bÀi 2 phÉp biỆn chỨng duy vẬt - eldata3.neu.topica.vneldata3.neu.topica.vn/phm101/giao...

Bi 2: Php bin chng duy vt

30 PHM101_Bai2_v1.0012109225

BI 2 PHP BIN CHNG DUY VT

Hng dn hc hc tt bi ny, hc vin cn tham kho cc phng php hc sau: Hc ng lch trnh ca mn hc theo tun, lm cc bi luyn tp y v tham gia

tho lun trn din n. c ti liu:

Gio trnh Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc Lnin. B Gio dc v o to. NXB Chnh tr quc gia. H, 2011. Cc trang 61 124.

Gio trnh Trit hc Mc Lnin. B Gio dc v o to. NXB Chnh tr quc gia. H, 2006. Cc trang 19 - 24, 181 - 257, 258 - 279.

GS.TS Nguyn Hu Vui (ch bin). Lch s trit hc. NXB Chnh tr quc gia. H, 2002. Cc trang 51 59, 152, 155 158, 376 377, 377 381, 391 401, 433 - 449.

ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th XI. NXBChnh tr quc gia. H, 2011, Tr. 63 90, 91 148

Hc vin lm vic theo nhm v trao i vi ging vin trc tip ti lp hc hoc qua email. Trang Web mn hc.

Ni dung Lm sng t khi nim bin chng, php bin chng. Trn c s kho lc cc hnh thc c bn ca php bin chng trong lch s trit hc i n khng nh php bin chng duy vt l l hc thuyt v s pht trin di hnh thc hon b nht, su sc nht v khng phin din, hc thuyt v tnh tng i ca nhn thc ca con ngi v v vy, php bin chng duy vt c vai tr l ni dung c bit quan trng trong th gii quan v phng php lun trit hc ca ch ngha Mc - Lnin, to nn tnh khoa hc v cch mng ca ch ngha Mc Lnin. Mc tiu Trang b cho ngi hc mn khoa hc v nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 31

2.1. Php bin chng v php bin chng duy vt

2.1.1. Php bin chng v cc hnh thc c bn ca php bin chng

2.1.1.1. Khi nim bin chng, php bin chng Trong ch ngha Mc Lnin, khi nim bin chng dng ch nhng mi lin h, tng tc, chuyn ha v vn ng, pht trin theo quy lut ca cc s vt, hin tng, qu trnh trong t nhin, x hi v t duy.

Bin chng bao gm bin chng khch quan v bin chng ch quan. Bin chng khch quan l bin chng ca th gii vt cht, cn bin chng ch quan l s phn nh bin chng khch quan vo trong i sng thc ca con ngi.

Theo Ph.ngghen: Bin chng gi l khch quan th chi phi trong ton b gii t nhin, cn bin chng gi l ch quan, tc l t duy bin chng, th ch phn nh s chi phi, trong ton b gii t nhin

Php bin chng l hc thuyt nghin cu, khi qut bin chng ca th gii thnh h thng cc nguyn l, quy lut khoa hc nhm xy dng h thng cc nguyn tc phng php lun ca nhn thc v thc tin. Vi ngha nh vy, php bin chng thuc v bin chng ch quan, ng thi n cng i lp vi php siu hnh phng php t duy v s vt, hin tng ca th gii trong trng thi c lp v bt bin.

2.1.1.2. Cc hnh thc c bn ca php bin chng Php bin chng pht trin qua ba hnh thc, ba trnh c bn: php bin chng cht phc thi c i, php bin chng duy tm c in c v php bin chng duy vt ca ch ngha Mc nin. Php bin chng cht phc thi c i l hnh thc u tin ca php bin chng. N l mt ni dung c bn trong nhiu h thng trit hc ca Trung Quc, n v Hy Lp c i. Tiu biu cho nhng t tng bin chng ca trit hc Trung Quc l bin dch lun (hc thuyt v nhng nguyn l, quy lut bin i ph bin trong v tr) v ng hnh lun (hc thuyt v nhng nguyn tc tng tc, bin i ca cc t cht bn th trong v tr) ca m dng gia. Trong trit hc n , biu hin r nt nht ca t tng bin chng l trit hc ca o Pht, vi cc phm tr v ng, v thng, nhn duyn c bit, trit hc Hy Lp c i th hin mt cch su sc tinh thn ca php bin chng t pht. Ph.ngghen vit: Nhng nh trit hc Hy Lp c u l nhng nh bin chng t pht, bm sinh, v Arixtt, b c bch khoa nht trong cc nh trit hc y, cng nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca t duy bin chng Ci th gii quan


32 PHM101_Bai2_v1.0012109225

ban u, ngy th, nhng xt v thc cht th ng l th gii quan ca cc nh trit hc Hy Lp c i v ln u tin c Hraclt trnh by mt cch r rng: mi vt u tn ti v ng thi li khng tn ti, v mi vt ang tri i, mi vt khng ngng bin i, mi vt khng ngng pht sinh v tiu vong. Tuy nhin nhng t tng bin chng v cn bn vn cn mang tnh cht ngy th, cht phc. Ph.ngghen nhn xt: Trong trit hc ny, t duy bin chng xut hin vi tnh cht thun phc t nhin cha b khuy c bi nhng tr ngi ng yu Chnh v ngi Hy Lp cha t ti trnh m x, phn tch gii t nhin, cho nn h hy cn quan nim gii t nhin l mt chnh th v ng v mt ton b m xt chnh th y. Mi lin h ph bin gia cc hin tng t nhin cha c chng minh v chi tit; i vi h, mi lin h l kt qu ca s quan st trc tip. Php bin chng cht phc c i nhn thc ng v tnh bin chng ca th gii nhng bng trc kin thin ti, bng trc quan cht phc, ngy th, cn thiu s chng minh bi nhng thnh tu pht trin ca khoa hc t nhin. T na cui th k XV, khoa hc t nhin bt u pht trin mnh, i su vo phn tch, nghin cu tng yu t ring bit ca th gii t nhin, dn ti s ra i ca phng php siu hnh. n th k XVIII, phng php siu hnh tr thnh phng php thng tr trong t duy trit hc v nghin cu khoa hc. Tuy nhin, khi khoa hc t nhin chuyn t vic nghin cu i tng ring bit sang nghin cu qu trnh thng nht ca cc i tng trong mi lin h, th phng php t duy siu hnh khng cn ph hp m phi chuyn sang mt hnh thc t duy mi cao hn l t duy bin chng.

Php bin chng duy tm c in c c khi u t Cant v hon thin Hghen. Theo Ph.ngghen: Hnh thc th hai ca php bin chng, hnh thc quen thuc nht vi cc nh khoa hc t nhin c, l trit hc c in c, t Cant n Hghen.

Cc nh trit hc C in c trnh by nhng t tng c bn nht ca php bin chng duy tm mt cch c h thng. Tnh cht duy tm trong trit hc ca Hghen biu hin ch ng coi bin chng l qu trnh pht trin khi u ca nim tuyt i, coi bin chng ch quan l c s ca bin chng khch quan. Theo Hghen, nim tuyt i l khi u ca tn ti, t tha ha thnh gii t nhin v tr v bn thn n trong tn ti tinh thn, tinh thn, t tng, nim l ci c trc, cn th gii hin thc ch l mt bn sao chp ca nim. Cc nh trit hc duy tm c, m nh cao nht l Hghen, xy dng php bin chng duy tm vi h thng phm tr, quy lut chung, c logic cht ch ca thc, tinh thn. V.I.Lnin cho rng: Hghen on c mt cch ti tnh bin chng ca s vt (ca nhng hin tng, ca th gii, ca gii t nhin) trong bin chng ca khi nim. Ph.ngghen cng nhn mnh t tng ca C.Mc: Tnh cht thn b m php bin chng mc


PHM101_Bai2_v1.0012109225 33

phi trong tay Hghen tuyt nhin khng ngn cn Hghen tr thnh ngi u tin trnh by mt cch bao qut v c thc nhng hnh thi vn ng chung ca php bin chng. Hghen, php bin chng b ln ngc u xung t. Ch cn dng n li l s pht hin c ci ht nhn hp l ca n ng sau ci v thn b ca n.

Tnh cht duy tm trong php bin chng c in c, cng nh trong trit hc Hghen l hn ch cn phi vt qua. C.Mc v Ph.ngghen khc phc hn ch sng to nn php bin chng duy vt. l giai on pht trin cao nht cu php bin chng trong lch s trit hc, l s k tha trn tinh thn ph phn i vi php bin chng c in c. Ph.ngghen t nhn xt: C th ni rng hu nh ch c Mc v ti l nhng ngi cu php bin chng t gic thot khi trit hc duy tm c v a n vo trong quan nim duy vt v t nhin v v lch s.

2.1.2. Php bin chng duy vt

2.1.2.1. Khi nim php bin chng duy vt nh ngha khi qut v php bin chng duy vt, Ph.ngghen cho rng: Php bin chng l mn khoa hc v nhng quy lut ph bin ca s vn ng v pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy. Cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin cn c mt s nh ngha khc v php bin chng duy vt. Khi nhn mnh vai tr ca nguyn l v mi lin h ph bin, Ph.ngghen nh ngha: Php bin chng l khoa hc v s lin h ph bin; cn khi nhn mnh vai tr ca nguyn l v s pht trin (trong c bao hm hc thuyt v s pht trin ca nhn thc) trong php bin chng m C.Mc k tha t trit hc ca Hghen, V.I.Lnin khng nh: Trong s nhng thnh qu th thnh qu ch yu l php bin chng, tc l hc thuyt v s pht trin, di hnh thc hon b nht, su sc nht v khng phin din, hc thuyt v tnh tng i ca nhn thc ca con ngi, nhn thc ny phn nh vt cht lun lun pht trin khng ngng...

2.1.2.2. Nhng c trng c bn v vai tr ca php bin chng duy vt Php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin c hai c trng c bn sau y: Mt l, php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin l php bin chng c xc lp trn nn tng ca th gii quan duy vt khoa hc. Vi c trng ny, php bin chng duy vt khng ch c s khc bit cn bn vi php bin chng duy tm c in c, c bit l vi php bin chng ca Hghen (l php bin chng c xc lp trn nn tng th gii quan duy tm), m cn c s khc bit v trnh pht trin so vi nhiu t tng bin chng tng c trong lch s trit hc thi c i (l php bin chng v cn bn c xy dng trn lp trng ca ch ngha duy vt nhng l ch ngha duy vt cn trnh trc quan, ngy th v cht phc). Hai l, trong php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin c s thng nht gia ni dung th gii quan duy vt bin chng v phng php lun bin chng duy vt, do n khng dng li s gii thch th gii m cn l cng c nhn thc th gii v ci to th gii. Mi nguyn l, quy lut trong php bin chng duy vt ca


34 PHM101_Bai2_v1.0012109225

ch ngha Mc Lnin khng ch l s gii thch ng n v tnh bin chng ca th gii m cn l phng php lun khoa hc ca vic nhn thc v ci to th gii. Trn c s khi qut cc mi lin h ph bin v s pht trin, nhng quy lut ph bin ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca tt thy mi s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy, php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin cung cp nhng nguyn tc phng php lun chung nht cho qu trnh nhn thc th gii v ci to th gii, khng ch l nguyn tc phng php lun khch quan m cn l phng php lun ton din, pht trin, lch s - c th, phng php lun phn tch mu thun nhm tm ra ngun gc, ng lc c bn ca cc qu trnh vn ng, pht trin... Vi t cch , php bin chng duy vt chnh l cng c khoa hc v i giai cp cch mng nhn thc v ci to th gii. Vi nhng c trng c bn trn, php bin chng duy vt gi vai tr l mt ni dung c bit quan trng trong th gii quan v phng php lun trit hc ca ch ngha Mc Lnin, to nn tnh khoa hc v cch mng ca ch ngha Mc Lnin, ng thi n cng l th gii quan v phng php lun chung nht ca hot ng sng to trong cc lnh vc nghin cu khoa hc v hot ng thc tin.

2.2. Cc nguyn l c bn ca php bin chng duy vt

2.2.1. Nguyn l v mi lin h ph bin

2.2.1.1. Khi nim mi lin h, mi lin h ph bin Trong php bin chng, khi nim v mi lin h dng ch s quy nh, s tc ng v chuyn ha ln nhau gia cc s vt, hin tng hay gia cc mt, cc yu t ca mi s vt, hin tng trong th gii; cn khi nim mi lin h ph bin dng ch tnh ph bin ca cc mi lin h ca cc s vt, hin tng ca th gii, ng thi cng dng ch cc mi lin h tn ti nhiu s vt, hin tng ca th gii, trong nhng mi lin h ph bin nht l nhng mi lin h tn ti mi s vt, hin tng ca th gii, n thuc i tng nghin cu ca php bin chng. l cc mi lin h gia cc mt i lp, lng v cht, khng nh v ph nh, ci chung v ci ring, bn cht v hin tng... Nh vy, gia cc s vt, hin tng ca th gii va tn ti nhng mi lin h c th, va tn ti nhng mi lin h ph bin nhng phm vi nht nh. ng thi, cng tn ti nhng mi lin h ph bin nht, trong nhng mi lin h c th l s th hin nhng mi lin h ph bin trong nhng iu kin nht nh. Ton b nhng mi lin h c th v ph bin to nn tnh thng nht trong tnh a dng v ngc li, tnh a dng trong tnh thng nht ca cc mi lin h trong gii t nhin, x hi v t duy.

2.2.1.2. Tnh cht ca cc mi lin h Tnh khch quan, tnh ph bin v tnh a dng, phong ph l nhng tnh cht c bn ca cc mi lin h. Tnh khch quan ca cc mi lin h


PHM101_Bai2_v1.0012109225 35

Theo quan im bin chng duy vt, cc mi lin h ca cc s vt, hin tng ca th gii l tnh khch quan. Theo quan im , s quy nh, tc ng v lm chuyn ha ln nhau ca cc s vt, hin tng (hoc trong bn thn chng) l ci vn c ca n, tn ti c lp khng ph thuc vo ch ca con ngi; con ngi ch c th nhn thc v vn dng cc mi lin h trong hot ng thc tin ca mnh.

Tnh ph bin ca cc mi lin h Theo quan im bin chng th khng c bt c s vt, hin tng hay qu trnh no tn ti tuyt i bit lp vi cc s vt, hin tng hay qu trnh khc. ng thi cng khng c bt c s vt, hin tng no khng phi l cu trc h thng, bao gm nhng yu t cu thnh vi nhng mi lin h bn trong ca n, tc l bt c mt tn ti no cng l mt h thng, hn na l h thng m, tn ti trong mi lin h vi h thng khc, tng tc v lm bin i ln nhau.

Tnh a dng, phong ph ca mi lin h Quan im bin chng ca ch ngha Mc Lnin khng ch khng nh tnh khch quan, tnh ph bin ca cc mi lin h m cn nhn mnh tnh phong ph, a dng ca cc mi lin h. Tnh a dng, phong ph ca cc mi lin h c th hin ch: cc s vt, hin tng hay qu trnh khc nhau u c nhng mi lin h c th khc nhau, gi vai tr khc nhau i vi s tn ti v pht trin ca n; mt khc, cng mt mi lin h nht nh ca s vt, hin tng nhng trong nhng iu kin c th khc nhau, nhng giai on khc nhau trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng th cng c nhng tnh cht v vai tr khc nhau. Nh vy khng th ng nht tnh cht v v tr, vai tr c th ca cc mi lin h khc nhau i vi mi s vt, hin tng nht nh, trong nhng iu kin xc nh. l cc mi lin h bn trong v bn ngoi, mi lin h bn cht v hin tng, mi lin h ch yu v th yu, mi lin h trc tip v gin tip... ca mi s vt, hin tng trong th gii.

Quan im v tnh phong ph, a dng ca cc mi lin h cn bao hm quan nim v s th hin phong ph, a dng ca cc mi lin h ph bin cc mi lin h c th trong mi s vt, hin tng, mi qu trnh c th, trong nhng iu kin khng gian v thi gian c th.

2.2.1.3. ngha phng php lun T tnh khch quan v ph bin ca cc mi lin h cho thy trong hot ng nhn thc v thc tin cn phi c quan im ton din. Quan im ton din i hi trong nhn thc v x l cc tnh hung thc tin cn phi xem xt s vt, hin tng trong mi quan h bin chng qua li gia cc b phn, gia cc yu t, gia cc mt ca chnh s vt, hin tng v trong s tc ng qua li gia s vt, hin tng vi s vt, hin tng khc. Ch trn c s mi c th nhn thc ng v s vt, hin tng v x l c hiu qu cc vn ca i sng thc tin. Nh vy, quan im ton din i lp vi quan im phin din, siu hnh trong nhn thc v thc tin.


36 PHM101_Bai2_v1.0012109225

V.I.Lnin cho rng: Mun thc s hiu c s vt, cn phi nhn bao qut v nghin cu tt c cc mt, tt c cc mi lin h v quan h gin tip ca s vt . T tnh cht a dng, phong ph ca cc mi lin h cho thy trong hot ng nhn thc v thc tin, khi thc hin quan im ton din th ng thi cng cn phi kt hp vi quan im lch s - c th. Quan im lch s - c th yu cu trong vic nhn thc v x l cc tnh hung trong hot ng thc tin cn phi xt n nhng tnh cht c th ca i tng nhn thc v tnh hung phi gii quyt khc nhau trong thc tin. Phi xc nh r v tr, vai tr khc nhau ca mi mi lin h c th trong nhng tnh hung c th t c c nhng gii php ng n v c hiu qu trong vic x l cc vn thc tin. Nh vy, trong nhn thc v thc tin khng nhng cn phi trnh v khc phc quan im phin din, siu hnh m cn phi trnh v khc phc quan im chit trung, ngy bin.

2.2.2. Nguyn l v s pht trin

2.2.2.1. Khi nim pht trin Trong lch s trit hc, quan im siu hnh xem s pht trin ch l s tng, gim thun ty v lng, khng c s thay i v cht ca s vt, hin tng; ng thi n cng xem s pht trin l qu trnh tin ln lin tc, khng tri qua nhng bc quanh co phc tp. i lp vi quan im siu hnh, trong php bin chng khi nim pht trin dng ch qu trnh vn ng ca s vt, hin tng theo khuynh hng i ln: t trnh thp n trnh cao, t km hon thin n hon thin hn. Nh vy, khi nim pht trin khng ng nht vi khi nim vn ng (bin i) ni chung; khng phi l s bin i tng ln hay gim i n thun v lng hay s bin i tun hon lp i lp li cht c m l s bin i v cht theo hng ngy cng hon thin ca s vt nhng trnh ngy cng cao hn. Pht trin cng l qu trnh pht sinh v gii quyt mu thun khch quan vn c ca s vt, hin tng; l qu trnh thng nht gia ph nh cc nhn t tiu cc v k tha, nng cao nhn t tch cc t s vt, hin tng c trong hnh thi ca s vt, hin tng mi.

2.2.2.2. Tnh cht ca s pht trin Cc qu trnh pht trin u c tnh khch quan, tnh ph bin v tnh a dng, phong ph. Tnh khch quan ca s pht trin biu hin trong ngun gc ca s vn ng v pht trin. l qu trnh bt ngun t bn thn s vt, hin tng; l qu trnh gii quyt mu thun ca s vt, hin tng . V vy, pht trin l thuc tnh tt yu, khch quan, khng ph thuc vo thc ca con ngi. Tnh ph bin ca s pht trin c th hin cc qu trnh pht trin din ra trong mi lnh vc t nhin, x hi v t duy; trong tt c mi s vt, hin tng v trong mi


PHM101_Bai2_v1.0012109225 37

qu trnh, mi giai on ca s vt, hin tng . Trong mi qu trnh bin i c th bao hm kh nng dn n s ra i ca ci mi, ph hp vi quy lut khch quan. Tnh a dng, phong ph ca s pht trin c th hin ch: pht trin l khuynh hng chung ca mi s vt, hin tng, song mi s vt, hin tng, mi lnh vc hin thc li c qu trnh pht trin khng hon ton ging nhau. Tn ti nhng khng gian v thi gian khc nhau s vt, hin tng pht trin s khc nhau. ng thi, trong qu trnh pht trin ca mnh, s vt, hin tng cn chu nhiu s tc ng ca cc s vt, hin tng hay qu trnh khc, ca rt nhiu yu t v iu kin lch s, c th. S tc ng c th lm thay i chiu hng pht trin ca s vt, hin tng, thm ch c th lm cho s vt, hin tng tht li tm thi, c th dn ti s pht trin v mt ny v thoi ha mt khc u l nhng biu hin ca tnh phong ph, a dng ca cc qu trnh pht trin.

2.2.2.3. ngha phng php lun Nguyn l v s pht trin l c s l lun khoa hc nh hng vic nhn thc th gii v ci to th gii. Theo nguyn l ny, trong mi nhn thc v thc tin cn phi c quan im pht trin. Theo V.I.Lnin, Logic bin chng i hi phi xt s vt trong s pht trin, trong s t vn ng, trong s bin i ca n. Quan im pht trin i hi phi khc phc t tng bo th, tr tr, nh kin, i lp vi s pht trin. Theo quan im pht trin, nhn thc v gii quyt bt c vn g trong thc tin, mt mt, cn phi t s vt, hin tng theo khuynh hng i ln ca n; mt khc, con ng ca s pht trin li l mt qu trnh bin chng, bao hm tnh thun nghch, y mu thun, v vy, i hi phi nhn thc c tnh quanh co, phc tp ca s vt, hin tng trong qu trnh pht trin ca n, tc l cn phi c quan im lch s - c th trong nhn thc v gii quyt cc vn ca thc tin, ph hp vi tnh cht phong ph, a dng, phc tp ca n. Nh vy, vi t cch l khoa hc v mi lin h ph bin v s pht trin, php bin chng duy vt ca ch ngha Mc Lnin gi mt vai tr c bit quan trng trong nhn thc v thc tin. Khng nh vai tr ca php bin chng duy vt, Ph.ngghen vit: Php bin chng l phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng trong mi lin h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng. V.I.Lnin cng cho rng: Php bin chng i hi ngi ta phi ch n tt c cc mt ca nhng mi quan h trong s pht trin c th ca nhng mi quan h .

2.3. Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Phm tr l nhng khi nim rng nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h chung, c bn nht ca cc s vt, hin tng thuc mt lnh vc nht nh. Mi b phn khoa hc u c h thng phm tr ring ca mnh, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c bn v ph bin thuc phm vi khoa hc


38 PHM101_Bai2_v1.0012109225

nghin cu. Th d, trong ton hc c phm tr s, hnh, im, mt phng, hm s... Trong vt l hc c cc phm tr khi lng, vn tc, gia tc, lc... Trong kinh t hc c cc phm tr hng ha, gi tr, gi c, tin t, li nhun... Cc phm tr trn y ch phn nh nhng mi lin h chung trn mt lnh vc nht nh ca hin thc thuc phm vi nghin cu ca mn khoa hc chuyn ngnh. Khc vi cc phm tr , nhng phm tr ca php bin chng duy vt nh vt cht, thc, vn ng, ng im, mu thun, lng, cht, nguyn nhn, kt qu... l nhng khi nim chung nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c bn v ph bin nht khng phi ch ca mt lnh vc nht nh no ca hin thc, m ca ton b th gii hin thc, bao gm c t nhin, x hi v t duy. Mi s vt, hin tng u c nguyn nhn xut hin, u c qu trnh vn ng, bin i, u c mu thun, c ni dung v hnh thc...; tc l u c nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c phn nh trong cc phm tr ca php bin chng duy vt. Do vy, gia phm tr ca cc khoa hc c th v phm tr ca php bin chng c mi quan h bin chng vi nhau; l mi quan h gia ci ring v ci chung. Vi t cch l khoa hc v mi lin h ph bin v s pht trin, php bin chng khi qut nhng mi lin h ph bin nht, bao qut cc lnh vc t nhin, x hi v t duy vo cc cp phm tr c bn nh: ci ring v ci chung, nguyn nhn v kt qu, tt nhin v ngu nhin, ni dung v hnh thc, bn cht v hin tng, kh nng v hin thc.

2.3.1. Ci ring v ci chung

2.3.1.1. Phm tr ci ring, ci chung Phm tr ci ring dng ch mt s vt, mt hin tng, mt qu trnh nht nh; cn phm tr ci chung dng ch nhng mt, nhng thuc tnh, nhng yu t, nhng quan h... lp li ph bin nhiu s vt, hin tng.

Trong mi s vt, hin tng ngoi ci chung cn tn ti ci n nht, l nhng c tnh, nhng tnh cht... ch tn ti mt s vt, mt hin tng no m khng lp li cc s vt, hin tng khc.

2.3.1.2. Quan h bin chng gia ci ring v ci chung Theo quan im duy vt bin chng: ci ring, ci chung v ci n nht u tn ti khch quan. Trong , ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring m biu hin s tn ti ca n; ci chung khng tn ti bit lp, tch ri ci ring, tc l khng tch ri mi s vt, hin tng, qu trnh c th.

Ci ring ch tn ti trong mi quan h vi ci chung; khng c ci ring tn ti c lp tuyt i tch ri ci chung.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 39

Ci ring l ci ton b, phong ph, a dng hn ci chung; cn ci chung l ci b phn nhng su sc, bn cht hn ci ring. Bi v, ci ring l tng hp ca ci chung v ci n nht; cn ci chung l biu hin tnh ph bin, tnh quy lut ca nhiu ci ring.

Ci chung v ci n nht c th chuyn ha cho nhau trong nhng iu kin xc nh.

Mi quan h gia bin chng ci ring v ci chung c V.I.Lnin khi qut ngn gn: Nh vy, cc mt i lp (ci ring i lp vi ci chung) l ng nht: ci ring ch tn ti trong mi lin h a n ci chung. Ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring. Bt c ci ring (no cng) l ci chung. Bt c ci chung no cng l (mt b phn, mt kha cnh, hay mt bn cht) ca ci ring. Bt c ci chung no cng ch bao qut mt cch a khi tt c mi vt ring l. Bt c ci ring no cng khng gia nhp y vo ci chung... Bt c ci ring no cng thng qua hng nghn s chuyn ha m lin h vi nhng ci ring thuc loi khc (s vt, hin tng, qu trnh)...

2.3.1.3. ngha phng php lun Cn phi nhn thc ci chung vn dng vo ci ring trong hot ng nhn thc v thc tin. Khng nhn c c ci chung th trong thc tin khi gii quyt mi ci ring, mi trng hp c th s nht nh vp phi nhng sai lm, mt phng hng. Mun nm c ci chung th cn phi xut pht t nhng ci ring bi ci chung khng tn ti tru tng ngoi ci ring.

Mt khc, cn phi c th ha ci chung trong mi hon cnh, iu kin c th; khc phc bnh gio iu, siu hnh, my mc hoc cc b, a phng trong vn dng mi ci chung gii quyt mi trng hp c th.

Trong hot ng nhn thc v thc tin, cn phi bit vn dng cc iu kin thch hp cho s chuyn ha gia ci n nht v ci chung theo nhng mc ch nht nh, bi v gia ci chung v ci n nht c th chuyn ha cho nhau trong nhng iu kin xc nh.

2.3.2. Nguyn nhn v kt qu

2.3.2.1. Phm tr nguyn nhn, kt qu Phm tr nguyn nhn dng ch s tc ng ln nhau gia cc mt trong mt s vt, hin tng, hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau, t to ra s bin i nht nh. Phm tr kt qu dng ch nhng bin i xut hin do s tc ng gia cc mt, cc yu t trong mt s vt, hin tng, hoc gia cc s vt, hin tng.

2.3.2.2. Quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu Mi quan h gia nguyn nhn v kt qu l mi quan h khch quan, bao hm tnh tt yu: khng c nguyn nhn no khng dn ti kt qu nht nh v ngc li khng c kt qu no khng c nguyn nhn.


40 PHM101_Bai2_v1.0012109225

Nguyn nhn sinh ra kt qu, do vy nguyn nhn bao gi cng c trc kt qu, cn kt qu bao gi cng xut hin sau nguyn nhn.

Mt nguyn nhn c th sinh ra mt hoc nhiu kt qu v mt kt qu c th do mt hoc nhiu nguyn nhn to nn.

S tc ng ca nhiu nguyn nhn dn n s hnh thnh mt kt qu c th din ra theo cc hng thun, nghch khc nhau v u c nh hng n s hnh thnh kt qu, nhng v tr, vai tr ca chng l khc nhau: c nguyn nhn trc tip, nguyn nhn gin tip, nguyn nhn bn trong, nguyn nhn bn ngoi... Ngc li, mt nguyn nhn c th dn n nhiu kt qu, trong c kt qu chnh v ph, c bn v khng c bn, trc tip v gin tip...

Trong s vn ng ca th gii vt cht, khng c nguyn nhn u tin v kt qu cui cng. Ph.ngghen vit: Chng ta cng thy rng nguyn nhn v kt qu l nhng khi nim ch c ngha l nguyn nhn v kt qu khi c p dng vo mt trng hp ring bit nht nh; nhng mt khi chng ta nghin cu trng hp ring bit y trong mi lin h chung ca n vi ton b th gii th nhng khi nim y vn gn vi nhau v xon xut vi nhau trong mt khi nim v s tc ng qua li ln nhau mt cch ph bin, trong nguyn nhn v kt qu lun thay i v tr cho nhau; ci y hoc trong lc ny l nguyn nhn th ch khc hoc lc khc li l kt qu, v ngc li.

2.3.2.3. ngha phng php lun V mi lin h nhn qu l mi quan h c tnh khch quan, tt yu nn trong nhn thc v thc tin khng th ph nhn quan h nhn qu. Trong thc t th gii hin thc khng th tn ti nhng s vt, hin tng hay qu trnh bin i khng c nguyn nhn v ngc li khng c nguyn nhn no khng dn ti nhng kt qu nht nh.

V mi lin h nhn qu rt phc tp, a dng nn phi phn bit chnh xc cc loi nguyn nhn c phng php gii quyt ng n, ph hp vi mi trng hp c th trong nhn thc v thc tin.

V mt nguyn nhn c th dn n nhiu kt qu v ngc li, mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn nn trong nhn thc v thc tin cn phi c cch nhn mang tnh ton din v lch s - c th trong phn tch, gii quyt v vn dng quan h nhn qu.

2.3.3. Tt nhin v ngu nhin

2.3.3.1. Phm tr tt nhin, ngu nhin Phm tr tt nhin dng ch ci do nhng nguyn nhn c bn, bn trong ca kt cu vt cht quyt nh v trong nhng iu kin nht nh, n phi xy ra nh th, khng th khc. Phm tr ngu nhin dng ch ci do cc nguyn nhn bn ngoi, do s ngu hp ca nhiu hon cnh bn ngoi quyt nh, do n c th xut hin hoc khng xut hin, c th xut hin nh th ny hoc nh th khc.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 41

2.3.3.2. Quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin Tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan v u c vai tr nht nh i vi s vn ng, pht trin ca s vt v hin tng, trong ci tt nhin ng vai tr quyt nh.

Tt nhin v ngu nhin tn ti trong s thng nht bin chng vi nhau; khng c ci tt nhin thun ty v ngu nhin thun ty. Ci tt nhin bao gi cng vch ng i cho mnh thng qua v s ci ngu nhin. Cn ngu nhin l hnh thc biu hin ca tt nhin, l ci b sung cho tt nhin. Ph.ngghen cho rng: ci m ngi ta qu quyt cho l tt yu li hon ton do nhng ngu nhin thun ty cu thnh, v ci c coi l ngu nhin, li l hnh thc, di n np ci tt yu....

Tt nhin v ngu nhin khng phi tn ti vnh vin trng thi c m thng xuyn thay i, pht trin v trong nhng iu kin nht nh chng c th chuyn ha cho nhau: tt nhin bin thnh ngu nhin v ngu nhin tr thnh tt nhin.

2.3.3.3. ngha phng php lun V cn bn, trong hot ng nhn thc v thc tin cn phi cn c vo ci tt nhin ch khng phi ci ngu nhin. Tuy nhin, khng c b qua ci ngu nhin, khng tch ri ci tt nhin khi ci ngu nhin. Cn xut pht t ci ngu nhin t n ci tt nhin v khi da vo ci tt nhin phi ch n ci ngu nhin.

Tt nhin v ngu nhin c th chuyn ha ln nhau. V vy, cn to ra nhng iu kin nht nh cn tr hoc thc y s chuyn ha ca chng theo mc ch nht nh.

2.3.4. Ni dung v hnh thc

2.3.4.1. Phm tr ni dung, hnh thc Phm tr ni dung dng ch s tng hp tt c nhng mt, nhng yu t, nhng qu trnh to nn s vt, hin tng. Phm tr hnh thc dng ch phng thc tn ti v pht trin ca s vt, hin tng , l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca n.

2.3.4.2. Quan h bin chng gia ni dung v hnh thc Ni dung v hnh thc gn b cht ch, thng nht bin chng vi nhau. V vy, khng c mt hnh thc no khng cha ng ni dung, ng thi khng c ni dung no li khng tn ti trong mt hnh thc nht nh. Cng mt ni dung c th biu hin trong nhiu hnh thc v cng mt hnh thc c th cha ng nhiu ni dung. Mi quan h gia ni dung v hnh thc l m i quan h bin chng, trong ni dung quyt nh hnh thc v hnh thc tc ng tr li ni dung. Khuynh hng ch o ca ni dung l khuynh hng bin i, cn hnh thc l mt tng i n nh trong mi s vt, hin tng. Ni dung thay i bt buc hnh thc phi thay i theo cho ph hp. Tuy nhin, khng phi bt c lc no cng c s ph hp tuyt i gia ni dung v hnh thc. Ni dung quyt nh hnh thc nhng hnh thc c tnh c lp tng i


42 PHM101_Bai2_v1.0012109225

v tc ng tr li ni dung. Hnh thc ph hp vi ni dung th s thc y ni dung pht trin. Nu hnh thc khng ph hp th s km hm s pht trin ca ni dung.

2.3.4.3. ngha phng php lun Ni dung v hnh thc lun lun thng nht hu c vi nhau. V vy, trong hot ng nhn thc v thc tin, khng c tch ri gia ni dung v hnh thc, hoc tuyt i ha mt trong hai mt . Ni dung quyt nh hnh thc nn khi xem xt s vt, hin tng th trc ht phi cn c vo ni dung. Mun thay i s vt, hin tng th trc ht phi thay i ni dung ca n. Trong thc tin cn pht huy tc ng tch cc ca hnh thc i vi ni dung trn c s to ra tnh ph hp ca hnh thc vi ni dung; mt khc, cng vn phi thc hin nhng thay i i vi nhng hnh thc khng cn ph hp vi ni dung, cn tr s pht trin ca ni dung.

2.3.5. Bn cht v hin tng

2.3.5.1. Phm tr bn cht, hin tng Phm tr bn cht dng ch s tng hp tt c nhng mt, nhng mi lin h tt nhin, tng i n nh bn trong, quy nh s tn ti, vn ng, pht trin ca s vt, hin tng . Phm tr hin tng dng ch s biu hin ra bn ngoi ca nhng mt, nhng mi lin h trong nhng iu kin xc nh.

2.3.5.2. Quan h bin chng gia bn cht v hin tng Bn cht v hin tng u tn ti khch quan, l hai mt va thng nht, va i lp vi nhau. S thng nht gia bn cht v hin tng: Bn cht bao gi cng bc l qua hin tng, cn hin tng bao gi cng l s biu hin ca mt bn cht nht nh. Khng c bn cht tn ti thun ty tch ri hin tng; cng nh khng c hin tng li khng biu hin ca mt bn cht no . Khi bn cht thay i th hin tng cng thay i theo. Khi bn cht mt i th hin tng cng mt theo. V vy, V.I.Lnin cho rng: Bn cht hin ra. Hin tng l c tnh bn cht. S i lp gia bn cht v hin tng c th hin ch: bn cht l ci chung, ci tt yu, cn hin tng l ci ring bit phong ph v a dng; bn cht l ci bn trong, hin tng l ci bn ngoi; bn cht l ci tng i n nh, cn hin tng l ci thng xuyn bin i.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 43

2.3.5.3. ngha phng php lun Mun nhn thc ng s vt, hin tng th khng dng li hin tng bn ngoi m phi i vo bn cht. Phi thng qua nhiu hin tng khc nhau mi nhn thc c ng v y bn cht. Theo V.I.Lnin: T tng ca ngi ta i su mt cch v hn, t hin tng n bn cht, t bn cht cp mt n bn cht cp hai. Mt khc, bn cht phn nh tnh tt yu, tnh quy lut nn trong nhn thc v thc tin cn phi cn c vo bn cht ch khng cn c vo hin tng th mi c th nh gi mt cch chnh xc v s vt, hin tng v mi c th ci to cn bn s vt.

2.3.6. Kh nng v hin thc

2.3.6.1. Phm tr kh nng, hin thc Phm tr kh nng dng ch ci cha xut hin, cha tn ti trong thc t, nhng s xut hin v tn ti thc s khi c cc iu kin tng ng.

Phm tr hin thc dng ch nhng ci ang tn ti trong thc t v trong t duy.

2.3.6.2. Quan h bin chng gia kh nng v hin thc Kh nng v hin thc tn ti trong mi quan h thng nht, khng tch ri. Qu trnh biu hin: kh nng chuyn ha thnh hin thc v hin thc li cha ng nhng kh nng mi; kh nng mi, trong nhng iu kin nht nh, li chuyn ha thnh hin thc... Trong nhng iu kin nht nh, cng mt s vt, hin tng, c th tn ti mt hoc nhiu kh nng: kh nng thc t, kh nng tt nhin, kh nng ngu nhin, kh nng gn, kh nng xy ra... Trong i sng x hi, kh nng chuyn ha thnh hin thc phi c iu kin khch quan v nhn t ch quan. Nhn t ch quan l tnh tch cc x hi ca thc ch th con ngi chuyn ha kh nng thnh hin thc. iu kin khch quan l s tng hp cc mi quan h v hon cnh, khng gian, thi gian to nn s chuyn ha .

2.3.6.3. ngha phng php lun Trong hot ng nhn thc v thc tin, cn phi da vo hin thc xc lp nhn thc v hnh ng. V.I.Lnin cho rng: Ch ngha Mc cn c vo nhng s tht ch khng phi da vo nhng kh nng. Ngi mcxt ch c th s dng, lm cn c cho chnh sch ca mnh, nhng s tht c chng minh r rt v khng th chi ci c. Tuy nhin, trong nhn thc v thc tin cn phi nhn thc ton din cc kh nng t trong hin thc c c phng php hot ng thc tin ph hp vi s pht trin trong nhng hon cnh nht nh; tch cc pht huy nhn t ch quan trong vic nhn thc v hot ng thc tin bin kh nng thnh hin thc theo mc ch nht nh.


44 PHM101_Bai2_v1.0012109225

2.4. Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt Quy lut l nhng mi lin h khch quan, bn cht, tt nhin, ph bin v lp li gia cc mt, cc yu t, cc thuc tnh bn trong mi s vt, hin tng hay gia cc s vt, hin tng vi nhau. Trong th gii tn ti nhiu loi quy lut, chng khc nhau v mc ph bin, v phm vi bao qut, v tnh cht, v vai tr ca chng i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt, hin tng trong gii t nhin, x hi v t duy. Do vy, vic phn loi quy lut l cn thit nhn thc v vn dng c hiu qu cc quy lut vo hot ng thc tin ca con ngi. Nu cn c vo mc ca tnh ph bin phn loi th cc quy lut c chia thnh: nhng quy lut ring, nhng quy lut chung v nhng quy lut ph bin. Nhng quy lut ring l nhng quy lut ch tc ng trong phm vi nht nh ca cc s vt, hin tng cng loi. Th d: nhng quy lut vn ng c gii, vn ng ha hc, vn ng sinh hc... Nhng quy lut chung l nhng quy lut tc ng trong phm vi rng hn quy lut ring, tc ng trong nhiu loi s vt, hin tng khc nhau. Chng hn: quy lut bo ton khi lng, bo ton nng lng... Nhng quy lut ph bin l nhng quy lut tc ng trong tt c cc lnh vc: t t nhin, x hi cho n t duy. Php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut ph bin . Nu cn c vo lnh vc tc ng phn loi th cc quy lut c chia thnh ba nhm ln: nhng quy lut t nhin, nhng quy lut x hi v nhng quy lut ca t duy. Nhng quy lut t nhin l quy lut ny sinh v tc ng trong gii t nhin, k c c th con ngi, khng phi thng qua hot ng c thc ca con ngi. Nhng quy lut x hi l quy lut hot ng ca chnh con ngi trong cc quan h x hi; nhng quy lut khng th ny sinh v tc ng ngoi hot ng c thc ca con ngi, nhng nhng quy lut x hi vn mang tnh khch quan. Nhng quy lut ca t duy l nhng quy lut thuc mi lin h ni ti ca nhng khi nim, phm tr, phn on, suy lun v ca qu tnh pht trin nhn thc l tnh con ngi. Vi t cch l mt khoa hc v mi lin h ph bin v s pht trin, php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut chung nht, tc ng trong ton b cc lnh vc t nhin, x hi v t duy ca con ngi. l: quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li; quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp; quy lut ph nh ca ph nh.

2.4.1. Quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht Quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li l quy lut c bn, ph bin v phng thc chung ca cc qu trnh vn ng, pht trin trong t nhin, x hi v t duy. Theo quy lut ny, phng thc chung ca cc qu trnh vn ng, pht trin l: nhng s thay i v cht ca s vt, hin tng c c s tt yu t nhng s thay i v lng ca s vt, hin tng v ngc li; nhng s thay i v cht ca s vt, hin tng ti to ra nhng bin i mi v lng ca s vt, hin tng trn cc phng din khc nhau. l mi lin h tt yu, khch quan, ph bin, lp i lp li trong mi qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng thuc mi lnh vc t nhin, x hi v t duy.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 45

2.4.1.1. Khi nim Cht, lng

Khi nim cht Khi nim cht dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt, hin tng; l s thng nht hu c cc thuc tnh cu thnh n, phn bit n vi s vt hin tng. Nh vy, to thnh cht ca s vt, hin tng chnh l cc thuc tnh khch quan vn c ca n nhng khi nim cht khng ng nht vi khi nim thuc tnh. Mi s vt, hin tng u c nhng thuc tnh c bn v khng c bn. Ch nhng thuc tnh c bn mi hp thnh cht ca s vt v hin tng. Khi nhng thuc tnh c bn thay i th cht ca n thay i. Vic phn bit thuc tnh c bn v khng c bn ca s vt, hin tng phi ty theo quan h c th ca s phn tch; cng mt thuc tnh, trong quan h ny l c bn th trong quan h khc c th l khng c bn.

Khi nim lng Khi nim lng dng ch tnh quy nh khch quan ca s vt, hin tng v cc phng din: s lng cc yu t cu thnh, quy m ca s tn ti, tc , nhp iu ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng. Vi khi nim ny cho thy: mt s vt, hin tng c th tn ti nhiu loi lng khc nhau, c xc nh bng cc phng thc khc nhau ph hp vi tng loi lng c th ca s vt, hin tng . Nh vy, cht v lng l hai phng din khc nhau ca cng mt s vt, hin tng hay mt qu trnh no trong t nhin, x hi v t duy. Hai phng din u tn ti khch quan. Tuy nhin, s phn bit gia cht v lng trong qu trnh nhn thc v s vt, hin tng ch c ngha tng i: c ci trong mi quan h ny ng vai tr l cht nhng trong mi quan h khc li l lng.

2.4.1.2. Quan h bin chng gia cht v lng Bt k s vt, hin tng no cng l mt th thng nht gia hai mt cht l lng. Hai mt khng tch ri nhau m tc ng ln nhau mt cch bin chng. S thay i v lng tt yu s dn n s chuyn ha v cht ca s vt, hin tng. Tuy nhin, khng phi s thay i v lng bt k no cng dn n s thay i v cht. mt gii hn nht nh, s thay i v lng cha dn ti s thay i v cht. Gii hn m s thay i v lng cha lm cht thay i c gi l . Khi nim ch tnh quy nh, mi lin h thng nht gia cht v lng, l khong gii hn m trong s thay i v lng cha lm thay i cn bn v cht ca s


46 PHM101_Bai2_v1.0012109225

vt, hin tng. V vy, trong gii hn ca , s vt, hin tng vn cn l n, cha chuyn ha thnh s vt, hin tng khc.

S vn ng bin i ca s vt, hin tng thng bt u t s thay i v lng. Khi lng thay i n mt gii hn nht nh s tt yu dn n s thay i v cht. Gii hn chnh l im nt. S thay i v lng khi t ti im nt, vi nhng iu kin nht nh tt yu dn n s ra i ca cht mi. y chnh l bc nhy trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng. Bc nhy l s chuyn ha tt yu trong qu trnh pht trin ca s vt, hin tng. S thay i v cht din ra vi nhiu hnh thc bc nhy khc nhau, c quyt nh bi mu thun, tnh cht v iu kin ca mi s vt. l cc bc nhy: nhanh v chm, ln v nh, cc b v ton b, t pht v t gic Bc nhy l s kt thc mt giai on vn ng, pht trin; ng thi, cng l im khi u cho mt giai on mi, l s gin on trong qu trnh vn ng, pht trin lin tc ca s vt, hin tng. Trong th gii lun lun din ra qu trnh bin i tun t v lng dn n bc nhy v cht, to ra mt ng nt v tn, th hin cch thc vn ng v pht trin ca s vt t thp n cao. Ph.ngghen khi qut tnh tt yu ny: nhng s thay i n thun v lng n mt mc nht nh s chuyn ha thnh nhng s khc nhau v cht. Khi cht mi ra i li c s tc ng tr li lng ca s vt. Cht mi tc ng ti lng ca s vt, hin tng trn nhiu phng din nh: lm thay i kt cu, quy m, trnh , nhp iu ca s vn ng v pht trin ca s vt. Tm li, bt k s vt, hin tng no cng c s thng nht bin chng gia hai mt cht v lng. S thay i dn dn v lng ti im nt tt yu s dn n s thay i v cht thng qua bc nhy; ng thi cht mi s tc ng tr li lng, to ra nhng bin i mi v lng ca s vt, hin tng. Qu trnh lin tc din ra, to thnh phng thc c bn, ph bin ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy.

2.4.1.3. ngha ca phng php lun V bt k s vt, hin tng no cng c phng din cht v lng tn ti trong tnh quy nh ln nhau, tc ng v lm chuyn ha ln nhau, do , trong nhn thc v thc tin cn phi coi trng c hai loi ch tiu v phng din cht v lng, to nn s nhn thc ton din v s vt, hin tng. V nhng thay i v lng ca s vt, hin tng c kh nng tt yu chuyn ha thnh nhng thay i v cht ca s vt, hin tng v ngc li, do , trong hot ng nhn thc v thc tin, ty theo mc ch c th, cn tng bc tch ly v lng c th lm thay i v cht; ng thi, c th pht huy tc ng ca cht mi theo hng lm thay i v lng ca s vt, hin tng. V s thay i v lng ch c th dn ti nhng bin i v cht ca s vt, hin tng vi iu kin lng phi c tch ly ti gii hn im nt, do , trong cng tc thc tin cn phi khc phc t tng nn nng t khuynh; mt khc, theo tnh tt yu quy lut th khi lng c tch ly n gii hn im nt s tt yu c kh nng din ra bc nhy v cht s vt, hin tng. V th cng cn phi khc phc t tng bo th


PHM101_Bai2_v1.0012109225 47

hu khuynh trong cng tc thc tin. T khuynh chnh l hnh ng bt chp quy lut, ch quan, duy ch, khng tch ly v lng m ch ch trng thc hin nhng bc nhy lin tc v cht. Hu khuynh l s biu hin t tng bo th, tr tr, khng dm thc hin bc nhy mc d lng tch ly ti im nt v quan nim pht trin ch n thun l s tin ha v lng. V bc nhy ca s vt, hin tng l ht sc a dng, phong ph, do vy, trong nhn thc v thc tin cn phi c s vn dng linh hot cc hnh thc ca bc nhy cho ph hp vi tng iu kin, tng lnh vc c th. c bit, trong i sng x hi, qu trnh pht trin khng ch ph thuc vo iu kin khch quan, m cn ph thuc vo nhn t ch quan ca con ngi. Do , cn phi nng cao tnh tch cc, ch ng ca ch th thc y qu trnh chuyn ha t lng n cht mt cch c hiu qu nht.

2.4.2. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp l ht nhn ca php bin chng. Theo V.I. Lnin, C th nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng s gii thch v mt s pht trin thm. Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp l quy lut v ngun gc, ng lc c bn, ph bin ca mi qu trnh vn ng v pht trin. Theo quy lut ny, ngun gc v ng lc c bn, ph bin ca mi qu trnh vn ng, pht trin chnh l mu thun khch quan, vn c ca s vt, hin tng.

2.4.2.1. Khi nim mu thun v cc tnh cht chung ca mu thun

Khi nim mu thun Trong php bin chng, khi nim mu thun dng ch mi lin h thng nht, u tranh v chuyn ha gia cc mt i lp ca mi s vt, hin tng hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau. y l quan nim bin chng v mu thun, khc cn bn vi quan nim siu hnh v mu thun. Theo quan nim siu hnh, mu thun l ci i lp phn logic, khng c s thng nht, khng c s chuyn ha bin chng gia cc mt i lp. Nhn t to thnh mu thun l mt i lp. Khi nim mt i lp dng ch nhng mt, nhng thuc tnh, nhng khuynh hng vn ng tri ngc nhau nhng ng thi li l iu kin, tin tn ti ca nhau. Th d, in tch m v in tch dng trong mt nguyn t, ng ha v d ha ca mt c th sng, sn xut v tiu dng trong hot ng kinh t ca x hi, chn l v sai lm trong qu trnh pht trin ca nhn thc...

Cc tnh cht chung ca mu thun. Mu thun c tnh khch quan v tnh ph bin. Theo Ph.ngghen: Nu bn thn s di ng mt cch my mc n gin cha ng mu thun, th tt nhin


48 PHM101_Bai2_v1.0012109225

nhng hnh thc vn ng cao hn ca vt cht v c bit l s sng hu c v s pht trin ca s sng hu c li cng phi cha ng mu thun s sng trc ht chnh l ch mt sinh vt trong mi lc va l n nhng li va l mt ci khc. Nh vy, s sng cng l mt mu thun tn ti trong bn thn cc s vt v cc qu trnh, mt mu thun thng xuyn ny sinh v t gii quyt, v khi mu thun chm dt th s sng cng khng cn na v ci cht xy n. Cng nh chng ta thy rng trong lnh vc t duy, chng ta khng th thot khi mu thun; chng hn nh mu thun gia nng lc nhn thc v tn bn trong ca con ngi vi s tn ti thc t ca nng lc y trong nhng con ngi b hn ch bi hon cnh bn ngoi, v b hn ch, trong nhng nng lc nhn thc, - mu thun ny c gii quyt trong s ni tip ca cc th h, s ni tip t ra i vi chng ta trn thc tin, cng l v tn, - v c gii quyt trong s vn ng i ln v tn. Mu thun khng nhng c tnh khch quan, tnh ph bin, m cn c tnh a dng, phong ph. Tnh a dng ca mu thun biu hin ch: mi s vt, hin tng, qu trnh u c th bao hm nhiu loi mu thun khc nhau, biu hin khc nhau trong nhng iu kin lch s, c th khc nhau; chng gi v tr, vai tr khc nhau i vi s tn ti, vn ng v pht trin ca s vt. l: mu thun bn trong v bn ngoi, c bn v khng c bn, ch yu v th yu... Trong cc lnh vc khc nhau cng tn ti nhng mu thun vi nhng tnh cht khc nhau to nn tnh phong ph trong s biu hin ca mu thun.

2.4.2.2. Qu trnh vn ng ca mu thun Trong mi mu thun, cc mt i lp va thng nht vi nhau, va u tranh vi nhau. Khi nim thng nht ca cc mt i lp dng ch s lin h, rng buc, khng tch ri nhau, quy nh ln nhau ca cc mt i lp, mt ny ly mt kia lm tin tn ti. S thng nht ca cc mt i lp cng bao hm s ng nht ca n. V.I.Lnin vit: S ng nht ca cc mt i lp (s thng nht ca chng, ni nh vy c l ng hn? Tuy y s phn bit gia cc t ng nht v thng nht khng quan trng lm. Theo mt ngha no , c hai u ng). Khi nim u tranh gia cc mt i lp dng ch khuynh hng tc ng qua li, bi tr, ph nh nhau ca cc mt i lp. Hnh thc u tranh ca cc mt i lp rt phong ph, a dng, ty thuc vo tnh cht, mi quan h v iu kin c th ca s vt, hin tng. Qu trnh thng nht v u tranh ca cc mt i lp tt yu dn n s chuyn ha gia chng. S chuyn ha gia cc mt i lp din ra ht sc phong ph, a dng, ty thuc vo tnh cht ca cc mt i lp cng nh ty thuc vo nhng iu kin lch s c th. Trong s thng nht v u tranh gia cc mt i lp, s u tranh gia chng l tuyt i, cn s thng nht gia chng l tng i, c iu kin, tm thi; trong s thng nht c s u tranh, u tranh trong tnh thng nht ca chng. Theo V.I.Lnin: S thng nht (ph hp, ng nht, tc dng ngang nhau) ca cc mt i


PHM101_Bai2_v1.0012109225 49

lp l c iu kin, tm thi, thong qua, tng i. S u tranh ca cc mt i lp bi tr ln nhau l tuyt i, cng nh s pht trin, s vn ng l tuyt i. S tc ng qua li dn n chuyn ha gia cc mt i lp l mt qu trnh. Lc mi xut hin, mu thun th hin s khc bit v pht trin thnh hai mt i lp. Khi hai mt i lp ca mu thun xung t vi nhau gay gt v khi iu kin chn mui th chng s chuyn ha ln nhau, mu thun c gii quyt. Mu thun c mt i, mu thun mi c hnh thnh v qu trnh tc ng, chuyn ha gia hai mt i lp li tip din, lm cho s vt, hin tng lun lun vn ng v pht trin. Bi vy, s lin h, tc ng v chuyn ha gia cc mt i lp l ngun gc, ng lc ca s vn ng v pht trin trong th gii. V.I.Lnin khng nh: S pht trin l mt cuc u tranh gia cc mt i lp.

2.4.2.3. ngha phng php lun V mu thun c tnh khch quan, tnh ph bin v l ngun gc, ng lc ca s vn ng, pht trin, do vy, trong nhn thc v thc tin cn phi tn trng mu thun, pht hin mu thun, phn tch y cc mt i lp, nm c bn cht, ngun gc, khuynh hng ca s vn ng v pht trin. V.I.Lnin cho rng: S phn i ca ci thng nht v s nhn thc cc b phn mu thun ca n l thc cht ca php bin chng. V mu thun c tnh a dng, phong ph, do vy trong vic nhn thc v gii quyt mu thun cn phi c quan im lch s- c th, tc l bit phn tch c th tng loi mu thun v c phng php gii quyt ph hp. Trong qu trnh hot ng nhn thc v thc tin, cn phn bit ng vai tr, v tr ca cc loi mu thun trong tng hon cnh, iu kin nht nh; nhng c im ca mu thun tm ra phng php gii quyt tng loi mu thun mt cch ng n nht.

2.4.3. Quy lut ph nh ca ph nh Quy lut ph nh ca ph nh l quy lut v khuynh hng c bn, ph bin ca mi vn ng, pht trin din ra trong cc lnh vc t nhin, x hi v t duy; l khuynh hng vn ng, pht trin ca s vt, hin tng thng qua nhng ln ph nh bin chng, to thnh hnh thc mang tnh chu k ph nh ca ph nh.

2.4.3.1. Khi nim ph nh, ph nh bin chng Th gii vn ng v pht trin khng ngng, v cng, v tn. S vt, hin tng sinh ra, tn ti, pht trin ri mt i, c thay th bng s vt, hin tng khc; thay th hnh thi tn ti ny bng hnh thi tn ti khc ca cng mt s vt, hin tng trong qu trnh vn ng, pht trin ca n. S thay th gi l s ph nh. Mi qu trnh vn ng v pht trin trong cc lnh vc t nhin, x hi hay t duy u din ra thng qua nhng s ph nh, trong c nhng s ph nh chm dt s pht trin, nhng cng c nhng s ph nh to iu kin, tin cho qu trnh pht trin. Nhng s ph nh to ra iu kin, tin cho qu trnh pht trin ca s vt, hin tng c gi l s ph nh bin chng.


50 PHM101_Bai2_v1.0012109225

Vi t cch khng ch l hc thuyt v s bin i ni chung m cn bn l hc thuyt v s pht trin, php bin chng duy vt ch trng phn tch khng ch s ph nh ni chung m cn bn l s ph nh bin chng. Ph nh bin chng c hai c im c bn l tnh khch quan v tnh k tha. Ph nh bin chng c tnh khch quan v nguyn nhn ca s ph nh nm trong chnh bn thn s vt, hin tng; n l kt qu ca qu trnh u tranh gii quyt mu thun tt yu, bn trong bn thn s vt, hin tng; to kh nng ra i ca ci mi thay th ci c, nh to nn xu hng pht trin ca chnh bn thn n. V th, ph nh bin chng cng chnh l s t thn ph nh. Ph nh bin chng c tnh k tha: k tha nhng nhn t hp quy lut v loi b nhn t tri quy lut. Ph nh bin chng khng phi l s ph nh sch trn ci c, m l tri li trn c s nhng ht nhn hp l ca ci c pht trin thnh ci mi, to nn tnh lin tc ca s pht trin. l s ph nh m trong ci mi hnh thnh v pht trin t thn, thng qua qu trnh lc b nhng mt tiu cc, li thi, gi li nhng ni dung tch cc. V.I.Lnin cho rng: Khng phi s ph nh sch trn, khng phi s ph nh khng suy ngh, khng phi s ph nh hoi nghi, khng phi s do d, cng khng phi s nghi ng l ci c trng v ci bn cht trong php bin chng, m l s ph nh coi nh l vng khu ca lin h, vng khu ca s pht trin. Bi vy, ph nh bin chng l khuynh hng tt yu ca mi lin h bn trong gia ci c v ci mi, l s t khng nh ca cc qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng.

2.4.3.2. Ph nh ca ph nh Trong s vn ng vnh vin ca th gii vt cht, ph nh bin chng l mt qu trnh v tn, to nn khuynh hng pht trin ca s vt, hin tng t trnh thp n trnh cao hn, din ra c tnh cht chu k theo hnh thc xoy c. Trong chui ph nh to nn qu trnh pht trin ca s vt, hin tng, mi ln ph nh bin chng u to ra nhng iu kin, tin cho s pht trin tip theo ca n. Tri qua nhiu ln ph nh, tc ph nh ca ph nh s tt yu dn ti kt qu l s vn ng theo chiu hng i ln ca s vt, hin tng. Tnh cht chu k ca cc qu trnh pht trin thng din ra theo hnh thc xoy c, cng l tnh cht ph nh ca ph nh. Theo tnh cht ny, mi chu k pht trin ca s vt, hin tng thng tri qua hai ln ph nh c bn vi ba hnh thi tn ti ch yu ca n, trong hnh thi cui mi chu k lp li nhng c trng c bn ca hnh thi ban u chu k nhng trn c s cao hn v trnh pht trin nh k tha c nhng nhn t tch cc v loi b c nhng nhn t tiu cc qua hai ln ph nh bin chng.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 51

Theo V.I.Lnin: T khng nh n ph nh, - t s ph nh n s thng nht vi ci b khng nh, - khng c ci , php bin chng tr thnh mt s ph nh sch trn, mt tr chi hay l ch ngha hoi nghi. Quy lut ph nh ca ph nh khi qut tnh cht chung, ph bin ca s pht trin: khng phi l s pht trin theo hnh thc mt con ng thng, m l pht trin theo hnh thc con ng xoy c. V.I.Lnin khi qut con ng nh sau: S pht trin hnh nh din li nhng giai on qua, nhng di mt hnh thc khc, mt trnh cao hn (ph nh ca ph nh); s pht trin c th ni l theo ng trn c ch khng theo ng thng. Khuynh hng pht trin theo ng xoy c th hin tnh cht bin chng ca s pht trin, l tnh k tha, tnh lp li v tnh tin ln. Mi vng mi ca ng xoy c dng nh lp li, nhng vi mt trnh cao hn. S tip ni ca cc vng trong ng xoy c phn nh qu trnh pht trin v tn t thp n cao ca s vt, hin tng trong th gii. Trong qu trnh pht trin ca s vt, hin tng ph nh bin chng ng vai tr l nhng vng khu ca qu trnh . Tm li, ni dung c bn ca quy lut ph nh ca ph nh trong php bin chng duy vt phn nh mi quan h bin chng gia ci ph nh v ci khng nh trong qu trnh pht trin ca s vt, hin tng. Ph nh bin chng l iu kin cho s pht trin, ci mi ra i l kt qu ca s k tha nhng ni dung tch cc t trong s vt, hin tng c, pht huy n trong s vt, hin tng mi v to nn tnh chu k ca s pht trin. Nhn xt v vai tr ca quy lut ny, Ph.ngghen vit: ph nh ci ph nh l g? L mt quy lut v cng ph bin v chnh v vy m c mt tm quan trng v c tc dng v cng to ln v s pht trin ca t nhin, ca lch s v ca t duy.

2.4.3.3. ngha phng php lun Quy lut ph nh ca ph nh l c s chng ta nhn thc mt cch ng n v xu hng vn ng pht trin ca s vt, hin tng. Qu trnh khng din ra theo ng thng m l con ng quanh co, phc tp, gm nhiu giai on, nhiu qu trnh khc nhau. Tuy nhin, tnh a dng v phc tp ca qu trnh pht trin ch l s biu hin ca khuynh hng chung, khuynh hng tin ln theo quy lut. Cn phi nm c c im, bn cht, cc mi lin h ca s vt, hin tng tc ng ti s pht trin, ph hp vi yu cu hot ng nhn thc, biu hin ca th gii quan khoa hc v nhn sinh quan cch mng trong mi hot ng ca chng ta v trong thc tin. Khng nh nim tin vo xu hng tt yu l pht trin tin ln ca ci tin b, l biu hin ca th gii quan khoa hc v nhn sinh quan theo cch mng. Theo quy lut ph nh ca ph nh, trong th gii khch quan, ci mi tt yu phi ra i thay th ci c. Trong t nhin, ci mi ra i v pht trin theo quy lut khch quan. Trong i sng x hi, ci mi ra i trn c s hot ng c mc ch, c thc t gic v sng to ca con ngi. V vy, cn nng cao tnh tch cc ca nhn t ch quan trong mi hot ng, c nim tin vo s tt thng ca ci mi, ng h ci mi v u tranh cho ci mi thng li. Do , cn khc phc t tng bo th,


52 PHM101_Bai2_v1.0012109225

tr tr, gio iu, km hm s pht trin ca ci mi, lm tri vi quy lut ph nh ca ph nh. Quan im bin chng v s pht trin i hi trong qu trnh ph nh ci c phi theo nguyn tc k tha c ph phn; k tha nhng nhn t hp quy lut v lc b, vt qua, ci to ci tiu cc, tri quy lut nhm thc y s vt, hin tng pht trin theo hng tin b.

2.5. L lun nhn thc duy vt bin chng Trong ch ngha Mc Lnin, l lun nhn thc (hay nhn thc lun) l mt ni dung c bn ca php bin chng. l l lun nhn thc duy vt bin chng, tc l hc thuyt kh nng nhn thc ca con ngi i vi th gii khch quan thng qua hot ng thc tin; l gii bn cht, con ng v quy lut chung ca qu trnh con ngi nhn thc chn l, nhn thc hin thc khch quan nhm phc v hot ng thc tin ca con ngi.

2.5.1. Thc tin, nhn thc v vai tr ca thc tin i vi nhn thc

2.5.1.1. Thc tin v cc hnh thc c bn ca thc tin Thc tin l ton b hot ng vt cht c mc ch mang tnh lch s - x hi ca con ngi nhm ci bin t nhin v x hi. Khc vi cc hot ng khc, hot ng thc tin l loi hot ng m con ngi s dng nhng cng c vt cht tc ng v nhng i tng vt cht nht nh, lm bin i chng theo mc ch ca mnh. N c thc hin mt cch tt yu khch quan v khng ngng pht trin bi con ngi qua cc thi k lch s. Chnh v vy, hot ng thc tin bao gi cng l hot ng vt cht mang tnh cht sng to v c tnh mc ch, tnh lch s - x hi. Thc tin biu hin rt a dng vi nhiu hnh thc ngy cng phong ph, song c ba hnh thc c bn l: hot ng sn xut vt cht, hot ng chnh tr - x hi v hot ng thc nghim khoa hc. Hot ng sn xut vt cht l hnh thc hot ng c bn, u tin ca thc tin. y l hot ng m trong con ngi s dng nhng cng c lao ng tc ng vo gii t nhin to ra ca ci vt cht, cc iu kin cn thit nhm duy tr s tn ti v pht trin ca mnh. Hot ng chnh tr x hi l hot ng ca cc cng ng ngi, cc t chc khc nhau trong x hi nhm ci bin nhng quan h chnh tr x hi thc y x hi pht trin. Thc nghim khoa hc l mt hnh thc c bit ca hot ng thc tin. y l hot ng c tin hnh trong nhng iu kin do con ngi to ra, gn ging, ging hoc lp li nhng trng thi ca t nhin v x hi nhm xc nh nhng quy lut bin i, pht trin ca i tng nghin cu. Dng hot ng ny c vai tr quan trng trong s pht trin ca x hi, c bit l trong thi k cch mng khoa hc v cng ngh hin i. Mi hnh thc hot ng c bn ca thc tin c mt chc nng quan trng khc nhau, khng th thay th cho nhau, song chng c mi quan h cht ch, tc ng qua li ln nhau. Trong mi quan h , hot ng sn xut vt cht l loi hot ng c vai tr quan trng nht, ng vai tr quyt nh i vi cc hot ng thc tin khc. Bi v, n l hot


PHM101_Bai2_v1.0012109225 53

ng nguyn thy nht v tn ti mt cch khch quan, thng xuyn nht trong i sng ca con ngi v n to ra nhng iu kin, ca ci thiu yu nht, c tnh quyt nh i vi s sinh tn v pht trin ca con ngi. Khng c hot ng sn xut vt cht th khng th c cc hnh thc thc tin khc. Cc hnh thc thc tin khc, suy n cng cng xut pht t thc tin sn xut vt cht v nhm phc v thc tin sn xut vt cht.

2.5.1.2. Nhn thc v cc trnh nhn thc Nhn thc l mt qu trnh phn nh tch cc, t gic v sng to th gii khch quan vo b c con ngi trn c s thc tin, nhm sng to ra nhng tri thc v th gii khch quan. l quan im duy vt bin chng v nhn thc. Quan im ny xut pht t cc nguyn tc c bn sau y: Mt l, tha nhn th gii vt cht tn ti khch quan c lp vi thc ca con ngi. Hai l, tha nhn con ngi c kh nng nhn thc c th gii khch quan; coi nhn thc l s phn nh th gii khch quan vo b c ca con ngi, l hot ng tm hiu khch th ca ch th; tha nhn khng c ci g l khng th nhn thc c m ch c nhng ci con ngi cha nhn thc c. Ba l, khng nh s phn nh l mt qu trnh bin chng, tch cc, t gic v sng to. Qu trnh phn nh din ra theo trnh t t cha bit n su sc v ton din hn Bn l, coi thc tin l c s ch yu v trc tip nht ca nhn thc; l ng lc, mc ch ca nhn thc v l tiu chun kim tra chn l. Theo quan im duy vt bin chng, nhn thc l mt qu trnh. l qu trnh i t trnh nhn thc kinh nghim n trnh nhn thc l lun; t trnh nhn thc thng thng n trnh nhn thckhoa hc... Nhn thc kinh nghim l trnh nhn thc hnh thnh t s quan st trc tip cc s vt, hin tng trong gii t nhin, x hi hoc qua cc th nghim khoa hc. Kt qu ca nhn thc kinh nghim l nhng tri thc kinh nghim. Tri thc ny c hai loi l tri thc kinh nghim thng thng v nhng tri thc kinh nghim khoa hc. Hai loi tri thc c th b sung cho nhau, lm phong ph ln nhau. Nhn thc l lun l trnh nhn thc gin tip, tru tng, c tnh h thng trong vic khi qut bn cht, quy lut ca s vt, hin tng. Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun l hai giai on nhn thc khc nhau nhng c mi quan h bin chng ln nhau. Trong mi quan h , nhn thc kinh nghim l c s ca nhn thc l lun; n cung cp cho nhn thc l lun nhng t liu phong ph, c th; n trc tip gn cht vi hot ng thc tin, to thnh c s hin thc kim tra, sa cha, b sung cho l lun c v tng kt, khi qut thnh l lun mi. Tuy nhin, nhn thc kinh nghim cn hn ch ch n ch dng li s m t, phn loi cc s kin, cc d kin thu c t s quan st v th nghim trc


54 PHM101_Bai2_v1.0012109225

tip. Do , n ch em li nhng hiu bit v cc mt ring r, b ngoi, ri rc, cha phn nh c ci bn cht, nhng mi lin h mang tnh quy lut ca cc s vt, hin tng. V vy, nhn thc kinh nghim t n khng bao gi c th chng minh c y tnh tt yu. Ngc li, mc d c hnh thnh t s tng kt nhng kinh nghim, nhng nhn thc l lun khng hnh thnh mt cch t pht, trc tip t kinh nghim. Do tnh c lp tng i ca n, l lun c th i trc nhng d kin kinh nghim, hng dn s hnh thnh nhng tri thc kinh nghim c gi tr, la chn nhng kinh nghim hp l phc v cho hot ng thc tin, gp phn lm bin i i sng ca con ngi, thng qua m nng cao nhng tri thc kinh nghim t ch l ci c th, ring l, n nht thnh ci khi qut, c tnh ph bin. Nhn thc thng thng l loi nhn thc c hnh thnh mt cch t pht, trc tip t trong hot ng hng ngy ca con ngi. N phn nh s vt, hin tng xy ra vi tt c nhng c im chi tit, c th v nhng sc thi khc nhau ca s vt, hin tng. V vy, nhn thc thng thng mang tnh phong ph, nhiu v v gn lin vi nhng quan nim sng thc t hng ngy. V th, n c vai tr thng xuyn v ph bin chi phi hot ng ca mi ngi trong x hi. Nhn thc khoa hc l loi nhn thc c hnh thnh mt cch t gic v gin tip t s phn nh c im, bn cht, nhng quan h tt yu ca i tng nghin cu. S phn nh ny din ra di dng tru tng logic. l cc khi nim, phm tr v cc quy lut khoa hc. Nhn thc khoa hc va c tnh khch quan, tru tng, khi qut, li va c tnh h thng, c cn c v c tnh chn thc. N vn dng mt h thng cc phng php nghin cu v s dng c ngn ng thng thng v thut ng khoa hc din t su sc bn cht v quy lut ca i tng trong nghin cu. V th, nhn thc khoa hc c vai tr ngy cng to ln trong hot ng thc tin, c bit trong thi i khoa hc v cng ngh hin i. Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc l hai bc thang khc nhau v cht ca qu trnh nhn thc, nhm t ti nhng tri thc chn thc. Gia chng c mi quan h cht ch vi nhau. Trong mi quan h , nhn thc thng thng c trc nhn thc khoa hc v l ngun cht liu xy dng ni dung ca cc khoa hc. Mc d cha ng nhng mm mng ca nhng tri thc khoa hc, song nhn thc thng thng ch yu vn ch dng li s phn nh ci b ngoi, ngu nhin, khng bn cht ca i tng v t n khng th chuyn thnh nhn thc khoa hc. Mun pht trin thnh nhn thc khoa hc cn phi thng qua qu trnh tng kt, tru tng, kht qut ng n ca cc nh khoa hc. Ngc li, khi t ti trnh nhn thc khoa hc, n li c tc ng tr li nhn thc thng thng, xm nhp vo nhn thc thng thng, lm cho nhn thc thng thng pht trin, tng cng ni dung khoa hc cho qu trnh con ngi nhn thc th gii.

2.5.1.3. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc Thc tin ng vai tr l c s, ng lc, mc ch ca nhn thc v l tiu chun ca chn l, kim tra tnh chn l ca qu trnh nhn thc. S d nh vy v thc tin l im xut pht trc tip ca nhn thc; n ra nhu cu, nhim v, cch thc, khuynh hng vn ng v pht trin ca nhn thc. Chnh con


PHM101_Bai2_v1.0012109225 55

ngi c nhu cu tt yu khch quan l phi gii thch th gii v ci to th gii nn con ngi tt yu phi tc ng vo cc s vt, hin tng bng hot ng thc tin ca mnh. S tc ng lm cho cc s vt, hin tng bc l nhng thuc tnh, nhng mi lin h v quan h khc nhau gia chng, em li nhng ti liu cho nhn thc, gip cho nhn thc nm bt c bn cht, cc quy lut vn ng v pht trin ca th gii. Trn c s hnh thnh nn cc l thuyt khoa hc. Chng hn, xut pht t nhu cu thc tin ca con ngi cn phi o c din tch v ong lng sc cha ca nhng ci bnh, t s tnh ton thi gian v s ch to c kh m ton hc ra i v pht trin. Hoc s xut hin hc thuyt mcxt nhng nm 40 ca th k XIX cng bt ngun t hot ng thc tin ca cc phong tro u tranh ca giai cp cng nhn chng li giai cp t sn lc by gi. Ngay c nhng thnh tu khoa hc mi y, nht l khm ph v gii m bn gen ngi cng ra i t chnh hot ng thc tin, t nhu cu i hi phi cha tr nhng cn bnh nan y v t nhu cu tm hiu, khai thc nhng tim nng b n ca con ngi C th ni, suy cho cng khng c mt lnh vc tri thc no m li khng xut pht t thc tin, khng nhm vo vic phc v, hng dn thc tin. Do , nu thot ly thc tin, khng da vo thc tin th nhn thc s xa ri c s hin thc nui dng s pht sinh, tn ti v pht trin ca mnh. Cng v th, ch th nhn thc khng th c c nhng tri thc ng n v su sc v th gii nu n xa ri thc tin. Thc tin l c s, ng lc v mc ch ca nhn thc cn l v nh c hot ng thc tin m cc gic quan ca con ngi ngy cng c hon thin; nng lc t duy logic khng ngng c cng c v pht trin; cc phng tin nhn thc ngy cng hin i, c tc dng ni di cc gic quan ca con ngi trong vic nhn thc th gii. Thc tin chng nhng l c s, ng lc, mc ch ca nhn thc m cn ng vai tr l tiu chun ca chn l, kim tra tnh chn l ca qu trnh nhn thc. iu ny c ngha thc tin l thc o gi tr ca nhng tri thc t c trong nhn thc. ng thi, thc tin khng ngng b sung, iu chnh, sa cha, pht trin v hon thin nhn thc. C.Mc tng khng nh: Vn tm hiu xem t duy ca con ngi c th t ti chn l khch quan khng, hon ton khng phi l mt vn l lun m l mt vn thc tin. Chnh trong thc tin m con ngi phi chng minh chn l. Nh vy, thc tin chng nhng l im xut pht ca nhn thc, l yu t ng vai tr quyt nh i vi s hnh thnh v pht trin ca nhn thc m cn l ni nhn thc phi lun lun hng ti th nghim tnh ng n ca mnh. Nhn mnh vai tr ca thc tin, V.I.Lnin cho rng: Quan im v i sng, v thc tin, phi l quan im th nht v c bn ca l lun v nhn thc. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc i hi chng ta phi lun lun qun trit quan im thc tin. Quan im ny yu cu vic nhn thc phi xut pht t thc tin, da trn c s thc tin, i su vo thc tin, phi coi trng cng tc tng kt thc tin. Vic nghin cu l lun phi lin h vi thc tin, hc i i vi hnh. Nu xa ri thc tin s dn n sai lm ca bnh ch quan, duy ch, gio iu, my mc, quan liu. Ngc li, nu tuyt i ha vai tr ca thc tin s ri vo ch ngha thc dng


56 PHM101_Bai2_v1.0012109225

v kinh nghim ch ngha. Nh vy, nguyn tc thng nht gia thc tin v hot ng l lun; l lun m khng c thc tin lm c s v tiu chun xc nh tnh chn l ca n th ch l l lun sung. Ngc li, thc tin m khng c l lun khoa hc, cch mng soi sng th nht nh s bin thnh thc tin m qung.

2.5.2. Con ng bin chng ca s nhn thc chn l

2.5.2.1. Quan im ca V.I.Lnin v con ng bin chng ca s nhn thc chn l Trong tc phm Bt k trit hc, V.I.Lnin khi qut con ng bin chng ca s nhn thc chn l nh sau: T trc quan sinh ng n t duy tru tng v t t duy tru tng n thc tin - l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, ca s nhn thc hin thc khch quan. Theo s khi qut ny, con ng bin chng ca s nhn thc chn l (tc s phn nh ng n i vi hin thc khch quan) l mt qu trnh. l qu trnh bt u t trc gic sinh ng (nhn thc cm tnh) tin n t duy tru tng (nhn thc l tnh). Nhng nhng s tru tng khng phi l im cui cng ca mt chu k nhn thc, m nhn thc phi tip tc tin ti thc tin. Chnh trong thc tin m nhn thc c th kim tra v chng minh tnh ng n ca n v tip tc vng khu tip theo ca qu trnh nhn thc. y cng chnh l quy lut chung ca qu trnh con ngi nhn thc v hin thc khch quan. Giai on t nhn thc cm tnh n nhn thc l tnh

o Nhn thc cm tnh l giai on m u ca qu trnh nhn thc. l giai on nhn thc m con ngi, trong hot ng thc tin, s dng cc gic quan tin hnh hot ng thc tin, s dng cc gic quan tin hnh phn nh cc s vt, hin tng khch quan, mang tnh cht c th, vi nhng biu hin phong ph ca n trong mi quan h vi s quan st ca con ngi. giai on ny, nhn thc mi ch phn nh c ci hin tng, ci biu hin bn ngoi ca s vt c th, trong hin thc khch quan, cha phn nh c ci bn cht, quy lut, nguyn nhn ca nhng hin tng quan st c. Do , y chnh l giai on thp ca qu trnh nhn thc. Trong giai on ny nhn thc c thc hin qua ba hnh thc c bn l: cm gic, tri gic v biu tng.

o Cm gic ca con ngi v s vt, hin tng khch quan l hnh nh s khai nht, n gin nht ca cc qu trnh nhn thc, nhng nu khng c n th s khng th c bt c nhn thc no v s vt, hin tng khch quan. Mi cm gic ca con ngi v s vt, hin tng khch quan u c mt ni dung khch quan, mc d n thuc v s phn nh ch quan ca con ngi. Cm gic l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. N l c s hnh thnh nn tri gic.

o Tri gic l s phn nh tng i ton vn ca con ngi v nhng biu hin ca s vt, hin tng khch quan, c th, cm tnh, c hnh thnh trn c s


PHM101_Bai2_v1.0012109225 57

lin kt, tng hp nhng cm gic v s vt, hin tng. So vi cm gic, tri gic l hnh thc nhn thc cao hn, y hn, phong ph hn, nhng vn ch l s phn nh i vi nhng biu hin b ngoi ca s vt, hin tng khch quan, cha phn nh c ci bn cht, quy lut khch quan.

o Biu tng l s ti hin hnh nh v s vt, hin tng khch quan vn c phn nh bi cm gic v tri gic, n l hnh thc phn nh cao nht v phc tp nht ca giai on nhn thc cm tnh, ng thi n cng chnh l bc qu t giai on nhn thc cm tnh ln nhn thc l tnh. c im ca biu tng l c kh nng ti hin nhng hnh nh mang tnh cht biu trng v s vt, hin tng khch quan, n c tnh cht lin tng v hnh thc bn ngoi, bi th n bt u c tnh cht ca nhng s tru tng ha v s vt, hin tng. l tin ca nhng s tru tng ha ca giai on nhn thc l tnh.

Tuy nhin, giai on cm tnh, nhn thc vn cha phn nh c ci bn cht, quy lut khch quan nh nhn thc c th l gii c ng n cc s vt, hin tng c phn nh trong giai on nhn thc cm tnh, c kh nng p ng c nhu cu nhn thc phc v hot ng thc tin, nhu cu hot ng ci bin sng to th gii khch quan.

o Nhn thc l tnh l giai on cao hn ca qu trnh nhn thc. l s phn nh gin tip, tru tng v khi qut nhng thuc tnh, nhng c im bn cht ca s vt, hin tng khch quan. y l giai on nhn thc thc hin chc nng quan trng nht l tch ra v nm ly ci bn cht, c tnh quy lut ca cc s vt, hin tng. Nhn thc l tnh c thc hin thng qua ba hnh thc c bn l: khi nim, phn on v suy l (suy lun).

o Khi nim l hnh thc c bn ca nhn thc l tnh, phn nh nhng c tnh bn cht ca s vt, hin tng. S hnh thnh khi nim l kt qu ca s khi qut, tng hp bin chng cc c im, thuc tnh ca s vt, hin tng hay mt lp cc s vt, hin tng. N l c s hnh thnh nn nhng phn on trong qu trnh con ngi t duy v s vt, hin tng khch quan.

o Phn on l hnh thc c bn ca nhn thc l tnh, c hnh thnh thng qua vic lin kt cc khi nim vi nhau theo phng thc khng nh hay ph nh mt c im, mt thuc tnh no ca i tng nhn thc. Theo trnh pht trin ca nhn thc, phn on c chia lm ba loi: phn on n nht, phn on c th v phn on ph bin. Phn on ph bin l hnh thc phn nh th hin s bao qut rng ln nht v thc ti khch quan.

o Suy l l hnh thc c bn ca nhn thc l tnh, c hnh thnh trn c s lin kt cc phn on nhm rt ra tri thc mi v s vt, hin tng. iu kin c bt c mt suy l no cng phi l trn c s nhng tri thc c di hnh thc l nhng phn on, ng thi tun theo nhng quy tc logic ca cc loi hnh suy lun, l suy lun quy np (i t nhng ci ring n ci chung) v suy lun din dch (i t ci chung n mi ci ring, ci c th).


58 PHM101_Bai2_v1.0012109225

Mi quan h gia nhn thc cm tnh, nhn thc l tnh vi thc tin o Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh l nhng nc thang hp thnh chu

trnh nhn thc. Trn thc t, chng thng din ra an xen vo nhau trong mt qu trnh nhn thc, song chng c nhng chc nng v nhim v khc nhau. Nu nhn thc cm tnh gn lin vi thc tin, vi s tc ng ca khch th cm tnh, l c s cho nhn thc l tnh th nhn thc l tnh, nh c tnh khi qut cao, li c th hiu bit c bn cht, quy lut vn ng v pht trin sinh ng ca s vt, hin tng gip cho nhn thc cm tnh c c s nh hng ng v tr nn su sc hn.

Tuy nhin, nu dng li nhn thc l tnh th con ngi mi ch c c nhng tri thc v i tng, cn bn thn nhng tri thc c tht s chnh xc hay khng th con ngi vn cha th bit c. Trong khi , nhn thc i hi phi xc nh xem nhng tri thc c chn thc hay khng. thc hin iu ny th nhn thc nht thit phi tr v vi thc tin, dng thc tin lm tiu chun, lm thc o tnh chn thc ca nhng tri thc t c trong qu trnh nhn thc. Mt khc, mi nhn thc suy n cng u l xut pht t nhu cu thc tin v tr li phc v thc tin. Nh vy, c th thy quy lut chung, c tnh chu k lp i lp li ca qu trnh vn ng, pht trin ca nhn thc l: t thc tin n nhn thc - t nhn thc tr v vi thc tin - t thc tin tip tc qu trnh pht trin nhn thc... Qu trnh ny lp i lp li, khng c im dng cui cng, trnh ca nhn thc v thc tin chu k sau thng cao hn chu k trc, nh m qu trnh nhn thc t dn ti nhng tri thc ngy cng ng n hn, y hn v su sc hn v thc ti khch quan. y cng chnh l quan im v tnh tng i ca nhn thc ca con ngi trong qu trnh phn nh thc t khch quan. Quy lut chung ca s nhn thc cng l mt s biu hin c th, sinh ng ca s nhn thc cng l mt s biu hin c th, sinh ng ca nhng quy lut chung trong php bin chng duy vt: quy lut ph nh ca ph nh, quy lut chuyn ha t nhng thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li, quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp. S vn ng ca quy lut chung trong qu trnh vn ng, pht trin nhn thc chnh l qu trnh con ngi, loi ngi ngy cng tin dn ti chn l.

2.5.2.2. Chn l v vai tr ca chn l i vi thc tin

Khi nim chn l Mi qu trnh nhn thc u dn ti s sng to ra nhng tri thc, tc nhng hiu bit ca con ngi v thc ti khch quan, nhng khng phi mi tri thc u c ni dung ph hp vi thc ti khch quan, bi v nhn thc thuc v s phn nh ca con ngi i vi thc ti khch quan . Thc t lch s nhn thc ca ton nhn loi cng nh ca mi con ngi chng minh rng, nhng tri thc m con ngi v ang t c khng phi bao gi cng ph hp vi thc t khch quan; tri li, c rt nhiu trng hp khng ph hp, thm ch hon ton i lp vi thc t khch quan.


PHM101_Bai2_v1.0012109225 59

Trong phm vi l lun nhn thc ca ch ngha Mc Lnin, khi nim chn l c dung ch nhng tri thc c ni dung ph hp vi thc t khch quan; s ph hp c kim tra v chng mnh bi thc tin. Theo ngha , khi nim chn l khng ng nht vi khi nim tri thc, cng khng ng nht vi khi nim gi thuyt. ng thi, chn l cng l mt qu trnh. Theo V.I.Lnin: S ph hp gia t tng v khch th l mt qu trnh: t tng (=con ngi) khng nn hnh dung chn l di dng mt s ng im cht cng, mt bc tranh (hnh nh) n gin, nht nht (l m), khng khuynh hng, khng vn ng.

Cc tnh cht ca chn l Mi chn l u c tnh khch quan, tnh tng i, tnh tuyt i v tnh c th. Tnh khch quan ca chn l l ch tnh c lp v ni dung phn nh ca n i vi ch ch quan ca con ngi; ni dung ca tri thc phi ph hp vi thc t khch quan ch khng phi ngc li. iu c ngha l ni dung ca nhng tri thc ng n khng phi l sn phm thun ty ch quan, khng phi s xc lp ty tin ca con ngi hoc c sn trong nhn thc; tri li, ni dung thuc v th gii khch quan, do th gii khch quan quy nh. Khng nh chn l c tnh khch quan l mt trong nhng im c bn phn bit quan nim v chn l ca ch ngha duy vt bin chng vi ch ngha duy tm v thuyt bt kh tri - l nhng hc thuyt ph nhn s tn ti khch quan ca th gii vt cht v ph nhn kh nng con ngi nhn thc c th gii . Chn l khng ch c tnh khch quan m cn c tnh tuyt i v tnh tng i. Tnh tuyt i ca chn l l ch tnh ph hp hon ton v y gia ni dung phn nh ca tri thc vi hin thc khch quan. V nguyn tc, chng ta c th t n chn l tuyt i. Bi v, trong th gii khch quan khng tn ti mt s vt, hin tng no m con ngi hon ton khng th nhn thc c. Kh nng trong qu trnh pht trin l v hn. Song kh nng li b hn ch bi nhng iu kin c th ca tng th h khc nhau, ca tng thc tin c th v bi iu kin xc nh v khng gian v thi gian ca i tng c phn nh. Do chn l c tnh tng i. Tnh tng i ca chn l l tnh ph hp nhng cha hon ton y gia ni dung phn nh ca nhng tri thc t c vi hin thc khch quan m n phn nh. iu c ngha l gia ni dung ca chn l vi khch th c phn nh ch mi t c s ph hp tng phn, tng b phn, mt s mt, mt s kha cnh no trong nhng iu kin nht nh. Chn l tng i v chn l tuyt i khng tn ti tch ri nhau m c s thng nht bin chng vi nhau. Mt mt, chn l tuyt i l tng s cc chn l tng i. Mt khc, trong mi chn l mang tnh tng i bao gi cng cha ng nhng yu t ca tnh tuyt i. V.I.Lnin vit: Chn l tuyt i c cu thnh t tng s nhng chn l tng i ang pht trin; chn l tng i l nhng phn nh tng i ng ca mt khch th tn ti c lp i vi nhn loi;


60 PHM101_Bai2_v1.0012109225

nhng phn nh y ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d l c tnh tng i, vn cha ng mt yu t ca chn l tuyt i. Nhn thc mt cch ng n mi quan h bin chng gia tnh tng i v tnh tuyt i ca chn l c mt ngha quan trng trong vic ph phn v khc phc nhng sai lm cc oan trong nhn thc v trong hnh ng. Nu cng iu tnh tuyt i ca chn l, h thp tnh tng i ca n s ri vo quan im siu hnh, ch ngha gio iu, bnh bo th, tr tr. Ngc li, nu tuyt i ha tnh tng i ca chn l, h thp vai tr ca tnh tuyt i ca n s ri vo ch ngha tng i. T dn n ch ngha ch quan, ch ngha xt li, thut ngy bin, thuyt hoi nghi v thuyt bt kh tri. Ngoi tnh khch quan, tnh tuyt i v tnh tng i, chn l cn c tnh c th. Tnh c th ca chn l l c tnh gn lin v ph hp gia ni dung phn nh vi mt i tng nht nh cng cc iu kin, hon cnh lch s - c th. iu c ngha l mi tri thc ng n bao gi cng c mt ni dung c th, xc nh. Ni dung khng phi l s tru tng thun ty, thot ly hin thc m n lun lun gn lin vi mt i tng xc nh, din ra trong mt khng gian, thi gian hay mt hon cnh no , trong mt mi lin h, quan h c th. V vy, bt k chn l n cng gn lin vi nhng iu kin lch s - c th, tc l c tnh c th. Nu thot ly nhng iu kin lch s - c th th nhng tri thc c hnh thnh trong qu trnh nhn thc s ri vo s tru tng thun ty. V th, n khng phi l nhng tri thc ng n v khng c coi l chn l. Khi nhn mnh c tnh ny, V.I.Lnin khng nh: khng c chn l tru tng, chn l lun lun l c th. Vic nm vng nguyn tc v tnh c th ca chn l c mt ngha phng php lun quan trng trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. N i hi khi xem xt, nh gi mi s vt, hin tng, mi vic lm ca con ngi phi da trn quan im lch s - c th; phi xut pht t nhng iu kin lch s- c th m vn dng nhng l lun chung cho ph hp. Theo V.I.Lnin: bn cht, linh hn sng ca ch ngha Mc l phn tch c th mi tnh hnh c th; rng phng php ca Mc trc ht l xem xt ni dung khch quan ca qu trnh lch s trong mt thi im c th nht nh.

Vai tr ca chn l i vi thc tin sinh tn v pht trin, con ngi phi tin hnh nhng hot ng thc tin. l cc hot ng ci bin mi trng t nhin v x hi, ng thi cng qua con ngi thc hin mt cch t gic hay khng t gic qu trnh hon thin v pht trin chnh bn thn mnh. Chnh qu trnh ny lm pht sinh v pht trin hot ng nhn thc ca con ngi. Hot ng thc tin ch c th thnh cng v c hiu qu mt khi con ngi vn dng c nhng tri thc ng n v thc t khch quan trong hot ng thc tin ca mnh. V vy, chn l l mt trong nhng iu kin tin quyt bo m s thnh cng v tnh hiu qu trong hot ng thc tin. Mi quan h gia chn l v hot ng thc tin l mi quan h bin chng trong qu trnh vn ng, pht trin v c chn l v thc tin: chn l pht trin nh


PHM101_Bai2_v1.0012109225 61

thc tin v thc tin pht trin nh vn dng ng n nhng chn l m con ngi t c trong hot ng thc tin. Quan im bin chng v mi quan h gia chn l v thc tin i hi trong hot ng nhn thc con ngi cn phi xut pht t thc tin t c chn l, phi coi chn l l mt qu trnh. ng thi, phi thng xuyn t gic vn dng chn l vo trong hot ng thc tin pht trin thc tin, nng cao hiu qu hot ng ci bin gii t nhin v x hi. Coi trng tri thc khoa hc v tch cc vn dng sng to nhng tri thc vo trong hot ng kinh t - x hi, nng cao hiu qu ca nhng hot ng v thc cht cng chnh l pht huy vai tr ca chn l khoa hc trong thc tin hin nay.


62 PHM101_Bai2_v1.0012109225

Tm lc cui bi Trong bi ny, bn cn lu nhng im sau:

Phn bit c phng php bin chng v phng php siu hnh. Khng nh php bin chng duy vt l hnh hc pht trin cao nht ca php bin chng trong

lch s. Khi lc quan im duy tm, siu hnh v nht l quan im trit hc Mc - L nin v mi

lin h ph bin. ngha phng php lun rt ra t nguyn l v mi lin h ph bin. Khi lc quan im duy tm, siu hnh nht l quan im trit hc Mc - Lnin v pht

trin. ngha phng php lun rt ra t nguyn l pht trin. Hiu c nguyn l v mi lin h ph bin ca trit hc Mc - Lnin l c s l lun ca

quan im ton din, quan im lch s - c th cng nhng yu cu ca cc quan im ny. Quan im trit hc Mc - Lnin v phm tr trit hc, so snh vi phm tr ca cc khoa

hc chuyn ngnh. Nm c quan im trit hc Mc - Lnin v 6 cp phm tr (nh ngha tng cp mt,

quan h bin chng gia chng v ngha phng php lun rt ra t vic nghin cu cc cp phm tr ny).

Khi hc mi cp phm tr nn ly nhng v d trong sch v suy ngh thm, so snh vi nh ngha hiu ng tng phm tr. Lm c nh vy, anh/ch s thy hng th khi tm hiu cc cp phm tr ny. C gng hiu tng phm tr theo ngha trit hc, khng hiu theo ngn ng i thng.

Quy lut l g? Hiu c ni dung v ngha phng php lun c rt ra t ba quy lut c bn ca

php bin chng duy vt. C gng vn dng nhng hiu bit khi hc quy lut ny vo hc tp v l gii mt s vn

ny sinh t cuc sng. Qu trnh nhn thc v kt qu nhn thc.

bÀi 2 phÉp biỆn chỨng duy vẬt - eldata3.neu.topica.vneldata3.neu.topica.vn/phm101/giao...

Documents