POJAM CIVILNOG DRUTVA U SAVREMENOM KONTEKSTU

UNIVERZITET U TRAVNIKU

PRAVNI FAKULTET KISELJAKSEMINARSKI RAD

TEMA:Definisanje pojma civilnog drutva, nastanak i razvojPredmet: Civilno drutvoStudent: Sanela auevi

Broj indexa: 362/08

Mentor: Doc. Dr. Mensur Kustura

Kiseljak, mart 2010.

S A D R A J

1. Uvod..................................................................................................................3

2. Definisanje pojma civilnog drutva....................................................................4

3. Nastanak i razvoj civilnog drutva.....................................................................84. Zakljuak.........................................................................................................165. Literatura.........................................................................................................171. UvodDemokratska drutva karakterie supostojanje tri sektora: javnog (drava), privatnog (trite) i graanskog (civilno drutvo). Najkrae reeno, civilno drutvo jesu graani koji se aktivno i slobodno upliu u sve sfere drutvenog djelovanja.

U istoriji zapadne politike teorije do novovjekovnog perioda i modernog doba dominantno je stanovite politike moi, odnosno tumaenje s razliitim legitimacijskim osnovima i u razliitim modalitetima politike vlasti kao prava vladara da vladaju i dunosti podanika da se pokoravaju. Od novovjekovnog perioda, a pogotovo u modernoj epohi s vievjekovnim razvojem liberalnih i liberalno-demokratskih ideja razvija se i postaje dominantna politika teorija i praksa ograniene vlasti, podjele vlasti, politikog pluralizma, univerzalnih ljudskih prava, legitimacije vlasti prije svega kroz izbornu volju graana, ali i kroz politiku participaciju posredstvom demokratske javnosti, slobode sredstava javnih komunikacija, demokratske politike kulture, prava na graansku neposlunost u sluaju nepravednih zakona.2. Definisanje pojma civilnog drutvaPojam civilnog drutva javlja se u modernoj politikoj teoriji od polovine 18. vijeka upravo u vezi s pitanjima ograniavanja vlasti, odnosa drave i drutva, odnosa dravne vlasti i individualne slobode, odnosa suvereniteta drave i suvereniteta naroda, odnosa prava i obaveza, moi i prava. Generalno, moderna drava, shvaena i samo kao izvorno liberalna, i kao liberalno-demokratska, i kao socijal-demokratska, i kao neoliberalna, podrazumijeva ograniavanje dravne vlasti zarad zatite ljudskih prava. Meutim, liberalna tradicija nije, niti tokom svog razvoja niti u savremenosti, jednoznano opredeljena za tumaenje stanovita podjele vlasti na nain koji afirmie participativnost graana, odnosno za (konstantan) interaktivan odnos izmeu drave i drutva, izmeu reprezenata vlasti i graana koje oni reprezentuju.Pojam i praksa civilnog drutva su dio one tradicije moderne politike teorije i prakse koje su zasnovane na duhu podjele, kontrole, ograniavanja politike vlasti u kontekstu uzajamno zavisnih procesa demokratizacije drave i participativnosti drutva, tj. aktivizma graana. Idealno-tipski model ustavne demokratije je neodvojiv od ideje i prakse civilnog drutva. Moglo bi se govoriti o bipolarnoj paradigmi ustavne demokratije (liberalno-demokratskog poretka, vladavine prava) i civilnog drutva.Osnovni smisao pomenute bipolarnosti je sljedei: preduslovi funkcionisanja ograniene vlasti ne mogu se svesti na institucionalnu politiko-pravnu regulativu. Ustavi i ustavne garancije ljudskih prava, ustavno sudstvo, partijski pluralizam i djelovanje opozicije, podjela i meusobna kontrola tri oblika vlasti, slobodni izbori, ombudsman i drugi institucionalni aranmani, iako nuni preduslovi, jo uvijek nisu sami po sebi dovoljna osnova ili garancija funkcionisanja ustavne demokratije.Najvanije pretpostavke za postojanje civilnog drutva jesu: 1. pravna drava, 2. garantovana osnovna (graanska, politika, socijalno-ekonomska) prava i slobode, 3. proceduralna demokratska pravila i institucije, 4. trina ekonomija i privatna svojina, 5. demokratska politika kultura, 6. participacija graana u politikom ivotu, odnosno njihov aktivizam u kreiranju kritike javnosti i u samoorganizovanju za odbranu ugroenih prava i sloboda.Pojam civilnog drutva u okvirima navedene paradigme dobija razliita odreenja. U savremenoj literaturi postoji niz relevantnih definicija civilnog drutva, meusobom esto razliitih, ak i kontroverznih. Ipak, okosnica svih definicija jeste relativna autonomija civilnog djelovanja u odnosu na dravu i politiku vlast. Po Bahmileru, ono to je zajedniko skoro svim tumaenjima pojma civilnog drutva, jeste njegova relativna autonomija u odnosu na dravu, konkretizovana u smislu da se radi o dobrovoljnim socijalnim aktivnostima nenametnutim od drave, odnosno da se radi o kompoziciji autonomnih samoorganizovanih asocijacija ogranienih okvirima koje postavlja zakon. Kako kae ovaj autor, 'civilno drutvo je mjesto nezavisnog miljenja i dobrovoljnih akcija u okvirima legalnih ogranienja' Pri tom od poetka istorijske geneze pojma i do danas navedena differentia specifica civilnog drutva je ujedno i taka najveih sporenja ili razlika vezanih za tumaenje mjere, dometa, smisla, sadraja te relativne autonomije. Razlike se kreu od shvatanja o nunoj kontroli drave nad civilnim drutvom (Hegel), shvatanja o ureivanju polja autonomije drutva uz pomo ograniene vlasti (Lok), naglaavanja samoregulativne funkcije civilnog drutva kao riznice individualnih ljudskih prava i sloboda (Tokvil, Mil), shvatanja o suprotstavljenosti civilnog drutva dravnoj vlasti (Pejn, na drugaiji nain Grami, na osobeni nain autori u zemljama Centralne i Istone Evrope 70-ih. godina ovog vijeka, na osobeni nain i aktivisti antiglobalistikog pokreta danas), do shvatanja o partnerstvu drave i civilnog drutva u kontekstu vladavine prava.

U savremenoj liberalno-demokratskoj literaturi, koja insistira na duhu i praksi podjele vlasti, preovladava shvatanje o interaktivnom i komplementarnom odnosu izmeu polja dravne vlasti i civilnog drutva: akteri vlasti su pod stalnim pritiskom i obavezom da potuju zakonske i institucionalne aranmane, da tite prava i slobode graana, a civilni akteri koji djeluju u okvirima zatite ljudskih prava i pravnih garancija za svoje asocijativno djelovanje istovremeno imaju obavezu potovanja zakona, obavezu lojalnosti vlasti koja je poloila test legitimnosti. Jednostavnije reeno, u razvijenim liberalnim demokratijama pretpostavlja se partnerski odnos izmeu dravne vlasti i civilnog drutva. Taj partnerski odnos moe da znai preuzimanje odreenih servisa i drutvenih poslova od strane civilnih aktera, takoe znai kontrolu i kontrabalans vlasti, a moe da znai i ispoljavanje graanske neposlunosti. U okvirima navedenog shvatanja, civilno drutvo je socijalna osnova demokratskog poretka. Ono predstavlja kontrabalans u odnosu na dravnu vlast i politiko polje: u odnosu na dravu da ne postane dominantna sila, da ne posegne za autonomijom drutva; u odnosu na politiko polje da se ne osamostali i ne otui u odnosu na graanstvo. Civilno drutvo je, takoe, kontrabalans i sopstvenom kvarenju: pretvaranju autonomne linosti u depersonalizovani dio mase, slobodne javnosti u manipulisanu, civilnih asocijacija i udruenja u pokrete koji su civilizacijski retrogradni.Odnos drave i civilnog drutva podrazumijeva da bez dobro ureene drave nema garancija prava koja omoguavaju funkcionisanje civilnog drutva. S druge strane, civilno drutvo je stalna potencijalna kritika svakog eventualnog pokuaja drave da se (u skladu s logikom ekspanzije, koja je inherentna svakoj vlasti) pretvori u dominantnu silu.Uz pominjane kontroverze oko tumaenja relativne autonomije civilnog drutva u odnosu na dravu, prisutne su i kontroverze oko toga da li pojam civilnog drutva predstavlja primarno normativni ili ne-normativni instrument drutvene teorije, i drugo, da li on ukljuuje u sebe ekonomske i religijske odnose, pa ak i porodine odnose.Ovde se zastupa shvatanje da su kontroverze oko toga da li je pojam civilnog drutva primarno normativnog ili analitiko-deskriptivnog karaktera vie izraz razliitih akcenata koji se u razliitim kontekstima pridaju pojmu civilnog drutva. U sutini se radi o idealno-tipskom pojmu, koji sadri i vrijedonosne i empirijske elemente prepoznatljive u drutvenoj praksi, kao i vrijedonosne i utopijske elemente koji slue kao kriterijum za procjenjivanje postojeeg i kao uputstvo i motiv za unaprjeenje postojeeg.Pavlovi ukazuje na dvostruku funkciju i karakter civilnog drutva: teorijsko-analitiki i normativno-mobilizatorski. 'U teorijsko analitikom smislu, civilno drutvo je agregatni pojam za skup drutvenih komunikacija i socijalnih veza, socijalnih institucija i drutvenih vrijednosti, iji su glavni akteri: graanin sa svojim civilnim pravima; graanske (ne-politike i ne-vladine) organizacije, udruenja, drutveni pokreti i graanske institucije, i sve ono to se u modernom drutvu obuhvata terminom javnost... Za razliku od teorijsko analitike, u drugoj svojoj funkciji, pojam civilnog drutva ima prevashodno status normativnog koncepta, koji slui i pomae da se motiviu i mobiliu graani i ostali socijalni akteri kako bi ustanovili i razvili razliite sadraje i oblike civilnih aktivnosti.' Don Kin definie civilno drutvo najeksplicitnije u smislu idealno-tipske kategorije: 'Civilno drutvo, kao to sam ja koristio termin i kao to i dalje koristim, jeste idealno-tipska kategorija (Idealtyp u smislu Maksa Vebera) koji i opisuje i predoava kompleksni i dinamini skup legalno zatienih ne-vladinih institucija koje nastoje da budu ne-nasilne, samoorganizujue, samo-refleksivne, i permanentno u tenziji jedne prema drugima i u odnosu na dravne institucije koje 'uokviravaju', ograniavaju i omoguavaju njihove aktivnosti.' Svaka od definicija civilnog drutva i sve one skupa osuene su na nunu relativizaciju i modifikaciju shodno injenici da je pojam civilnog drutva u posljednjih nekoliko decenija zaivio u dijelovima svijeta koji se ne uklapaju u idealno-tipski model ustavne demokratije, najprije u zemljama pod sovjetskom vlau, a i u zemljama Zapadne Evrope (na primjer, panija), Latinske Amerike (na primjer, Argentina, Brazil), koje su se borile protiv diktatorskih reima, kao i u neokolonijalnim zemljama koje su institucionalne liberalne aranmane preuzele po diktatu kolonijalnih vlasti a koji su u njima zaivjeli samo djelimino i na specifian nain (na primjer, Indija). Uz to, pojam civilnog drutva postaje prijemiv za politiki diskurs i u dijelovima svijeta koji su na svaki nain daleko od implementacije liberalne tradicije. Uz to, u politikoj teoriji se sve vie govori i o pojmu globalnog civilnog drutva, a teorija globalnog civilnog drutva prepoznaje elemente njegove izgradnje u kontekstu kompleksnih procesa globalizacije.Ako prihvatimo podjelu uslovno reeno, po nivoima na globalno, evropsko, balkansko, nacionalno civilno drutvo, transnacionalno, civilno drutvo u Treem svijetu, itd. moemo govoriti o sloenoj interakciji nivoa civilnog drutva u savremenoj epohi.3. Nastanak i razvoj civilnog drutva

Pojam civilno drutvo je dio dihotomne teorijske paradigme 'pravna drava civilno drutvo', to se inicijalno formira u evropskoj i anglosaksonskoj politikoj filozofiji od polovine 18. do polovine 19. vijeka, i koja se razvila u punom smislu u drugoj polovini 20. vijeka. Pojam civilnog drutva je kljuna rije u evropskoj politikoj misli od 1750. do 1850, a prva javna upotreba rijei civilno drutvo kao razdvojenog sadraja od drave javlja se kod Tomasa Pejna 1776. u Zdravom razumu.

Pojam civilnog drutva kod ranih modernih mislilaca (Hobs, Lok, Pejn, Hegel, Mil i Tokvil) centriran je oko pojma vlasnitva (nad privatnom svojinom, svojim ivotom i slobodom). Za klasino shvatanje civilnog drutva polazna taka jeste individualni graanin kao vlasnik svojine (negativna sloboda, nesvodljivost drutvenog polja na dravno). Razvoj liberalne drave, s idejom ograniene vlasti i minimalne drave koja titi pojedinca kao vlasnika (negativna sloboda), bio je prva spona s teorijom i praksom civilnog drutva.S razvojem liberalno-demokratske drave javlja se i modifikovani pojam civilnog drutva koji ima naglasak na udruivanju i na formiranju demokratske javnosti, dakle na irenju polja samoodreenja graanina kao i samoorganizovanja graana u razne vrste asocijacija, drutvenih pokreta. Savremeno shvatanje civilnog drutva ima naglasak na pozitivnoj slobodi, na participatornom karakteru drutvenog djelovanja.U odnosu na klasinu paradigmu u kojoj se civilno drutvo razmatra samo u odnosu na politiku dravu, moderni pojam civilnog drutva podrazumjeva sloeni model u kome se civilno drutvo odreuje u odnosu na neka bitna polja drutvenog ivota, kao to su: ekonomsko, kulturno, politiko, mada odnos civilno drutvo-drava ostaje u fokusu i ima ulogu osnovne paradigme.

Definicije civilnog drutva, dio su procesa revitalizacije teorije i prakse civilnog drutva na Zapadu tokom druge polovine dvadesetog vijeka. Pojam je primarno reaktuelizovan 70-ih godina na prostorima Centralne i Istone Evrope, u nastojanju disidentskih intelektualaca da se suprotstave totalitarnim komunistikim reimima i sovjetskoj imperiji. Pojam je korien meu aktivistima i u Latinskoj Americi od 70-ih, kao i u paniji, u borbi protiv autoritarnih vojnih reima. Takoe, naknadno se pokazalo da je upotrebljavan ve 60-ih godina u Japanu, gde je 'kola civilnog drutva japanskog marksizma' objanjavala nagli uspon kapitalizma u toj zemlji kao uinak nerazvijenog civilnog drutva i slabog drutvenog otpora usljed postojanja jake patrijarhalne tradicije i kulture individualne poslunosti spram vlasti. Ipak, glavna linija obnavljanja upotrebe i znaaja politike teorije i prakse civilnog drutva odvijala se na liniji od pominjanih disidentskih mislilaca i aktivista u komunistikim reimima do kritiki opredeljenih intelektualaca u razvijenim liberalnim demokratijama Zapada. Zapadni mislioci su se nanovo 'sjetili' ovog pojma zajedno s otkriem da je na Zapadu 'ivjelo civilno drutvo bez da je to primjeivano', a da se to zbivalo kao 'dio neopaenog tvorakog rada drutva samog'. Pri tom, oni su poeli da upotrebljavaju pojam civilnog drutva ne samo pod uticajem ideja iz Centralne i Istone Evrope, ve i autohtono vezano za krizu drave blagostanja, za krizu legitimnosti uzrokovanu ratom u Vijetnamu, za naftnu i ekonomsku krizu, kao i za raanje antiratnih, feministikih, ekolokih drutvenih pokreta na Zapadu.Uzroci ponovnog oivljavanja rasprave o civilnom drutvu tokom druge polovine prolog vijeka su kompleksni, a pojednostavljeno reeno, vezani su za krizu savremene drave u njenim razliitim modalitetima, tj. za savremenu krizu odnosa izmeu drave i drutva, vlasti i pojedinca, i to kako u nacionalnim okvirima tako i u globalnom kontekstu; konkretno uzev, oivljavanje rasprava o civilnom drutvu 70-ih godina 20. vijeka bilo je podstaknuto krizom real-socijalistike drave i uruavanjem sovjetskog sistema, na jednoj strani, i krizom drave blagostanja na Zapadu, na drugoj.U bivim dravama 'real-socijalizma', koje su na pervertirani nain pripadale modernom drutvu, eminentno moderni spoj 'pravna drava-civilno drutvo' nije funkcionisao: tanije, niti je postojala pravna drava niti je postojalo civilno drutvo. Za razliku od liberalno-demokratskih zemalja Zapada, u kojima (manje ili vie uspjeno) komplementarno djeluju pravna drava i civilno drutvo, u dravama biveg 'real-socijalizma' elementi civilnog drutva su kolikogod redukovano i inicijalno ipak uspostavljeni prije pravne drave i na neki nain su predstavljali prethodnicu i podsticaj (kao socijalna baza koja se formirala uprkos i nasuprot represivnim reimima) za tranziciju tih drava u pravcu uspostavljanja liberalno-demokratskih poredaka. To se, prije svega, odnosi na dio drava Istonog bloka Poljsku, Maarsku i ehoslovaku u kojima je 'real-socijalizam' prevladan zahvaljujui, izmeu ostalog, i formiranom liberalnom pokretu (inicijalnim elementima civilnog drutva), dakle, u kojima se 'real-socijalizam' nije naprosto uruio zahvaljujui datom konkretno-istorijskom kontekstu obeleenom padom Berlinskog zida i nespremnou sovjetskog rukovodstva da vojnim sredstvima sprijei bilo 'uruavanje' bilo 'prevladavanje' real-socijalizma.Specifinost aktualizacije civilnog drutva u zemljama (biveg) 'real-socijalizma' vezana je za pokuaje obnove drutva odozdo preko drutvenih pokreta (disidentskih), koji su prethodili politikoj pluralizaciji. S druge strane, ubrzo nakon promjene politikih poredaka u ovim zemljama politike stranke su te drutvene pokrete potisnule s politike scene, a civilno drutvo se uglavnom svelo na rastui kompleks nevladinih organizacija. Dileme i iskuenja prvih koraka pluralistike demokratije, u kojoj se nameu pitanja reprivatizacije svojine, sloboda i prava graana, slobodnog politikog i interesnog udruivanja, nezavisne tampe i masmedija, samostalnih sindikata, autonomije univerziteta kao i poloaja crkve, najtjenje su povezane s potrebom za razvijenim civilnim drutvom, tj. sa zahtjevom za njegovo istinsko uspostavljanje u kontekstu dalje konsolidacije demokratskih promjena i, utoliko, predstavljaju stalni potencijal teorijske i praktike revitalizacije paradigme civilno drutvo-vladavina prava u Centralnoj i Istonoj Evropi.Victor Perez-Diaz na svoj nain govori o neophodnosti razmatranja i akomodacije pojma civilnog drutva shodno kontekstu, odnosno pravi razliku izmeu izvornog znaenja (i njegovih izvorita u anglosaksonskom liberalnom svetu u 'civilnim' ili 'republikanskim' tradicijama), s jedne strane, i znaenja civilnog drutva u zemljama tranzicije, s druge strane. Naime, autor pravi razliku izmeu ireg ili izvornog pojma civilnog drutva primjenljivog na razvijene liberalne demokratije (civil society sensu lato) i tog pojma uzetog u restriktivnijem smislu, a vezano za zemlje koje nastoje da iz totalitarnih i autoritarnih reima preu u demokratski poredak: 'Civilno drutvo sensu lato, ili prvo znaenje civilnog drutva, oznaava set drutveno-politikih institucija ukljuujui ogranienu vlast ili dravu koja funkcionie s vladavinom prava, set drutvenih institucija kao to su trite i udruenja zasnovana na dobrovoljnoj saglasnosti meu autonomnim subjektima i javnu sferu u kojoj ovi subjekti debatuju meu sobom i s dravom o pitanjima od javnog interesa i angauju se u javnim aktivnostima... Ovaj konstrukt civilnog drutva sensu lato ima unutranju konzistentnost. On je 'civilan' u mjeri u kojoj su njegovi autonomni subjekti 'graani' (u suprotnosti s pukim objektima despotskog vladara ili vladajue kaste), a utoliko su i lanovi 'civilizovanog' drutva (u suprotnosti s varvarskim ili nazadnim). Ali, poenta je da oni mogu da budu graani samo zato to su autonomni subjekti, a oni to mogu da budu vis-a-vis drave samo zato to drava ima ogranienu mo ulaenja u prostor rezervisan za ove subjekte... Ali, ova autonomija moe da egzistira bilo na puni ili na razblaeni nain. Ona postoji u potpunosti jedino kada je drava dio civilnog drutva u prvom smislu, odnosno kada je u pitanju ograniena drava koja funkcionie pod vladavinom prava. U suprotnom, vezano za drugo znaenje, institucije civilnog drutva (trita, udruenja, i sfera javne debate) bi egzistirale na razblaeniji i manje razvijen nain u okvirima drugih istorijskih konfiguracija, kao to su one vezane za autoritarne i totalitarne reime (na primjer, Frankova panija i istono-evropski socijalistiki reimi). Moe se tvrditi da razvoj ili pojava civilnog drutva u drugom smislu unutar autoritarnog ili totalitarnog reima priprema put za njihovu tranziciju u liberalnu demokratiju i razvijenu trinu ekonomiju, i utoliko za puno uspostavljanje civilnog drutva u prvom smislu'. U vezi civilnog drutva u tranzicijskim zemljama, Perez-Diaz govori o neophodnosti razlikovanja procesa tranzicije, konsolidacije i institucionalizacije novog reima: 'Empirijski gledano, ova tri procesa su uzajamno povezana: oni nisu konsekutivne faze po vremenskom redoslijedu ve e prije biti da se one preklapaju meu sobom. U procesu tranzicije, bazina pravila igre... se uspostavljaju, i unutar politike klase i izmeu politike klase i drutva u cjelini. Ova pravila se uglavnom tiu granica dravne vlasti, sredstava pristupa i politiara i drutva toj vlasti, i modaliteta za upranjavanje te vlasti... Taj proces bi trebalo razlikovati od onog koji se tie konsolidacije novog reima, na ijem kraju se nalazi rasprostranjeno oekivanje da e reim opstati, i da e njegova osnovna pravila biti potovana... Taj proces bi, takoe, trebalo razlikovati od institucionalizacije reima, na ijem kraju je on priznat kao legitiman za veinu stanovnitva u veini vremena, i bazina pravila politike igre ne samo da preovlauju de facto ve ih politiari i drutvo internalizuju'.

Najnovije diskusije o civilnom drutvu problematizuju procese globalizacije, a u teorijski diskurs se uvodi pojam globalnog civilnog drutva. Kategorija globalnog civilnog drutva je, takoe, idealno-tipska: s jedne strane, nastoji da obuhvati stvarne procese irenja drutvenih veza do svjetskih razmjera, posredovano internacionalizacijom ekonomskog trita, saobraaja, kulture, satelitskih komunikacionih sredstava, medija transparentnih u svjetskim razmjerama, interneta. Ovi globalizacijski procesi rezultiraju konfliktnim i/ili asimilacionim ukrtanjem civilizacija i kultura, ustanovljavanjem meunarodnih politikih institucija, kao i usvajanjem meunarodnih konvencija za zatitu ljudskih prava, za odbranu demokratskih vrijednosti, za borbu protiv terorizma i segregacije po raznim osnovama, to vodi globalnoj standardizaciji kulture ljudskih prava i demokratskog politikog poretka. S druge strane, kategorija globalnog civilnog drutva nastoji da iskae i normativni sadraj, opredeljenje za otjelotvorenje principa demokratske vladavine i demokratskog naina ivota u svjetskim razmjerama, da identifikuje kriterijume za procjenjivanje deavanja u pojedinim zemljama, kao i u globalnim tendencijama sa stanovita mira, tolerancije, autonomije i kontrole drutva (drutava) u odnosu na svjetske centre bilo formalne ili neformalne moi i vlasti. U vezi s normativnom dimenzijom idealno-tipske kategorije globalnog civilnog drutva, Don Kin kae: Vizija globalnog civilnog drutva je prezentovana kao izazov normativnoj tiini ili konfuziji unutar najveeg dijela savremene literature o globalizaciji i globalnoj vladavini. U suprotstavljanju narastajuoj opasnosti od terorizma, rastuim pojavama bigoterije i nacionalizma i pogrenog govora o 'anti-globalizaciji', ova odbrana globalnog civilnog drutva implicira potrebu za odbranom demokratskih naina ivota i za novim nainima demokratskog miljenja o stvarima kao to su nasilje, globalna trita i vlast s globalnim dometima.

U vezi onoga to se naziva anti-globalizacijskim pokretom (to Kin pominje kao 'pogreni govor o anti-globalizaciji') treba rei da je u pitanju izrazito protivrjena pojava, s jedne strane, istinski globalnog drutvenog pokreta usmjerenog nasuprot neoliberalne logike globalizacije i unifikacije 'svijeta ivota' 'amerikanizacije', 'mekdonaldizacije' u svjetskim razmjerama, a s druge strane, naglaeno nasilnog (i po mnogo emu netolerantnog i protivnog demokratiji, 'graanskoj neposlunosti') drutvenog pokreta.Odavde slijedi da se pojam i praksa civilnog drutva globalizuju na nain koji prati pomenute empirijske procese povezivanja drutava i formiranja svjetskog drutva. U normativno-mobilizatorskom smislu, teoretiari i aktivisti civilnog drutva iskazuju potrebu za odbranom svjetskog drutva od globalnih opasnosti nuklearnog rata, ekoloke katastrofe, kriminala i nasilja, dominacije svjetskih sila nad sudbinom pojedinanih zemalja i drutava, tj. za suprotstavljanjem tendenciji 'politike moi' na svjetskom nivou, i za odbranom autonomije (svjetskog) drutva kao kompatibilnog prije svega sa irenjem politike zasnovane na vladavini prava do svjetskih razmjera, a inkompatibilnog s politikom sile, dravnog razloga, dominacije svjetskih centara moi.S jaanjem procesa evropske integracije u ekonomskom, institucionalno-pravnom, politiko-pravnom, kulturnom, socijalnom, informatikom, medijskom smislu, dobija na znaaju i diskurs o evropskoj demokratskoj politikoj kulturi, evropskom kulturnom prostoru i identitetu, i konsekventno o evropskom civilnom drutvu. Naravno, i pojam evropskog civilnog drutva ima i analitiko-deskriptivnu i normativno-mobilizatorsku dimenziju. One su, s jedne strane, u naelnoj vezi s mjerom i kvalitetom implementacije principa ustavne demokratije, demokratske kontrole evropskih institucija, smisla ustavnog patriotizma, odrivog balansa izmeu autonomije i integracije, subsidijarnosti nacionalnog u odnosu na transnacionalno/evropsko, a s druge strane, u faktikoj su vezi s istinskim procesima interakcije, integracije, umreavanja na planu drutvenih procesa (pominjanih ekonomskih, socijalnih, kulturolokih,...), kao i na planu transnacionalnog djelovanja drutvenih pokreta i nevladinih organizacija.Pojam i praksa civilnog drutva se sve vie koristi meu intelektualnim i politikim elitama zemalja irom svijeta, ukljuujui nerazvijene zemlje Treeg svijeta. Luis podrobno analizira kompleks pitanja vezanih za civilno drutvo u Africi. On kae da rastua opsesija civilnim drutvom u Africi moda datira od sredine 80-ih, ali da sadraj ovih debata ima mnogo duu istoriju: neki 'humanitarni imperijalisti' iz devetnaestog veka koristili su diskurs civiliteta koji je implicirao univerzalna ljudska prava i norme graanstva, a nacionalni otpor je dugo voen u terminima ugroenih graanskih prava i rezultirao je mnogim drutvenim pokretima i dobrovoljnim organizacijama. On naglaava da je u doba kolonijalizma diskurs civilnog drutva bio u upotrebi i meu kolonizatorima i meu kolonizovanim narodima; pri tom, ukazuje na kompleksan i konfliktan odnos izmeu evropskog i afrikog civilnog drutva u kolonijalno doba, u smislu da je susret navedenih civilnih drutava u realnosti bio veoma 'necivilan' i da je smijerao institucionalizaciji razlike izmeu grupa graana i 'etnicizovanih' podanika, kao i meu civilizovanim kolonistima rukovoenim 'konstitucionalizmom' i domorodakih plemena rukovoenih 'obiajnim pravom'.

Po Luisu, 'zapadna (preskriptivna) prizma' gledanja vodi zanemarivanju istorijskih specifinosti razvoja civilnog drutva i organizacija u sredinama pod kolonijalnom vlau koje se ne uklapaju u date zapadne preskriptivne modele (po kojima civilno drutvo podrazumijeva samo 'dobrovoljne' asocijacije autonomnih graana), s obzirom da su u njihov razvoj ukljueni i elementi srodstva, etniciteta, lokalnih tradicija, koji se po svom 'nedobrovoljnom' karakteru ne uklapaju u izvornu definiciju civilnog udruivanja. Zanimljivo je da Luis ukazuje i na upotrebljivost razliitih dijelova teorijskog naslea o civilnom drutvu za svrhe analize kolonijalnog naslea civilnog drutva: 'Na primjer, hegelijanski koncept 'civilnog drutva' moe biti koristan za razumjevanje toga kako je ukljuivanje u i iskljuivanje iz javne sfere i prava graanstva bilo organizovano u kolonijalnom afrikom kontekstu, dok su gramijevske ideje o civilnom drutvu ve dugo relevantne za razumjevanje organizovanog otpora kolonijalizmu'.

On, takoe, ukazuje na postojanje 'starih' i 'novih' razumjevanja termina civilno drutvo: 'stara' se vezuju za kolonijalnu istoriju, a 'nova' se odnose na savremene procese irenja upotrebe pojma na nerazvijene zemlje primarno povezano s njihovom inherentnom potrebom da se izbore protiv nedemokratskih reima ili/i da rjeavaju elementarne probleme siromatva, nezaposlenosti, gladi, U kontekstu 'novih' razumjevanja, posebna panja se posveuje aktuelnom razvoju nevladinog sektora u nerazvijenim zemljama Afrike i kritiki se ukazuje na to da je taj razvoj u mnogome neautohton, odnosno nevladine organizacije se esto formiraju pod patronatom svjetskih ekonomskih organizacija i predstavljaju izraz, bolje rei, instrument strategije meunarodnog kapitala da preko nevladinog sektora dri pod kontolom ekonomske i socijalne procese u nerazvijenom svijetu. U vezi s antikolonijalnim pokretima i borbom za nezavisnost u Africi, Luis zakljuuje da je civilni aktivizam protiv drave u Africi uveliko prethodio borbama u Istonoj Evropi i ponovnom raanju civilnog drutva, vezanom za te borbe.Civilno drutvo je primarno vezano za sekularni karakter moderne epohe i ima duboke korijene u univerzalnim vrijednostima prosvjetiteljstva, meu koje spada religijska tolerancija, kao i nemjeanje crkve u dravne poslove. Uloga crkava i religija u liberalno-demokratskom svetu, a posebno u tranzicijskim zemljama u okruenju je ambivalentna, kontroverzna; naime, njihovo djelovanje u nekim zemljama i situacijama bilo je usmereno nekad ka unapreenju nekad ka koenju modernizacijskih procesa, a u zemljama s autoritarnim i totalitarnim reimima uloga crkve nekad je bila usmjerena u prilog borbi protiv takvih reima a nekad u prilog njihovog ouvanja. Po Perez-Diazu: 'Religija moe da ima ulogu 'posveenja' egzistirajuih politikih i ekonomskih aranmana, ali moe takoe da ima i suprotni efekat 'profetske denuncijacije' tih aranmana; najee, ona moe da ima oba efekta, za razliite publike i u razliita vremena.' Adam Mihnjik govori o mobilizatorskoj ulozi katolike crkve u Poljskoj u borbi protiv komunistike vladavine i sovjetske imperije (Pisma iz zatvora), mada i on naglaava da je uloga crkve ambivalentna, u smislu da se ona moe okrenuti i retrogradnim stremljenjima (kao, recimo, u sluaju kampanje za zabranu abortusa u Poljskoj nakon ruenja komunizma).Radikalna transformacija pojma civilnog drutva (ili neophodnost jo jedne vrste modifikacije i adaptacije pojma), moda je na vidiku upravo vezano za njegov izvorno sekularni karakter. Naime, Don Kin govori o savremenoj pojavi 'post-sekularnih civilnih drutava u islamskim zemljama', o dobrovoljnim asocijacijama zasnovanim na islamskoj vjeri, razliitim od islamskih fundamentalista i suprotstavljenim despotskim (sekularnim) vladavinama u svojim zemljama (recimo, u Egiptu, Tunisu). On kae da rastui broj islamista upotrebljava sa simpatijama jezik civilnog drutva: 'Oni dovode u pitanje eurocentrinu pretpostavku da civilno drutvo, koje jeste evropski izum, ne moe da stekne svoje korijene meu muslimanima. Ovi islamisti insistiraju da nije istina da su muslimani automatski skloni da se identifikuju sa segmentiranim zajednicama rukovoenih anonimnom Umma, u kojima vijernik kome navodno ne nedostaje mnogo civilno drutvo stremi sticanju pozicija kroz klijentelistiku, cininu politiku. Ovi isti islamisti opovrgavaju usko evropsku definiciju civilnog drutva. Oni insistiraju da sekularizam, kome se konvencionalno pripisuje da predstavlja bazini zahtjev civilnog drutva, efektivno funkcionie kao orijentalistika ideologija koja titi despotske drave, koje, sa svoje strane, sprjeavaju razvoj civilnih drutava u muslimanskom svijetu'.

Relativizacija i modifikacija (kontekstualna adaptacija) upotrebe pojma civilnog drutva je oigledno na djelu i neophodna je zbog navedenih pojava i procesa. Pri tom, pojam koji je i u svom izvornom znaenju nejednoznano definisan, navedenim procesima relativizacije i modifikacije dolazi (slino pojmu demokratije) u opasnost mogue, ne i nune inflacije i konfuzije znaenja, ukljuujui opasnost pomodne upotrebe za legitimaciju i mistifikaciju praksi koje su moda daleko od sadraja i smisla i najminimalnijih odreenja civilnog drutva.Najminimalnija odreenja se uvijek iznova moraju vezivati za navedenu differentia specifica, koja se odnosi na relativnu autonomiju kolektivnog djelovanja u odnosu na dravnu vlast. Pri tom, razliite upotrebe pojma civilno drutvo moraju se razumijevati kontekstualno i trebalo bi procijenjivati opravdanost datih kontekstualnih modifikacija. Da bi se upotreba pojma, u svoj njegovoj kompleksnosti i dinamizmu, mogla procijenjivati kao opravdana ili neopravdana, neophodno je eksplicirati njegovo normativno (vrijednosno) odreenje. U prilog tome moe da poslui konkretizacija normativne dimenzije izvornog idealno tipskog pojma civilnog drutva.Normativno odreenje civilnog drutva ima, dakle, optu analitiko-kognitivnu i praktinu dimenziju. Meutim, ono ima i specifian kognitivni i praktiki znaaj u zemljama u kojima jo nije uspostavljena liberalna demokratija. Za potrebe analize statusa i funkcije civilnog drutva u tranzicijskim zemljama vaan je idealno-tipski model tumaenja, s naglaenom normativnom dimenzijom, u smislu ta 'treba' uraditi da bi se uspostavila komplementarna spona ustavne demokratije (vladavine prava) i civilnog drutva, odnosno da bi se prevazilazio kako demokratski deficit drave, tako i deficit autonomije drutva. Pri tom, nezaobilazno je razlikovanje koje na putu savladavanja navedenog demokratskog deficita Victor Perez-Diaz pravi izmeu procesa tranzicije, konsolidacije i institucionalizacije.5. ZakljuakNije nikakvo veliko otkrie ukazati na injenicu da je raspravu o civilnom drutvu od Aristotela nadalje karakterie izrazita vieznanost. To isto vrijedi kad se rasprava o civilnom drutvu vremenski ogranii samo na moderno doba. Naime, vieznanost se s vremenom nije smanjivala. Naprotiv, moglo bi se s visokim stepenom uvjerljivosti ustvrditi da uestalost aktuelnog govora o civilnom drutvu ide ruku pod ruku s rastuom vieznanou znaenja koja se pripisuje tom pojmu, te isto tako i s neodreenim obiljejima onoga od ega bi se pojam civilnog drutva trebao razlikovati. I to prije svega od pojmova kao to su graansko drutvo ili drutvo graana, te politiko drutvo, jer se ponekad, na primjer, pojmovi graansko drutvo i civilno drutvo koriste kao istoznani, te meusobno zamjenjivi, ali se isto tako esto i razlikuju, pa se tako na primjer slabosti civilnog drutva danas i ovdje izvode ponajprije iz injenice da u njegovoj pozadini ne stoji ve razvijeno i konsolidirano, te na privatnom vlasnitvu zasnovanom pluralizmu zasnovano graansko drutvo, na osnovu kojega bi civilno drutvo moglo funkcionisati kao autonomno, ali i kao samoodrivo.Na slian nain dvojbenim se pokazuje i odnos civilnog drutva i politikog drutva, tako da se na primjer govori o slabostima civilnog drutva u nekim tranzicijskim zemljama zbog defektnosti politikih stranaka ili se pak te slabosti izvode iz jo nedovoljno razvijenog demokratskog politikog sistema.

Takoer, s druge strane, unaprijeenje razvoja demokratske politike kulture (pod uticajem medija, obrazovanja, promjena u porodici i u tipu odgoja, kulture uopte, javne rijei, djelovanje politikih, ekonomskih, medijskih, religijskih elita, otvorenosti za uticaje iz meunarodnog okruenja), predstavlja plodno tlo za razvoj autonomnog tipa osobnosti, graanskog identiteta i time za razvoj civilnog drutva.Razvoj civilnog drutva, kao to je reeno, zahtijeva demokratsku politiku kulturu, demokratsku socijalizaciju individue/graanina, kritiku javnost, afirmaciju univerzalnih ljudskih vrijednosti u porodici, obrazovanju, na radnom mjestu, u kulturi, medijima, politici. Takoder, najbitniji poticaji za razvoj demokratske politike kulture dolaze iz polja civilnog drutva.6. Literatura IZMEU AUTORITARIZMA I DEMOKRATIJE: Srbija, Crna Gora, Hrvatska Knjiga II CIVILNO DRUTVO I POLITIKA KULTURA Urednici: Dragica Vujadinovi, Lino Veljak, Vladimir Goati, Veselin Pavievi; Beograd 2004 PEREZ-DIAZ, V. M. 1998. The Return of Civil Society, Cambridge, Massachusetts and London, England: Harvard University Press

KEANE, J. 1998. Civil Society Old Images, New Perspectives, London: Polity Press

PAVLOVI, V. ed. 1995. Potisnuto civilno drutvo, Beograd: EKOcentar

LEWIS, D. 2001. Civil Society in non-Western contexts: Reflections on the 'usefulness' of a concept, www.lse.ac.uk/collections/CCS/pdf/CSW13_web.pdf BACHMULLER, C. F. 1999. Civil Society and Democracy Reconsidered, in SKENDEROVI UK, N. and PODUNAVAC, M., ed., Civil Society in the Countries in Transition: Subotica, Open University Subotica, 2144 http://hr.wikipedia.org/wiki/Civilno_dru%C5%A1tvo http://hr.wikipedia.org/wiki/Civilno_dru%C5%A1tvo

IZMEU AUTORITARIZMA I DEMOKRATIJE: Srbija, Crna Gora, Hrvatska Knjiga II CIVILNO DRUTVO I POLITIKA KULTURA Urednici: Dragica Vujadinovi, Lino Veljak, Vladimir Goati, Veselin Pavievi; Beograd 2004

BACHMULLER, C. F. 1999. Civil Society and Democracy Reconsidered, in SKENDEROVI UK, N. and PODUNAVAC, M., ed., Civil Society in the Countries in Transition: Subotica, Open University Subotica, 2144

PAVLOVI, V. ed. 1995. Potisnuto civilno drutvo, Beograd: EKOcentar

KEANE, J. 1998. Civil Society Old Images, New Perspectives, London: Polity Press

KEANE, J. 1998. Civil Society Old Images, New Perspectives, London: Polity Press

PAVLOVI, V. ed. 1995. Potisnuto civilno drutvo, Beograd: EKOcentar

KEANE, J. 1998. Civil Society Old Images, New Perspectives, London: Polity Press

PEREZ-DIAZ, V. M. 1998. The Return of Civil Society, Cambridge, Massachusetts and London, England: Harvard University Press

PEREZ-DIAZ, V. M. 1998. The Return of Civil Society, Cambridge, Massachusetts and London, England: Harvard University Press

KEANE, J. 1998. Civil Society Old Images, New Perspectives, London: Polity Press

LEWIS, D. 2001. Civil Society in non-Western contexts: Reflections on the 'usefulness' of a concept, www.lse.ac.uk/collections/CCS/pdf/CSW13_web.pdf

LEWIS, D. 2001. Civil Society in non-Western contexts: Reflections on the 'usefulness' of a concept, www.lse.ac.uk/collections/CCS/pdf/CSW13_web.pdf

PEREZ-DIAZ, V. M. 1998. The Return of Civil Society, Cambridge, Massachusetts and London, England: Harvard University Press

KEANE, J. 1998. Civil Society Old Images, New Perspectives, London: Polity Press

PAGE 16