίοις Δακτύλοις σοφιζόμενοι περιϊέναιτὴν Ἰταλίαν. τούτους φασὶ χειρώσασθαιτὸν Νουμᾶν, οἴνῳ καὶ μέλιτι κεράσαντατὴν κρήνην ἀφ' ἧς ἔπινον συνήθως. λη-φθέντας δὲ πολλὰς μὲν ἰδέας τρέπεσθαι καὶμετεκδύεσθαι τὴν αὑτῶν φύσιν, ἀλλόκοταφάσματα καὶ φοβερὰ τῆς ὄψεως προβαλλο-μένους· ἐπεὶ δὲ ἔγνωσαν ἑαλωκότες ἰσχυ-ρὰν καὶ ἄφυκτον ἅλωσιν, ἄλλα τε προθε-σπίσαι πολλὰ τῶν μελλόντων καὶ τὸν ἐπὶτοῖς κεραυνοῖς ἐκδιδάξαι καθαρμόν, ὃςποιεῖται μέχρι νῦν διὰ κρομμύων καὶ τρι-χῶν καὶ μαινίδων. ἔνιοι δὲ οὐ τοὺς δαίμο-νάς φασιν ὑποθέσθαι τὸν καθαρμόν, ἀλλ'ἐκείνους μὲν καταγαγεῖν τὸν Δία μαγεύσα-

126

λοῦνται. τῶν δὲ λοιπῶν ἕκαστον ἀπὸ τῆςτάξεως, ὥσπερ ἀριθμοῦντες, ὠνόμαζονπέμπτον, ἕκτον, ἕβδομον, ὄγδοον, ἔνατον,δέκατον· εἶτα ὁ πέμπτος ἀπὸ Καίσαροςτοῦ καταγωνισαμένου Πομπήϊον Ἰούλιος·ὁ δὲ ἕκτος Αὔγουστος ἀπὸ τοῦ δευτέρουμὲν ἄρξαντος, Σεβαστοῦ δὲ ἐπικληθέντος,ὠνομάσθη. τοὺς δὲ ἐφεξῆς Δομετιανὸςεἰσεποίησε ταῖς αὑτοῦ προσωνυμίαις οὐπολὺν χρόνον, ἀλλὰ τὰς αὑτῶν ἀναλα-βόντες πάλιν ἐκείνου σφαγέντος ὁ μὲνἕβδομος, ὁ δὲ ὄγδοος καλοῦνται. μόνοι δ'οἱ τελευταῖοι δύο τὴν ἀπὸ τῆς τάξεωςκλῆσιν, ὥσπερ ἔσχον ἐξ ἀρχῆς, διεφύλα-ξαν. Τῶν δὲ ὑπὸ Νουμᾶ προστεθέντων ἢμετατεθέντων ὁ μὲν Φεβρουάριος οἷον κα-θάρσιος ἄν τις εἴη· καὶ γὰρ ἡ λέξις ἔγγιστατοῦτο σημαίνει, καὶ τοῖς φθιτοῖς ἐναγίζου-σι τότε καὶ τὴν τῶν Λουπερκαλίων ἑορτὴνεἰς τὰ πολλὰ καθαρμῷ προσεοικυῖαν τελο-ῦσιν· ὁ δὲ πρῶτος Ἰανουάριος ἀπὸ τοῦ Ἰα-

135

τοῖς αὑτοῦ πολίταις φιλολάκων καλεῖται,"Κάλλιον ἦν τοι," εἶπεν, "ὦ ξένε, φιλοπολί-ταν καλεῖσθαι." Πλειστῶναξ δὲ ὁ Παυσανί-ου, ῥήτορος Ἀθηναίου τοὺς Λακεδαιμονί-ους ἀμαθεῖς ἀποκαλοῦντος, "Ὀρθῶς," ἔφη,"λέγεις· μόνοι γὰρ Ἑλλάνων ἄμμες οὐδὲνκακὸν μεμαθήκαμεν παρ' ὑμῶν." Ἀρχιδα-μίδας δὲ πρὸς τὸν πυθόμενον πόσοι εἰσὶΣπαρτιᾶται, "Ἱκανοί," εἶπεν, "ὦ ξένε, τοὺςκακοὺς ἀπερύκειν." Ἔστι δὲ καὶ τοῖς μετὰπαιδιᾶς εἰρημένοις ὑπ' αὐτῶν τεκμήρασθαιτὸν ἐθισμόν. εἰθίζοντο γὰρ μηδέποτεχρῆσθαι τῷ λόγῳ παρέργως, μηδὲ ἀφιέναιφωνὴν ἥτις οὐκ ἁμῶς γέ πως εἶχέ τινος θε-ωρίας ἀξίαν διάνοιαν. ὁ μὲν γὰρ ἀκοῦσαιτοῦ μιμουμένου τὴν ἀηδόνα παρακαλούμε-νος, "Αὐτᾶς," ἔφη, "ἄκουκα τήνας." ὁ δὲἀναγνοὺς τὸ ἐπίγραμμα τοῦτο·

Σβεννύντας ποτὲ τούσδε τυραννίδα χάλκε-ος Ἄρης

54

φέρουσι κλέπτοντες, οἱ μὲν ἐπὶ τοὺς κή-πους βαδίζοντες, οἱ δὲ εἰς τὰ τῶν ἀνδρῶνσυσσίτια παρεισρέοντες εὖ μάλα πανούρ-γως καὶ πεφυλαγμένως· ἂν δ' ἁλῷ, πολλὰςλαμβάνει πληγὰς τῇ μάστιγι, ῥᾳθύμως δο-κῶν κλέπτειν καὶ ἀτέχνως. κλέπτουσι δὲκαὶ τῶν σιτίων ὅ τι ἂν δύνωνται, μανθάνο-ντες εὐφυῶς ἐπιτίθεσθαι τοῖς καθεύδουσινἢ ῥᾳθύμως φυλάττουσι. τῷ δὲ ἁλόντι ζη-μία πληγαὶ καὶ τὸ πεινῆν. γλίσχρον γὰραὐτοῖς ἐστι δεῖπνον, ὅπως δι' αὑτῶν ἀμυ-νόμενοι τὴν ἔνδειαν ἀναγκάζωνται τολμᾶνκαὶ πανουργεῖν. Καὶ τοῦτο μὲν ἔργον τῆςὀλιγοσιτίας· παρέργον δέ φασι τὴν τῶνσωμάτων αὔξησιν. φέρεται γὰρ εἰς μῆκος,ὅταν τὸ πνεῦμα μὴ πολλὴν σχῇ διατριβὴνκαὶ ἀσχολίαν ὑπὸ πλήθους τροφῆς εἰςβάθος καὶ πλάτος πιεζόμενον, ἀλλ' ἄνω βα-δίζῃ διὰ κουφότητα, τοῦ σώματος ἐκλύτωςκαὶ ῥᾳδίως ἐπιδιδόντος. τὸ δ' αὐτὸ τοῦτοκαὶ καλοὺς δοκεῖ ποιεῖν· αἱ γὰρ ἰσχναὶ καὶ

47

βρουάριον πρὸ τοῦ Μαρτίου τιθεμένοις συ-νέβαινεν αὐτοῖς τὸν εἰρημένον μῆνα πέμ-πτον μὲν ὀνομάζειν, ἕβδομον δὲ ἀριθμεῖν.ἄλλως δὲ καὶ λόγον εἶχε τὸν Μάρτιον Ἄρεικαθιερωμένον ὑπὸ τοῦ Ῥωμύλου πρῶτονὀνομάζεσθαι· δεύτερον δὲ τὸν Ἀπρίλλιον,ἐπώνυμον ὄντα τῆς Ἀφροδίτης, ἐν ᾧ θύου-σί τε τῇ θεῷ καὶ ταῖς καλάνδαις αἱ γυνα-ῖκες ἐστεφανωμέναι μυρσίνῃ λούονται. τι-νὲς δὲ οὐ διὰ τὴν Ἀφροδίτην τὸν Ἀπρίλλιόνφασιν, ἀλλ' ὥσπερ ἔχει τοὔνομα ψιλόν,Ἀπρίλλιον κεκλῆσθαι τὸν μῆνα τῆς ἐαρινῆςὥρας ἀκμαζούσης ἀνοίγοντα καὶ ἀνακαλύ-πτοντα τοὺς βλαστοὺς τῶν φυτῶν· τοῦτογὰρ ἡ γλῶττα σημαίνει. τῶν δ' ἐφεξῆς τὸνμὲν Μάϊον καλοῦσιν ἀπὸ Μαίας· Ἑρμῇγὰρ ἀνιέρωται· τὸν δὲ Ἰούνιον ἀπὸ τῆςἭρας. εἰσὶ δέ τινες οἱ τούτους ἡλικίαςἐπωνύμους εἶναι λέγοντες πρεσβυτέρας καὶνεωτέρας· μαϊώρεις γὰρ οἱ πρεσβύτεροιπαρ' αὐτοῖς, ἰουνιώρεις δὲ οἱ νεώτεροι κα-

134

ντας, τὸν δὲ θεὸν ὀργιζόμενον τῷ Νουμᾷπροστάσσειν ὡς χρὴ γενέσθαι τὸν καθαρ-μὸν κεφαλαῖς· ὑπολαβόντος δὲ τοῦ Νουμᾶ,"κρομμύων;" εἰπεῖν, "ἀνθρώπων·" τὸν δὲαὖθις ἐκτρέποντα τὸ τοῦ προστάγματοςδεινὸν ἐπερέσθαι, "θριξίν;" ἀποκριναμένουδὲ τοῦ Διός, "ἐμψύχοις," ἐπαγαγεῖν τὸνΝουμᾶν, "μαινίσι;"ταῦτα λέγειν ὑπὸ τῆς Ἠγερίας δεδιδαγ-μένον. καὶ τὸν μὲν θεὸν ἀπελθεῖν ἵλεω γε-νόμενον, τὸν δὲ τόπον Ἰλίκιον ἀπ' ἐκείνουπροσαγορευθῆναι καὶ τὸν καθαρμὸν οὕτωσυντελεῖσθαι. ταῦτα μὲν οὖν τὰ μυθώδηκαὶ γελοῖα τὴν τῶν τότε ἀνθρώπων ἐπιδεί-κνυται διάθεσιν πρὸς τὸ θεῖον, ἣν ὁ ἐθισμὸςαὐτοῖς ἐνεποίησεν. αὐτὸν δὲ τὸν Νουμᾶνοὕτω φασὶν εἰς τὸ θεῖον ἀνηρτῆσθαι ταῖςἐλπίσιν, ὥστε καὶ προσαγγελίας αὐτῷποτε γενομένης ὡς ἐπέρχονται πολέμιοι,μειδιᾶσαι καὶ εἰπεῖν· "Ἐγὼ δὲ θύω."

127

διάκενοι μᾶλλον ἕξεις ὑπακούουσι πρὸςτὴν διάρθρωσιν, αἱ δὲ ὀγκώδεις καὶ πολύ-τροφοι διὰ βάρος ἀντιβαίνουσιν, ὥσπερἀμέλει καὶ τῶν ἐν τῷ κύειν καθαιρομένωνγυναικῶν ἰσχνὰ μέν, εὐειδῆ δὲ καὶ γλαφυ-ρὰ γίνεται τὰ βρέφη, διὰ τὴν ἐλαφρότητατῆς ὕλης κρατουμένης μᾶλλον ὑπὸ τοῦ τυ-ποῦντος. ἀλλὰ γὰρ ἡ μὲν αἰτία τοῦ συμβαί-νοντος ἐν μέσῳ προκείσθω σκοπεῖν.[18] Οὕτω δὲ κλέπτουσι πεφροντισμένωςοἱ παῖδες, ὥστε λέγεταί τις ἤδη σκύμνονἀλώπεκος κεκλοφὼς καὶ τῷ τριβωνίῳ πε-ριστέλλων, σπαρασσόμενος ὑπὸ τοῦ θηρίουτὴν γαστέρα τοῖς ὄνυξι καὶ τοῖς ὀδοῦσιν,ὑπὲρ τοῦ λαθεῖν ἐγκαρτερῶν ἀποθανεῖν.καὶ τοῦτο μὲν οὐδὲ ἀπὸ τῶν νῦν ἐφήβωνἄπιστόν ἐστιν, ὧν πολλοὺς ἐπὶ τοῦ βωμοῦτῆς Ὀρθίας ἑωράκαμεν ἐναποθνήσκονταςταῖς πληγαῖς. Δειπνήσας δὲ ὁ εἴρην κατα-κείμενος τῷ μὲν ᾆσαι προσέταξε τῶν παί-δων, τῷ δὲ ἐρώτημά τι προὔβαλε πεφρο-

48

λεχθέντος, "Ὦ ξένε," εἶπεν, "οὐκ ἐν δέοντιχρέῃ τῷ δέοντι." Χαρίλαος δὲ ὁ ἀδελφιδοῦςτοῦ Λυκούργου περὶ τῆς ὀλιγότητος αὐτοῦτῶν νόμων ἐρωτηθείς, εἶπεν ὡς οἱ λόγοιςμὴ χρώμενοι πολλοῖς οὐδὲ νόμων δέονταιπολλῶν. Ἀρχιδαμίδας δὲ μεμφομένων τι-νῶν Ἑκαταῖον τὸν σοφιστὴν ὅτι παραλη-φθεὶς εἰς τὸ συσσίτιον οὐδὲν ἔλεγεν, "Ὁεἰδώς," ἔφη, "λόγον καὶ καιρὸν οἶδεν."ἃ δὲ τῶν πικρῶν ἔφην ἀπομνημονευμάτωνοὐκ ἀμοιρεῖν χάριτος, τοιαῦτ' ἐστί. Δη-μάρατος ἀνθρώπου πονηροῦ κόπτοντοςαὐτὸν ἀκαίροις ἐρωτήμασι καὶ δὴ τοῦτοπολλάκις ἐρωτῶντος, "Τίς ἄριστος Σπαρ-τιατῶν;" ἔφη· "Ὁ τὶν ἀνομοιότατος." Ἆγιςδέ, ἐπαινούντων τινῶν τοὺς Ἠλείους ὡςκαλῶς τὰ Ὀλύμπια καὶ δικαίως ἄγοντας,"Καὶ τί μέγα," ἔφη, "Ἠλεῖοι ποιοῦντι δι'ἐτῶν πέντε ἁμέρᾳ μιᾷ χρώμενοι τᾷ δικαιο-σύνᾳ;" Θεόπομπος δὲ ξένου τινὸς εὔνοιανἐνδεικνυμένου, καὶ φάσκοντος ὡς παρὰ

53

[16] Πρῶτον δέ φασι καὶ Πίστεως καὶΤέρμονος ἱερὸν ἱδρύσασθαι. καὶ τὴν μὲνΠίστιν ὅρκον ἀποδεῖξαι Ῥωμαίοις μέγι-στον, ᾧ χρώμενοι μέχρι νῦν διατελοῦσιν· ὁδὲ Τέρμων ὅρος ἄν τις εἴη, καὶ θύουσιναὐτῷ δημοσίᾳ καὶ ἰδίᾳ κατὰ τοὺς τῶνἀγρῶν περιορισμούς, νῦν μὲν ἔμψυχα, τὸπαλαιὸν δὲ ἀναίμακτος ἦν ἡ θυσία, Νουμᾶφιλοσοφήσαντος ὡς χρὴ τὸν ὅριον θεὸνεἰρήνης φύλακα καὶ δικαιοσύνης μάρτυνὄντα φόνου καθαρὸν εἶναι. δοκεῖ δὲ καὶὅλως οὗτος ὁρίσαι τὴν χώραν ὁ βασιλεύς,Ῥωμύλου μὴ βουληθέντος ἐξομολογήσα-σθαι τῷ μέτρῳ τοῦ οἰκείου τὴν ἀφαίρεσιντοῦ ἀλλοτρίου· δεσμὸν γὰρ εἶναι τῆς δυ-νάμεως τὸν ὅρον, ἂν φυλάττηται, μὴ φυ-λαττόμενον δὲ τῆς ἀδικίας ἔλεγχον. οὐ μὴνοὐδὲ ἦν δαψιλὴς χώρα τῇ πόλει κατ' ἀρ-χάς, ἀλλὰ τὴν πολλὴν αἰχμῇ προσεκτήσα-το Ῥωμύλος· καὶ ταύτην πᾶσαν ὁ Νουμᾶςδιένειμε τοῖς ἀπόροις τῶν πολιτῶν, ὡς

128

βρουάριος, ᾧ νῦν δευτέρῳ χρῶνται. πολλοὶδέ εἰσιν οἳ καὶ προστεθῆναι τούτους ὑπὸΝουμᾶ τοὺς μῆνας λέγουσι, τόν τε Ἰα-νουάριον καὶ τὸν Φεβρουάριον, ἐξ ἀρχῆς δὲχρῆσθαι δέκα μόνον εἰς τὸν ἐνιαυτόν, ὡςἔνιοι τῶν βαρβάρων τρισί, καὶ τῶν Ἑλλή-νων Ἀρκάδες μὲν τέσσαρσιν, ἓξ δὲ Ἀκαρ-νᾶνες, Αἰγυπτίοις δὲ μηνιαῖος ἦν ὁ ἐνιαυ-τός, εἶτα τετράμηνος, ὥς φασι. διὸ καὶ νε-ωτάτην χώραν οἰκοῦντες ἀρχαιότατοι δο-κοῦσιν εἶναι καὶ πλῆθος ἀμήχανον ἐτῶν ἐπὶταῖς γενεαλογίαις καταφέρουσιν, ἅτε δὴτοὺς μῆνας εἰς ἐτῶν ἀριθμὸν τιθέμενοι.[19] Ῥωμαῖοι δὲ ὅτι μὲν δέκα μῆνας εἰςτὸν ἐνιαυτὸν ἔταττον, οὐ δώδεκα, τεκμή-ριον ἡ τοῦ τελευταίου προσηγορία· δέκα-τον γὰρ αὐτὸν ἄχρι νῦν καλοῦσιν· ὅτι δὲτὸν Μάρτιον πρῶτον, ἡ τάξις· τὸν γὰρ ἀπ'ἐκείνου πέμπτον ἐκάλουν πέμπτον· ἕκτονδὲ τὸν ἕκτον καὶ τῶν ἄλλων ἑξῆς ὁμοίωςἕκαστον, ἐπεὶ τὸν Ἰανουάριον καὶ τὸν Φε-

133

"Σὺ γάρ," ἔφη, "πρῶτος ἐν τῇ οἰκίᾳ σουποίησον δημοκρατίαν." καὶ περὶ τῶν θυσι-ῶν πρὸς τὸν πυθόμενον διὰ τί μικρὰς οὕτωκαὶ εὐτελεῖς ἔταξεν, "Ἵνα μή ποτε," ἔφη,"τιμῶντες τὸ θεῖον διαλίπωμεν." καὶ περὶτῶν ἀθλημάτων, ταῦτα μόνα μὴ κωλύσα-ντος ἀγωνίζεσθαι τοὺς πολίτας ἐν οἷς χεὶροὐκ ἀνατείνεται. φέρονται δὲ αὐτοῦ καὶ δι'ἐπιστολῶν ἀποκρίσεις τοιαῦται πρὸς τοὺςπολίτας. πῶς ἂν πολεμίων ἔφοδον ἀλεξοί-μεθα; "Ἂν πτωχοὶ μένητε καὶ μὴ μέσδωνἅτερος θατέρω ἐρᾶτε ἦμεν." καὶ πάλιν περὶτῶν τειχῶν· "Οὐκ ἂν εἴη ἀτείχιστος πόλιςἅτις ἄνδρεσσι, καὶ οὐ πλίνθοις ἐστεφάνω-ται." περὶ μὲν οὖν τούτων καὶ τῶν τοιού-των ἐπιστολῶν οὔτε ἀπιστῆσαι ῥᾴδιον οὔτεπιστεῦσαι.[20] Τῆς δὲ πρὸς τὰ μήκη τῶν λόγων δια-βολῆς δείγματα τοιαῦτα τῶν ἀποφθεγ-μάτων ἐστί. Λεωνίδας ὁ βασιλεὺς ἀκαίρωςτινὸς περὶ πραγμάτων οὐκ ἀχρήστων δια-

52

ντισμένης δεόμενον ἀποκρίσεως· οἷον,ὅστις ἄριστος ἐν τοῖς ἀνδράσιν, ἢ ποία τιςἡ τοῦδε πρᾶξις. ἐκ τούτου δὲ καὶ κρίνειντὰ καλὰ καὶ πολυπραγμονεῖν εὐθὺς ἐξ ἀρ-χῆς εἰθίζοντο περὶ τῶν πολιτῶν. τὸ γὰρἐρωτηθέντα, τίς πολίτης ἀγαθός, ἢ τίς οὐκεὐδόκιμος, ἀπορεῖν τοῦ ἀποκρίνασθαι, νω-θρᾶς ἐποιοῦντο καὶ πρὸς ἀρετὴν ἀφιλοτί-μου ψυχῆς σημεῖον. ἔδει δὲ τὴν ἀπόκρισινκαὶ μετ' αἰτίας εἶναι καὶ ἀποδείξεως εἰςβραχύν τινα συνηγμένης λόγον καὶ σύντο-μον· ὁ δὲ πλημμελῶς ἀποκρινάμενος ἐκο-λάζετο δῆγμα λαμβάνων ὑπὸ τοῦ εἴρενοςεἰς τὸν ἀντίχειρα. πολλάκις δὲ καὶ πρεσβυ-τέρων παρόντων καὶ ἀρχόντων ὁ εἴρηνἐκόλαζε τοὺς παῖδας, ἀπόδειξιν διδοὺς εἰμετὰ λόγου καὶ ὡς δεῖ κολάζει. καὶ κο-λάζων μὲν οὐκ ἐκωλύετο, τῶν δὲ παίδωνἀπελθόντων εὐθύνας ὑπεῖχεν, εἰ τραχύτε-ρον τοῦ δέοντος ἐπετίμησεν ἢ τοὐναντίονἐκλελυμένως καὶ ἀτόνως. Ἐκοινώνουν δὲ

49

τοὺς δὲ πέντε καὶ τριάκοντα, τοὺς δὲπλειόνων λογιζόμενοι, τῆς δὲ γινομένηςἀνωμαλίας περὶ τὴν σελήνην καὶ τὸν ἥλιονἔννοιαν οὐκ ἔχοντες, ἀλλ' ἓν φυλάττοντεςμόνον, ὅπως ἑξήκοντα καὶ τριακοσίων ἡμε-ρῶν ὁ ἐνιαυτὸς ἔσται. Νουμᾶς δὲ τὸ πα-ράλλαγμα τῆς ἀνωμαλίας ἡμερῶν ἕνδεκαγίνεσθαι λογιζόμενος, ὡς τοῦ μὲν σεληνια-κοῦ τριακοσίας πεντήκοντα τέσσαρας ἔχο-ντος ἡμέρας, τοῦ δὲ ἡλιακοῦ τριακοσίαςἑξήκοντα πέντε, τὰς ἕνδεκα ταύτας ἡμέραςδιπλασιάζων ἐπήγαγε παρ' ἐνιαυτὸν ἐπὶτῷ Φεβρουαρίῳ μηνὶ τὸν ἐμβόλιμον, ὑπὸῬωμαίων Μερκηδῖνον καλούμενον, εἴκοσικαὶ δυοῖν ἡμερῶν ὄντα. καὶ τοῦτο μὲναὐτῷ τὸ ἴαμα τῆς ἀνωμαλίας μειζόνωνἔμελλεν ἰαμάτων δεήσεσθαι. Μετεκίνησεδὲ καὶ τὴν τάξιν τῶν μηνῶν· τὸν γὰρ Μάρ-τιον πρῶτον ὄντα τρίτον ἔταξε, πρῶτον δὲτὸν Ἰανουάριον, ὃς ἦν ἑνδέκατος ἐπὶ Ῥω-μύλου, δωδέκατος δὲ καὶ τελευταῖος ὁ Φε-

132

ἀνάγκην τῆς ἀδικίας ἀφαιρῶν τὴν ἀπορίαν,καὶ τρέπων ἐπὶ γεωργίαν τὸν δῆμον ἅματῇ χώρᾳ συνεξημερούμενον. οὐδὲν γὰρἄλλο τῶν ἐπιτηδευμάτων οὕτως ἔρωτα δρι-μὺν εἰρήνης ἐργάζεται καὶ ταχὺν ὡς ὁ ἀπὸγῆς βίος, ἐν ᾧ καὶ τῆς πολεμικῆς εὐτολμί-ας τὸ μὲν ὑπερμαχητικὸν τοῦ οἰκείου δια-μένει καὶ πάρεστι, τὸ δὲ εἰς ἀδικίαν καὶπλεονεξίαν ἀνειμένον ἐκκέκοπται. διὸ καὶτὴν γεωργίαν ὁ Νουμᾶς οἷον εἰρήνης φίλ-τρον ἐμμίξας τοῖς πολίταις καὶ μᾶλλον ὡςἠθοποιὸν ἢ πλουτοποιὸν ἀγαπήσας τέχνην,εἰς μέρη τὴν χώραν διεῖλεν, ἃ πάγους προ-σηγόρευσε, καὶ καθ' ἕκαστον ἐπισκόπουςἔταξε καὶ περιπόλους. ἔστι δ' ὅτε καὶαὐτὸς ἐφορῶν καὶ τεκμαιρόμενος ἀπὸ τῶνἔργων τοὺς τρόπους τῶν πολιτῶν τοὺς μὲνεἰς τιμὰς καὶ πίστεις ἀνῆγε, τοὺς δὲ ῥᾳθύ-μους καὶ ἀμελεῖς ψέγων καὶ κακίζων ἐσω-φρόνιζε.

129

οἱ ἐρασταὶ τοῖς παισὶ τῆς δόξης ἐπ' ἀμ-φότερα· καὶ λέγεταί ποτε παιδὸς ἐν τῷμάχεσθαι φωνὴν ἀγεννῆ προεμένου ζημιω-θῆναι τὸν ἐραστὴν ὑπὸ τῶν ἀρχόντων.οὕτω δὲ τοῦ ἐρᾶν ἐγκεκριμένου παρ' αὐτο-ῖς, ὥστε καὶ τῶν παρθένων ἐρᾶν τὰς καλὰςκαὶ ἀγαθὰς γυναῖκας, τὸ ἀντερᾶν οὐκ ἦν,ἀλλὰ μᾶλλον ἀρχὴν ἐποιοῦντο φιλίας πρὸςἀλλήλους οἱ τῶν αὐτῶν ἐρασθέντες, καὶδιετέλουν κοινῇ σπουδάζοντες ὅπως ἄρι-στον ἀπεργάσαιντο τὸν ἐρώμενον.[19] Ἐδίδασκον δὲ τοὺς παῖδας καὶ λόγῳχρῆσθαι πικρίαν ἔχοντι μεμιγμένην χάριτικαὶ πολλὴν ἀπὸ βραχείας λέξεως ἀναθε-ώρησιν. τὸ μὲν γὰρ σιδηροῦν νόμισμα μι-κρὰν ἔχειν ἐποίησεν ἀπὸ πολλοῦ σταθμοῦδύναμιν ὁ Λυκοῦργος, ὡς εἴρηται, τὸ δὲτοῦ λόγου νόμισμα τοὐναντίον ἀπ' εὐτελο-ῦς καὶ ὀλίγης λέξεως εἰς πολλὴν καὶ περιτ-τὴν κατεσκεύασε διάνοιαν, τῇ πολλῇ σιω-πῇ τοὺς παῖδας ἀποφθεγματικοὺς καὶ πε-

50

παιδευμένους πρὸς τὰς ἀποκρίσεις μηχα-νώμενος. ὡς γὰρ τὸ σπέρμα τῶν πρὸς τὰςσυνουσίας ἀκολάστων ἄγονον ὡς τὰ πολλὰκαὶ ἄκαρπόν ἐστιν, οὕτως ἡ πρὸς τὸ λαλεῖνἀκρασία κενὸν τὸν λόγον ποιεῖ καὶ ἀνόη-τον. Ἆγις μὲν οὖν ὁ βασιλεύς, σκώπτοντοςἈττικοῦ τινος τὰς Λακωνικὰς μαχαίραςεἰς τὴν μικρότητα, καὶ λέγοντος ὅτι ῥᾳδί-ως αὐτὰς οἱ θαυματοποιοὶ καταπίνουσιν ἐντοῖς θεάτροις, "Καὶ μὴν μάλιστα," εἶπεν,"ἡμεῖς ἐφικνούμεθα τοῖς ἐγχειριδίοις τῶνπολεμίων·" ἐγὼ δὲ καὶ τὸν λόγον ὁρῶ τὸνΛακωνικὸν βραχὺν μὲν εἶναι δοκοῦντα,μάλιστα δὲ τῶν πραγμάτων ἐφικνούμενον,καὶ τῆς διανοίας ἁπτόμενον τῶν ἀκροω-μένων.Καὶ γὰρ ὁ Λυκοῦργος αὐτὸς βραχυλόγοςτις ἔοικε γενέσθαι καὶ ἀποφθεγματικός, εἰδεῖ τεκμαίρεσθαι τοῖς ἀπομνημονεύμασιν·οἷόν ἐστι τὸ περὶ τὰς πολιτείας πρὸς τὸνἀξιοῦντα ποιεῖν δημοκρατίαν ἐν τῇ πόλει·

51

[17] Τῶν δὲ ἄλλων αὐτοῦ πολιτευμάτων ἡκατὰ τέχνας διανομὴ τοῦ πλήθους μάλισταθαυμάζεται. τῆς γὰρ πόλεως ἐκ δυεῖν γε-νῶν, ὥσπερ εἴρηται, συνεστάναι δοκούσης,διεστώσης δὲ μᾶλλον καὶ μηδενὶ τρόπῳμιᾶς γενέσθαι βουλομένης μηδὲ οἷον ἐξαλε-ῖψαι τὴν ἑτερότητα καὶ διαφοράν, ἀλλὰ συ-γκρούσεις ἀπαύστους καὶ φιλονεικίας τῶνμερῶν ἐχούσης, διανοηθεὶς ὅτι καὶ τῶν σω-μάτων τὰ φύσει δύσμικτα καὶ σκληρὰ κα-ταθραύοντες καὶ διαιροῦντες ἀναμιγνύου-σιν, ὑπὸ μικρότητος ἀλλήλοις συμβαίνονταμᾶλλον, ἔγνω κατατεμεῖν τομὰς πλείοναςτὸ σύμπαν πλῆθος· ἐκ δὲ τούτων εἰςἑτέρας ἐμβαλὼν διαφορὰς τὴν πρώτηνἐκείνην καὶ μεγάλην ἀφανίσαι ταῖς ἐλάττο-σιν ἐνδιασπαρεῖσαν. ἦν δὲ ἡ διανομὴ κατὰτὰς τέχνας, αὐλητῶν, χρυσοχόων, τε-κτόνων, βαφέων, σκυτοτόμων, σκυτοδε-ψῶν, χαλκέων, κεραμέων. τὰς δὲ λοιπὰςτέχνας εἰς ταὐτὸ συναγαγὼν ἓν αὐτῶν ἐκ

130

πασῶν ἀπέδειξε σύστημα. κοινωνίας δὲκαὶ συνόδους καὶ θεῶν τιμὰς ἀποδοὺςἑκάστῳ γένει πρεπούσας, τότε πρῶτον ἐκτῆς πόλεως ἀνεῖλε τὸ λέγεσθαι καὶ νομίζε-σθαι τοὺς μὲν Σαβίνους, τοὺς δὲ Ῥωμαί-ους, καὶ τοὺς μὲν Τατίου, τοὺς δὲ Ῥωμύ-λου πολίτας, ὥστε τὴν διαίρεσιν εὐαρμο-στίαν καὶ ἀνάμιξιν πάντων γενέσθαι πρὸςπάντας.Ἐπαινεῖται δὲ τῶν πολιτικῶν αὐτοῦ καὶ τὸπερὶ τὸν νόμον διόρθωμα τὸν διδόντα τοῖςπατράσι τοὺς παῖδας πιπράσκειν, ὑπεξελο-μένου τοὺς γεγαμηκότας, εἰ τοῦ πατρὸςἐπαινοῦντος καὶ κελεύοντος ὁ γάμος γένοι-το. δεινὸν γὰρ ἡγεῖτο τὴν ὡς ἐλευθέρῳ γε-γαμημένην γυναῖκα δούλῳ συνοικεῖν.[18] Ἥψατο δὲ καὶ τῆς περὶ τὸν οὐρανὸνπραγματείας οὔτε ἀκριβῶς οὔτε παντάπα-σιν ἀθεωρήτως. Ῥωμύλου γὰρ βασιλεύο-ντος ἀλόγως ἐχρῶντο τοῖς μησὶ καὶἀτάκτως, τοὺς μὲν οὐδὲ εἴκοσιν ἡμερῶν,

131

ἔλαβε τῆς πολιτείας ὑπόθεσιν καὶ Διογένηςκαὶ Ζήνων καὶ πάντες ὅσοι τι περὶ τούτωνἐπιχειρήσαντες εἰπεῖν ἐπαινοῦνται, γράμ-ματα καὶ λόγους ἀπολιπόντες μόνον. ὁ δὲοὐ γράμματα καὶ λόγους, ἀλλ' ἔργῳ πολι-τείαν ἀμίμητον εἰς φῶς προενεγκάμενος,καὶ τοῖς ἀνύπαρκτον εἶναι τὴν λεγομένηνπερὶ τὸν σοφὸν διάθεσιν ὑπολαμβάνουσινἐπιδείξας ὅλην τὴν πόλιν φιλοσοφοῦσαν,εἰκότως ὑπερῆρε τῇ δόξῃ τοὺς πώποτε πο-λιτευσαμένους ἐν τοῖς Ἕλλησι. δι' ὅπερκαὶ Ἀριστοτέλης ἐλάττονας σχεῖν φησι τι-μὰς ἢ προσῆκον ἦν αὐτὸν ἔχειν ἐν Λακε-δαίμονι, καίπερ ἔχοντα τὰς μεγίστας. ἱε-ρόν τε γάρ ἐστιν αὐτοῦ, καὶ θύουσι καθ'ἕκαστον ἐνιαυτὸν ὡς θεῷ. λέγεται δὲ καὶτῶν λειψάνων αὐτοῦ κομισθέντων οἴκαδεκεραυνὸν εἰς τὸν τάφον κατασκῆψαι· τοῦτοδὲ οὐ ῥᾳδίως ἑτέρῳ τινὶ τῶν ἐπιφανῶνπλὴν Εὐριπίδῃ συμπεσεῖν ὕστερον, τελευ-τήσαντι καὶ ταφέντι τῆς Μακεδονίας περὶ

80

[23] Αὐτὸν δὲ τὸν Λυκοῦργον Ἱππίας μὲνὁ σοφιστὴς πολεμικώτατόν φησι γενέσθαικαὶ πολλῶν ἔμπειρον στρατειῶν, Φιλο-στέφανος δὲ καὶ τὴν κατ' οὐλαμοὺς τῶν ἱπ-πέων διανομὴν Λυκούργῳ προστίθησιν·εἶναι δὲ τὸν οὐλαμόν, ὡς ἐκεῖνος συνέστη-σεν, ἱππέων πεντήκοντα πλῆθος ἐν τετρα-γώνῳ σχήματι τεταγμένων. ὁ δὲ Φαληρε-ὺς Δημήτριος, οὐδεμιᾶς ἁψάμενον πολεμι-κῆς πράξεως ἐν εἰρήνῃ καταστήσασθαι τὴνπολιτείαν. ἔοικε δὲ καὶ τῆς Ὀλυμπιακῆςἐκεχειρίας ἡ ἐπίνοια πρᾴου καὶ πρὸς εἰρή-νην οἰκείως ἔχοντος ἀνδρὸς εἶναι. καίτοιφασί τινες, ὡς Ἕρμιππος μνημονεύει, τὸνΛυκοῦργον οὐ προσέχειν οὐδὲ κοινωνεῖν ἐνἀρχῇ τοῖς περὶ τὸν Ἴφιτον, ἀλλὰ τυγχάνεινἄλλως ἐπιδημοῦντα καὶ θεώμενον· ἀκοῦσαιδὲ φωνὴν ὥσπερ ἀνθρώπου τινὸς ἐξόπισθενἐπιτιμῶντος αὐτῷ καὶ θαυμάζοντος ὅτιτοὺς πολίτας οὐ προτρέπεται κοινωνεῖντῆς πανηγύρεως· ὡς δὲ μεταστραφέντος

61

160

γοῦσι τὴν Πομπιλίαν Μαρκίῳ γαμηθῆναι.παῖς δὲ ἦν ὁ Μάρκιος ἐκείνου Μαρκίου τοῦΝουμᾶν παρορμήσαντος ἐπὶ τὴν βασι-λείαν· καὶ γὰρ συμμετῴκησεν εἰς Ῥώμηναὐτῷ καὶ τῆς συγκλήτου μετέσχε τιμώμε-νος, καὶ μετὰ τὴν Νουμᾶ τελευτὴν Ὁστι-λίῳ περὶ τῆς βασιλείας εἰς ἀγῶνα κατα-στὰς καὶ ἡττηθεὶς ἀπεκαρτέρησεν. ὁ δὲυἱὸς αὐτοῦ Μάρκιος ἔχων τὴν Πομπιλίανκατέμεινεν ἐν Ῥώμῃ καὶ Μάρκιον Ἄγκονἐγέννησεν, ὃς μετὰ Τύλλον Ὁστίλιον ἐβα-σίλευσε. τοῦτον, ὡς λέγεται, πενταετῆ κα-ταλιπὼν ὁ Νουμᾶς ἐτελεύτησεν, οὐ ταχεί-ας οὐδ' αἰφνιδίου γενομένης αὐτῷ τῆς τε-λευτῆς, ἀλλὰ κατὰ μικρὸν ὑπὸ γήρως καὶνόσου μαλακῆς ἀπομαραινόμενος, ὡςἱστόρηκε Πείσων. ἐτελεύτησε δὲ χρόνον οὐπολὺν τοῖς ὀγδοήκοντα προσβιώσας.[22] Ζηλωτὸν δὲ αὐτοῦ καὶ τῷ τάφῳ τὸνβίον ἐποίησαν οἵ τε σύμμαχοι καὶ φίλοιδῆμοι, συνελθόντες ἐπὶ τὰς ταφὰς ἅμα δη-

141

οὐδαμοῦ φανερὸς ὁ φθεγξάμενος ἦν, θεῖονἡγησάμενον, οὕτω πρὸς τὸν Ἴφιτον τρα-πέσθαι καὶ συνδιακοσμήσαντα τὴν ἑορτὴνἐνδοξοτέραν καὶ βεβαιοτέραν καταστῆσαι.[24] Ἡ δὲ παιδεία μέχρι τῶν ἐνηλίκωνδιέτεινεν. οὐδεὶς γὰρ ἦν ἀφειμένος ὡςἐβούλετο ζῆν, ἀλλ' οἷον ἐν στρατοπέδῳ τῇπόλει καὶ δίαιταν ἔχοντες ὡρισμένην καὶδιατριβὴν περὶ τὰ κοινά, καὶ ὅλως νομίζο-ντες οὐχ αὑτῶν, ἀλλὰ τῆς πατρίδος εἶναιδιετέλουν, εἰ μή τι πράττειν ἕτερον εἴηπροστεταγμένον, ἐπισκοποῦντες τοὺς πα-ῖδας, καὶ διδάσκοντές τι τῶν χρησίμων ἢμανθάνοντες αὐτοὶ παρὰ τῶν πρεσβυ-τέρων. καὶ γὰρ ἕν τι τοῦτο τῶν καλῶν ἦνκαὶ μακαρίων ἃ παρεσκεύασε τοῖς ἑαυτοῦπολίταις ὁ Λυκοῦργος, ἀφθονία σχολῆς,οἷς τέχνης μὲν ἅψασθαι βαναύσου τὸ πα-ράπαν οὐκ ἐφεῖτο, χρηματισμοῦ δὲ συνα-γωγὴν ἔχοντος ἐργώδη καὶ πραγματείανοὐδ' ὁτιοῦν ἔδει, διὰ τὸ κομιδῇ τὸν πλοῦτον

62

ἀποβλέποντες. εἰς ὃ καὶ Στρατόνικος ἐπι-σκῶψαι δοκεῖ, μετὰ παιδιᾶς νομοθετῶν καὶκελεύων Ἀθηναίους ἄγειν μυστήρια καὶπομπάς, Ἠλείους δὲ ἀγωνοθετεῖν, ὡς κάλ-λιστα τοῦτο ποιοῦντας, Λακεδαιμονίουςδέ, ἂν ἁμαρτάνωσιν οὗτοι, δέρεσθαι. καὶτοῦτο μὲν εἴρηται χάριν τοῦ γελοίου· Ἀντι-σθένης δὲ ὁ Σωκρατικὸς ἀπὸ τῆς ἐν Λεύ-κτροις μάχης ὁρῶν τοὺς Θηβαίους μέγαφρονοῦντας, οὐδὲν αὐτοὺς ἔφη διαφέρεινπαιδαρίων ἐπὶ τῷ συγκόψαι τὸν παιδαγω-γὸν γαυριώντων.[31] Οὐ μὴν τοῦτό γε τῷ Λυκούργῳ κε-φάλαιον ἦν τότε, πλείστων ἡγουμένην ἀπο-λιπεῖν τὴν πόλιν· ἀλλ' ὥσπερ ἑνὸς ἀνδρὸςβίῳ καὶ πόλεως ὅλης νομίζων εὐδαιμονίανἀπ' ἀρετῆς ἐγγίνεσθαι καὶ ὁμονοίας τῆςπρὸς αὑτήν, πρὸς τοῦτο συνέταξε καὶ συ-νήρμοσεν, ὅπως ἐλευθέριοι καὶ αὐτάρκειςγενόμενοι καὶ σωφρονοῦντες ἐπὶ πλεῖστονχρόνον διατελῶσι. ταύτην καὶ Πλάτων

79

μοσίαις ἐπιφοραῖς καὶ στεφάνοις, οἵ τε πα-τρίκιοι τὸ λέχος ἀράμενοι, καὶ συμπα-ρόντες οἱ τῶν θεῶν ἱερεῖς καὶ παραπέμπο-ντες, ὁ δ' ἄλλος ὅμιλος ἀναμεμιγμένων καὶγυναικῶν καὶ παίδων οὐχ ὡς βασιλέως τα-φαῖς γηραιοῦ παρόντες, ἀλλ' ὥς τινα τῶνφιλτάτων ἕκαστος ἐν ἀκμῇ βίου ποθούμε-νον θάπτων, μετ' οἰμωγῆς καὶ κλαυθμῶνἑπόμενοι. πυρὶ μὲν οὖν οὐκ ἔδοσαν τὸν νε-κρὸν αὐτοῦ κωλύσαντος, ὡς λέγεται, δύοδὲ ποιησάμενοι λιθίνας σοροὺς ὑπὸ τὸἸάνοκλον ἔθηκαν, τὴν μὲν ἑτέραν ἔχουσαντὸ σῶμα, τὴν δὲ ἑτέραν τὰς ἱερὰς βίβλουςἃς ἐγράψατο μὲν αὐτός, ὥσπερ οἱ τῶν Ἑλ-λήνων νομοθέται τοὺς κύρβεις, ἐκδιδάξαςδὲ τοὺς ἱερεῖς ἔτι ζῶν τὰ γεγραμμένα καὶπάντων ἕξιν τε καὶ γνώμην ἐνεργασάμενοςαὐτοῖς, ἐκέλευσε συνταφῆναι μετὰ τοῦσώματος, ὡς οὐ καλῶς ἐν ἀψύχοις γράμ-μασι φρουρουμένων τῶν ἀπορρήτων. ᾧ λο-γισμῷ φασι μηδὲ τοὺς Πυθαγορικοὺς εἰς

142

Λυκοῦργος ἐπὶ τὸν δῆμον ἦγε τοὺς ἀρί-στους, ἀλλὰ σοφίᾳ καὶ δικαιοσύνῃ πάνταςπροσαγαγόμενον καὶ συναρμόσαντα.

159

χία μάθημα μέν ἐστιν τοῦ ἄρχοντος(ἐμποιεῖ γὰρ ὁ καλῶς ἄγων τὸ καλῶς ἕπε-σθαι· καὶ καθάπερ ἱππικῆς τέχνης ἀπο-τέλεσμα πρᾷον ἵππον καὶ πειθήνιον παρα-σχεῖν, οὕτω βασιλικῆς ἐπιστήμης ἔργονἀνθρώποις εὐπείθειαν ἐνεργάσασθαι), Λα-κεδαιμόνιοι δὲ οὐκ εὐπείθειαν, ἀλλ' ἐπιθυ-μίαν ἐνειργάζοντο τοῖς ἄλλοις τοῦ ἄρχε-σθαι καὶ ὑπακούειν αὐτοῖς. ᾔτουν γὰρ οὐναῦς οὐδὲ χρήματα παρ' αὐτῶν οὐδὲ ὁπλί-τας πέμποντες, ἀλλὰ ἕνα Σπαρτιάτην ἡγε-μόνα· καὶ λαβόντες ἐχρῶντο μετὰ τιμῆςκαὶ δέους, ὥσπερ Γυλίππῳ Σικελιῶται καὶΒρασίδᾳ Χαλκιδεῖς, Λυσάνδρῳ δὲ καὶΚαλλικρατίδᾳ καὶ Ἀγησιλάῳ πάντες οἱ τὴνἈσίαν οἰκοῦντες Ἕλληνες, τοὺς μὲν ἄν-δρας ἁρμοστὰς καὶ σωφρονιστὰς τῶν ἑκα-σταχοῦ δήμων καὶ ἀρχόντων ὀνομάζοντες,πρὸς δὲ σύμπασαν τὴν τῶν Σπαρτιατῶνπόλιν ὥσπερ παιδαγωγὸν ἢ διδάσκαλονεὐσχήμονος βίου καὶ τεταγμένης πολιτείας

78

ἄζηλον γεγονέναι καὶ ἄτιμον. οἱ δὲ εἵλωτεςαὐτοῖς εἰργάζοντο τὴν γῆν, ἀποφορὰν τὴνεἰρημένην τελοῦντες. ἐπιδημῶν δέ τις Ἀθή-νησι δικαστηρίων ὄντων, καὶ πυθόμενόςτινα δίκην ἀργίας ὠφληκότα βαδίζειν ἀθυ-μοῦντα καὶ προπεμπόμενον ὑπὸ τῶν φίλωνσυναχθομένων καὶ βαρέως φερόντων, ἐδε-ῖτο δεῖξαι τοὺς συμπαρόντας αὐτῷ τίςἐστιν ὁ τὴν ἐλευθερίας ἑαλωκὼς δίκην.οὕτω δουλοπρεπὲς ἡγοῦντο τὴν περὶ τὰςτέχνας καὶ τὸν χρηματισμὸν ἀσχολίαν. δί-και δέ, ὡς εἰκός, ἐξέλιπον ἅμα τῷ νομί-σματι, μήτε πλεονεξίας μήτε ἀπορίαςαὐτοῖς παρούσης, ἰσότητος δὲ ἐν εὐπορίᾳκαὶ ῥᾳστώνης δι' εὐτέλειαν γεγενημένης.χοροὶ δὲ καὶ θαλίαι καὶ εὐωχίαι καὶ διατρι-βαὶ περί τε θήρας καὶ γυμνάσια καὶ λέσχαςτὸν ἅπαντα χρόνον ἐπεχωρίαζον, ὅτε μὴστρατευόμενοι τύχοιεν.[25] Οἱ μέν γε νεώτεροι τριάκοντα ἐτῶν τὸπαράπαν οὐ κατέβαινον εἰς ἀγοράν, ἀλλὰ

63

τὸ συνδετικὸν ἐν αὑτῇ, τὴν παιδείαν, οὐκἔχουσα. "Τί οὖν," φήσει τις, "οὐκ ἐπὶ τὸβέλτιον ἡ Ῥώμη προῆλθε τοῖς πολεμικοῖς;"ἐρωτῶν ἐρώτημα μακρᾶς ἀποκρίσεως δε-όμενον πρὸς ἀνθρώπους τὸ βέλτιον ἐνπλούτῳ καὶ τρυφῇ καὶ ἡγεμονίᾳ μᾶλλον ἢσωτηρίᾳ καὶ πρᾳότητι καὶ τῇ μετὰ δικαιο-σύνης αὐταρκείᾳ τιθεμένους. οὐ μὴν ἀλλὰκαὶ τοῦτο Λυκούργῳ που δόξει βοηθεῖν, τὸῬωμαίους μὲν τὴν ἐπὶ Νουμᾶ κατάστασινἐξαλλάξαντας ἐπιδοῦναι τοῖς πράγμασι το-σοῦτον, Λακεδαιμονίους δὲ ἅμα τῷπρῶτον ἐκβῆναι τὴν Λυκούργου διάταξιν,ἐκ μεγίστων ταπεινοτάτους γενέσθαι καὶτὴν τῶν Ἑλλήνων ἡγεμονίαν ἀποβαλόνταςκινδυνεῦσαι περὶ ἀναστάσεως. ἐκεῖνομέντοι τῷ Νουμᾷ μέγα καὶ θεῖον ὡς ἀλη-θῶς ὑπάρχει, τὸ ξένῳ τε μεταπέμπτῳ γε-νέσθαι καὶ πάντα πειθοῖ μεταβαλεῖν, καὶκρατῆσαι πόλεως οὔπω συμπεπνευκυίας,μήτε ὅπλων δεηθέντα μήτε βίας τινός, ὡς

158

γραφὴν κατατίθεσθαι τὰ συντάγματα, μνή-μην δὲ καὶ παίδευσιν αὐτῶν ἄγραφονἐμποιεῖν τοῖς ἀξίοις. καὶ τῆς γε περὶ τὰςἀπόρους καὶ ἀρρήτους λεγομένας ἐν γεω-μετρίᾳ μεθόδους πραγματείας πρός τινατῶν ἀναξίων ἐκδοθείσης, ἔφασαν ἐπισημαί-νειν τὸ δαιμόνιον μεγάλῳ τινὶ καὶ κοινῷκακῷ τὴν γεγενημένην παρανομίαν καὶἀσέβειαν ἐπεξερχόμενον. ὥστε συγγνώμηνἔχειν πολλὴν τοῖς εἰς τὸ αὐτὸ ΠυθαγόρᾳΝουμᾶν φιλοτιμουμένοις συνάγειν ἐπὶ το-σαύταις ὁμοιότησιν. Οἱ δὲ περὶ Ἀντίανἱστοροῦσι δώδεκα μὲν εἶναι βίβλους ἱερο-φαντικάς, δώδεκα δὲ ἄλλας Ἑλληνικὰς φι-λοσόφους τὰς εἰς τὴν σορὸν συντεθείσας.τετρακοσίων δέ που διαγενομένων ἐτῶνὕπατοι μὲν ἦσαν Πόπλιος Κορνήλιος καὶΜάρκος Βαίβιος· ὄμβρων δὲ μεγάλων ἐπι-πεσόντων καὶ χώματος περιρραγέντοςἐξέωσε τὰς σοροὺς τὸ ῥεῦμα· καὶ τῶν ἐπι-θημάτων ἀποπεσόντων ἡ μὲν ἑτέρα κενὴ

143

διὰ τῶν συγγενῶν καὶ τῶν ἐραστῶν ἐποιο-ῦντο τὰς ἀναγκαίας οἰκονομίας. τοῖς δὲπρεσβυτέροις αἰσχρὸν ἦν συνεχῶς ὁρᾶσθαιπερὶ ταῦτα διατρίβουσιν, ἀλλὰ μὴ τὸ πλε-ῖστον τῆς ἡμέρας περὶ τὰ γυμνάσια καὶ τὰςκαλουμένας λέσχας ἀναστρέφεσθαι. καὶγὰρ εἰς ταύτας συνιόντες ἐπιεικῶς ἐσχόλα-ζον μετ' ἀλλήλων, οὐδενὸς μεμνημένοι τῶνπρὸς χρηματισμὸν ἢ χρείαν ἀγοραῖον συ-ντελούντων· ἀλλὰ τὸ πλεῖστον ἦν τῆςτοιαύτης διατριβῆς ἔργον ἐπαινεῖν τι τῶνκαλῶν, ἢ τῶν αἰσχρῶν ψέγειν, μετὰ παιδι-ᾶς καὶ γέλωτος, ἐλαφρῶς ὑποφέροντος εἰςνουθεσίαν καὶ διόρθωσιν. οὐδὲ γὰρ αὐτὸςἦν ἀκράτως αὐστηρὸς ὁ Λυκοῦργος· ἀλλὰκαὶ τὸ τοῦ Γέλωτος ἀγαλμάτιον ἐκεῖνονἱδρύσασθαι Σωσίβιος ἱστορεῖ, τὴν παιδιὰνὥσπερ ἥδυσμα τοῦ πόνου καὶ τῆς διαίτηςἐμβαλόντα κατὰ καιρὸν εἰς τὰ συμπόσιακαὶ τὰς τοιαύτας διατριβάς. Τὸ δὲ ὅλονεἴθιζε τοὺς πολίτας μὴ βούλεσθαι μηδὲ

64

ρανόμους καὶ θηριώδεις τυράννους, οὕτωςἡ πόλις ἀπὸ σκυτάλης μιᾶς καὶ τρίβωνοςἄρχουσα τῆς Ἑλλάδος ἑκούσης καὶ βουλο-μένης, κατέλυε τὰς ἀδίκους δυναστείας καὶτυραννίδας ἐν τοῖς πολιτεύμασι, καὶ πο-λέμους ἐβράβευε καὶ στάσεις κατέπαυε,πολλάκις οὐδ' ἀσπίδα κινήσασα μίαν, ἀλλ'ἕνα πέμψασα πρεσβευτήν, ᾧ πάντες εὐθὺςἐποίουν τὸ προστασσόμενον, ὥσπερ αἱμέλισσαι φανέντος ἡγεμόνος, συντρέχοντεςκαὶ κατακοσμούμενοι. τοσοῦτον περιῆνεὐνομίας τῇ πόλει καὶ δικαιοσύνης. Ὅθενἔγωγε θαυμάζω τῶν λεγόντων ὡς ἄρχε-σθαι μὲν ᾔδεσαν, ἄρχειν δὲ οὐκ ἠπίσταντοΛακεδαιμόνιοι, καὶ τὸν Θεοπόμπου τοῦβασιλέως ἐπαινούντων λόγον, ὅς, εἰπόντοςτινὸς σώζεσθαι τὴν Σπάρτην διὰ τοὺς βα-σιλεῖς ἀρχικοὺς γεγονότας, "Μᾶλλον,"εἶπε, "διὰ τοὺς πολίτας πειθαρχικοὺςὄντας·" οὐ γὰρ ἀκούειν ὑπομένουσι τῶνπροστατεῖν μὴ δυναμένων, ἀλλ' ἡ πειθαρ-

77

παντάπασιν ὤφθη καὶ μέρος οὐδὲν οὐδὲλείψανον ἔχουσα τοῦ σώματος, ἐν δὲ τῇἑτέρᾳ τῶν γραμμάτων εὑρεθέντων ἀνα-γνῶναι μὲν αὐτὰ λέγεται Πετίλιος στρατη-γῶν τότε, πρὸς δὲ τὴν σύγκλητον κομίσαι,μὴ δοκεῖν αὐτῷ θεμιτὸν εἶναι λέγων μηδὲὅσιον ἔκπυστα πολλοῖς τὰ γεγραμμένα γε-νέσθαι· διὸ καὶ κομισθείσας εἰς τὸ Κομί-τιον τὰς βίβλους κατακαῆναι.Πᾶσι μὲν οὖν ἕπεται τοῖς δικαίοις καὶ ἀγα-θοῖς ἀνδράσι μείζων ὁ κατόπιν καὶ μετὰτὴν τελευτὴν ἔπαινος, τοῦ φθόνου πολὺνχρόνον οὐκ ἐπιζῶντος, ἐνίων δὲ καὶ προα-ποθνήσκοντος· οὐ μὴν ἀλλ' ἐκείνου γε τὴνδόξαν αἱ τῶν ὕστερον βασιλέων τύχαι λα-μπροτέραν ἐποίησαν. πέντε γὰρ γενομένωνμετ' αὐτὸν ὁ μὲν ἔσχατος ἐκπεσὼν τῆς ἀρ-χῆς ἐν φυγῇ κατεγήρασε, τῶν δὲ τεσσάρωνοὐδεὶς κατὰ φύσιν ἐτελεύτησεν, ἀλλ' οἱ μὲντρεῖς ἐπιβουλευθέντες ἐσφάγησαν, Ὁστί-λιος δὲ Τύλλος, ὃς μετὰ Νουμᾶν ἐβασίλευ-

144

ἀρχῆς πλαττόμενοι καὶ τυπούμενοι συμ-βαίνοιεν ἀλλήλοις; ὃ δὴ <πρός> τε τὰ ἄλλακαὶ σωτηρίαν νόμων ὠφέλησε τὸν Λυκοῦρ-γον. μικρὸς γὰρ ἦν ὁ τῶν ὅρκων φόβος, εἰμὴ διὰ τῆς παιδείας καὶ τῆς ἀγωγῆς οἷονἀνέδευσε τοῖς ἤθεσι τῶν παίδων τοὺςνόμους, καὶ συνῳκείωσε τῇ τροφῇ τὸνζῆλον τῆς πολιτείας, ὥστε πεντακοσίωνἐτῶν πλείω χρόνον τὰ κυριώτατα καὶ μέγι-στα διαμεῖναι τῆς νομοθεσίας, ὥσπερ βα-φῆς ἀκράτου καὶ ἰσχυρῶς καθαψαμένης.Νουμᾷ δὲ ὅπερ ἦν τέλος τῆς πολιτείας, ἐνεἰρήνῃ καὶ φιλίᾳ τὴν Ῥώμην ὑπάρχειν,εὐθὺς συνεξέλιπε· καὶ μετὰ τὴν τελευτὴνἐκείνου τὸν ἀμφίθυρον οἶκον, ὃν κεκλει-σμένον αὐτὸς συνεῖχεν, ὥσπερ ὄντως ἐναὐτῷ τιθασεύων καθειργμένον τὸν πόλε-μον, ἐξ ἀμφοτέρων ἀναπετάσαντες αἵμα-τος καὶ νεκρῶν τὴν Ἰταλίαν ἐνέπλησαν·καὶ οὐδὲ ὀλίγον χρόνον ἡ καλλίστη καὶ δι-καιοτάτη κατάστασις ἔμεινεν, ἅτε δὴ καὶ

157

νόμοις, οὓς δεκατεσσάρων βασιλέων μετ'ἐκεῖνον εἰς Ἆγιν τὸν Ἀρχιδάμου γενομένωνοὐδεὶς ἐκίνησεν. ἡ γὰρ τῶν ἐφόρων κα-τάστασις οὐκ ἄνεσις ἦν, ἀλλ' ἐπίτασις τῆςπολιτείας, καὶ δοκοῦσα πρὸς τοῦ δήμου γε-γονέναι σφοδροτέραν ἐποίησε τὴν ἀριστο-κρατίαν.[30] Ἄγιδος δὲ βασιλεύοντος εἰσερρύηνόμισμα πρῶτον εἰς τὴν Σπάρτην, καὶμετὰ τοῦ νομίσματος πλεονεξία καὶ πλού-του ζῆλος ἐπέβη διὰ Λύσανδρον, ὃς αὐτὸςὢν ἀνάλωτος ὑπὸ χρημάτων, ἐνέπλησε τὴνπατρίδα φιλοπλουτίας καὶ τρυφῆς, χρυσὸνκαὶ ἄργυρον ἐκ τοῦ πολέμου καταγαγὼνκαὶ τοὺς Λυκούργου καταπολιτευσάμενοςνόμους. ὧν ἐπικρατούντων πρότερον οὐπόλεως ἡ Σπάρτη πολιτείαν, ἀλλ' ἀνδρὸςἀσκητοῦ καὶ σοφοῦ βίον ἔχουσα, μᾶλλονδ', ὥσπερ οἱ ποιηταὶ τὸν Ἡρακλέα μυθολο-γοῦσι δέρμα καὶ ξύλον ἔχοντα τὴν οἰκου-μένην ἐπιπορεύεσθαι, κολάζοντα τοὺς πα-

76

ἐπίστασθαι κατ' ἰδίαν ζῆν, ἀλλ' ὥσπερ τὰςμελίττας τῷ κοινῷ συμφυεῖς ὄντας ἀεὶ καὶμετ' ἀλλήλων εἱλουμένους περὶ τὸν ἄρχο-ντα, μικροῦ δεῖν ἐξεστῶτας ἑαυτῶν ὑπ' ἐν-θουσιασμοῦ καὶ φιλοτιμίας, ὅλους εἶναιτῆς πατρίδος· ὡς ἔστι καὶ φωναῖς τισιναὐτῶν ἀποθεωρῆσαι τὴν διάνοιαν. ὁ μὲνγὰρ Παιδάρητος οὐκ ἐγκριθεὶς εἰς τοὺςτριακοσίους ἀπῄει μάλα φαιδρός, ὥσπερχαίρων ὅτι βελτίονας αὐτοῦ τριακοσίους ἡπόλις ἔχει· Πολυκρατίδας δὲ ὁ πρεσβεύωνπρὸς τοὺς βασιλέως στρατηγοὺς μεθ'ἑτέρων, ἐρομένων αὐτῶν πότερον ἰδίᾳπάρεισιν ἢ δημοσίᾳ πεμφθέντες, εἶπεν,"Αἴκα τύχωμεν, δημοσίᾳ, αἴκα ἀποτύχω-μεν, ἰδίᾳ." ἡ δὲ Βρασίδου μήτηρ Ἀργιλεω-νίς, ὡς ἀφικόμενοί τινες εἰς Λακεδαίμονατῶν ἐξ Ἀμφιπόλεως εἰσῆθλον πρὸς αὐτήν,ἠρώτησεν εἰ καλῶς ὁ Βρασίδας ἀπέθανεκαὶ τᾶς Σπάρτας ἀξίως· μεγαλυνόντων δὲἐκείνων τὸν ἄνδρα καὶ λεγόντων ὡς οὐκ

65

τίονα τὸν Νουμᾶν ὁ Λυκοῦργος ἀποδείκνυ-σιν, ἐπὶ ταῖς τῶν πατέρων ποιησάμενονἐπιθυμίαις ἢ χρείαις τὰς τῶν νέων ἀγω-γάς, εἴτε τις ἐργάτην γῆς βούλοιτο ποιεῖντὸν υἱὸν εἴτε ναυπηγὸν ἢ χαλκέα διδάσκεινἢ αὐλητήν, ὥσπερ οὐ πρὸς ἓν τέλος ὀφείλο-ντας ἐξ ἀρχῆς ἄγεσθαι καὶ συνεπιστρέφε-σθαι τοῖς ἤθεσιν, ἀλλ' οἷον εἰς ναῦν ἐπι-βάτας ἕτερον ἐξ ἑτέρας ἥκοντα χρείας καὶπροαιρέσεως ἐν τοῖς κινδύνοις μόνον φόβῳτοῦ ἰδίου συνίστασθαι πρὸς τὸ κοινόν, ἄλ-λως δὲ τὸ καθ' αὑτὸν σκοπεῖν ἕκαστον. καὶτοῖς μὲν πολλοῖς οὐκ ἄξιον ἐγκαλεῖν νομο-θέταις ἐλλείπουσιν ἢ δι' ἄγνοιαν ἢ δι'ἀσθένειαν· ἀνδρὶ δὲ σοφῷ βασιλείαν παρα-λαβόντι δήμου νεωστὶ συνισταμένου καὶπρὸς μηδὲν ἀντιτείνοντος, περὶ τί πρῶτονἦν σπουδάσαι προσῆκον ἢ παίδων ἐκτρο-φὴν καὶ νέων ἄσκησιν, ὅπως μὴ διάφοροιμηδὲ ταραχώδεις γένοιντο τοῖς ἤθεσιν,ἀλλ' εἰς ἕν τι κοινὸν ἀρετῆς ἴχνος εὐθὺς ἐξ

156

σε, καὶ τὰ πλεῖστα τῶν ἐκείνου καλῶν, ἐνδὲ πρώτοις καὶ μάλιστα τὴν περὶ τὸ θεῖονεὐλάβειαν, ἐπιχλευάσας καὶ καθυβρίσας ὡςἀργοποιὸν καὶ γυναικώδη, πρὸς πόλεμονἔτρεψε τοὺς πολίτας, οὐδ' αὐτὸς ἐνέμεινετοῖς νεανιεύμασι τούτοις, ἀλλ' ὑπὸ νόσουχαλεπῆς καὶ πολυτρόπου τὴν γνώμην ἀλ-λασσόμενος εἰς δεισιδαιμονίαν ἐνέδωκενοὐδέν τι τῇ κατὰ Νουμᾶν εὐσεβείᾳ προσή-κουσαν, ἔτι δὲ μᾶλλον ἐνεποίησε τοῖς ἄλ-λοις τὸ τοιοῦτον πάθος, ὡς λέγεται, κατα-φλεχθεὶς ὑπὸ κεραυνῶν.

Λυκούργου και Νουμά Σύγκρισις

[1] Ἀλλ' ἐπεὶ τὸν Νουμᾶ καὶ Λυκούργουδιεληλύθαμεν βίον, ἐκκειμένων ἀμφοῖν, εἰκαὶ χαλεπὸν ἔργον, οὐκ ἀποκνητέον συνα-

145

ἔχει τοιοῦτον ἄλλον ἡ Σπάρτη· "Μὴ λέγε-τε," εἶπεν, "ὦ ξένοι· καλὸς μὲν γὰρ ἦν καὶἀγαθὸς ὁ Βρασίδας, πολλοὺς δὲ ἄνδρας Λα-κεδαίμων ἔχει τήνου κάρρονας."[26] Τοὺς δὲ γέροντας αὐτὸς μέν, ὡς εἴρη-ται, κατέστησε τὸ πρῶτον ἐκ τῶν μετα-σχόντων τοῦ βουλεύματος· ὕστερον δὲ ἀντὶτοῦ τελευτῶντος ἔταξε καθιστάναι τὸν ἄρι-στον ἀρετῇ κριθέντα τῶν ὑπὲρ ἑξήκονταἔτη γεγονότων. καὶ μέγιστος ἐδόκει τῶν ἐνἀνθρώποις ἀγώνων οὗτος εἶναι καὶ περιμα-χητότατος· οὐ γὰρ ἐν ταχέσι τάχιστον οὐδ'ἐν ἰσχυροῖς ἰσχυρότατον, ἀλλ' ἐν ἀγαθοῖςκαὶ σώφροσιν ἄριστον καὶ σωφρονέστατονἔδει κριθέντα νικητήριον ἔχειν τῆς ἀρετῆςδιὰ βίου τὸ σύμπαν, ὡς εἰπεῖν, κράτος ἐντῇ πολιτείᾳ, κύριον ὄντα καὶ θανάτου καὶἀτιμίας καὶ ὅλως τῶν μεγίστων. ἐγίνετο δὲἡ κρίσις τόνδε τὸν τρόπον. ἐκκλησίαςἀθροισθείσης ἄνδρες αἱρετοὶ καθείργνυντοπλησίον εἰς οἴκημα, τὴν μὲν ὄψιν οὐχ

66

λους ἀσπασάμενος καὶ τὸν υἱόν, ἔγνω μη-κέτι τοῖς πολίταις ἀφεῖναι τὸν ὅρκον,αὐτοῦ δὲ καταλῦσαι τὸν βίον ἑκουσίως,ἡλικίας γεγονὼς ἐν ᾗ καὶ βιοῦν ἔτι καὶ πε-παῦσθαι βουλομένοις ὡραῖόν ἐστι, καὶ τῶνπερὶ αὐτὸν ἱκανῶς πρὸς εὐδαιμονίαν ἔχεινδοκούντων. ἐτελεύτησεν οὖν ἀποκαρτερή-σας, ἡγούμενος χρῆναι τῶν πολιτικῶν ἀν-δρῶν μηδὲ τὸν θάνατον ἀπολίτευτον εἶναιμηδὲ ἀργὸν τὸ τοῦ βίου τέλος, ἀλλ' ἐν ἀρε-τῆς μερίδι καὶ πράξεως γενόμενον. αὑτῷτε γὰρ ἐξειργασμένῳ τὰ κάλλιστα τὴν τε-λευτὴν ὡς ἀληθῶς ἐπιτελείωσιν εἶναι τῆςεὐδαιμονίας, καὶ τοῖς πολίταις ὧν διὰ τοῦβίου παρεσκεύασε καλῶν καὶ ἀγαθῶν φύ-λακα τὸν θάνατον ἀπολείψειν, ὀμωμοκόσιχρῆσθαι τῇ πολιτείᾳ μέχρις ἂν ἐκεῖνοςἐπανέλθῃ. καὶ οὐ διεψεύσθη τῶν λογισμῶν·τοσοῦτον ἐπρώτευσεν ἡ πόλις τῆς Ἑλ-λάδος εὐνομίᾳ καὶ δόξῃ, χρόνον ἐτῶν πε-ντακοσίων τοῖς Λυκούργου χρησαμένη

75

γαγεῖν τὰς διαφοράς. αἱ μὲν γὰρ κοινότη-τες ἐπιφαίνονται ταῖς πράξεσιν, οἷον ἡ σω-φροσύνη τῶν ἀνδρῶν, ἡ εὐσέβεια, τὸ πολι-τικόν, τὸ παιδευτικόν, τὸ μίαν ἀρχὴν παρὰτῶν θεῶν ἀμφοτέρους λαβεῖν τῆς νομοθεσί-ας· τῶν δὲ ἰδίᾳ ἑκατέρου καλῶν πρῶτόνἐστι Νουμᾷ μὲν ἡ παράληψις τῆς βασιλεί-ας, Λυκούργῳ δὲ ἡ παράδοσις. ὁ μὲν γὰροὐκ αἰτῶν ἔλαβεν, ὁ δὲ ἔχων ἀπέδωκε. καὶτὸν μὲν ἕτεροι κύριον αὑτῶν κατέστησανἰδιώτην καὶ ξένον ὄντα, ὁ δὲ αὐτὸς αὑτὸνἰδιώτην ἐκ βασιλέως ἐποίησε. καλὸν μὲνοὖν τὸ κτήσασθαι δικαιοσύνῃ τὴν βασιλεί-αν, καλὸν δὲ τὸ προτιμῆσαι τὴν δικαιοσύ-νην τῆς βασιλείας. ἡ γὰρ ἀρετὴ τὸν μὲνοὕτως ἔνδοξον κατέστησεν ὥστε βασιλείαςἀξιωθῆναι, τὸν δὲ οὕτω μέγαν ἐποίησενὥστε βασιλείας καταφρονῆσαι. Δεύτεροντοίνυν, ἐπεὶ καθάπερ ἁρμονικοὶ λύρας, ὁμὲν ἐκλελυμένην καὶ τρυφῶσαν ἐπέτεινετὴν Σπάρτην, ὁ δὲ τῆς Ῥώμης τὸ σφοδρὸν

146

[4] Τῇ δὲ ἄλλῃ τῶν παρθένων ἀγωγῇ καὶτὰ περὶ τὰς ἐκδόσεις ὁμολογεῖ, τοῦ μὲνΛυκούργου πεπείρους καὶ ὀργώσας νυμ-φεύοντος, ὅπως ἥ τε ὁμιλία, δεομένης ἤδητῆς φύσεως, χάριτος ᾖ καὶ φιλίας ἀρχὴμᾶλλον ἢ μίσους καὶ φόβου παρὰ φύσινβιαζομένων, καὶ τὰ σώματα ῥώμην ἔχῃπρὸς τὸ τὰς κυήσεις ἀναφέρειν καὶ τὰςὠδῖνας, ὡς ἐπ' οὐδὲν ἄλλο γαμουμένων ἢτὸ τῆς τεκνώσεως ἔργον, τῶν δὲ Ῥωμαίωνδωδεκαετεῖς καὶ νεωτέρας ἐκδιδόντων·οὕτω γὰρ ἂν μάλιστα καὶ τὸ σῶμα καὶ τὸἦθος καθαρὸν καὶ ἄθικτον ἐπὶ τῷ γαμοῦντιγίνεσθαι. δῆλον οὖν ὅτι τὸ μὲν φυσικώτε-ρον πρὸς τέκνωσιν, τὸ δὲ ἠθικώτερον πρὸςσυμβίωσιν.Ἀλλὰ μὴν ἐπιστασίαις τε παίδων καὶ συνα-γελασμοῖς καὶ παιδαγωγίαις καὶ κοινωνί-αις, περί τε δεῖπνα καὶ γυμνάσια καὶ παιδι-ὰς αὐτῶν ἐμμελείαις καὶ διακοσμήσεσιν,οὐδέν τι τοῦ προστυχόντος νομοθέτου βελ-

155

ἐστι καὶ μέγιστον οὐκ ἂν ἐξενεγκεῖν πρότε-ρον πρὸς αὐτοὺς ἢ χρήσασθαι τῷ θεῷ. δεῖνοὖν ἐκείνους ἐμμένειν τοῖς καθεστῶσινόμοις καὶ μηδὲν ἀλλάσσειν μηδὲ μετακι-νεῖν ἕως ἐπάνεισιν ἐκ Δελφῶν αὐτός· ἐπα-νελθὼν γὰρ ὅ τι ἂν τῷ θεῷ δοκῇ ποιήσειν.ὁμολογούντων δὲ πάντων καὶ κελευόντωνβαδίζειν, ὅρκους λαβὼν παρὰ τῶν βασι-λέων καὶ τῶν γερόντων, ἔπειτα παρὰ τῶνἄλλων πολιτῶν, ἐμμενεῖν καὶ χρήσεσθαι τῇκαθεστώσῃ πολιτείᾳ μέχρις ἂν ἐπανέλθῃ ὁΛυκοῦργος, ἀπῆρεν εἰς Δελφούς. Παραγε-νόμενος δὲ πρὸς τὸ μαντεῖον καὶ τῷ θεῷθύσας, ἠρώτησεν εἰ καλῶς οἱ νόμοι καὶἱκανῶς πρὸς εὐδαιμονίαν καὶ ἀρετὴν πόλε-ως κείμενοι τυγχάνουσιν. ἀποκριναμένουδὲ τοῦ θεοῦ καὶ τοὺς νόμους καλῶς κεῖσθαικαὶ τὴν πόλιν ἐνδοξοτάτην διαμενεῖν τῇΛυκούργου χρωμένην πολιτείᾳ, τὸ μάντευ-μα γραψάμενος εἰς Σπάρτην ἀπέστειλεν.αὐτὸς δὲ τῷ θεῷ πάλιν θύσας καὶ τοὺς φί-

74

ὁρῶντες οὐδὲ ὁρώμενοι, τὴν δὲ κραυγὴνμόνον ἀκούοντες ἐκκλησιαζόντων. βοῇ γὰρὡς τἆλλα καὶ τοὺς ἁμιλλωμένους ἔκρινον,οὐχ ὁμοῦ πάντων, ἀλλ' ἑκάστου κατὰκλῆρον εἰσαγομένου καὶ σιωπῇ διαπορευο-μένου τὴν ἐκκλησίαν. ἔχοντες οὖν οἱ κα-τάκλειστοι γραμματεῖα, καθ' ἕκαστον ἐπε-σημαίνοντο τῆς κραυγῆς τὸ μέγεθος, οὐκεἰδότες ὅτῳ γένοιτο, πλὴν ὅτι πρῶτος ἢδεύτερος ἢ τρίτος ἢ ὁποστοσοῦν εἴη τῶνεἰσαγομένων. ὅτῳ δὲ πλείστη γένοιτο καὶμεγίστη, τοῦτον ἀνηγόρευον. ὁ δὲ στεφα-νωσάμενος περιῄει τοὺς θεούς· εἵποντο δὲπολλοὶ νέοι ζηλοῦντες τὸν ἄνδρα καὶ μεγα-λύνοντες, πολλαί τε γυναῖκες ἐγκωμιάζου-σαι δι' ᾠδῆς τὴν ἀρετὴν καὶ τὸν βίον εὐδαι-μονίζουσαι. τῶν δὲ ἐπιτηδείων ἕκαστοςαὐτῷ δεῖπνον παρατιθεὶς ἔλεγεν ὅτι ἡπόλις ταύτῃ τιμᾷ τῇ τραπέζῃ. περιελθὼνδὲ εἰς τὸ συσσίτιον ἀπῄει· καὶ τὰ μὲν ἄλλαἐγίνετο συνήθως, δευτέρας δὲ μερίδος

67

γκαίων ἀνδρὸς ἄνευ χρωμένας. λέγεταιγοῦν ποτε γυναικὸς εἰπούσης δίκην ἰδίανἐν ἀγορᾷ πέμψαι τὴν σύγκλητον εἰς θεοῦ,πυνθανομένην τίνος ἄρα τῇ πόλει σημεῖονεἴη τὸ γεγενημένον. καὶ τῆς ἄλλης εὐπει-θείας καὶ πρᾳότητος αὐτῶν μέγα τεκμή-ριον ἡ μνήμη τῶν χειρόνων. ὡς γὰρ παρ'ἡμῖν οἱ ἱστορικοὶ γράφουσι τοὺς πρώτους ἢφόνον ἐμφύλιον ἐργασαμένους ἢ πολεμήσα-ντας ἀδελφοῖς ἢ πατρὸς αὐτόχειρας ἢ μη-τρὸς γενομένους, οὕτω Ῥωμαῖοι μνημονεύ-ουσιν ὅτι πρῶτος μὲν ἀπεπέμψατο γυναῖκαΣπόριος Καρβίλιος, μετὰ τὴν Ῥώμης κτί-σιν ἔτεσι τριάκοντα καὶ διακοσίοις οὐδενὸςτοιούτου γεγονότος, πρώτη δὲ γυνὴ Πινα-ρίου Θαλαία τοὔνομα διηνέχθη πρὸς ἑκυ-ρὰν αὑτῆς Γεγανίαν Ταρκυνίου Σουπέρβουβασιλεύοντος. οὕτω καλῶς καὶ κοσμίωςτεταγμένα τὰ τῶν γάμων ἦν ὑπὸ τοῦ νομο-θέτου.

154

ἀνῆκε καὶ σύντονον, ἡ μὲν χαλεπότης τοῦἔργου τῷ Λυκούργῳ πρόσεστιν. οὐ γὰρθώρακας ἐκδῦναι καὶ ξίφη τοὺς πολίταςκαταθέσθαι ἔπειθεν, ἀλλὰ χρυσὸν καὶ ἄρ-γυρον ἀφεῖναι καὶ στρωμνὰς ἐκβαλεῖν πο-λυτελεῖς καὶ τραπέζας, οὐδὲ παυσαμένουςπολέμων ἑορτάζειν καὶ θύειν, ἀλλὰ δεῖπνακαὶ πότους ἐάσαντας ἐν τοῖς ὅπλοις καὶταῖς παλαίστραις διαπονεῖσθαι καὶ ἀσκεῖν.ὅθεν ὁ μὲν δι' εὐνοίας καὶ τιμῆς ἅπανταπείθων ἔπραξεν, ὁ δὲ κινδυνεύων καὶ βαλ-λόμενος μόγις ἐπεκράτησεν. Ἥμεροςμέντοι καὶ φιλάνθρωπος ἡ τοῦ Νουμᾶ μο-ῦσα πρὸς εἰρήνην καὶ δικαιοσύνην μεθαρ-μοσαμένου καὶ καταπραΰναντος ἐξ ἀκρα-τῶν καὶ διαπύρων ἠθῶν τοὺς πολίτας. εἰ δὲκαὶ τὸ περὶ τοὺς Εἵλωτας ἀναγκάσει τιςἡμᾶς εἰς τὴν Λυκούργου θέσθαι πολιτείαν,ὠμότατον ἔργον καὶ παρανομώτατον, μα-κρῷ τινι τὸν Νουμᾶν ἑλληνικώτερον γεγο-νέναι νομοθέτην φήσομεν, ὅς γε καὶ τοὺς

147

αὐτῷ παρατεθείσης ἐφύλαττεν ἀράμενος·καὶ μετὰ τὸ δεῖπνον ἐπὶ ταῖς θύραις τοῦ φι-διτίου τῶν οἰκείων παρουσῶν γυναικῶν, ἣνμάλιστα τυγχάνοι τιμῶν προσεκαλεῖτο,καὶ διδοὺς τὴν μοῖραν ἔλεγεν ὅτι ταύτηναὐτὸς λαβὼν ἀριστεῖον ἐκείνῃ δίδωσιν,ὥστε κἀκείνην ζηλουμένην ὑπὸ τῶν ἄλλωνπροπέμπεσθαι γυναικῶν.[27] Καὶ μὴν καὶ τὰ περὶ τὰς ταφὰς ἄρισταδιεκόσμησεν αὐτοῖς. πρῶτον μὲν γὰρ ἀνε-λὼν δεισιδαιμονίαν ἅπασαν ἐν τῇ πόλειθάπτειν τοὺς νεκρούς, καὶ πλησίον ἔχειν τὰμνήματα τῶν ἱερῶν οὐκ ἐκώλυσε, συ-ντρόφους ποιῶν ταῖς τοιαύταις ὄψεσι καὶσυνήθεις τοὺς νέους, ὥστε μὴ ταράττεσθαιμηδ' ὀρρωδεῖν τὸν θάνατον ὡς μιαίνοντατοὺς ἁψαμένους νεκροῦ σώματος ἢ διὰτάφων διελθόντας. ἔπειτα συνθάπτεινοὐδὲν εἴασεν, ἀλλὰ ἐν φοινικίδι καὶ φύλλοιςἐλαίας θέντες τὸ σῶμα περιέστελλον. ἐπι-γράψαι δὲ τοὔνομα θάψαντας οὐκ ἐξῆν τοῦ

68

μέγιστον τῇ πόλει περιστῆσαι κίνδυνον. οὐγὰρ ἂν ἔγωγε προσθείην Λυκούργῳ μιαρὸνοὕτω τῆς κρυπτείας ἔργον ἀπὸ τῆς ἄλληςαὐτοῦ πρᾳότητος καὶ δικαιοσύνης τεκμαι-ρόμενος τὸν τρόπον, ᾧ καὶ τὸ δαιμόνιονἐπεμαρτύρησε.[29] Κατειλημμένων δὲ τοῖς ἐθισμοῖς ἤδητῶν κυριωτάτων ὑπ' αὐτοῦ, καὶ τῆς πολι-τείας ἐκτεθραμμένης ἱκανῶς καὶ δυνα-μένης φέρειν ἑαυτὴν καὶ σώζειν δι' ἑαυτῆς,ὥσπερ ὁ Πλάτων φησὶν ἐπὶ τῷ κόσμῳ γε-νομένῳ καὶ κινηθέντι τὴν πρώτην κίνησινεὐφρανθῆναι τὸν θεόν, οὕτως ἀγασθεὶς καὶἀγαπήσας τὸ τῆς νομοθεσίας κάλλος καὶμέγεθος ἐν ἔργῳ γενομένης καὶ ὁδῷ βαδι-ζούσης, ἐπεθύμησεν, ὡς ἀνυστὸν ἐξ ἀνθρω-πίνης προνοίας, ἀθάνατον αὐτὴν ἀπολιπεῖνκαὶ ἀκίνητον εἰς τὸ μέλλον. συναγαγὼν οὖνἅπαντας εἰς ἐκκλησίαν, τὰ μὲν ἄλλα μετρί-ως ἔχειν ἔφη καὶ ἱκανῶς πρὸς εὐδαιμονίανκαὶ ἀρετὴν τῆς πόλεως, ὃ δὲ κυριώτατόν

73

ὡμολογημένους δούλους ἔγευσε τιμῆςἐλευθέρας, ἐν τοῖς Κρονίοις ἑστιᾶσθαι μετὰτῶν δεσποτῶν ἀναμεμιγμένους ἐθίσας. καὶγὰρ τοῦτο τῶν Νουμᾶ πατρίων ἓν εἶναιλέγουσιν, ἐπὶ τὰς τῶν ἐτησίων ἀπολαύσειςκαρπῶν τοὺς συνεργοὺς παραλαμβάνοντος.ἔνιοι δὲ τοῦτο ὑπόμνημα τῆς Κρονικῆςἐκείνης ἰσονομίας ἀποσώζεσθαι μυθολογο-ῦσιν, ὡς μηδενὸς δούλου μηδὲ δεσπότου,πάντων δὲ συγγενῶν καὶ ἰσοτίμων νομιζο-μένων.[2] Ὅλως δὲ φαίνονται πρὸς τὴν αὐτάρ-κειαν ἀμφότεροι καὶ σωφροσύνην ὁμοίωςἄγοντες τὰ πλήθη, τῶν δὲ ἄλλων ἀρετῶν ὁμὲν τὴν ἀνδρείαν μᾶλλον, ὁ δὲ τὴν δικαιο-σύνην ἠγαπηκώς· εἰ μὴ νὴ Δία διὰ τὴνὑποκειμένην τῶν πολιτευμάτων ἑκατέρουφύσιν ἢ συνήθειαν, οὐχ ὁμοίαν οὖσαν, ἀνο-μοίας ἔδει παρασκευῆς. οὔτε γὰρ Νουμᾶςδιὰ δειλίαν κατέλυσε τὸ πολεμεῖν, ἀλλ' ἐπὶτῷ μὴ ἀδικεῖν, οὔτε Λυκοῦργος εἰς ἀδικίαν

148

ὅλον ἐν τῷ βαδίζειν τὸν μηρόν. καὶ σα-φέστατα τὸ γινόμενον εἴρηκε Σοφοκλῆς ἐντούτοις·

Καὶ τὰν νέορτον, ἇς ἔτ' ἄστολος χιτὼν θυ-ραῖον ἀμφὶ μηρὸνπτύσσεται, Ἑρμιόναν.

διὸ καὶ θρασύτεραι λέγονται γενέσθαι καὶπρὸς αὐτοὺς πρῶτον ἀνδρώδεις τοὺς ἄν-δρας, ἅτε δὴ τῶν μὲν οἴκων ἄρχουσαι κατὰκράτος, ἐν δὲ τοῖς δημοσίοις πράγμασι καὶγνώμης μεταλαμβάνουσαι καὶ παρρησίαςπερὶ τῶν μεγίστων. ὁ δὲ Νουμᾶς ταῖς γα-μεταῖς τὸ μὲν ἀξίωμα καὶ τὴν τιμὴν ἐτήρη-σε πρὸς τοὺς ἄνδρας, ἣν εἶχον ἀπὸ Ῥωμύ-λου θεραπευόμεναι διὰ τὴν ἁρπαγήν, αἰδῶδὲ πολλὴν ἐπέστησεν αὐταῖς καὶ πολυ-πραγμοσύνην ἀφεῖλε καὶ νήφειν ἐδίδαξεκαὶ σιωπᾶν εἴθισεν, οἴνου μὲν ἀπεχομέναςτὸ πάμπαν, λόγῳ δὲ μηδὲ ὑπὲρ τῶν ἀνα-

153

προσεφέροντο καὶ σκληρῶς αὐτοῖς, ὥστεκαὶ πίνειν ἀναγκάζοντες πολὺν ἄκρατον εἰςτὰ συσσίτια παρεισῆγον, ἐπιδεικνύμενοι τὸμεθύειν οἷόν ἐστι τοῖς νέοις. καὶ ᾠδὰςἐκέλευον ᾄδειν καὶ χορείας χορεύειν ἀγεν-νεῖς καὶ καταγελάστους, ἀπέχεσθαι δὲ τῶνἐλευθέρων. διὸ καί φασιν ὕστερον ἐν τῇΘηβαίων εἰς τὴν Λακωνικὴν στρατείᾳτοὺς ἁλισκομένους εἵλωτας κελευομένουςᾄδειν τὰ Τερπάνδρου καὶ Ἀλκμᾶνος καὶΣπένδοντος τοῦ Λάκωνος παραιτεῖσθαι,φάσκοντας οὐκ ἐθέλειν τοὺς δεσποσύνους.ὥστε τοὺς λέγοντας, ἐν Λακεδαίμονι καὶτὸν ἐλεύθερον μάλιστα ἐλεύθερον εἶναι καὶτὸν δοῦλον μάλιστα δοῦλον, οὐ φαύλως τε-θεωρηκέναι τὴν διαφοράν. τὰς μὲν οὖντοιαύτας χαλεπότητας ὕστερον ἐγγενέσθαιτοῖς Σπαρτιάταις νομίζω, μάλιστα μετὰτὸν μέγαν σεισμόν, ᾧ συνεπιθέσθαι τοὺςεἵλωτας μετὰ Μεσσηνίων ἱστοροῦσι, καὶπλεῖστα κακὰ τὴν χώραν ἐργάσασθαι καὶ

72

νεκροῦ, πλὴν ἀνδρὸς ἐν πολέμῳ καὶ γυναι-κὸς τῶν ἱερῶν ἀποθανόντων. χρόνον δὲπένθους ὀλίγον προσώρισεν, ἡμέρας ἕνδε-κα· τῇ δὲ δωδεκάτῃ θύσαντας ἔδει Δήμη-τρι λύειν τὸ πάθος. οὐδὲν γὰρ ἦν ἀργὸνοὐδὲ ἀφειμένον, ἀλλὰ πᾶσι κατεμίγνυε τοῖςἀναγκαίοις ἀρετῆς τινα ζῆλον ἢ κακίαςδιαβολήν· καὶ κατεπύκνου παραδειγμάτωνπλήθει τὴν πόλιν, οἷς ἀναγκαῖον ἦν ἐντυγ-χάνοντας ἀεὶ καὶ συντρεφομένους ἄγεσθαικαὶ κατασχηματίζεσθαι ἰόντας πρὸς τὸ κα-λόν. Ὅθεν οὐδ' ἀποδημεῖν ἔδωκε τοῖς βου-λομένοις καὶ πλανᾶσθαι, ξενικὰ συνάγο-ντας ἤθη καὶ μιμήματα βίων ἀπαιδεύτωνκαὶ πολιτευμάτων διαφόρων. ἀλλὰ καὶτοὺς ἀθροιζομένους ἐπ' οὐδενὶ χρησίμῳκαὶ παρεισρέοντας εἰς τὴν πόλιν ἀπήλαυ-νεν, οὐχ, ὡς Θουκυδίδης φησί, δεδιὼς μὴτῆς πολιτείας μιμηταὶ γένωνται καὶ πρὸςἀρετήν τι χρήσιμον ἐκμάθωσιν, ἀλλὰ μᾶλ-λον ὅπως μὴ διδάσκαλοι κακοῦ τινος ὑπάρ-

69

ρὰ καὶ ἄκρατος ἀπάθεια πρὸς γαμετὴν καὶτὰ ταράττοντα καὶ κατακαίοντα ζηλοτυπί-αις τοὺς πολλούς, ἐκεῖνα δὲ ὥσπερ αἰσχυ-νομένη ἀτυφία τις, παρακάλυμμα τὴν ἐγ-γύην ἐφελκομένη καὶ τὸ δυσκαρτέρητονἐξομολογουμένη τῆς κοινωνίας; Ἔτι δὲμᾶλλον ἡ περὶ τὰς παρθένους φυλακὴ κα-τέσταλται τῷ Νουμᾷ πρὸς τὸ θῆλυ καὶκόσμιον· ἡ δὲ τοῦ Λυκούργου παντάπασινἀναπεπταμένη καὶ ἄθηλυς οὖσα τοῖς ποιη-ταῖς λόγον παρέσχηκε. φαινομηρίδας τεγὰρ αὐτὰς ἀποκαλοῦσιν, ὡς Ἴβυκος, καὶἀνδρομανεῖς λοιδοροῦσιν, ὡς Εὐριπίδης,λέγων·

Αἳ σὺν νέοισιν ἐξερημοῦσιν δόμουςγυμνοῖσι μηροῖς καὶ πέπλοις ἀνειμένοις.

τῷ γὰρ ὄντι τοῦ παρθενικοῦ χιτῶνος αἱπτέρυγες οὐκ ἦσαν συνερραμμέναι κάτω-θεν, ἀλλ' ἀνεπτύσσοντο καὶ συνανεγύμνουν

152

κατεσκεύασε πολεμικούς, ἀλλ' ὑπὲρ τοῦ μὴἀδικεῖσθαι. τὰς <οὖν> ὑπερβολὰς ἀφαιρο-ῦντες ἀμφότεροι καὶ τὰς ἐνδείας ἀναπληρο-ῦντες τῶν ὑπαρχόντων περὶ τοὺς πολίτας,ἠναγκάζοντο μεγάλαις χρῆσθαι μεταβολα-ῖς. Καὶ μὴν τῆς τε διατάξεως καὶ τῆς διαι-ρέσεως τῶν πολιτευμάτων ὀχλικὴ μὲνἀκράτως ἡ τοῦ Νουμᾶ καὶ θεραπευτικὴτοῦ πλήθους, ἐκ χρυσοχόων καὶ αὐλητῶνκαὶ σκυτοτόμων συμμιγῆ τινα καὶ παμποί-κιλον ἀποφαίνοντος δῆμον, αὐστηρὰ δὲ ἡΛυκούργειος καὶ ἀριστοκρατική, τὰς μὲνβαναύσους ἀποκαθαίρουσα τέχνας εἰς οἰκε-τῶν καὶ μετοίκων χεῖρας αὐτοὺς δὲ τοὺςπολίτας εἰς τὴν ἀσπίδα καὶ τὸ δόρυ συ-νάγουσα, πολέμου χειροτέχνας καὶ θεράπο-ντας Ἄρεως ὄντας, ἄλλο δὲ οὐδὲν εἰδόταςοὐδὲ μελετῶντας ἢ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσικαὶ κρατεῖν τῶν πολεμίων. Οὐδὲ γὰρ χρη-ματίζεσθαι τοῖς ἐλευθέροις ἐξῆν, ἵνα ἐλεύ-θεροι παντελῶς καὶ καθάπαξ ὦσιν, ἀλλ' ἦν

149

ξωσιν. ἅμα γὰρ ξένοις σώμασιν ἀνάγκηλόγους ἐπεισιέναι ξένους· λόγοι δὲ καινοὶκρίσεις καινὰς ἐπιφέρουσιν. ἐξ ὧν ἀνάγκηπάθη πολλὰ φύεσθαι καὶ προαιρέσειςἀπᾳδούσας πρὸς τὴν καθεστῶσαν πολιτεί-αν, ὥσπερ ἁρμονίαν. διὸ μᾶλλον ᾤετοχρῆναι φυλάττειν τὴν πόλιν ὅπως ἠθῶνοὐκ ἀναπλησθήσεται πονηρῶν ἢ σωμάτωννοσερῶν ἔξωθεν ἐπεισιόντων.[28] Ἐν μὲν οὖν τούτοις οὐδέν ἐστιν ἀδικί-ας ἴχνος οὐδὲ πλεονεξίας, ἣν ἐγκαλοῦσινἔνιοι τοῖς Λυκούργου νόμοις, ὡς ἱκανῶςἔχουσι πρὸς ἀνδρείαν, ἐνδεῶς δὲ πρὸς δι-καιοσύνην. ἡ δὲ καλουμένη κρυπτεία παρ'αὐτοῖς, εἴ γε δὴ τοῦτο τῶν Λυκούργου πο-λιτευμάτων ἕν ἐστιν, ὡς Ἀριστοτέληςἱστόρηκε, ταύτην ἂν εἴη καὶ τῷ Πλάτωνιπερὶ τῆς πολιτείας καὶ τοῦ ἀνδρὸς ἐνειργα-σμένη δόξαν. ἦν δὲ τοιαύτη· τῶν νέων οἱἄρχοντες διὰ χρόνου τοὺς μάλιστα νοῦνἔχειν δοκοῦντας εἰς τὴν χώραν ἄλλως

70

ἐξέπεμπον, ἔχοντας ἐγχειρίδια καὶ τροφὴνἀναγκαίαν, ἄλλο δὲ οὐδέν· οἱ δὲ μεθ'ἡμέραν μὲν εἰς ἀσυνδήλους διασπειρόμενοιτόπους, ἀπέκρυπτον ἑαυτοὺς καὶ ἀνεπαύο-ντο, νύκτωρ δὲ κατιόντες εἰς τὰς ὁδοὺςτῶν εἱλώτων τὸν ἁλισκόμενον ἀπέσφαττον.πολλάκις δὲ καὶ τοῖς ἀγροῖς ἐπιπορευόμε-νοι τοὺς ῥωμαλεωτάτους καὶ κρατίστουςαὐτῶν ἀνῄρουν. ὥσπερ καὶ Θουκυδίδης ἐντοῖς Πελοποννησιακοῖς ἱστορεῖ τοὺς ἐπ' ἀν-δρείᾳ προκριθέντας ὑπὸ τῶν Σπαρτιατῶνστεφανώσασθαι μὲν ὡς ἐλευθέρους γεγο-νότας καὶ περιελθεῖν τὰ τῶν θεῶν ἱερά, μι-κρὸν δὲ ὕστερον ἅπαντας ἀφανεῖς γε-νέσθαι, πλείονας ἢ δισχιλίους ὄντας, ὡςμήτε παραχρῆμα μήτε ὕστερον ἔχειν τινὰλέγειν ὅτῳ τρόπῳ διεφθάρησαν. Ἀριστο-τέλης δὲ μάλιστά φησι καὶ τοὺς ἐφόρους,ὅταν εἰς τὴν ἀρχὴν καταστῶσι πρῶτον,τοῖς εἵλωσι καταγγέλλειν πόλεμον, ὅπωςεὐαγὲς ᾖ τὸ ἀνελεῖν. Καὶ τἆλλα δὲ τραχέως

71

ἡ περὶ τὰ χρήματα κατασκευὴ δεδομένηδούλοις καὶ Εἵλωσιν, ὥσπερ ἡ περὶ τὸ δε-ῖπνον καὶ ὄψον διακονία. Νουμᾶς δὲ οὐδὲνδιέκρινε τοιοῦτον, ἀλλὰ τὰς μὲν στρατιωτι-κὰς ἔπαυσε πλεονεξίας, τὸν δὲ ἄλλον οὐκἐκώλυσε χρηματισμόν, οὐδὲ τὴν τοιαύτηνκατεστόρεσεν ἀνωμαλίαν, ἀλλὰ καὶ πλού-τῳ προϊέναι μέχρι παντὸς ἐφῆκε, καὶ πενί-ας πολλῆς ἀθροιζομένης καὶ ὑπορρεούσηςεἰς τὴν πόλιν ἠμέλησε, δέον εὐθὺς ἐν ἀρχῇ,μηδέπω πολλῆς μηδὲ μεγάλης ἀνισότητοςοὔσης, ἀλλ' ἔτι τοῖς βίοις ὁμαλῶν καὶ πα-ραπλησίων ὄντων, ἐνστῆναι πρὸς τὴν πλεο-νεξίαν, ὥσπερ Λυκοῦργος, καὶ φυλάξασθαιτὰς ἀπ' αὐτῆς βλάβας, οὐ μικρὰς γενο-μένας, ἀλλὰ τῶν πλείστων καὶ μεγίστωνκακῶν, ὅσα συνηνέχθη, σπέρμα καὶ ἀρχὴνπαρασχούσας. ὁ δὲ τῆς γῆς ἀναδασμὸςοὔτε τὸν Λυκοῦργον, ἐμοὶ δοκεῖν, ποιεῖ ψε-κτὸν γενόμενος οὔτε τὸν Νουμᾶν μὴ γε-νόμενος. τῷ μὲν γὰρ ἕδραν καὶ κρηπῖδα

150

τῆς πολιτείας ἡ ἰσότης αὕτη παρέσχε, τὸνδὲ προσφάτου τῆς κληρουχίας οὔσης οὐδὲνἤπειγεν ἄλλον ἐμβαλεῖν ἀναδασμὸν οὐδὲκινεῖν τὴν πρώτην νέμησιν, ὡς εἰκός ἐστι,κατὰ χώραν μένουσαν.[3] Τῆς δὲ περὶ τοὺς γάμους καὶ τὰς τε-κνώσεις κοινωνίας τὸ ἀζηλότυπον ὀρθῶςκαὶ πολιτικῶς ἐμποιοῦντες ἀμφότεροι τοῖςἀνδράσιν οὐ κατὰ πᾶν εἰς τοῦτο συνηνέχθη-σαν, ἀλλ' ὁ Ῥωμαῖος μὲν ἀνὴρ ἱκανῶςἔχων παιδοτροφίας, ὑφ' ἑτέρου δὲ πεισθεὶςδεομένου τέκνων, ἐξίστατο τῆς γυναικός,ἐκδόσθαι καὶ μετεκδόσθαι κύριος ὑπάρ-χων, ὁ δὲ Λάκων, οἴκοι τῆς γυναικὸςοὔσης παρ' αὐτῷ καὶ τοῦ γάμου μένοντοςἐπὶ τῶν ἐξ ἀρχῆς δικαίων, μετεδίδου τῷπείσαντι τῆς κοινωνίας εἰς τέκνωσιν. πολ-λοὶ δέ, ὥσπερ εἴρηται, καὶ παρακαλοῦντεςεἰσῆγον ἐξ ὧν ἂν ἐδόκουν μάλιστα παῖδαςεὐειδεῖς καὶ ἀγαθοὺς γενέσθαι. τίς οὖν ἡδιάκρισις τῶν ἐθισμῶν; ἢ ταῦτα μὲν ἰσχυ-

151