böceklerde davranış (entomoloji ders notları

8/7/2019 Bceklerde Davran (Entomoloji Ders Notlar

1/8

1

ENTOMOLOJ DERS NOTLARI

Blm 4

BCEKLERDE DAVRANI(ETOLOJ)

2

DAVRANILAR

DOUTAN BRLKTE GETRLEN (KALITSAL) DAVRANILAR Ynlenme Tepkeler Otomatizmalar gdsel Davranlar

RENLM (SONRADAN KAZANILAN ) DAVRANILAR Alma Sonucu renme Koullu Tepkilerle renme (Klasik Koullanma) Deneme-yanlma le renme

Koullu Eylemle renmeKoullu Ynelimle renme

Koullu Saknmayla renme (Edinilmi Saknma) Koullu Engellemeyle renme

TOPLUMSAL DAVRANILAR

3

Bcekler aleminde karmak davranlara gsterilebilecek tipik bir rnek,Avustralyaya zg kazc yabanarsnn yuva yapma eylemidir.

Bu trn yeleri topran altnda bir tnel kazar ve bunun i duvarlarn amurlasvarlar. Daha sonra bu tnele az topraa dnk olacak biimde huni eklindebir blm eklerler. Bunun amac , yavrularn beslenmesi iin yuvaya getirilenavlarn zerine yumurtalarn brakan baka asalaklarn (bilhassa baka biryabanars tr) yuvaya girmesini engellemektir. Yabanar snn byle bir yuvayyapmasndaki aamalar u ekilde gerekleir:

a) nce toprak iinde 8 cm uzunluunda ve 8 mm apnda bir tnel kazar. Dahasonra tnelin knda 3 cm uzunluunda huni eklindeki yapnn sap ksmnyapar. Eer toprak iinde kazlan tnel eimli bir zemindeyse (genelde oldu ugibi) sap blm dimdik yukar uzanmaz, sadece tnelin kt zemine dik olarakyaplr (Yaban ars sapn yapmna baladktan sonra bir daha zeminin e imi ileilgilenmez. Yuva dndrlse ya da sap k rlp farkl bir ayla yaptrlsa da arsapn bitmi olan ksmndan aynen devam eder.).

b) Sapn boyu 3 cm oluncaya kadar amur toplar sap uzatr. Yaban ars burada lbirimi olarak kendi gvdesini kullan r. Bunun sonucu olarak kk ar larn yaptsaplar daha ksa olur (Sapn dip ksm srekli toprakla rtlrse ar darda kalan

sap blmnn 3 cmye erimesi iin srekli sap yapm almalarnsrdrecektir. Gerekli uzunluk salandktan sonra ar boyun ksmnn yapmnageer ki, bundan sonra sap k smnn toprakla rtlmesinin hibir etkisi yoktur.)

4

5 6

c) Gerekli uzunluk sa landktan sonra huninin boyun k smnn yapm iin ilk admlaratlr. Boyun sapla ayn apta bir uzant olup yine ayn yntemle yaplr; bununiin yerine getirilmesi gereken ko ul boynun yatayla 20 bir a yapmasdr(Burada sapn asnn deitirilmesi boyun yapmnn tamamlanmasn engeller.)

d) Gerekli koulun salanmasndan sonra huninin yakas nn yapmna balayanyabanars o andan itibaren boynun eimi ile ilgilenmez. Yaln zca birka dakikance yaamsal nemi varm gibi davrand 20 derecelik ay tam olaraksalamak iin geri dnmez. Zira doutan getirdii programda bundan nceki

yuva yapm davranlarnda olduu gibi bir emir yoktur.

e) Daha sonra yaklak 2 cm ap ve 2 cm derinlie ulaana kadar huni eklindekiksmn yapmna geer. Bu blm tamamlandnda ii asalaklarntutunamayacaklar kadar przsz ve arka ayaklar yla huninin alt emberinetutunduklarnda n ayaklar ile boyun blmne eriemeyecekleri kadar derinolacaktr (in tamam bitene kadar her aamann baaryla tamamlanmashayvan bir sonrakine yneltir. Neredeyse hibir aamaya geri dn yoktur.ancak yuvann topran st ksmnda kalan blmnn tamamnn herhangi birnedenle yklmas halinde bu blm yeniden yapar. Ya da bu ekildetamamlanm bir yuvada boyun k smna bir delik alacak olursa yabanar s bunuonarmaya alma yerine delii tnelin girii olarak kabul eder ve zerine yeni birhuni yapar.)


2/8

7

f) Yuva yapm ii tamamlandktan sonra yabanar s felce uratp yuvaya koyacatrtllar aramaya kar. Yeterince trtl toplandnda bir yumurta b rakr ve oblm amurdan bir duvarla kapat r. Tnelin tm bu biimde her biri kendibesin deposuna sahip larva odac klaryla dolduunda tnelin azn kapatr vehuni blmn krar. 8

BLM 6. BCEKLERDE DAVRANI

Canlnn btn hayatnn her evresinde, doa koullaryla veyaad ortamdaki dier canllarla ilgili olarak kendi trne has bir okdavran grlr. Bunlarn ou kaltsal olmakla birlikte, bir ksm dayaanan sre ierisinde renilir ya da modifiye edilir. Tm bu davranlarbelirli fiziksel ve biyolojik kurallara dayandrlabilir, fakat hepsinin biraklamas imkanszdr.

Davranlarn bir ksm spontane (kendiliinden oluan) olaylardr.nstik (i gd) olarak adlandrlr ve kaltsaldr. rnein yavru bakm gibi.Davranlarn bir ksm da d uyarlarla meydana gelir. rnein; fototaksis(a ynelme veya ktan kama), topotaksis (uyarnn kaynana doruynelme), klinotaksis (gelen uyarnn younluuna ynelme), telotaksis(gzlerin bir tarafa ynelmesi) v.s.

Davranlar konusunda en iyi incelenen hareketler, sosyal ya ayanbceklere aittir. Davranlarn fizyolojik ve sinirsel kkenine girmeden gzearpan bcek davranlarna, zellikle sosyal yaayan bceklerindavranlarna yer verilecektir.

9

6. 1. Kuluka Parazitlii

Bir yabanars (Ammophila), yumurtalarn, inesi ile hareketsizhale getirdii (fakat canl) trtllarn ierisine brakr. Bunun iin nce birukur aar ve ukurun zerini bir delik kalacak ekilde kapatr. Daha sonrafelli hale gelmi trtl ve yumurtalarn bu ukurun ierisine yerletirir vedaha sonra ukuru tamamen kapatr. Gelien yavrular bu trtldan taze etyerler. Eer ilk alan ukura hareketsiz hale getirilmi bir trtl b raklrsa,ilgin bir davran ortaya kar.

Trtl ukurun dibinde gren ar, ukuru kapatmak iin daryaktnda, kendi getirdii trtl alm ukurun nnde grr ve tekrarukura iner; orada da koyduumuz trtl grr ve tekrar darya kar. Buieriye ve darya gidi gelite belirli bir karara varamad iin yuvaytamamlayamaz. kan yavrular, analarndan bu davran grmediklerihalde. kendileri de bir sene sonra ayn davran bir igd (refleks zinciri)olarak tekrarlarlar.

10

6. 2. Koullandrma

Arlar byklkleri farkl olan iki tip kareden meydana gelmi bir

satran tahtasnn zerinde besleyelim. Bu karelerden birinin kenar 2,

dierininki 4 cm. olsun. Besin 2 cm. kenarl karelere konur ve hayvanlar bu

ekilde beslenmeye altrlrsa ve daha sonra kenarlar 4 ve 6 cm. olan

karelerden yaplm bir tahtann zerine braklrsa, bu sefer, hayvanlar 4 cm.

kenar olan karelere konarlar. nk bceklerde alkanlk bir l deil,

belirli cisimler arasndaki orantlarn karlatrlmasdr. Yani belleklerinde

toplu yap kalr. Bu nedenle her zaman besinle ko ullandrlm olduu kk

kareyi tercih eder.

Avusturyal nl zoolog Karl von Frischin 1915lerde balarlarnn

insanlardan ok daha geni bir duyumsal deneyim sahibi olduunu kefetmesi

davranla ilikili aratrmalarda en nemli dnm noktas olmutur.

Bceklerin renkleri grebildii ve renkli ieklerin tozlatrc bceklere

ekici grnd dnce yzyln balarna kadar pek itibar grmemiti.

11

Yine de Von Frisch bu dnceyi snamaya karar verdi. Von Frisch

nce balarlarn mavi bir kartn zerine yerletirdii cam kaptan ekerli su

yani besin toplamaya altrd. Sonra kart ve ekerli su kabn kaldrp yerine

eitli tonlardaki gri kartlar dizdi. Bu kartlarn arasna bir tane de mavi kart

ekledi ve her birbirinin zerine bo cam kaplar yerletirdi. Grme yetenekleri

gerekten siyah beyazla snrl ise arlarn gri tonlarndan en az biri ile mavi

rengi kartracaklarn dnyordu. Halbuki arlar tanmay rendiklerikartn rengini ayrt etmekte hi glk ekmediler.

Sonraki almalar arlarn -k rmz renk kr olduklar iin- krmz

ile koyu griyi ayrt edemediini fakat ultraviole (UV) renk spektromunu

gayet iyi ayrt edecek ekilde geni bir gr alanna sahip olduunu ortaya

koydu. Bu bulgudan hareketle dnyay UV filtreleri ile incelemeye ve arlarn

neleri grebildiini anlamaya alan von Frisch arlar araclyla tozlaan

ieklerin ortalarnn UV filtresiyle koyu renkli grndn ve belirgin

ekilde bir boa gz biiminde olduunu kefetti.12


3/8

13

6. 3. Ar Kovanlarndaki Dzen

An kovanlarnda hemen hemen her zaman mutlak bir dzen grlr.Anaar (kralie) kovann dzenini salayan bir bakan gibidir. Gerekte kralieninen nemli grevi yumurta meydana getirmesidir. Do acak yavrularn eeyini anaarsaptar. Diiler beslenmelerine gre ya kralie (arst ok yiyenler) ya da ii arolurlar (arst az yiyenler). Kraliear meme denen, dier petek gzlerinden farklbir yerde yetitirilir. Normal olarak bir kovanda tek bir anaar vardr. Yalnzoalma zamanlarnda anaar says artar. Normal zamanda ii arlar arasndahiyerarik bir sra vardr.

Buradaki emir komuta zinciri her zaman geerlidir ve kovandaki dzen buekilde salanr. Yalnz reme zamanlarnda, ilk oul verme srasnda, yal anaar;ikinci ve daha sonraki oul verme zamanlarnda baz yeni kraliearlar tarafndankovanda baz kargaalklar karlarak, bir ksm iiar ile beraber yeni bir yuvan ntemeli atlr, buna oul verme denir. reme mevsimlerinde anaar gnde 1.500kadar yumurta, yani dakikada ortalama bir yumurta b rakr. Termit kraliesinde ikisaniyede bir yumurta olmak zere, bu say 40.000'nin zerine kabilir.

Ar ve karncalarn diileri, yaamlar boyunca bir defa iftleirler vespermalarn reseptakulum seminis ierisinde saklarlar. Yumurta d llenmezse erkek,dllenirse kralie ve ii ar meydana gelir. Erkekler daha ok rememevsimlerinde ortaya karlar. Dllenme devinden baka hibir ileri yoktur. Bumevsim getikten sonra ya kovandan darya atlrlar ya da bir tarafta hapsedilirler.

14

15

i arlar yaamlarnn eitli evrelerinde deiik devleriyklenmilerdir. Ergin olarak kuluka gzlerini terk ettikleri zaman izleyen2-3 gn ierisinde petek gzelerini ve kovan temizlerler; 3-5. gnlerarasnda, bal ve polenleri, gelimi larvalara yedirirler; 6-10. gnler arasndatkrk bezlerinden salgladklar bir svyla (arst) gen larvalarbeslerler; 9-10. gnlerde ilk defa a karak birka deneme uuu yaparlar.

Onuncu gnden sonra tkrk bezleri kuruduu iin devleri dedeiir. Dardan getirilen bal a arkadalarna yedirir, polenleri depolar,pislik ve leleri darya atarlar; 18-20. gnler arasnda kovann bekiliiniyaparlar. Kovann kapsnda her gelenin kokusunu kontrol ederler. nkher kovann kendine zg kokusu vardr (her kovandaki nektarn vepolenlerin bileimi farkl olduundan her kovan fark ekilde kokar).Yabanc arlar ldrmeye alrlar.

Yirminci gnden sonra dardan nektar ve polen toplamayabalarlar. Youn alma zamanlarnda yaamlar bu devreden sonra 30-40

gndr. Yalnz yaz sonunda dnyaya gelenler, k geirirler ve baharda ilkyavrular oluuncaya kadar yaamlarn srdrrler.16

6. 4. Balarlarnda Anlama

Sosyal yasayan bceklerin hemen hepsinde belirli bir anla ma dilininolduu bilinmektedir. Ar larn dili en fazla aratrlm olandr. Bunun iinkovann bir taraf camla kapatlr ve karanlk bir ortamda ii gzlenir. Aydnlkortamda arlar bu cam mumla kapatacakt r. Kovann civarndaki bir bal kasesiniya da ekerli suyu tesadfen bulan isiar (eer toraksn bir boya ileiaretlersek) kovana dnerek arkadalarna bu besinin yerini bir eit danslabildirir ve gerekirse kokusunu da verir. Bunun zerine kovandaki di er iiarlar bu besin kayna nn yeri ve eidi konusunda yeterli bir bilgiye sahipolarak, o kaynaa. herhangi bir klavuz olmakszn uarlar.

Koku Bildirme: Kovann ok yaknndaki besinler, ii arnn zerinesrlm artklarla dier arkadalarna koklatlr. Fakat hayvan uzaktan

gelmise, bu koku, uarak ortadan kalkar. Bu durumda, i i ar, uzaktan getirdiinektarn bir ksmn midesinden kusarak kovan arkada larna koklatr. Doalolarak bu koku antenlerle al nr. Her bitkinin kendine zg kokusu olduundan,

hayvanlarn, kokular birbirinden ayrma yetenekleri son derece gelimitir.rnein bir bahedeki 700 tr bitki ierisinde kokusu verilen bitkiyi hemen

bulabilirler.

17

Gay ekeri gibi kokusu an tarafndan alnmayan ya da kokusuolmayan besin kaynaklarnn yerinin dansla bildirilmesinin yan sra, kokubildirimi de ilgintir. Eer kokusunu alamad bir besin kaynana tesadfenrastlamlarsa, o zaman, ii ar, abdomeninin sonundaki, byk bir olaslkladii bezlerini aarak, kendi kokusundan bir miktarn oradaki besin kaynanabrakr. Daha sonra kovandaki ii arlara kendi kokusunu vererek besinincinsini bildirir.

Yer Bildirme: Yer bildirimi daha karmak bir ekilde yrtlr. Bubildirim, genellikle, daire eklinde danslar yapma ve abdomenini titretmeeklinde yrtlr. Kovandan 100 m. kadar uzaklardaki besin kaynaklar birsaa bir sola yarm daire izilmek suretiyle bildirilir. Dier ii arlar buhareketleri dikkatle izler ve taklit ederler. Besin kaynann uzakl,kovandan 100 m.'den daha fazla olmas halinde, deiik bir dans eidi ilebildirim yaplr. Bu dans eklinde, an, ksa bir mesafede kotuktan sonra ilkolarak saa dner ve bir yar m daire izer, yine ayn izgi zerinden geerekbu sefer sola doru bir yarm daire yapar ve bu hareketlerini yaparkenabdomenini devaml titretir ya da sallar.

18Abdomen Dans


4/8

19

Keif uuundan kovana dnen bir nc ar, bask bir 8 izecekekilde hareket eder. Dans nn 8in ortasndaki dz blmn oluturanksmndaki sallama turlarnda ar abdomenini belirli aralklarla titretirir.Kovanda dikey olarak duran pete in zerinde gerekletirilen sallamaturlarnn ortalama as besinin ynn verir. Yukar, gnein bulunduuyn olarak kabul eldir, yani dikeyden 80 saa yaplan bir dans kovanndndaki alanda gne dorultusunun 80 sana karlk gelir. Gne gn

boyunca doudan batya doru hareket ettii iin belirli bir besin kaynannyerini anlatan dansn asnn da doal olarak dansn gnn hangi saatindeyapldna bal olarak deimesi gerekir; kovana girdikten sonra tekrar d arkmadan uzun bir sre boyunca dans n srdren baz arlar gneingrmedikleri yolculuundan doan bu fark da hesaba katarlar.

Kovanla besin kayna arasndaki uzaklk sallama turlarnn sresi vebununla balantl olarak karlan sesle anlatlr. nsan dili gibi bal arlarnniletiim sistemi de blgesel farkllklar gsterir. Ilman iklim kuana girenblgelerde yaayan bal ars Apis melliferann alman alttrnde her sallamayaklak 50 m. ye karlk gelirken, talyan alttrnde 20 m.ye, Msralttrnde ise 10 m.ye der. 20

Ilman kuak arlarnda dans srasnda verilen bilgiler yakla k 60 m ile15 km arasnda deien bir alan iinde amazlk gsterir. Tropik kuak arlarndadoruluk dzeyi lman kuaktakilerden on kat daha yksektir. Dier yandantropik kuak arlarnn uular daha ksadr ve birbirine uzak, iekli aalarlasnrl kalr; dolaysyla nc arlar kk ve yakn hedefleri tarif ederler. Ilmankuak arlarnn uular ise daha uzak yerlerdeki geni ieklik alanlar kapsar.Her iki durumda da dans eden ar nn verdii bilgiler toplay c arlar ancakhedefin yaknlarna gtrmeye yetecek lde ayrnt ierir; o noktadan sonra

iei ardan alnan ve anmsanan kokunun yard m ile bulmak zorundadrlar.Von Frisch bir deneyde yalnzca bir tr iein kokusunu tayan arnn dansnseyreden toplayclarn daha sonra kendilerine sunulan 750 seenek aras ndandoru kokuyu bulabildiklerini saptam tr.

Dans etmeye karar verme srecinin, ilk kez von Frisch tarafndanbildirilmi olan dier bir zellii ise daha da artcdr: kovann yaknlarndaalanlara kyasla daha uzak bir yerden besin getiren ncler havan n kararmayabalamas ya da bozmas durumunda grevlerini srdrrler ama dans etmeyiyakna gidenlerden daha nce brakrlar. Bu da olduka aklc bir davrantr; zirakaynaa gnderilen toplayclar ilk uuta zamanlarnn byk bir blmn yenibesin kaynan bulmak iin harcayacaklarndan aranan yerin ok uzakta olmas durumunda karanla kalabilir ya da yamura yakalanabilirler.

21 22

nclerin dans srerken toplayc adaylar da enerjilerini nereyeharcayacaklar konusunda kendi kararlarn alrlar. Aceleyle kovandan kpilk dansn tarif ettii yere umazlar, hatta en cokulu danslarda bile byleyapmadklar aktr. Burada koloninin o andaki ba lca gereksinimini vekaynan kovana uzakln da gz nne alacak ve uzaktaki bir kaynaaumakla harcayacaklar zaman ile farkl kaynaklardan salanabilecek eitlibesinlerin eker orannn birlikte deerlendireceklerdir.

Yksek bir yapnn hemen yanna bir kovan yerletiren von Frisch,ncleri yapnn arkasnda kalan besin kaynana giden dolayl bir yolukullanmak zere eitmiti. Besinin ekicilii arlar dans etmeye zendireceknitelie karldnda ise oraya dolayl yoldan gittikleri halde nclerindanslaryla en ksa aruuu yolu anlattklar grlmt.

Arlarn zihinsel haritalarn tam olarak ne lde kullanabildiklerinisaptamaya ynelik bir deneyde, laboratuarda alan Fred Dyer nc arlargl zerindeki bir tekneye yerletirilmi olan bir besin kaynana altrmt.

Ama nclerin gl dansnn yuva blgesini tanyan toplayclar tarafndanne kadar inandrc bulunacan grmekti.

23

Tekne gln ortasndayken nclerin dans etkisiz kalrken, kydakibir denetim istasyonunda bulunan ayn nitelikteki bir besin kaynannfazlasyla toplaycy ektii gzlenmiti. Arlarn ou zaman geni suyzeylerinin zerinden umakta isteksiz davrandklarnn bilinmesine karlkdeney koullarnda yaplan baz deiiklikler gln ortasndaki besinkaynann ekici bulunmamasnn nedeninin bu olmadn ortaya koydu:tekne kar kynn 10 metre ana alnd zaman yeni toplayclar orayaulamak iin gl kysn takip edip 1 kilometre dolamaktansa suyunzerinden 150 metre umay tercih etmilerdir. Dans izleyen arlar nclerinverdii koordinatlar kullanarak istasyonu zihinlerindeki blge haritaszerine yerletiriyor ve gln ortasnda bir besin kayna bulunmasolasln dlamalarna karlk, kar kyda ieklerin var olabileceinikabul ediyor gibi grnyorlard.

Dier bir dizi deneyde ise, besin kaynana doru yola kan bir grupar yakalanrak kapal bir kutu iinde her zamanki yollarnn zerinde olmayanbir yere gtrlerek serbest brakldlar. Bu aslnda bceklerin doadakarlamadklar bir durum deildir. Hava akmlarna, ani bir esintiye ya dabir yaz frtnasna kaplan bcekler kendilerini bir anda izledikleri yolunbirka yz metre uzanda bulabilirler. 24


5/8

25 26

6. 5. Karnca ve Termitlerdeki Davran lar

Karnca ve termitlerde i blm arlardan farkldr. Bunlardabireyler btn yaamlar boyunca ancak bir eit i grrler. Karncalarda bui birka sene devam edebilir. Karnca toplumlarndaki ii ve askerler herzaman ksr diilerden meydana gelir. Buna karn termitlerde her eeyden deii ve asker vardr. Gerek kar nca gerekse termit iileri kanatszdr. remeilevini yklenenler de iftleme uuundan ksa bir zaman sonra kanatlarn

yitirirler. Termit ve karnca iilerinin bazlar kralieyi besler, bazlar daonu temizler ve dklarn yerler. Bir ksm yavrulara ve yumurtalara bakar,byk bir ksm da besin toplar.

Bunlar arasnda yuvalarndaki gbrelenmi bahelerde mantaryetitirenler de vardr. Bu mantarlar bakma gereksinme gsterirler ve ancakinenmi yapraklar zerinde geliirler. Bunun iin, her dii hayvan iftlemeuuuna karken azna bir para mantar alr. Yeni yuvann kurulusunda bumantarlar kullanrlar. Ayrca, yuvalarda baz iiler bir odaca kapatlarakdevaml iek balyla beslenirler. Bu bireyler ekil deitirerek bal depo eden

bir eit bal kavanozu ekline dnrler. Hacimleri byk lde artar.

27 28

Ktlk zamanlarnda bu bireyler bal a arkadalarna verirler. Bazkarncalar da yaprakbitlerinin dklarn seve seve yerler ve onlara bu nedenleobanlk yaparlar. Souk gecelerde ve mevsimlerde karncalar tarafndanyuvalara tanan bu bitler, uygun havalarda tekrar yapraklar zerine tanr.

Karnca ve termitlerde savunmay genellikle askerler yaparlar. Bunlarkuvvetli mandibullara sahiptir. Atklar yaralara formik asit aktrlar. Bunakarn arlar savunmalarn sokarak yaparlar.

6. 6. Karnca MisafirleriYaprakbitleri gibi karncalara yararl hayvanlarn yan sra, dier baz

bcekler ok defa karnca toplumlar iin zararldr. Bu hayvanlar bezlerindenkardklar sarho edici bir maddeyi karncalara verirler. Bunun karlndakarncalarn azndan besinlerini alrlar ya da karnca yavrularn yerler.Karnca ve termit yuvalarnda bu ekilde misafir yasayan hayvanlardan baka,ya bu bceklerle ya yavrularyla ya da yumurtalaryla beslenen dierhayvanlar da vardr. Bu hayvanlar vcut ekilleri ve kitin kabuklar ile

kendilerini karnca ve termitlerden korurlar. G eden karnca srlerinde,karncalarn eklini taklit eden baz bcekler de vardr.

29 30

6. 7. Karnca ve Termitlerin Teritoryumlar

Her karnca ve termit devleti hakim olduu bir alana sahiptir. Bualan dier devletlerin zararna geniletilmeye allr. Eer gerekiyorsadier bir devletle anlama yaplarak nc bir devlete saldrlr. Bazenmilli bir snr vardr. Bu snrn ierisinde bir ok yuva bulunur ve bireylerbu yuvalarn ierisine girmeye izinlidirler.

6. 8. Karnca Esirleri

Baz karnca trleri de baka bir karnca trnn bireylerini esiralmak iin savarlar. Larva ve pup halindeki bireylerini kendi yuvalarnatayarak, orada erginlemelerini ve daha sonra kendi emirlerinde esir olarakalmalarn salarlar. Baz karnca trlerinde esirsiz yasamak olanakszdr.Bunlarn diileri iftleme uuundan sonra, bir yolunu bularak yabanc birkarnca yuvasnn ierisine girer. Keskin mandibullar ile bu yuvannkraliesinin kafasn koparr ve kendi yumurtalarn brakmaya balar.


6/8

31

Bir zaman sonra yavrular ile birlikte yuvada hakim durumageerler. Yuvada yerli bireylerin says azaldka, tekrar dier yuvalarasaldrarak larva ve pup getirir ve yeni esirlerin yetitirilmelerini salarlar.Gerekte bu tip karncalarn bireyleri sadece asker olarak dev grrler.Yuvada baka is yapmazlar. zellikle tropiklerde bulunan baz trler, yuvayapmazlar, devaml g ederler. Bu karncalarn ormandaki zararlar okbyk olur.

6. 9. Termitlerde reme ve Kralie Saptanmas

Termitlerde reme, karncalardan farkldr. Henz eeysel olgunluaulamayan bir erkek ve dii, iftleme gezisine kar ve daha sonra yen) biryuva kurarlar. lk yumurtalar birka ay sonra braklr. Bunlardan meydanagelen ilk yavrular ana tarafndan beslendii iin kk kalr. Daha sonrakan yavrular tkrk salglaryla anay beslerler. Ana iyi beslendikeyumurta says artar. Kralie lrse, kralieyi beslemek iin verdikleri tkrksalglarn en gen larvalara vermeye balarlar. Bu ekilde iyi beslenenlarvalardan reme bireyleri meydana gelir. Burada s nflarn oluumunusalayan, tkrk salgsyla beslenme orandr.

32

6. 10. Yuva Yapma Davran

Karncalarla arlar ayn takmdan (Hymenoptera) olmalarna karn,termitler farkl bir takmdandr (Isoptera). Fakat her grup da sosyal ya antnnen st dzeyine ulamtr. G srasnda birlikte olmay seven baz ekirgetrleri), yavrularna bakan kulaakaanlar, gndzleri bir araya toplananhamambcekleri, sosyal yaant bakmndan olduka ilkel olarak kabul edilirler.Buna karn karnca ve arlarn ait olduu takmndan (Hymenoptera) olan baz

bcek trlerinde, yine eitli kademelerde sosyal yaant vardr.

zellikle yabananlari (eek arlar), toprak ierisinde ya eitli cisimlerinalt yznde, zel bir yap maddesinden kk yuvalar ya da petekler yaparlar(ekoloji ksmnda yuva yapmna bkz!). Bunlarn ierisine bazen polen ya da baldoldurularak yavrular n gelimesi salanr. E ekarlarnda ii ve reme bireyleriayr ayrdr. Kn bu yuva dalr. lkbaharda dii bireyler tarafndan yeniden

kk bir yuva yaplr ve daha sonra kan yavrularla yuva geni letilir. Bazeneitli diilerin bir blgede yuva yapt ve her anann kendi yavrusunu besledi igrlr. Yalnz bir tehlike an nda ortak bir savunma yap lr. Karncalarda ve dierbaz arlarda da yuva yapm grlr.

33Karnca yuvas

34Termitler yuvas

35Termitler yuvas 36Yaban arlarnda yuva eklleri(Soldan saa srasyla; Vespa, Vespula ve Dolichovespula)


7/8

37Termitler yuvas 38Termitler yuvas

39Termitler yuvas 40

6. 11. Ikla letiim

Bir ok atebceinde kla haberleme grlr. Bu daha ok iki

eeyin birbirini tanmasna yarar. Abdomenin sonunda bulunan k

organndan n kalitesi (sar, mavi, beyaz, k rmzms vs.) ve saniyedeki

yanma-snme periyodu fark olan bir k karlr. Bu, eeyler arasndaki

iletiimi (kominikasyonu) salar. nk her trn kendine zg k

kalitesi ve frekans vardr. Fakat bu hayvanlar gerek k kalitesi gerekse

k frekans bakmndan taklit eden bir ok deiik avc grubu daha vardr

(mimikri konusuna bkz!).

41

Ate bcekleri

Ate bceklerinin yaydklar n en nemli zellii, atele vescaklkla ilgisinin olmamas dr; buna "souk k" denilir. Bu,gnmzdeki aydnlatma teknolojisinin ulamaya alt bir hedeftir.Normal bir ampul, elektrik enerjisinin ancak %3 -4'n a dntrp,kalan ksmn sya dntrr. Ate bcekleri ise %100 bir verimle kretirler. 42

6. 12. Sesle letiim

Belirgin olarak ekirgelerde ve austosbceklerinde, keza dier

birok grupta deiik ekilde ses ile bildirim vard r. ekirgelerde arka

femurun i yzndeki eitli tuberkllerin kanat kenarna ya da vcuda

srtlmesiyle [ksa kanatl ekirgelerde = Caelifera'da, abdomendeki

byk bir zarn titretirilmesiyle (austosbceklerinde =Cicadidae),

kanatlarn birbirine srtlmesiyle [crcrbceklerinde = Gryllidae,

Tettigoniidae, baz knkanatllarda ya da vcut paralar ile ses karlr.

Yine ses frekanslar , dolaysyla tonlar her trde kendine zgdr.

Bu. trlerin bireyleri arasnda, eeysel anlama bata olmak zere

deiik iletiimleri salar. Farkl trler arasndaki sesle iletiim birok

durumda, yalnz tehlikeyi haber vermek iin olabilir. Ayn ortamda

yaayan farkl ve yakn trlerin bireylerinde tehlike i aretini simgeleyen

ses bantlar ortak olabilir. Bu ekilde ortak yaamann bir ksm

oluturulmu olur.


8/8

43

AUSTOS BCEKLER

Austos bceklerinin yaknna minik mikrofonlar yerletiri-lerek 158 desibellik bir ses kardklar tespit edilmitir. Bu, bir elbombasnn patlamasyla ayn deerdedir. Eer bcein i itme organkarnnn uzanda bir kapsln iinde korunmu konumda olmasayd,bcek bu yksek sesten dolay sar olurdu.

böceklerde davranış (entomoloji ders notları

Documents