atatürk'ün sosyal ve kültürel politikaları

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

ATATRKN SOSYAL VE KLTREL

POLTKALARI

SEDA BAYINDIR ULUSKAN

ANKARA-2010

5846 Sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar Atatrk Aratrma Merkezine aittir.

956.102 4

Uluskan, Seda Bayndr Atatrkn sosyal ve kltrel politikalar./Yaz: Seda Bayndr Uluskan. - Ankara: AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi, 2010. 674 s. res. cet., 24 cm. ISBN: 978-975-16-2237-2 Ekler: 614-657 ss. 1 Atatrk, Gazi Mustafa Kemal I k.a.

nceleyenler: Prof. Dr. Nuri KSTKL Do. Dr. Dursun DLEK

KTAP SATII:Atatrk Aratrma MerkeziZiyabey Cad. No:19 Balgat/ANKARATel: (0.312) 285 65 11 - 285 55 12Belgegeer: (0.312) 285 65 73e-mail : [email protected] : http://www.atam.gov.tr

ISBN : 978-975-16-2237-2 LESAM : 10.06.Y.0150-304

Bask : Korza BasmTel : (0.312) 342 22 08

NDEKLER

NSZ ...................................................................................... VIIKISALTMALAR .......................................................................XIGR ............................................................................................1

BRNC BLMHALKI ETMEYE YNELK FAALYETLER

I. ATATRKN KLTR POLTKALARI KAPSAMINDA TRK OCAKLARI VE HALKEVLER ...............................28

A. Trk Ocaklarndan Halkevlerine Gei ..............................28 B. Halkevleri ve Kltr Faaliyetleri .........................................42II. HALK TERBYES ................................................................62III. KYCLK ..........................................................................79 A. Kycln Geliimi ..........................................................79 B. Ky Eitmenleri Meselesi....................................................90 C. Halkevleri ve Kyclk almalar .................................. 100 D. Basn-Yaynda Kyclk ................................................... 109IV. ATATRK VE BASIN .........................................................117 A. 1930 ncesi Trk Basn ..................................................117 B. 1930-1938 Arasnda Trk Basnndaki Gelimeler ......... 127 1. Basn Kanunu ............................................................... 130 2. Basma Yaz ve Resimleri Derleme Kanunu ................ 139 3. Birinci Basn Kongresi................................................. 143 4. Balkan Basn Birlii .................................................... 149 C. Basnda Sansr ve Yasakl Yaynlar ................................ 154

KNC BLMDL VE TARH ALIMALARI

I. DL NKILBI ...................................................................... 183 A. Trkiyat Enstits ........................................................... 183 B. Osmanl Dneminde Alfabe Tartmalar ....................... 187

SEDA BAYINDIR ULUSKANIV

C. Cumhuriyet Dneminde Trk Dili ve Gelimeler ........... 1911. Harf nklb ................................................................ 1912. Millet Mektepleri ......................................................... 2013. Dilde Sadeletirme abalar ........................................2064. Birinci ve kinci Dil Kurultaylar ................................ 2165. nc Dil Kurultay, Gne-Dil Teorisi ve Trk Dil Kurumu .......................................................226

II. TRK TARH TEZ ............................................................. 236 A. Atatrk ve Tarih .............................................................. 236 B. Trk Tarih Tezi ve Ortaya Atlan Grler ..................... 252 C. Birinci Trk Tarih Kongresi ............................................ 257 D. kinci Trk Tarih Kongresi ............................................. 263 E. Trk Tarih Kurumu ve almalar ................................. 267 F. Tarih Tezi Kapsamnda Arkeoloji ve Antropoloji almalar .................................................... 271

NC BLMMZK NKILBI

I. CUMHURYET NCES MZK SANATINA GENEL BR BAKI .............................................................. 293II. CUMHURYET DNEM VE MZK ..............................299 A. Atatrkn Mzik Anlay ..............................................299

1. Atatrk ve Mzik .........................................................2992. Atatrke Gre En Zor nklp: Mzik ..................... 3033. Atatrk ve Milli Musiki Yaratma abalar ..............3064. lk Mzik Kongresinin Toplanmas ............................. 310

B. Kurumlama ..................................................................... 3131. Musiki Muallim Mektebi ............................................. 3132. Cumhurbakanl Filrmoni Orkestras ..................... 322a. Paul Hindemith ............................................................ 3273. Darlelhndan stanbul Belediye Konservatuarna ... 3324. Ankara Devlet Konservatuar ...................................... 339

C. Atatrk ve ok sesli Mzik ..............................................3441. ok Sesli Mzik ve Osmanl Devletinde ok Sesli Mzik almalar .......................................................3442. Atatrkn ok sesli Mzie Bak As ................... 347

ATATRKN SOSYAL VE KLTREL POLTKALARI V

3. Trk Beleri ................................................................. 354 D. Alaturka-Alafranga Tartmalar ...................................... 357 1. Trk Sanat Mziinin Yasaklanmas ve Melek Erdik Konseri .................................................... 362 E. Halk Mzii almalar ve Bela Bartok ......................... 375 F. 1930lu Yllarda Mzik Aktiviteleri .................................. 379

DRDNC BLMATATRK VE GZEL SANATLAR

I. OPERA VE BALE ................................................................. 389 A. Opera ............................................................................... 3891. Cumhuriyet ncesi Opera Sanatna Genel Bir Bak ............ 3892. Cumhuriyet Dneminde Opera Eitimi ................................. 3953. Atatrkn Trk Operasna Katks .......................................400 B. Bale .................................................................................. 412II. TYATRO VE SNEMA ........................................................417 A. Tiyatro ..............................................................................417

1. Cumhuriyet ncesi Trk Tiyatrosuna Genel Bir Bak ............................................................4172. Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu .......................... 421

a. Atatrk ve Tiyatro.................................................... 421b. Cumhuriyetin lnndan Sonra Trk Tiyatrosu ....... 425c. Darlbedyiden ehir Tiyatrosuna .......................... 430d. Ankara Devlet Konservatuarnn Kuruluu ...........444 1. Carl Ebert ............................................................. 450e. Halkevlerinin Tiyatro Faaliyetleri ............................ 457f. Sahnelenen Oyunlar, Seyirci Faktr ve Muhsin Erturul ..................................................466

B. Sinema .............................................................................4861. Cumhuriyet ncesi Trk Sinemasna Genel Bir Bak ...........................................................4862. Atatrk Dneminde Trk Sinemas ............................490

a. Sovyet Sinemaclarn Trkiyedeki Faaliyetleri ......504III. RESM VE HEYKEL ..........................................................509 A. Resim ..............................................................................509

1. Cumhuriyet ncesi Resim Sanatna

SEDA BAYINDIR ULUSKANVI

Genel Bir Bak ...........................................................5092. Atatrk Dneminde Trk Resim Sanat ...................... 5143. Cemiyetler ................................................................... 5234. Sergiler ........................................................................ 5305. Sovyet Ressamlar ve Trkiyedeki almalar........... 5386. Basn-Yaynda Resim Sanat .......................................544

B. Heykel ..............................................................................548

SONU ...................................................................................... 557BBLYOGRAFYA ................................................................. 579EKLER ..................................................................................... 613DZN ........................................................................................ 659

NSZ

Duruu, bak, nezaketi, giyim tarz, fikirleri, estetik ve sanat anlayyla herkesi etkilemi bir isimdir Kemal Atatrk. phesiz O, sahip olduu bu vasflaryla sadece Trkiyede deil, tm dnyada dnemin en etkileyici, en baarl ve en sra d liderlerinden biri-si olarak tarihe gemitir. Bamsz, gl ve modern bir Trkiye iin Milli Mcadeleyi balatan, kazanlan byk zaferin ardndan da 1923te yeni bir devlet kuran Atatrk, bundan sonraki enerjisini kazanlan zaferi siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel zaferlerle ta-landrmak iin harcamtr. Bu sebepten tr Gazi, zellikle 1930 ve sonrasnda lkesini ada uygarlk seviyesine ulatrabilmek ve Trk kltrn ykseltip zenginletirebilmek adna kltrel alanda uzun, yorucu ve bitmeyen bir mcadele ierisine girmitir. Aslnda otuzlu yllara damgasn vuran ve ondan sonra deierek de olsa de-vam eden kltr politikasn, Trk milli kltrn geni bir tabana yaymak, onu glendirmek ve aydn ile halk btnletirerek topye-kn bir kltr seferberliine gitmek eklinde tanmlamak mmkn-dr. O, bu srete asker dehasnn ve devlet adamlnn yan sra kltr adam kimliini de ortaya koymu ve Trk halkn harekete geirmek iin almalarna yepyeni bir boyut kazandrmtr. Nite-kim kltr politikasnn yaratcs olan Atatrkn stlendii bu rol, Ona sadece Trkiyede deil, tm dnyada Trkiyedeki sosyal ve kltrel inklp hareketinin nderi gzyle baklmasna neden ol-mutur.

Atatrk sadece iyi bir asker ve devlet adam deil, ayn zamanda bir kltr adamdr. Bugne kadar onun hep askeri ve siyasi kimlii-nin n plana karlmas, bizim bugn Atatrk zaman zaman yanl alglamamza neden olmaktadr. Oysaki onun otuzlu yllardaki yaa-m, belki de gerek Mustafa Kemal kimliinin da vurumu gibidir. Dolaysyla artk Atatrkn sadece askeri bir deha ve dnya apnda bir lider, devlet bakan olmasnn yan sra, kltr adam kimlii ile de tannmasnn zaman gelmitir. Bundan sonraki srete, onun insani zelliklerinin yani giyim, yemek, mzik zevkinin, estetik ve sanat anlaynn tantlmas ve sonraki nesillere insan Atatrkn tm hususiyetlerinin aktarlmas nemli bir vazifedir. Btn bu an-latlanlardan yola karak Atatrk dnemi zerinde yaptmz in-celemelerde; Atatrkn Trkiye Cumhuriyetinin kltr hayatna

SEDA BAYINDIR ULUSKANVIII

getirdii yeniliklere ve Osmanldan beri gelen kltrel sorunlarn zm meselesinin Onu 1930 sonras nasl bir mcadeleye ittii konularna yer verilmemesi ya da ou aratrmada ksa bilgilerle konunun geitirilmesi bizi bu dnemi irdelemeye yneltmitir. Yap-tmz bu alma ile Atatrkn kltrel kimliini ortaya koymann yan sra, hem Trkiyenin kltr politikalarnn oluum serveninin tm detaylarn sunmay hem de Atatrkn Osmanldan gelen kl-trel mirasa nasl sahip karak onu milliletirdiini ve modernle-tirdiini, en mhimi de Onun Cumhuriyetin temeline kltr nasl oturttuunu gstermeyi hedeflemi bulunuyoruz.

Bugne kadar Atatrk dnemiyle ilgili yaplan almalarda, Cumhuriyet dneminin kltr yaamna ynelik gelimelere ve ya-anan skntlara pek deinilmedii grlmtr. Yaplan almala-rn ou ya makalelerden ibaret kalm ya da konu ok yzeysel bir ekilde ele alnmtr. Pek ounda ise kltr meseleleri eitim po-litikalarnn arasna sktrlp geitirilmitir. Biz de bu aklktan istifadeyle, Atatrkn 1930 sonrasnda Trkiye Cumhuriyetinde kltr adna yapt radikal deiimi ve ortaya kan sorunlar mer-cek altna almaya altk.

1931-1938 yllar arasndaki kltrel gelimeleri tm ayrntsyla ilemeye altmz bu almada ele aldmz drt blm; asln-da Atatrkn snrlarn izdii, prensiplerini belirleyerek resmile-tirdii kltr hamlelerinin anlatmndan ibarettir. yle ki; Trkiye Cumhuriyetini kltrle temellendiren ve 1930 sonras Trk milleti-ne yeni hedefini gsteren Atatrk, ncelikle her eyi halk iin halk adna yapmtr. Dolaysyla halk eitmek ve onun kltr seviyesini ykseltmek temel hedef olmutur. Bunun iin halk adna eitli a-lmalar yrtmek, yani halk eitmeye ynelik yaynlar yapmak ve Halkevlerinin tm ubelerini bu ie seferber etmek gibi faaliyetler bu hareketin zn, ilk basaman tekil etmitir. Biz de bu anlay-la almamzn ilk blmnde ncelii halk faaliyetlerine vermek suretiyle, halka nasl bakldn, aydn-halk ilikisini ve halk eit-meye ynelik yaplan tm aktiviteleri anlatmaya altk. Ardndan, millleme srecinin tamamlanmasnda byk rol oynayan kltr unsurlarnn banda gelen dil ve tarih almalar ile devam ettik. Kltrn en nemli ifade vastalar olan dil ve tarih konular kapsa-mnda, bata Atatrk olmak zere dnemin aydnlarnn konuya ba-k alar, Trk milletine kendi tarihinin ve dilinin zenginliklerinin

ATATRKN SOSYAL VE KLTREL POLTKALARI IX

ve zelliklerinin nasl farkna vardrld, bu amala toplanan kong-reler, retilen tezler ve yaplan tartmalardan bahsederek, arkeoloji ve antropoloji alanndaki almalar aktardk.

Bir lkenin geliip modernlemesinde sanatn nemini fazlasy-la kavram olan Atatrk, Trk kltrnn ykseltilmesi, Trk sa-natnn tm inceliklerinin halka sunulmas iin sanata byk nem vermi ve hayat boyunca da sanatn koruyucusu olmutur. Buradan hareketle nc ve drdnc blmleri Atatrkn sanata ve sanat-ya bak asyla birlikte yapt katklara ayrdk. Bu erevede, ncelikli olarak 1930lara damgasn vuran Musiki nklbn ele al-dk. Atatrkn mzik sevgisini, ok sesli mzik ile tek sesli mzik tartmalarn, otuzlarn mzik aktivitelerini mercek altna yatrdk. Ondan sonra da konuyu opera, bale, tiyatro, sinema, resim ve heykel sanatlarndaki durum, Atatrkn bu sanat dallarna katks, dnemin devlet adamlarnn konuya ilgileri, alan sanat merkezleri, konser-vatuarlar ile yeni sanatlarn ve sanat eserlerinin ortaya klarn anlatarak tamamladk. Aslnda sosyal ve kltrel politikalar kapsa-mna klk kyafet ve din konusu da girmektedir. Ancak sz konusu dnemde takip edilen din politikalar ve uygulamalarnn olduka kapsaml oluu, bu konunun ayrca ele alnmasn ve almann d-nda braklmasn zorunlu klmaktadr.

Bu alma srecinde bilgisini benimle paylama nezaketi gs-teren ve emeini hibir zaman esirgemeyen saygdeer hocam Prof. Dr. Cezmi Eraslana teekkr bir bor bilirim. Ayrca ariv belge-lerinin temininde yardmlarn grdm Ankara Cumhuriyet Ari-vi Aratrma Salonu Personeline, Atatrk Kitapl, Beyazt Devlet Ktphanesi, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi, SAM ve Basn Mzesi alanlarna da kranlarm sunuyorum. Eserin ha-zrlanma srecinde bana uygun alma ortam hazrlayan ve manevi desteklerini hibir zaman esirgemeyen aileme de fedakrlklarndan tr teekkr ederim. Minnetle...

Dr. Seda Bayndr ULUSKANstanbul 2010

KISALTMALAR

AA Anadolu Ajansa.g.e. Ad geen esera.g.m. Ad geen makalea.g.t. Ad geen tezADK Ankara Devlet KonservatuarASD Atatrkn Sylev ve DemeleriADTCF Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya FakltesiBCA Babakanlk Cumhuriyet Arivibk. BaknzBTTD Belgelerle Trk Tarihi DergisiC. CiltCDTA Cumhuriyet Dnemi Trkiye AnsiklopedisiCFO Cumhurbakanl Filrmoni OrkestrasCHP Cumhuriyet Halk Partisiev. evirenDer. DerleyenDA Trk Diyanet Vakf slm AnsiklopedisiHaz. HazrlayanBK stanbul Belediye KonservatuarMMM Musiki Muallim MektebiMUM Matbuat Umum Mdrlnr. NumaraS. Says. SayfaSCF Serbest Cumhuriyet FrkasTBMM Trkiye Byk Millet MeclisiTCTA Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye AnsiklopedisiTDK Trk Dil KurumuTPCF Terakkiperver Cumhuriyet FrkasTTK Trk Tarih Kurumty Tarih Yokvd. Ve Devamvs. Vesaireyay. Yaynlayanyy. Yayn Yeri Yok

GR

Senelerden beri devam

eden Trk inklb, mevcudiyeti-

ni ve zihniyetini, hayat itimai-

yenin mebns olan yeni esasat

hukukiyede tesbit ve teyit etmek

aresine tevessl etmitir. Trk

nklb nedir? Bu inklp, keli-

menin vehleten ima ettii ihtill

mnasndan baka, ondan daha

vsi bir tahavvl ifade etmekte-

dir. Bugnk devletimizin ekli,

asrlardan beri gelen eski ekil-

leri bertaraf eden en mtekmil

tarz olmutur*

Kltrel ve sosyal alanda baardmz iler, Trkiye Cumhuriyetinin ulusal ehresini, kesin izgileriyle ortaya kar-mtr. Yeni harfleri, ulusal tarihi, z dili, ar, ilimsel mzik ve teknik kurumlaryla kadn, erkei her hakta eit, modern Trk sosyetesi bu son yllarn eseridir...1. Atatrkn 1935 ylnda syledii gibi, sz edilen btn bu almalar ancak 1930 yl ve sonrasnda ger-ekletirilebilmitir. nk 1930lara kadar olan sre, yukarda s-z edilen deiimlerin gerekletirilebilmesi iin gereken temellerin atld, mevcut problemlerin zlmeye alld ve hatta yeni si-

* Atatrkn 5 Kasm 1925 tarihinde Ankara Hukuk Fakltesinin alnda yapt konuma, Atatrkn Sylev ve Demeleri (ASD), TTK, Ankara 1997, C. II, s. 248-249.

1 9 Mays 1935 tarihinde CHP Drdnc Byk Kurultayn aarken yapt konuma, ASD, C. I, s. 398.

SEDA BAYINDIR ULUSKAN2

yasi rejimin glendirilmeye urald bir dnemdir. Bu balamda Atatrk dnemi 1923-1930 ve 1930-1938 eklinde yani iki dnem halinde ele alndnda, 1930 sonrasnn bir nceki dneme gre da-ha farkl gelime gsterdii ve tam bir aray dnemi olduu ortaya kacaktr. Cumhuriyetin iln sonras lkede balatlan inklp ha-reketi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen an gereklerine gre ve btn mana ve biimiyle medeni bir toplum haline ulatrmaya2 endekslemitir. Zaten bundan sonra yaplan inklplarn temel pren-sibini de hep bu hedef tekil etmitir. Geen sre zarfnda lkede ya-anan siyasi, sosyal ve iktisadi skntlar beraberinde kltr hayatn da yakndan etkilemi, bu da Atatrk otuzlu yllarda Cumhuriyetin kltr hayatn gzden geirmeye ve yeni politikalar retmeye sev-ketmitir. Ksacas bu dnemde lkede sadece siyasi, sosyal ya da iktisadi problemlerin olmad, toplumun kltr hayatnda da cidd oranda skntlar bulunduu ve bunlarn acilen zm bekledii ken-disini btn plaklyla gstermitir. Nitekim bu husus, 1930 ve sonrasnda ekillenmeye balayan Cumhuriyet dnemi kltr haya-tnn ele alnarak milli ve resmi bir kltr politikasnn oluturulma-sna kadar gitmitir.

Osmanl Devletindeki toplum yaps, devletin sahip olduu kl-trel eitliliin en ak kant idi. Kozmopolit bir yapya sahip olan devlette, mevcut her topluluun kendisine gre bir kltr anlay sz konusuydu. Ancak lkedeki eitliliin yaratt bu kltrel kar-maa, zamanla eitli sorunlarn ortaya kmasna ve toplumda bir dalizm yaanmasna neden oldu. Bu ereveden bakldnda, y-klan Osmanl Devletinin yerine kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ondan devrald siyasi, sosyal ve iktisadi mirasn yan sra, byle karmak bir kltrel mirasa da sahip olduu hemen grlecektir. Osmanldan alnan bu miras, ayn zamanda kltrle ilgili pek ok sorunu da beraberinde getirmitir. Siyasi problemlerin halledilme-sinde ve devlet btnlnn salanmasnda kltrn ve kltr bir-liinin nemini kefetmi olan Atatrk, Trk milleti iin kltrde ve teknik alanlarda topyekn bir modernleme forml hazrlamtr. Yalnz bu formln bir ncekinden fark, milliyetilie, milli deer-

2 30 Austos 1925 tarihinde Kastamonuda ikinci bir konuma, ASD, C. II, s. 224.

ATATRKN SOSYAL VE KLTREL POLTKALARI 3

lere ve bunlarn ilenerek n plana kartlmas gerektiine duyu-lan inantr. Hem modernleecek hem de kendi zn koruyacak bir toplumun sahip olaca kltr anlay, doal olarak ortaya orjinal bir sentez formlnn ortaya kmasyla sonulanacaktr.

Osmanl Devletinin ynetim, siyaset, iktisat ve kltr anlay-nn ok tesinde bir yntem ve anlayla hareket eden Atatrk, her eyden nce bir nceki dnemin iktibas metoduna rabet etmemi, tam tersine modernleebilmek iin Baty Bat yapan temel ze, di-namiklere ve daha dorusu zihniyete odaklanmtr. Dnemler ara-sndaki yntem farkll, Atatrkn zaman zaman Osmanl reform hareketlerini sert bir ekilde eletirmesine neden olmutur. Bu kap-samda bir dnem Batya kar savaan ama imdi Bat medeniyetini milletine hedef gsteren Atatrk, bir yandan bu hedefe toplumu yak-latrmaya alrken, bir yandan da Trk kltrne nem vermitir. nk model olarak alnan Bat medeniyeti, Baty Bat yapan mil-letlerin sahip olduu kltrlerin birlemesi sonucu bir anlam kazan-mt. Yani aslnda Bat medeniyetinin altnda da birbirinden olduka farkl ok sayda kltr yatmaktayd. Dolaysyla nce salam bir ulusal kltre sahip olmak gerekiyordu. Milli kltre sahip olmak ve onu gelitirebilmek ayn zamanda modernleme srecinin hzlan-mas anlamna da geliyordu. Nitekim bu ilikinin farkna varan Ata-trk, hem devletin temelini milli Trk kltrne dayandrm hem de onun gelitirilmesi ve millete anlatlabilmesi iin uzun ve yorucu bir mcadeleyi balatmtr.

Atatrkn uygulamaya koyduu bu sosyal ve kltrel deiim projesine gemeden nce, kltr ve kltr deimesinin ne olduu, Atatrkn ve dnemin aydnlarnn bu kltrel deiime nasl bak-tklar ve Atatrkn bu politikay yrrle koyma aamasnda na-sl bir yntem ve anlay ile hareket ettiini ksaca ifade etmemiz gerekmektedir.

Evrenselden zele doru bir bak, ormandan aaca bak gibi-dir. Bu perspektiften bakldnda, topluma zg olan eylerin sa-lam bir btnlk oluturduklar platformda kltr dediimiz kavra-mn, her ulusun kendine has ayrntl bir biimi olarak ortaya kt grlmektedir. Dolaysyla kltr, insan insan yapan ve insanla mal olan evrensel zn daima canl kalmasn salayacak byk bir


kazan olarak karmza kmaktadr. Aslnda kltr kavram ok karmak ve bir o kadar da renkli bir yapya sahiptir. Gnmzde yzden fazla tanm olduu bilinen kltr kavram, XVIII. yzyla kadar sorunsuz bir kavramdr. Tarm ve hayvan yetitiricilii anla-mndan zamanla insan yeteneklerinin iyiletirilmesi anlamna kadar gelmitir. rnein C. Wissler kltr, bir topluluun yaam tarz, E. Sapir, atalardan devralnan maddi-manevi deerlerin yeknu, E. B. Tylor bilgiyi, iman, sanat, ahlk, rf ve adetleri, ferdin men-sup olduu cemiyetin bir uzvu olmas itibaryla kazand itiyatlarn ve btn dier meharetlerini ihtiva eden gayet girift bir btn ol-duunu sylerken, bizde de M. Turhan kltr Kltr, bir cemiye-tin sahip olduu maddi ve manevi kymetlerden teekkl eden yle bir btndr ki, cemiyet iinde mevcut her nevi bilgiyi, alkalar, itiyatlar, kymet llerini, umumi atitt, gr ve zihniyet ile her nevi davran ekillerini iine alr. Btn bunlar birlikte, o cemiyet mensuplarnn ekserisinde mterek olan ve onu dier cemiyetlerden ayrt eden hususi bir hayat tarz temin eder3 eklinde tarif etmeye almtr.

Anlamaya altmz kadaryla kltr, bir toplumun yeryzn-de sekin bir mevkiye sahip olmasn salayan meden izgideki ha-yat anlayn ve toplumsalln zel grntlerini tek bir szcn iine sdrmaya alan bir kavram olarak ekillenmitir. Oysa ki, byle bir kavram salt birka tanmla ifade ve analiz etmek olduk-a gtr. Yzden fazla tanmnn yapldn sylediimiz kltr szc gerek kendi iindeki tanmlamalarla, gerekse yaplan kar-latrmalarla kavramsal olarak sabitlenmek istenmektedir. Ancak bnyesinde deiimi ve geliimi barndran bir olgunun sabit bir platformda incelenmek istenmesi onun yapsna ters dmektedir. En nemli vasflar deimek ve gelimek olan kltr ekillendire-nin insan oluu ve insani zelliklerin kltr zerindeki etkisi dei-im asndan kanlmazdr. Bu anlamda kltr, zihinsel deerlerin birletii mihenk noktasdr diyebiliriz. Zira bu deerlerin her biri insan ruhunun ortak bir eseridir ve her insan grubunun kendine zg davranlarndan oluur.

XVIII. yzyla kadar problemsiz bir kavram olarak varln koruyan kltr, bu yzyldan itibaren yeni bir rakiple karlama-

3 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., stanbul 1987, s. 36-37, 48.


ya balamtr ki o da medeniyettir. XVIII-XX. yzyllar arasnda kltr ve medeniyet kavramlar srekli kar karya getirilmitir. Gerekten de szn ettiimiz bu kavramlar arasnda baz farklar vardr. Genellikle insann yarar salama maksadyla belli bir hede-fe erimek zere kulland her nevi vasta medeniyetin unsurlarn tekil ederken, kltr unsurlarnn gayesi ise bizzat kendileridir. Yani kltr milli, medeniyet ise evrenselin semboldr. Trkiyede kltr ve medeniyet kavramlarn ayran ve hatta kltre ulusal bir ierik kazandrmaya alan kiilerin banda ise tartmasz Ziya Gkalp gelmitir. Kltr yerine hars szcn kullanan Gkalp, medeniye-tin uluslarn ortak mal olduunu, medeniyetin bir milletten baka bir millete geebileceini fakat harsn geemeyeceini, bir milletin uy-garln deitirebileceini, ancak harsn deitiremeyeceini savu-narak medeniyeti iktisadi-dini-hukuki-ahlki vs. fikirlerin, hars ise dini-ahlki-bedii (gzel) duygularn toplam olarak tanmlamtr4.

Gkalpin bu yaklam, kltr ile medeniyet ayrmnn sonraki dnemlerde de yaplmasna ve konunun srekli tartlmasna neden olmutur. rnein kltr ile medeniyeti ayran ve ilmi adan arala-rnda byk farklar olduunu syleyen brahim Kafesolu da be-lirli bir toplulua ait itimai ve teknik messeselerin kltr, mil-letleraras itimai ve teknik messeselerin de medeniyeti meydana getirdiini, kltrn karakter bakmndan hususi, medeniyetin ise umumi olduunu syleyerek, her topluluun kendisine zg bir kl-tr olduundan ve bu kltrlerin birlemesinden de medeniyetlerin doduundan bahsetmitir. Bu konuya Gkalp ile ayn paralellikte yaklaan Kafesolu, ayrca her topluluun kendisine gre bir klt-rel birikime sahip olduu fikrinden yola karak, Trk milletinin de dili, tresi, dini, hukuku, dncesi itibaryla asrlardan beri milli bir kltre sahip bulunduunu sylemitir5.

II. Merutiyet dneminden itibaren zellikle Ziya Gkalp ile e-killenmeye baladn grdmz kltr ve medeniyet kavramlar zerindeki bu tartmalar, konuyu dorudan neyin kltr neyin me-deniyet konusu olduu mevzuuna getirmi, fakat ortaya atlan fikir-lerde hibir zaman ortak bir noktaya varlamamtr. Kendisini bu

4 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, nklp Kitabevi, stanbul 1994, s. 25. 5 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Boazii Yay., stanbul 1989, s. 16.


anlamazln ortasnda bulan Atatrk ise yaplan tartmalar daha en bandan beri gereksiz bulmu ve Medeniyetin ne olduunu ba-ka baka tarif edenler vardr. Bence medeniyeti kltrden ayrmak gtr ve lzumsuzdur diyerek kltr de yle tanmlamtr; Bir insan cemiyetinin a) devlet hayatnda, b) fikir hayatnda yani ilimde, itimaiyatta ve gzel sanatlarda, c) iktisadi hayatta yani ziraatte, sanatta, ticarette kara, deniz ve havaya ait ulam ilerinde yapabil-dii eylerin bilekesidir..6 Kltr ve medeniyet konusunda Gkalp ile ayn fikirde olmayan, Osmanldan beri gelen kltr-medeniyet tartmalarna girmeye hi lzum grmeyen ve kavramlar arasndaki ikilii ve kargaay yok etmek isteyen Atatrk, ncelikle kltr ve medeniyet ayrmna son noktay koyarak, kltr medeniyetin ie-risinde ele alm, daha dorusu medeniyetin snrlarn biraz geni tutmaya almtr. znde sentez fikri yatan bu yaklam ile her-kese Bat medeniyetinin evrensel olduunu ve buna bizim de nemli katklarmzn bulunduunu ispatlamaya almtr.

Aslnda yap itibaryla kltr ve medeniyet unsurlarn birbirin-den ayrmak olduka gtr ve bunlar kesinlikle bir btn olu-turmaktadr. Ancak yine de kltrn milletleri birbirinden ayran en nemli zellik olduu akllardan karlmamaldr. nk kltr, bir millete has olma zelliini her zaman koruyagelmitir. Dil, din, ta-rih, rf ve adetler, yaay tarz, sanat anlay gibi kltr unsurlar milletleri birbirinden ayr klmaktadr. Bu unsurlara sahip olmak ay-n zamanda milli bir devlete sahip olmann da en temel faktrdr. te bu noktada Atatrk, ncelikle hem modernleecek ve kendi kl-trn koruyacak hem de devletle halkn btnleip buluabilecei bir model zerinde durmutur. Dolaysyla ilk etapta yapmak istedii de milli Trk kltrn ortaya karmak ve ona bir dinamizm kazan-drmaktr. O, Trkiyeyi gl, yksek kltrl ve modern bir devlet yapmay hedeflemi ve bu yolda da ncelii milli duygular, kltr kuvvetlendirmeye vermitir.

Trkler tarih boyunca son derece salam, derin ve yaygn bir kltre sahip olmulardr. Trk milli kltrnn ok sayda ubeleri olduunu syleyen Kafesoluna gre, Trkiye Trk Kltr de i-

6 Afet nan, M. K. Atatrkten Yazdklarm, MEB, stanbul 1971, s. 43.


te bunun ancak bir blmn oluturabilmitir. Yani eitli corafi blgelere yaylm olan byk milli kltrn bir paras. Tarihimize yle bir baktmzda, devlet kuruculuundan tekiltla, adalet tesis etmeden sanata kadar pekok konuda Trkler nclk etmi-ler ve mevcut kltr ok geni corafi alanlara yayabilmilerdir. Ancak buna ramen bir kltr politikas izleyememilerdir. Osmanl Devletinde bir kltr politikasnn varlndan sz edilememesinin ana sebebi ise kozmopolit bir yapda ok deiik etnik gruplar bn-yesinde barndrmas ve bunlar arasnda kltrel bir btnlk olu-turulamamasdr. Ayrca Trk kimliinin arka plana itilmesi, ulus bilincinin zayf olmas gibi hususlar da yine bu sebeplere eklemek mmkndr. Ancak btn bunlara ramen Osmanl Devletinde kl-tr ve kltr deimesi gibi mevzular gndeme gelmi, tartlan ko-nulara zm nerilerinin getirilmeye balanmas da II. Merutiyet dnemi ile birlikte olmutur. yle ki; Tanzimata kadar olan srede Osmanl Devletinde artan isyanlar, bunun getirdii toprak kayplar ve zellikle de ekonomik sorunlar, devleti Tanzimat Fermann iln etmeye zorlamtr. Ferman, sonraki yllarda pek ok slahat takip etmitir. Ancak yaplan slahatlarn kltrel alandaki yenilikten ziya-de askeri ierikli oluu ve bunlarn taklitten teye gidememesi ile ya-planlarn etkisiz ve para para kal toplumda beklenen deiimin gereklemesini engellemitir. Bu balamda devleti modernletirme, Batya yaklatrma ve bu sayede eski gcn tekrar toplanarak Batya kar ayakta kalabilme projesinde beklenen gereklememi, sz edilen Batya ulama abas lkedeki aydnlarn Batllama akmna doru ynelmeleri ile snrl kalmtr. Bundan sonraki dnemde de herkes Batya ulamann formln aramaya balamtr.

II. Merutiyet ise yaanan bu gelimeler ierisinde tam bir d-nm noktasdr. Sultan Abdlhamide kar ykselen muhalefet, l-kenin iinde bulunduu siyasi ve iktisadi skntlar ve zellikle de Balkan Savann kaybedilmesi lkede ciddi bir kriz ortamnn do-masna neden olmutur. Yaanan bu bunalm, beraberinde Batnn ve en nemlisi de Bat medeniyetinin tekrar tartlmasna yol amtr. te bu noktada kltr sorunu ve milli kltr meselesini ilk ele alan-lar Jn Trklerdir. rnein, ura-y mmet dergisi bu konuya nem veren yayn organlarnn banda gelmitir. Yine Ahmet Rzann


Mevereti de kltr sorunlar zerinde durmutur. Bu tartmalarn temelinde ise Batdan nelerin alnp alnmayaca, neyin kltr ne-yin medeniyet unsuru olduu konular yer almtr. Nitekim btn aydnlarn Batdan bireyler alnmas ynnde kesien fikirleri, aln-mas gerekenin nitelii gndeme geldiinde yol ayrmna girmitir. Merutiyet sonras ekillenen fikir akmlarndan slmclar, Batnn ilmi, fenni, topu, tfei yani iyi yanlarnn alnmasnn gerektiini, Batclar ise tam bir deiimi arzu ettiklerini sylemilerdir. Ama sonu, bu yndeki tartmalarn uzamasndan teye gitmemitir. Yalnz, yaanan baz siyasi olaylar ve Batnn Osmanlya ynelik eylemleri, Merutiyet ile birlikte ortaya kan eitli fikir akmlar-na mensup kiilerin zaman zaman fikirlerini deitirmeye itmitir. yle ki, gelinen nokta Batclarn slplarnn biraz yumuamasna neden olurken, slmclarn seslerinin daha ok ykselmesine sebep olmutur. Bu arada ne Batclar kadar Bat yanls ne de slmclar kadar Bat kart olan Trkler de kendilerine ynelik eletiriler yapmaya balamlardr. Yine dnemin Batllama taraftarlarnn banda gelen Abdullah Cevdetin de problemleri srekli tartarak zaman zaman Batya isyan ettii olmutur7. Batnn btn deerleri-nin topyekn alnmasndan yana olan Abdullah Cevdet, ayn zaman-da bunun hayati bir vazife olduu grn de savunmutur. Cum-huriyet dneminde bu deiimi hayat davas olarak ele alan Atatrk de benzer sorunlara eilmi ve fikirler retmitir. Ancak Atatrkn Abdullah Cevdetten fark, bu dncelerini en kati ve radikal bir biimde icraata geirebilmesidir8. Merutiyet dneminde yaplan bu hararetli tartmalar ve oluan fikir ortam, phesiz Atatrkn sonraki dnemde sorunlar tespit ederek yaplmas gerekenlere -zm retmeye almas asndan byk nem arzetmektedir. Bu da bize, Cumhuriyet dneminde gndeme getirilen kltr sorunlarnn hibirinin bu dnemde ortaya kmadn gstermektedir.

1923 ylnda kurulan bir devletin kltr politikasn 1930 ve sonrasnda ekillendirmeye, daha dorusu bu konuda bir politika

7 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Dou-Bat Yay., stanbul 1978, s. 412-413.

8 Mustafa Budak, Modernleme Asndan Atatrkn Osmanl Tarihi ve Isla-hatlarn Eletirisi, lmi Aratrmalar, S. 4, stanbul 1997, s. 57-58.


retmeye balamasnn phesiz iktisadi, siyasi ve sosyal baz ge-rekeleri vardr. yle ki; 1923-1930 srecindeki gelimelere bak-tmz zaman, ubat 1923 tarihli Trk ktisat Kongresinin aslnda nemli bir dnm noktas olduu grlebilir. Daha Cumhuriyetin iln edilmedii, devletin kurulmad bir srada yaplan iktisat kong-resinde ekonomik sorunlar ilk kez masaya yatrlm, ama en mhimi de kongreden liberal ekonominin takip edilmesi ynnde bir karar kmtr. Bu Atatrkn yeni kurulmas dnlen devletin rotasn Batya evirmeyi oktan dndn ve getirecei Cumhuriyet re-jimi ile de Avrupadaki gibi demokratik bir ortam yaratmay ama-ladn gstermitir. Nitekim bundan sonra hemen Cumhuriyet iln edilmi ve 1930a kadar da Atatrkn inklp olarak nitelendirdii uygulamalar Trk toplumu ile bulumaya balamtr. Szn etti-imiz dnemde 1929 yl bu srecin deta krlma noktasdr. n-k 1929 ylnda dnya apnda bir ekonomik kriz patlak vermi ve buhran tm dnyay etkisi altna almtr. Trk ktisat Kongresinde alnan liberal ekonomi karar da bu noktada iflas etmi, yeni kurulan devletin krizden daha az etkilenmek ve ayakta kalabilmek iin eko-nomi politikasn deitirme mecburiyeti ortaya kmtr. Nitekim 1930dan itibaren Trkiye Cumhuriyeti hem ekonomi politikasn hem de kltr politikasn yeniden dzenleyerek ekonomide devlet-ilii, kltr politikalarnda da millilii temel almtr.

Meselenin siyasi ve sosyal boyutu da son derece nemlidir. Bi-lindii gibi, 1923te devlet kurulduunda sadece CHP vard. Devlet kuran parti sfatna sahip olan Halk Partisi, daha ilk gnden itibaren tek seslilikten yanayd. 1924 ylnda kurulan Terakkiperver Cum-huriyet Frkas, phesiz CHPnin arzu ettii bu sessizlii bozdu. Nitekim eyh Sait syan bata olmak zere yaanan baz anssz olaylar, partinin kapatlmas ve muhalefetin o gn iin susturulma-syla sonuland. Zaten ondan sonra da 1930 ylna kadar kimse CHPnin karsna muhalif olarak kmaya cesaret edemedi. Ta ki demokrasinin gerei olan ok partili hayata geiin gereklemesini isteyen Atatrkn Fethi Okyar bu konuda ikna etmesine kadar. te bu artlar altnda Trkiyede ikinci ok partili hayat denemesi Serbest Cumhuriyet Frkas ile gereklemi oldu. Parti tpk 1924de olduu gibi byk hayallerle kuruldu. Ancak muhalefetin dn-lenden daha hzl glenmesi ve sempati toplamas neticesinde, o


da aylk bir deneme srecinden sonra tarih sahnesinden silindi. 1930da yaanan bu muhalefet denemesi, ynetime hereyden nce Cumhuriyetin gereklerinin halka tam olarak anlatlamadn, hal-kn mevcut siyasi durumdan hi memnun olmadn ve devletin topluma hl istenen lde yaklaamadn gsterdi. Bu durum siyasi boyutu zayflayan ve yara alan halkln kltrel ynnn n plana karlmas sonucunu dourdu9. Dier taraftan ise 1930 ylnn sonuna kadar lkede her trl muhalefete kar inanlmaz bir diren gsterildi. Yani ad Cumhuriyet olan lkede, Cumhuriyetin ve demokrasinin temel prensiplerini yerine getirmekte pek istekli dav-ranlmad. Bu geiin Atatrk bata olmak zere birka kiinin istei ve abasyla olamayaca grlnce de bu mcadeleye bir sreliine ara verilmek zorunda kalnd. Geen sre zarfnda yaanan ayaklan-malar, irtica sylemleri, kurulan stikll Mahkemeleri ve yaplan yarglamalardan sonra da Trkiyede demokrasi uzunca bir sre rafa kalkt ve tek partili Cumhuriyet dnemi yoluna, halk iin halk adna kurulan Cumhuriyet Halk Partisi ile devam etti. lkedeki siyasi problemlerin biraz olsun halledilmesi, 1931den itibaren ynetimin ilgisini baka alanlara yani sosyal, iktisadi ve kltrel faaliyetlere yneltmesine neden oldu. Atatrk, siyasi arenada salanan bu geici skut dneminde, hi vakit kaybetmeden yoluna bu kez de kltr alanndaki almalaryla devam etti.

Anlalaca zere, bir lkede yaanan siyasi ve iktisadi buhran-lar, gerginlikler, ayn oranda sosyal ve kltrel alanlara da yansmak-ta, bu konularda politika retilmesine ve bunlara zaman ayrlmasna mni olmaktadr. Nitekim 1930 sonuna kadar yaanan siyasi prob-lemler, araylar ve onun beraberinde getirdii endieler, Trkiyede kltr politikalarnn oluturulmasnda engelleyici bir rol oynamtr. Yaanan krizin sona ermesi ve toplumda yaplan deiikliklerin ka-bul grmeye balamasnn ardndan, Ankarada bulunan kadro, hem rejimi hem de kendilerini gvende hissetmi, bu da phesiz kltr faaliyetinin balamasnda nemli bir rol oynamtr. Netice itibary-la, 1923 ylnda kurulan Trkiye Cumhuriyetinde tutarl, gereki ve resmi bir kltr politikasnn planlanp uygulamaya konulabilme-si ancak 1931 ylndan itibaren sz konusu olabilmitir.

9 Levent Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi, letiim Yay., stan-bul 1995, s. 149.


Kahramanlk, devlet adaml, fikir adaml ve kltr adaml. Dnyadan saysz kahraman gelip gemitir. Ancak ka tanesi kahra-manlktan siyasi liderlie ykselebilmitir. Hatta kahraman liderlerin ka tanesinin fikir ve kltr adaml zellii birlikte grlmtr. Fakat O, cephelerde kahramanca savam, sonra da iyi bir siyaset ve kltr adam olduunu herkese kantlamtr. Grld zere, Trk milletinin karsna hep farkl kimliklerle kan ve geen onbe yl-lk srete, zellikle de 1930 sonras izdii kltr adaml portresi ile gznnde olan kltr adam Atatrk, hayat boyunca kltr me-selelerine byk nem vermi ve halkn kltr seviyesini ykseltip bilinlendirmek iin ok uramtr. O, yaplanlarn tabana inmesi ve kalc olabilmesi iin fikir ve hareketin beraber yrtlmesi10 mecburiyetinin verdii inan ile balatt bu modernleme srecin-de, btn bilgi ve enerjisini milletinin her ferdini ksa zamanda ye-titirmek iin harcamtr. yle ki, 1918de Karlsbadda iken tuttuu not defterine Neden bu kadar senelik tahsil-i li grdkten, hayat- medeniye ve itimaiyeyi tedkik ve hrriyeti tezevvk iin sarf- hayat ve evkat ettikten sonra avam mertebesine ineyim? Onlar kendi mer-tebeme karaym, ben onlar gibi deil, onlar benim gibi olsunlar11 eklinde yazan Mustafa Kemal, bu sayede belirlenen medeniyet se-viyesini yakalamay planlamtr. Bu arada medeniyeti millete gtr-me ve halk aydnlatma almasnda nemli vastalardan biri olarak grd aydnlara da bu manada byk misyonlar yklemitir.

Cumhuriyetin iln ve sonrasnda srekli bu meseleyle megul olduunu grdmz Atatrk, gerekten de bu aamada katld ou toplantda evresindekilere Kltr ne demektir? Kltrn vazi-fesi, rol nedir? Trk kltrcleri bu rol nasl oynamaldr? tarznda sorular yneltmitir. Bu arada Atatrkn bir yerde kltr tabiatn yksek feyizleriyle mesut olmaktr12 dedii bilinmektedir. nk O, Afet nana gre mesut olmay baar ile bir tutmaktadr. Nitekim Amerikal gazeteci Gladsy Bakerin 1935 ylnda yapt bir rportaj

10 Cezmi Eraslan, Trk nklbnda Yntem ve Anlay, Yakn Dnem Tr-kiye Aratrmalar, C. I, S. 2, stanbul 2002, s. 143.

11 A. nan, M. Kemal Atatrkn Karlsbad Hatralar, TTK, Ankara 1991, s. 43.

12 A. nan, Atatrk ve Kltr, Cumhuriyetin 50. Yldnm Semineri, TTK, Ankara 1975, s. 105.


srasnda kendisine mesut olup olmadn sormas zerine u cevab vermitir. Mesudum nk muvaffak oldum13. Sanrz bu ksa ce-vap, nann tespitini dorulamaya yetiyor.

Mesud olmay baarl olmakla bir tutan Atatrkn gznde kltr, okumak, anlamak, grebilmek, grebildiinden mana -karmak, intibah etmek, dnmek, zekay terbiye etmektir14. Daha da tesi Trkiye Cumhuriyetinin temeli kltrdr. nk Atatrk yeni Trk devletini kltrle temellendirecek kadar buna inanyordu. Dnya topyekn bir savaa hazrlanrken, adalar lkelerini bilin-mez bir yola doru srklerken, Stalin-Mussolini-Hitler gibi liderler niformalarnn arkasna snarak milletlerini bir kaosa doru iter-ken, bir zamanlar Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! diyen bu byk komutan farkn bir kez daha ortaya koymu ve 1930larda Trk milletine bu kez de kltr yani yeni hedefini gstermeye al-mtr. 1930 sonras Trk milletine kendi tarihini ve dilinin zengin-liini farkna vardran, kendi sanatnn neminin, zenginliinin ve inceliinin btn ayrntlarn sunan Kemal Atatrk, geen sre zar-fnda tarih ve dil kongrelerinin toplanmasndan sanatlarn yetime-sine, konservatuarlarn kurulmasndan orkestralarn oluturulmasna ve yeni sanat eserlerinin meydana getirilmesine kadar pek ok eye nclk etmitir. O bu yolda herkesten daha hrsl, daha inanl ve cretkr yol alm ve lider vasfn tm dnyaya kantlamtr. Ama hereyden nemlisi, bunlar kimi zaman bir bilim adam hassasiyeti kimi zaman bir dramaturg kimi zaman da bir sanat duyarll ile yapmasdr.

Atatrk bu almalar yaparken milli kltre ve nemine srek-li dikkat ekmeyi unutmamtr. Bu erevede hem politika retmi hem de kendi ulusal kltrmz ve eleri ile yabanc kltr e-lerini bir potada eritmeye, bir sentez oluturmaya almtr. Tabii ki Atatrkn Trk milletini muasr medeniyet seviyesine karma niyeti ve abas bunda nemli bir rol oynamtr. Ona gre, bu zorun-lu ve yaplmas gereken bir deiimdir. nk deime yeteneini yitirmi olan sosyal sistemler hayatta kalma imknn da kaybet-

13 21 Haziran 1935 gn Gladsy Bakere verilen deme, Yeni Vaziyet, ASD, C. III, s. 140.

14 nan, M. K. Atatrkten Yazdklarm, s. 45.


me tehlikesi ile kar karya kalabilirler15. Burada yaplan radikal deiimi yani cemiyetin siyasi yapsnda, idari messeselerinde, inan ve dncelerinde, terbiyesinde, kanunlarnda vs. meydana gelen deiimi, sosyal bir deime olarak tanmlamak mmkndr. Malinowski, sosyal deime ya da kltr deimesini bir cemiye-tin mevcut nizamn, yeni itimai maddi ve manevi medeniyetini bir halden dier bir hale kalbeden bir sre16 olarak tanmlamaktadr. Bilindii zere sosyal deimeler geicidir ve burada zaman faktr ile muhit faktr byk nem tamaktadr. Ama asl olan bu deii-min gtrlecei cemiyetin yapsdr. nk kalknmaya, deiime katlacak olan kiilerin sosyal davran, deiimin ynn ve hzn belirlemede temel prensiptir. Ayrca deiimi topluma gtren kii-nin, cemiyetin davrann, zihniyetini de hesaba katmas gerekmek-tedir. Nitekim bunun farknda olan Atatrk, yapt kkl deiimde Trk toplumuna ok nem vermi ve yeri geldiinde toplumun baz konulardaki hassasiyetini gzard edememitir.

Bilindii zere kltrn evrensellemesini belirleyen faktrlerin banda deiim gelir. Bir toplumda deiimin daha az sancl gei-rilmesi, deiime direnli deikenlerin ok daha gl deerler er-evesinde analiz edilmesi ile mmkn olur. nk sz konusu olan toplumu oluturan insanlarn bugn ve geleceidir. Bu balamda toplumun kendisine nerilen deiimi kabul etmesinde, zmseme-sinde hem ortaya konulan problemin gerekilii ve geerlilii hem de bu hareketi sevk ve idare eden ahsn karizmas, inandrcl ve iinde bulunduu kltr iyi derecede bilmesi byk zaruriyet gstermektedir. nk ancak byle olursa, toplumdan gelebilecek tepkiler nceden kestirilip tedbir alnabilir. Bunun dnda genlerin varl da bu deiimin kabulnde kolaylatrc bir dier unsurdur. Nitekim Atatrk bunu ok iyi tespit ederek Trkiye Cumhuriyetini genlere emanet etmi ve deiimin daha kolay gerekletirilmesine zemin hazrlamtr.

Dinamik bir yapya sahip olan kltrn iki yn vardr. Geliim ve deiim sreleri. Bu yoldan hareketle Atatrk, yetersiz kltr

15 Sulhi Dnmezer, Atatrk nklplar ve Sosyal Deime Teorileri, Atatrk Konferanslar, 22 Nisan 1989, TTK, Ankara 1989, s. 524.

16 Turhan, a.g.e., s. 49.


elemanlarn yok ederek yerine yenisini koymaya almtr. Onun inklplk ilkesi de zaten bunun bir neticesi olarak karmza k-maktadr. Bu ilkenin temelinde de kltr ve kltr deimesi yat-maktadr. O, lkede medenileme adna balatt kltr seferberli-i ile toplumun her kesimini bu abasna ortak etmeye almtr. nk Atatrk hayat boyunca, Medeni olmayan insanlarn medeni olanlarn ayaklar altnda kalmaya maruz17 olduklarna inanmtr. Atatrk 1925 ylnn Ekim aynda Akhisar Trk Ocanda yapt bir konuma esnasnda, medeni cihann ok ileride olduudan ba-hisle konuya girmi, sonra da verdii rneklerle halkn balatt bu mcadelenin iine ekmeye almtr. Onun bu mevzuyu daha 1925 ylnda dile getirmesi gerekten dikkat ekicidir.

Atatrkn kltr politikasnn temelinde yer alan inklplk, halklk ve Laiklik ilkeleri ise onun bu mcadelesinin en etkili silhlardr. Zaten bir toplumun modern bir toplum kimliine dn-mesinde ilmi yapda bu prensibin olmas kanlmazdr18. Yalnz bunlarn iinden deiimin nn ac ya da zndeki direnci ac olarak karmza kan Laiklik ilkesinin ayr bir nem tad orta-dadr. Osmanldan itibaren geerliliini koruyan en etkili yaklam ise pozitivizmdir. Osmanl modernlemesine nemli katklar olan ve sezginin yerine akln egemenliini esas alan pozitivizm, bu anlamda hem laik yapy kabul etmenin felsefi dayana hem de kltrel sre-cin laiklemesini salayan temel prensiptir. Ksacas toplumsal kim-lik sorunu ve aray, Atatrk temel ald bu ilkeler yardmyla yeni bir kltrel model aramaya itmi ve O da yeni Trk devletinin kimlik kartna millilii ve adal iki temel unsur olarak ekle-mitir..Bylelikle milliyetilik ve batllama ekseninden hareketle, uluslama srecinin gerekleri yerine getirilmeye allmtr.

Medeni Bilgiler kitabna, 1923te syledii byk eyleri yalnz byk miletler yapar cmlesi ile balayan Atatrk, kitabn ilk bl-mnde millet tanmn dil, kltr ve lk birlii ile birbirine bal vatandalarn oluturduu siyasal ve sosyal bir birliktir19 eklinde

17 10 Ekim 1925 gn Akhisarda Bir Konuma, ASD, C. II, s. 234. 18 Nermin Erdentu, Trkiyede adalama Eitim ve Kltr Mnasebet-

leri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981, s. 55. 19 A. nan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk

Aratrma Merkezi Yay., Ankara 2000, s. 28.


yapmtr. Buradan da anlalaca zere Atatrk, milleti millet yapan ana unsurun kltr ve kltr birlii olduunu savunmutur. Hayat boyunca milli terbiye, milli seciye ve kltr arasnda srekli balant kuran Atatrk, bu konudaki grlerini Cumhuriyetin ilnndan n-ce de dile getirmeye almtr. Nitekim 6 Temmuz 1921 gn yap-lan Maarif Kongresindeki a konumasnda bu noktaya deinmi ve milli terbiye programndan bahsederken, bunun seciye-i milliye ve tarihimizle mtenasip olmas gerektiini vurgulam ve kltr zeminle mtenasiptir. O zemin, milletin seciyesidir20 demitir. Anla-lan o ki, milli kltr ve kltr ykseltme ideali, onda daha Milli Mcadele dneminde balam ve Cumhuriyetin ilnndan ld gne kadar da hep var olmutur.

Medeniyet gneinin btn hararetini alan Trkiye Cumhuriyetini tesis eden Trk halknn medeni olduunu her frsatta tekrarlayan Atatrke gre, balatlan bu mcadele kesinlikle geri dnlmez bir yoldur. Dolaysyla Medeniyetin cokun seli karsnda mukavemet beyhudedir. Kar kanlar ise mahvolma-ya veya hi olmazsa esir ve zelil olmaya mahkumdurlar21. Daha 1923 ylnda Memleket behemahal asri, medeni ve mteceddit olacaktr22 diyerek btn kararlln ortaya koyan Atatrkn bu yaklam ve sylemleri, aslnda modernlemeyi Trk milleti iin bir hayat davas haline getirdiinin bir ispat olsa gerektir. Trkiyenin Bat medeniyetini benimsemesi kesinlikle sosyal bir olaydr. nk modernlemede asl olan hayat gr ve davranta meydana gelen deimedir. Nitekim Atatrkn modernleme abasnda sadece teknik unsurlarda bir deiime gidilmemi, davranta ve hayat g-rnde topyekn bir deiim karar alnmtr. Burada topyekn deiim derken, zihniyet deiiklii de bu formln ierisinde yer almtr. nk O, ilim zihniyeti ile bu modernleme fikrinin yerle-eceini anlamtr23.

20 16 Temmuz 1921 tarihinde Maarif Kongresini aarken yapt konuma, ASD, C. II, s. 20.

21 28 Austos 1925, neboluda Bir Konuma, ASD, C. II, s. 222. 22 4 Aralk 1923 tarihinde Tercman- Hakikat Bamuharririne deme, ASD, C.

III, s. 94. 23 Halil nalck, Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi, Atatrk Konferans-

lar, Ekim 1964, C. II, TTK, Ankara 1964, s. 190, 192-193.


Daha nce de ifade ettiimiz gibi Atatrk inklplar sosyal ve kltrel deiiklik nerileridir ve topyekn bir deiime endeks-lenmitir. Zaten Osmanl dnemindeki deiim srecinden en bariz fark da burada yatmaktadr. nk Osmanl, eksiklikleri iktibas yo-luyla gidermeye alm, deiimde d basklar etkileyici olmutur. Atatrk inklplar ise Osmanl dneminde olduu gibi baz kanun ve messeselerin iktibasndan te bir yapya sahiptir. Atatrk bu balamda, Osmanl yenileme abalarn eletirmekten hibir zaman kanmam ve bunlar eksik ve toplumu hedefe ulatrmayacak ni-telikte abalar olarak deerlendirmitir24. Ayrca iktibas yolundan zi-yade, yenilii getiren anlay baz aldn ifade ettiimiz Atatrkn sergiledii hzl ve radikal tutum da, onun bu deiimdeki farkn ortaya koymada nemli bir etkendir. Nitekim 1925te lkeyi ziyaret eden Mr. Dudley Heathcoteun dedii gibi, Mustafa Kemal aslnda reform saatini ok hzl altrmtr25.

1923-1930 yllar arasnda gerekletirilen radikal deiimin zamanlamasnn son derece isabetli olduu da ortadadr. Yalnz bu noktada Trk milletini medeni, asri bir millet yapma abasnda de-iim hzn belirleyen hep Gazinin kendisidir. Bilindii gibi, alfabe deiimi esnasnda uzmanlarn bu ii 5 il 15 yllk planlarla gerek-letirme dncesine ya ayda olur ya da hi olmaz eklinde ce-vap vererek toplumu harekete geirmeyi baarmtr. Grnrde asl belirleyici hep kendisidir, ama hereyi milletiyle beraber yaptn ve asl baarnn da millete ait olduunu her frsatta dile getirmek-ten asla ekinmemitir26. Atatrk bu sebepten tr balatt dei-imin yavalamas ve hatta durmas ihtimaline dahi asla tahamml etmemitir. Nitekim Artk duramayz. Behemehal ileri gideceiz. Geriye ise hi gidemeyiz. nk ileri gitmeye mecburuz. Milletimiz bu noktay aka bilmelidir. Medeniyet yle bir kuvvetli atetir ki, ona bigne olanlar yakar ve mahveder27 szleri bunun en ak ka-ntdr.

24 Atatrkn Osmanl yenileme abalarna getirdii tenkitler iin bk. Budak, a.g.m., s. 63-65.

25 Arnold J. Toynbee- Kenneth P. Kirkwood, Trkiye, mparatorluktan Cum-huriyete Gei Serveni, ev. Hlya Karaca, Birey Yay., stanbul 2003, s. 167.

26 1 Kasm 1935 tarihli Beinci Dnem kinci Toplanma Yln A Konumas, ASD, C. I, s. 403.

27 24 Austos 1925te Kastamonuda Bir Konuma, ASD, C. II, s. 216.


Saymaya altmz btn bu nedenlerle Bat model olarak alnrken, aslnda hareketin znde onun ilmi, fenni ve teknolojisi hedeflenmitir. Atatrk ilim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her millet ferdinin kafasna koyacaz28 derken, bunu herkes iin istediini ve bu konuda da hibir engel tanmadn ortaya koymu-tur. Yine Dnyada herey iin medeniyet iin baar iin en hakiki mrit ilim ve fendir dsturu ile yola kan Atatrk bu yolda taklit-ilikten de her zaman kanmtr. Akla ve ilme nem veren Gazi, deiimin gerekliliine olan inanc, tecrbesi ve bilgisi ile bu uurda yrmtr. Yalnz bunu yaparken yeri geldiinde ahsi zevklerini bir kenara koyarak, sonuna kadar tavizsiz bir tutum sergilemeyi de baarabilmitir. Onun alaturka mzii ok sevmesine ve dinlemesine ramen, mzikte evrenselliin yakalanabilmesi ve ok sesli mziin toplumda yerleebilmesi iin alafranga mzii de dinlemesi ve onu topluma benimsetmeye almas bunun en arpc rneklerinden biridir.. Ancak zaman zaman kendi koyduu kanunlarn sonular ile karlat durumlarda, Falih Rfknn da belirttii gibi, Bize gre deil ha ocuklar29 demesine ramen, att admdan ve bu deiime olan inancndan asla taviz vermemitir. Onun bu ifadesi bir gerei daha ortaya karmaktadr ki, o da yaplan deiimlerin ve bunlardan alnacak sonularn yalnz o gn iin hedeflenmedii, sonraki nesillere ynelik atlm bir adm ve yatrm olduudur. Sa-dece bu tutum dahi, ekil ve anlayta deierek muasr medeniyet seviyesine erime gereinin onda nasl bir iman haline geldiinin en ak delilidir30. Falih Rfknn deyimiyle ecnebi sevmez ksenop-hobe31 olan yani Baty deil sadece Baty Bat yapan anlay seven ve ona ynelen Gazi, tamamen akln ve ilmin rehberliinde ilerle-mi, yapt deiimi kltrle temellendirecek kadar sahip olduu bilinle milletini kucaklam ve btn ilhamn da hayattan aldn sylemekten kanmamtr32.

28 27 Ekim 1922 gn Bursa ark Tiyatrosunda yaplan bir konuma, ret-menlere, ASD, C. II, s. 48.

29 Falih Rfk Atay, ankaya, Bate Yay., stanbul 1984, s. 410.30 Eraslan, a.g.m., s. 133. 31 Atay, a.g.e., s. 302. 32 1 Kasm 1937 tarihli Beinci Dnem nc Toplanma Yln A Konuma-

s, ASD, C. I, s. 423.


1922 ylnda saltanat kaldrdktan sonra Cumhuriyeti iln eden ve deiim konusunda olduka srarl ve radikal bir tutum sergile-yen Atatrk, eitim konusuna da byk nem vermitir. nk O, askeri zaferlerini iktisadi, sosyal ve kltrel zaferlerle talandrarak modern dnyaya daha abuk ayak uydurmann gereine inanmtr. Bunu yaparken de halk ile aydn yaknlatrmay, halk eitip bi-linlendirmeyi ve en mhimi de bu uurda dnyann her trl ilmin-den, kefinden istifade etmeyi, ama asl temeli iimizden karmak mecburiyetini33 asla unutmamtr. Bir insan mrnn yetmeyece-i bu uzun soluklu abada, Atatrk ve arkadalar kendi zerlerine deni stn bir abayla yerine getirmilerdir. Bundan tesini de kendilerinden sonra geleceklere yani bizlere ve bizden sonrakilere brakmlardr.

Demokrasinin medeniyet iindeki geliimi, onun kltrel yap-daki etkisine gre ekillenir. Kltrel yap unsurlar medeniyet iin-de ne derece sk ise demokrasi o denli gl olur. Kltr ve medeni-yet kavramlarnn ve bunlar arasndaki ilikinin temel unsuru olmas dolaysyla eitim, hem kltrn aktarlmasnda hem de medeniye-tin gelitirilmesinde byk bir rol oynar. Bu manada ilikilerin g-lenmesinde ve balarn kurulmasnda kpr grevini daima eitim grr. Dolaysyla toplantlarda, meclis konumalarnda her zaman her yerde eitim ve kltr meselesini bir arada ele alan ve halkna bu dorultuda mesajlar vermeye alan Atatrkn, hayatnn dei-mez ana konularn kltr, medeniyet ve eitim geni oluturmu-tur. nk O, kltr politikasnn gereklemesi ve hedefine ulama-snda eitimli halkn ve eiticilerin byk pay olacana yrekten inanmtr. Atatrkn kltr politikasnn en belirleyici zellii de zaten Trk kltrnn ykseltici, gelitirici ynnn olmas ve eiti-ci bir anlay getirmi bulunmasdr. Sz edilen politikann snrlar devlet hayatndan fikir hayatna, dil ve tarihten sanatn her dalna kadar uzatlm ve bu snrlar iinde Trk kltrnn ykseltilmesi, sonra da daima ileri gidilmesi istenmitir. Nitekim Atatrkn 1932 ylnda syledii bununla beraber, asl uramaya mecbur olduu-muz ey, analarmzn ve atalarmzn olduklar gibi, yksek kltrde

33 20 Mart 1923de Konya Genleriyle Konuma, ASD, C. II, s. 145.


ve yksek fazilette dnya birinciliini tutmaktr34 szleri bunu des-tekler bir mahiyet tamaktadr.

4 ubat 1935 gnl seim beyannamesinde ulusal birlik, ulu-sal duygu, ulusal kltr en yksekte gz diktiimiz idealdir. Yksek ve inklp bir kltr seviyesine varmak iin, nmzdeki yllarda daha ok emek vereceiz. Msbet bilimlerin temellerine dayanan, gzel sanatlar seven, fikir terbiyesinde olduu kadar beden ter-biyesinde kabiliyeti artm ve ykselmi olan erdemli, kudretli bir nesil yetitirmek, ana siyasamzn ak dileidir35 eklinde fikir beyan eden Atatrkn 1930lu yllardaki ana lks, tartmasz ulusal kltr ve bu kltr gelitirebilmektir. Bu sebepten tr en bandan beri eitime ve kltr ordusu olarak grd retmenle-re byk misyonlar ykleyerek her frsatta onlardan beklentilerini dile getirmeye almtr. Bu balamda kltr politikalarna eitim, eitim ordusu ve kltr geninden bakldnda, kltr inklbnda 1933 ylnn ayr bir nem tad sylenebilir. nk bu tarihte Darlfnunun ilga edilmesi sonucu yerine stanbul niversitesi ku-rulmu ve ad geen niversite bu deiim srecinde nemli kltr kurumlarndan biri olarak varln korumutur36. Bu zaman zarfn-da, Almanyada Nazi Partisinin iktidara gelmesinden sonra yaplan basklar neticesinde lkelerini terkeden bilim adamlarna Atatrk kaplarn am ve onlarn da yardmlaryla hem niversiteye hem de kltrel yaamn ekillenmesine nclk etmitir. Alman bilim adamlar, Atatrkn verdii zgrlk kltr ortamndan yararla-narak Trkiyede almlar, Trk genlerini yetitirmeye ve bilimi yaymaya gayret etmilerdir.

Gelimenin asla tek tarafl olmayacan gren ve bundan tr de ilim, sanat ve kltrel alanda bir modernleme forml hazrla-yan Atatrk, sz edilen bu deiim srecinde almalarn toplu-ma gtrmede sivil toplum rgtleri olarak alan Trk Ocaklar

34 3 Austos 1932 gn Keriman Halisin Dnya Gzeli Seilmesi zerine ve-rilen bir deme, ASD, C. III, s. 133.

35 4 ubat 1935, Milletvekili Seimi Dolaysyla Millete Beyanname, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C. IV, TTK, Ankara 1991, s. 641.

36 Darlfnundan niversiteye gei hususunda geni bilgi iin bk. Ali Arslan, Darlfnundan niversiteye, Kitabevi, stanbul 1995.


ile Halkevlerinden de istifade etmitir. rnein, 1926 ylnda Trk Ocaklar delegelerine hitaben yapt bir konumada, dorudan do-ruya milliyetperver ve Trk milliyetisi olduklarn, Cumhuriyetin temelinde de Trk camiasnn bulunduunu sylemitir. Bunun aka-binde ise Cumhuriyetin dayana olan Trk halknn ne kadar Trk harsyla mebu olursa o camiaya istinat eden Cumhuriyetin de o denli kuvvetli37 olacan savunmutur. Atatrk bir anlamda tarihin-de byk hizmetler yaptn syledii Trk Ocaklarndan Trk kl-trne sahip kmalarn istemitir.

Demokrasi dncesinin gelimesinde mhim rol oynayan si-vil toplum rgtlerinin neminin anlalmas zerine, inklplarn ve deiimin Trk halkna ulatrlmasnda byk rol oynayan Ata-trk, Trk Ocaklarndan sonra yoluna Halkevleri ile birlikte devam etme gerei duymutur. Nitekim alan Halkevi ubelerinde sana-tn her dalna ayr ayr yer verilerek, vatandalarn yetitirilmesine allmtr. Bu ayn zamanda parti programnn halka ulatrlmas iin de iyi bir frsat olarak grlebilir. 1936 yl ise zellikle parti-devlet btnlemesinin gndeme geldii bir dnemdir. Yani partinin st ynetimi ile devletin st ynetiminin birlemesi sz konusudur. Ama, iktidar tek elde tutmak, tek seslilii salamak ve daha etkin olabilmektir. Ayn dnemde talya, Almanya, Sovyetler Birlii gibi lkelerde de parti-devlet btnlemesinin saland grlmtr. Bu rneklerin Ankaraya cesaret verdii bir gerektir.

1 Mart 1922de Meclisin nc toplanma ylnda Milletimizin inkaf dehas ve bu sayede lyk olduu mertebe-i medeniyete irti-kas bittabi li meslekler erbabn yetitirmekle ve milli harsmz l ile kabildir38 diyen Atatrk, 1 Kasm 1932 gnl drdnc dnem toplanma ylnda yapt al konumasnda ise bu kez milli klt-rn her anda alarak ykselmesini Trk Cumhuriyetinin temel direi olarak temin edeceiz39 demitir. 1922 ve 1932 yllarnda ykselme kelimesini kullanan Atatrk, onuncu yl nutkunda ise bu

37 Trk Ocaklar delegelerine hitaben yaplan 26 Nisan 1926 tarihli konuma, Trk Ocaklar Delegelerine, ASD, C. III, s. 118.

38 1 Mart 1922, nc Toplanma Yln Aarken, ASD, C. I, s. 245.39 1 Kasm 1932, Drdnc Dnem kinci Toplanma Yln A Konumas,

ASD, C. I, s. 390.


kez muasr medeniyet seviyesinin stne kmak tan sz etmitir. Yani bir anlamda Trkiye Cumhuriyetini lyk olduu mertebeye karabilmek iin hedef bytmtr. Yalnz bunu yaparken, asl te-meli kendi iimizden karmamz istemekten de geri kalmamtr. Peki ama asl temel nedir? te o, Anadolunun ruhu, sezii ve o ruh-la btnleebilmektir. Yani kendi ananelerimiz, hususiyetlerimiz, ih-tiyalarmzdr. Atatrk, kltr politikasnda Itrye de, Dedeye de, Sinana da, Barbarosa da byk nem vermitir. Onlar asla km-sememi, bilakis yceltmeye ve topluma onlar tantp hatrlatmaya alarak byk bir misyon stlenmitir.

Atatrk, Meclisin dier toplanma yllarn a konumalarnda da eitim ve kltr meselelerini bazen bir arada bazen de ayr ayr ele alarak gndeme getirmeye almtr40. Ancak burada dikkati-mizi eken husus, eitim konusunun srekli tartlp grlmesine ramen, kltr meselelerinin 1923-31 yllar arasnda hi gndeme getirilmemesidir. Sz edilen durum ancak 1932 yl ve sonrasnda deimitir. 1932 Kasmnda Meclisin Drdnc Dnem kinci Top-lanma Yln A Konumasnda Atatrk, bir yandan Milli kltrn her rda alarak ykselmesini Trk Cumhuriyetinin temel dilei olarak temin edeceiz derken bir yandan da Trk dilinin gzellii-ne ve zenginliine kavumas iin herkesten bu konuya kar uyank ve dikkatli olmasn istemitir41. Kasm 1934 tarihli baka bir a konumasnda, kltr meselelerinin banda Trk diline ve Trk ta-rihine verilmesi gereken nemden, daha sonra da gzel sanatlarn her dalnda genliin ilerletilmesi gereinden bahsederek, Kltr Bakanlndan ve kamudan bu deerlere zen gsterip yardmc olmasn talep etmitir42. Atatrk 1935deki Meclis konumasnda ise yaplan almalardan yava yava sonu alnmaya baland-n, zellikle dil ve tarih almalarndan beklenilen verimlerin im-diden grldn sylemi, akabinde de ulusal musikimizin daha

40 Atatrkn Mecliste kltr zerine yapt konumalar iin bk. Mjgan Cun-bur, Atatrk ve Milli Kltr, Babakanlk Basmevi, Ankara 1973, s. 21-33.

41 1 Kasm 1932, Drdnc Dnem kinci Toplanma Yln A Konumas, ASD, C. I, s. 390.

42 1 Kasm 1934, Drdnc Dnem Drdnc Toplanma Yln Aarken, ASD, C. I, s. 395-396.


modern tekniklerle gelitirilmesi iin allmasn istemitir43. Ata-trk ayn yl CHP kurultaynda yapm olduu bir baka konuma-da da yine kltr meselelerine deinmi, kltrel ve sosyal alanda baarlan ilerin, Trkiye Cumhuriyetinin ulusal ehresini, kesin izgileriyle44 ortaya kardndan bahisle, kurultayda bulunanlara kltrn nemini vurgulamaya almtr.

1936 ve 1937, Atatrkn kltr meselelerine en fazla arlk verdii yllardr. Nitekim 1936 tarihli Meclis konumasnda, gzel sanatlardan tarihe, dilden arkeoloji almalarna kadar pek ok ko-nudan sz etmitir. Gzel sanatlara herkesin ilgisini ekmeye alan Gazi, Trk Dil ve Trk Tarih Kurumlarnn yapt verimli alma-lar hakknda da Mecliste bulunanlara bilgiler vermitir45. 1937de ise bir nceki seneye oranla daha geni yer tutan kltr meseleleri zerinde tm ayrntsyla durulmaya allmtr. Atatrk burada, Kltr Bakanlnn zerine den vazifelerden, niversitelerin du-rumundan, eitmen ve retmen ihtiyacndan, Trk Tarih ve Dil Ku-rumlarnn almalarnn yaratt sevinten, arkeolojik kazlardan, alan sergilerden ve daha ok da Devlet Konservatuarnn beklenen almalar yapabilmesi iin daha fazla gayret ve fedakrln gs-terilmesi gerektiinden szetmitir46. Hastal yznden konumas Babakan Cell Bayar tarafndan kaleme alnp okunan Atatrkn, lmnden ok ksa bir sre nce deindii kltr meseleleri ise niversitelerin durumu, niversite ve eitmen okullar konusunda elde edilen baarlar ile dil ve tarih alanlarnda yaplan almalar karsnda duyulan heyecan ve gsterilen takdirden ibarettir47. Ksa-ca bahsettiimiz bu konumalardan da anlalaca zere, Atatrk en bandan beri eitim ve kltr meselelerini bir arada ele alm, on-

43 1 Kasm 1935, Beinci Dnem Birinci Toplanma Yln Aarken, ASD, C. I, s. 403.

44 9 Mays 1935, C.H.P. Drdnc Byk Kurultayn Aarken, ASD, C. I, s. 398.

45 1 Kasm 1936, Beinci Dnem kinci Toplanma Yln Aarken, ASD, C. I, s. 405-406.

46 1 Kasm 1937, Beinci Dnem nc Toplanma Yln A Konumas, ASD, C. I, s. 419-420.

47 1 Kasm 1938, Beinci Dnem Drdnc Toplant Ylnn Alnda Atatrk Adna Bavekil Cell Bayar Tarafndan Okunan Sylev, ASD, C. I, s. 428-429.


lar ayrmak istememitir. Hatta Milli Eitim Bakanlnn ad son dnemde Kltr Bakanlna dahi evrilmitir. Atatrkn hayat-nn deimez konularndan biri olan kltr meseleleri kimi zaman ksa kimi zaman da uzun uzun ele alnmtr. 1932 sonrasnda ar-lk kazanmaya balayan kltrel faaliyetler konusunda bir yandan vekillere gelimeler aktarlmaya allrken bir yandan da yaplan almalar ve gelinen nokta konusunda duyulan sevin, heyecan ve takdir duygular herkesle paylalmak istenmitir.

Ayrca hkmet programlarnda da eitim ve kltr meselele-ri dnem dnem gndeme gelmitir. 1920li yllardan 1938e kadar olan srete program sunan hkmetler daha ok eitim alannda yapacaklar ileri ve hedeflerini bilinen ifadeler ile dile getirmeye almlardr. lk gnlerden itibaren ocuk terbiyesi, halk terbiyesi, Millet Mektepleri, ilerleyen yllarda takip edilecek olan maarif siya-setinin temel prensipleri gibi konular zerinde durulmutur. Sadece Kasm 1937 tarihinde Cell Bayar hkmetinin sunduu programda, milli kltr sistemimizin inkiafna nem verileceinden bahisle, baz konulara ayr ayr dikkat ekilmeye allmtr. rnein H-kmetin hazrlad programda tarih ve dil aratrmalarmza ve bunlarla alakadar ilere hususi ehemmiyet vermeye devam edece-iz. yi ve ok eitmen retmen yetitirmeye bilhassa kymet vere-ceiz. ...Milli sahnemiz Trk kltrnn mkesi gzel dilimizin en iyi ekilde telffuzu ve bedii tarzda ifadesini yayan sanat kayna olarak ele alnacaktr...Gzel sanatlar akademisinin bugnk ba-lanm slahatn yrteceiz...48 eklinde ifadelere yer verilmi-tir. Bundan sonra kurulan hkmetlerin programlarnda ise kltr meselesi bazen yer alm bazen de daha nceki programlarn aynen tatbik edilecei ynnde ifadeler ile geitirilmitir. Ksacas Ata-trk, kltr politikalarnn istikrarl bir ekilde yrtlmesinde ana unsurun eitim olduunu grm ve gereken nemi vermeye al-mtr. Ancak Atatrkn evresinde bulunanlarn yani kadronun, yaplmak istenenleri ne kadar iyi anlad ve yerine getirmek iin ayn oranda aba sarf edip sarfetmedii konusunda biraz dnmek gerekmektedir. nk 1920li zellikle de 1930lu yllar bir anlam-

48 Ayrntl bilgi iin bk. Seluk Kantarcolu, Hkmet Programlarnda Kl-tr, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1987.


da gei dnemidir. Dolaysyla bu gei dneminde bata aydnlar olmak zere herkes kendince bir aray iine girmitir. nklp heye-can ve dinamizmi ile herkesin bir zm aray iinde olduu bu gei dneminde, her alanda pek ok ey retilmi, ama talebin ve yaplmas gerekenlerin yukardan aaya doru bir seyir izlemesi ve baz eylerin empoze edilmesi bu insanlarn zgr bir kltrel ortam yaratmalarna mni olmutur. Bu sebeplerden tr de yaplanlara, yaplacak olanlara, retilmeye alan politikalara ve hatta belki de lidere kar zaman zaman kaytsz kalabilmiler veya diren gste-rebilmilerdir.

Millileme srecinin tamamlanmasnda kltr unsurlarnn ba-nda gelen ve kltrn en nemli ifade vastalar olan dil, tarih ve sanat gibi eler, phesiz bir milleti millet yapan ana unsurlardr ve bu politikada zellikle ele alnmlardr. deta bir varlk sebebi olarak grlen kltr politikalarnn ana unsuru da bu srete tarih ve dil zerine kurulmutur. Atatrk bilhassa 1930 sonras milli kl-trn her rda alarak ykselmesini salamak iin bata dil ve tarih konularna, sonra da sanata yer vermitir. Milli uurun ayakta kalmas ve uyank bulunmas iin dil ve tarih urunda almaya mecburuz iaryla yola kan Atatrk, kurduu cumhuriyeti ve yap-t inklplar da bu kltr zeminine oturtmak istemitir ki, burada da yine onlar korumaya ve ayakta tutmaya duyduu inan etkilidir. Bu balamda Trk halkna kendi tarihini ve dilini, gemiini tanta-rak, onun gemiiyle gurur duymasn salamak ve bylelikle devle-tine sahip kmasna vesile olmak amacyla TTK ve TDK kurulmu, kongreler tertip edilmi, tezler retilmitir. Milli tarih, z Trke, yeni harflerin kabulnn yan sra, mzik, alan kurumlar, Halkev-leri ile de vatanda her adan kucaklanmaya, sosyal ve kltrel bir kalknma gerekletirilmeye allmtr.

Ortaya atlan dil ve tarih tezleri ile tutarl bir kltr politikasnn temellerini atmaya alan Atatrk, bu abasyla bir nevi Cumhuri-yete kltrel bir boyut kazandrmaya almtr. Tabii bu srete sanata da byk nem vermitir. nk Atatrk durum tespitini iyi yapan, zaman iyi ayarlayan karizmatik bir lider ve sanatn byk koruyucusudur. ada lkelerdeki gibi her trl sanata yer vermi, bunlar halkla tantrlm ve sanata halkn ilgisi ekilmeye all-mtr. Bu uurda sanat eitimi veren okullar, konservatuarlar al-


m, yurt dndan ok sayda uzman getirtilmi ve gen sanatlar yetitirilmitir. Dolaysyla sanat eitimi, zerinde zellikle durulan temel prensiplerden biri olmutur. Kltrel alandaki bu hareketlilik, zamanla topluma da bir canllk kazandrmtr. u unutulmamaldr ki, kltr bir milletin karakterinden ve onun yaratma kabiliyetinden domaktadr. te bu kabiliyet ile insan kltr alr verir ve bu al-veri de en ok ruh alannda yani sanat ve edebiyat alannda gerek-leir. Neticede sanat ve edebiyat da inanca dayanr. Goethenin de dedii gibi,

Yrekten yree ulatramazsnz

Yreinizden gelmiyeni...49.

Atatrk inanm ve sonuna kadar da bu inanla milletini motive etmeye almtr. Grld gibi, Atatrk dncesi ve inklplar, onun sosyal ve kltrel alanda yapt deiim ile biimlenmitir. Bu sosyal deiim srecinde Atatrk, hemen her alana el atarak toplumu geni apl bir deiime gtrmeyi amalamtr. Aslnda 1923ten itibaren btn yaptklarnn bir anlam, kendi iinde bir btnl ve hedefi olduu aktr. yle ki; Saltanattan sonra Hilfetin kal-drlmas, Cumhuriyetin iln edilmesi; Tevhid-i Tedrisat kanunu ile eitim-retimde birliin salamas; dini mahkemelerin kaldrlma-s, tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve Medeni Kanunun kabul ile birlikte eriatn yerini ada hukuk sisteminin almaya balamas, kadnlara sosyal, kltrel, siyasal ve ekonomik haklar tannmas ve beraberinde kadn-erkek eitliinin baz alnmas, yaplan yaz refor-mu ile yeni Trk alfabesinin kabul edilmesi, dil reformu ile de Trk dilinin zenginlemesinin ve zlemesinin salanmas, bu almalara paralel olarak TDKnun almas, getirilen modern tarih anlay ile milli bilincin arlk kazanmaya balamas ve beraberinde TTKnun alarak arkeoloji almalarnn hzlanmas, Halklk ilkesinin n plana karlmas neticesinde okullamann hzlanmas, Millet Mek-teplerinin almas, Halkevlerinin ve Halkodalarnn kurulmas, bu sayede halk eitmeye ynelik faaliyetlere arlk verilmesi, tekke ve medreselerin kapatlmasyla birlikte laikliin n plana kmas, bunun beraberinde bilime nem verilmesi ve bilimsel dncenin

49 Goethe, Faust, I. Blm, msra 533-545den naklen Melahat zg, Atatrkn Edebiyat ve Sanat Anlay, Belleten, C. LII, S. 204, 1988, s. 1134.


ne kmas, gzel sanatlara verilen nem neticesinde, toplumdaki tabularn yklmas, sanatn her dalna gereken nemin verilmesi ve bu sayede ok sesli mziin yaygnlatrlmas, opera, bale gibi sa-natlarla halka sanat ve estetik ruhunun alanmaya allmas, hey-kel, mimari, resim gibi sanatlarla millete Bat kltrnn tantlmas, hatta daha ncede ifade ettiimiz zere 1933 ylnda Darlfnunun kapatlarak yerine stanbul niversitesinin kurulmas ve onu Ankaradaki niversite ve yksekokullarn takip etmesi, sonra da bunu devlet konservatuar, stanbul ehir Tiyatrosu, sanat enstitle-ri, teknik eitim okullarnn izlemesi vb50.

te ksaca bakldnda saymaya altmz tm bu gelimeler, Atatrkn 1931-1938 yllar iersinde balatp uygulamaya alt- kltr politikasnn temel basamaklardr. Btn hareketin ortak amac ise adalamak, ilerlemek ve ykselmek olarak belirlenmi-tir. Temel ilke stikll-i tam yani tam bamszlk, hedef ise a-dalamaktr. Bamszlk aslnda her alan kapsamaktadr. Kltrel bamszlk ise bunlarn iersinde en nemlisidir. Bu balamda Trk inklbnn bal bana bir kltrel deiim ve inklp modeli olarak tarihe getiini syleyebiliriz.

Bu tespitten hareketle, Trkiyede milli kltrn oluturulmasn-da tarihsel bir gei dnemi olan 1930lu yllar gerekte Trkiyede tam bir kltr devri olmu, bakent Ankara da bu dnemin ss ha-line gelmitir. Byle bir ortamda kltrel bir sava balatan ve deta Trk milletinin kltr nderliini stlenen Atatrk, bir taraftan Trk kltrn canlandrmaya alrken dier taraftan da onun iinden kendi ihtiyalarmz ve ruhumuzu bulup karmaya gayret gster-mitir. O, milleti arzu edilen bu kltr seviyesine karmak iin mr boyu sren bir mcadele vermi ve hereyden nemlisi de bunun zorunluluuna olan inancn hi yitirmemitir. Nitekim daha 1925 ylnda neboluda Milletimizi en ksa yoldan medeniyetin nimetle-rine kavuturmaya, mesut ve mreffeh klmaya alacaz ve bunu yapmaya mecburuz51 diyen Atatrk, lene kadar da bu fikrini srek-li yinelemitir.

50 Cahit Kavcar, Atatrk ve Kltr Reformu, Erdem, C. IV, S. 12, Eyll 1988, s. 916-918.

51 26 Austos 1925de neboluda Bir Konuma, ASD, C. II, s. 217.

BRNC BLM

HALKI ETMEYE YNELK FAALYETLER

Halkn iinden gelen ve ondan hibir zaman kopmayan bir lider olan Atatrk, 1923 ve sonrasnda yapt konumalarda halk ve halk-lk dncelerine srekli yer vermi, bu prensibin ana hatlarn iz-meye ve onlar yerine getirmeye almtr. Bilindii gibi O, gerek savan ilk gnlerinde gerekse 1930 ve sonrasnda halka gitmeyi ve halkn aydnlatmay grev bilmi, yeni Trkiye Cumhuriyetinin bir halk devleti, halkn devleti52 olduunu syleyerek, bunun temellerini glendirmenin yollarn aramtr. Trkiyenin ada bir halk dev-leti olarak varln srdrebilmesi iin zellikle 1923 ve sonrasnda sosyal ve kltrel inklplarn gerekletirilmesine ynelik lkede deta bir seferberlik balatlmtr. Bu balamda pek ok alanda ye-ni dzenlemelere gidilmitir. Ancak u da bir gerektir ki, yaplan inklplarn halka ulamasnda ve halkn bunlarn tamamndan ha-berdar olmasnda ciddi problemler yaanmtr. te bu durumu fark eden Atatrk, kt yurt gezilerinde bir yandan srekli konumaya alt halkn nabzn tutmaya alrken dier yandan da zellik-le Cumhuriyetin ilkeleri konusundaki hassasiyetini ortaya koymak iin uramtr. Yaplan konumalar ve geziler zamanla Gaziye inklplarn halka ayn hzla ulaamadn, baz kopukluklarn oldu-unu ve en nemlisi de Osmanldan beri gelen aydn-halk arasndaki kopukluun devam ettiini gstermitir. 1930 ve sonrasnda ortaya kan bu tablo, Atatrkn lke apnda yeni bir rgtlenmeye git-mesine yol amtr. nklb yapan kadronun halka karmas, aydn-halk arasndaki kopukluun giderilmesi, inklplarn hzna halkn yetitirilmesi ve bunun iin de halkn inklp ilkeleri dorultusunda eitilmesi iin hemen harekete geilmitir. Zaten 1930lardaki bu yaklam, Trkiyenin kltr politikalarnn ekillenmesinin hareket

52 13 Austos 1923 tarihli kinci Dnem A Konumas, ASD, C. I, s. 338.


noktasdr. te Atatrkn 1930larda devletin halkla btnlemesi, kaynamas ve mevcut kopukluun giderilmesi amacyla balatt bu kltr mcadelesinin mihenk talar da halkevleri, halk terbiyesi, kyclk, dil ve tarih almalar ile sanat olmutur.

I. ATATRKN KLTR POLTKASI KAPSAMINDA TRK OCAKLARI VE HALKEVLER

A. Trk Ocaklarndan Halkevlerine Gei

Trk Ocaklar gerek Osmanl dneminde gerekse Cumhuriyet dneminde toplumda arlkl olarak sosyal ve kltrel alanda fa-aliyet gsteren, zellikle de inklplarn halka benimsetilmesinde byk bir misyon stlenen nemli bir kltr rgtdr. II. Meru-tiyet sonrasnda milliyetilik ve bamszlk hareketlerinin artt, Osmanlclk ve slmclk tezlerinin ok fazla uygulama alan bula-mad bir ortamda devleti kurtarma abalarndan biri olarak ekille-nen Trkln bir tezahr sonucu ortaya kmtr. Fiil olarak 3 Temmuz 1911de, resmi olarak da 25 Mart 1912 gn teekkl eden Trk Ocaklarnn kurulu amac, Ocan 1912 tarihli nizamnamesin-de Cemiyetin maksad akvam- slmiyenin bir rkn- mhimi olan Trklerin milli terbiye ve ilmi, itimai, iktisadi seviyelerinin terakki-ve ilsyla Trk rk ve dilinin kemaline almaktr53 eklinde ifade edilmitir. 1918 yl nizamnamesinde ise dnemin deien artlarna gre belirgin bir deiiklik yaplm ve ocan maksad, Trklerin harsi birliine ve medeni kemaline almak54 olarak belirlenmitir. O gnlerde yaplan bu nemli deiiklik ile ocan lks siyasetten kltre yani Trkler arasnda kltr birliinin oluturulmas fikrine kaydrlmtr.

Merkezi stanbulda olan Trk Ocann bakanlna Ahmet Ferit Tekten hemen sonra Hamdullah Suphi Tanrverin seilmesi ile Trk Yurdu isimli derginin yaymlanmaya balamas, Trk Ocak-

53 Trk Ocann Nizamname-i Esas ve Dahilis, Tanin Matbaas, stanbul 1328 (1912), s. 3den naklen Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar 1912-1931, tken Neriyat, stanbul 1994, s. 137.

54 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, Hrriyet Vakf Yay., stanbul 1984, s. 439.


larnn gcn artrmasna ve ocan daha geni kitlelere ulamasna neden olmutur. Hamdullah Suphinin syledii gibi, Trk aydn-lar da dahil olmak zere herkesin kurulmasna kar kt Trk Ocaklar55, zellikle Balkan Savalarnda alnan yenilgiler, ttihat ve Terakki Partisinin ocaklar ile kaynamaya balamas ile Sultan Mehmet Read, Veliahd Abdlmecid Efendi, Enver Paa, Dr. Nazm gibi kiilerin yapt maddi destein56 sonucunda gerek anlamda glenmi ve ksa srede de herkes tarafndan tannarak kabul gr-mtr.

Trk Ocaklarna olan ilgi ve destein artmasnda, mevcut ttihat ve Terakki ynetiminin Trk kimliinin n plana kmas nem-li etkenlerden biridir. Hatta 1918 ylnda yaplan ocak kongresinde Parti, ocan ynetimine talip olmu, ancak rgt ttihat ve Terakki ile olan ilikisini her zaman iin belli bir mesafade tutmaya zen gstererek tek bana ayakta kalmaya almtr. Birinci Dnya Sa-va ve sonrasnda yaanan gelimeler karsnda ise Trk Ocaklar ok zor koullarda almalarn srdrmtr. Trk Ocann Milli Mcadeleyi desteklemesi, Ankara ile irtibat halinde olmas, yele-rinin yaplan protesto mitinglerine katlmas ve Anadoluya gemesi bata ngilizler olmak zere igal kuvvetlerini ok rahatsz etmitir. zellikle Mondros Mtarekesi sonrasnda halk Milli Mcadeleye davet etmek iin yaplan toplant ve konumalardan tr merkez iki kez baslm, kez de yer deitirmek zorunda kalmtr.

Mcadelenin kazanlmasnn akabinde deta yeniden doan Trk Ocaklar hemen yeni bir rgtlenme abas iine girmitir. Bu srete ocak, yeni ynetim ile iyi geinmek iin byk bir aba sar-fetmeye balamtr. Bir kltr rgt olarak nitelendirdiimiz Trk Ocaklar, kurulduu gnden fesh edildii tarihe kadar olan srete bilhassa halk eitimine ve terbiyesine ynelik almalar yrtm-tr. Bu sre zarfnda rgt ats altnda ok sayda yazar, Darl-fnun hocas ve gazeteci dzenli konferanslar vermilerdir. Zaten dzenlenen bu konferanslar Trk Ocaklarnn en nemli kltr akti-vitelerindendir. yle ki, sadece 1918 kongresine kadar 500den faz-

55 Hamdullah Suphi Tanrver, Da Yolu I, Haz. Fethi Tevetolu, Kltr ve Tu-rizm Bakanl Yay., Ankara 1987, s. 17.

56 Sarnay, a.g.e., s. 132.


la konferans verildii57 tespit edilmitir. Ocaklarda cretle tutulan retmenler tarafndan okuma yazma kurslar verilmi, ocak ktp-haneleri ve okuma salonlarndaki kitap ve gnlk gazeteler halkn hizmetine sunulmutur. Yine Trk Yurdu mecmuas vastasyla hem yurt iindeki, hem de yurt dndaki Trklere, Trk kltrn yakn-dan tanma frsat verilmitir. Trk Ocaklar kylye de byk nem vermi, dispanser, okul vs. aarak kylnn eitilmesine ve ihtiya-larnn giderilmesine ynelik faaliyetlerde bulunmutur58. Bunlarn haricinde halka ynelik sahnelenen tiyatro oyunlar, kadn erkek herkesin byk ilgi gsterdii Ocak sinemasnda gsterilen filmler, eitli alanlarda alan kurslar ve sergiler de Trk Ocaklarnn kltr faaliyetleri arasndaki yerini almtr. Trk Ocaklar yurt dndan ya da taradan gelen fakir rencilere burs bulma, onlara barnma vs. imknlar salama ile halk yerli mallara tevik etme gibi son derece nemli sosyal almalar da yrtmtr. Ksacas Trk Ocaklar, bu zaman zarfnda toplumun fikir, sosyal ve kltrel hayatn gelitir-meye ynelik faaliyetleri ile ok nemli bir rol oynamlardr.

Mustafa Kemal Paann verdii byk nem ve destek ile daha da n plana kan Trk Ocaklarna dnemin vekilleri ile dier devlet adamlar da yakn ilgi gstermilerdir. yle ki, yaplan ube alla-rna devlet adamlar bizzat katlmaya balamlardr. rnein 1922 ylnda zmir ubesi smet Paann katlm ile almtr. 1 Haziran 1923 gn stanbul ubesi alan ocan resmi yayn organ da Yeni Mecmua isimli dergidir. 1923 ylnn Temmuz aynda yaplan kongre ise Trk Ocaklar asndan dnm noktas olmu ve ocak bakanl-na yine Hamdullah Suphi Tanrver seilmitir. Fakat Trk Ocak-larnn deta yeniden kurulmas, 23 Nisan 1924 gn Ankarada yaplan Trk Ocaklar Kurultay ile sz konusudur. Bu tarih itiba-ryla ube says 71e ulaan59 Trk Ocaklarnn merkezi Ankaraya

57 Ali Ata Yiit, Atatrk Dnemi Eitim ve Kltr Politikas (1923-1938), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 150.

58 brahim Karaer, Trk Ocaklar (1912-1931), Trk Yurdu Neriyat, Ankara 1992, s. 180-181.

59 1340 Senesi Nisannda Toplanan Trk Ocaklar Umumi Kongresi Zabtlar, Yenign Matbaas, Ankara 1341 (1925), s. 14den naklen Sarnay, a.g.e., s. 243.


tanm, ocan resmi yayn organ olarak da Trk Yurdu dergisinin yaymlanmasna balanmtr. Kongrede bir konuma yapan bakan Tanrver, Trk Ocaklarnn iki byk ve kutsal vazifesi olduunu, bunlardan birincisinin, Trk vatannn manevi bekisi olarak, lisan hudutlarn istillara kar korumak ve Trk vatan iinde Trk har-snn mutlak hkimiyetini tesis iin almak, ikincisinin de Trk Ocaklarnn frka siyaseti yapmadan, kurulduu gnden beri sadk kald millet ve milliyet siyasetine ve onun yeni bir ifadesi olan mil-let hkimiyetine sadk kalarak, vatann her kesinde onun bekili-ini yapmak60 olduunu sylemitir.

Milletin ve memleketin refaha kavumas ve eitilmesi konusu-na byk bir hassasiyet ile eilen Atatrk, Cumhuriyetin ilk ylla-rnda Trk milli kltrnn gelitirilip yaygnlatrlmas iin Trk Ocaklarna byk nem vermi, ocaklardan ve ocakl genlerden beklentilerini de eitli yerlerde yapt konumalar ile dile getirme-ye almtr. rnein 20 Mart 1923 gn Konya Trk Ocanda genlerle yapt bir konumada unlar sylemitir: Bir milletin namuslu bir varlk, saygya deer bir yeri olmas iin, o milletin yal-nz bilgin ve tekniki olmas yeterli deildir. Her bilimin, hereyin zerinde bir hassaya sahip olmas lzmdr ki, o da o milletin belirli ve olumlu bir yapya sahip olmasdr. Byle bir seviyeye sahip ol-mayan fertler ve byle fertlerden birlemi milletler hibir zaman gerek bir devlet kuramazlar. Byle uluslar birer fesat oca olurlar. Benim bildiime gre memleketimizde ok senelerden beri alm ve bugn de kutsal atelerle yanan ve alevi ona her bal olann kalp ve vicdann aydnlatan Trk Ocaklarnn esas gayesi millete byle olumlu bir karakter vermektir. Trk Ocaklar milletin kltr zerinde mhim etkiler yapmaldr. Zaten bunu yapyorlar ve daha da yapacaklardr. Konumann devamnda ise kendi kendimize de-er vermemiz gerektiini Dnyann bize hrmet gstermesini is-tiyorsak, nce bizim kendi benliimize ve milliyetimize bu hrmeti, hissen, fikren, fiilen, btn i ve davranlarmz ile gsterelim, bile-lim ki milli benliini bulmayan milletler baka milletlerin avdr...61 szleriyle izah etmitir. Atatrk ayn zamanda burada, dnyadaki ve

60 1340 Senesi Kongre Zabtlar, Sarnay, a.g.e., s. 271.61 20 Mart 1923 tarihinde Konya Genleriyle Konuma, ASD, C. II, s. 146-147.


bizdeki milliyetilik anlayna da deinerek, Trk Ocaklarnn daha gereki bir milliyetilik fikri benimsemeleri iin harekete gemitir. nk Atatrk Trk Ocaklarn gemiin rk ve Turanc dle-rinden ekerek gereki bir ulusalclkla cumhuriyetin halka yne-len kaleleri biimine dntrmek istemitir. O yzden de sonuna kadar tm inan ve iyi niyetiyle Trk Ocaklarna kar herhangi bir olumsuz tavr sergilememitir62. Ta ki, halka ynelik balatlan yeni rgtlenme plannda artk Trk Ocaklarnn yerinin olmad anla-lncaya dek.

Yine bundan sonraki gnlerde de Milli kltrn her rda alarak ykselmesini63 salamak iin Atatrk, yapt incelemeler sonunda Batda halkn yetitirilmesini ve demokrasi dncesinin glenmesi asndan byk rol oynayan sivil toplum rgtlerinin varln ve ileyiini fark ederek almalarn bu yne kaydrmtr. Aslnda Atatrk bunu daha 1925 ylnda Trk Ocaklar yeleri ile yapt bir toplantda dile getirmitir. Konumasnda bu tarz sivil top-lum rgtlerinin hep Garp memleketlerinde younlatn, arkn da bu boluun cezasn ekmekte olduunu sylemitir64. Atatrk konumasnda inklbn ocaklara dayandn ifade etmi, ilerleyen gnlerde de Trk Ocaklarndan istifade etmek iin almalarn yo-unlatrmtr. Atatrk Trk milletini adalatrma ve o ok arzu edilen muasr medeniyet seviyesine ykseltmek konusundaki inan-cn ve srarn ise hibir zaman kaybetmemitir. Nitekim 1931 ylna kadar Trk Ocaklar, bu tarihten sonra da Halkevleri lkede birer si-vil toplum rgt vazifesi grmler, Trk halknn yetitirilmesinde byk bir misyon stlenmilerdir.

1925 yl ve sonrasnda yaananlar ise bundan sonra Trk Ocak-lar ile ilgili alnacak kararlarn bir iaretidir. lk etapta, 1925 tarihli II. Kongrede Atatrkn ei Latife Hanm ocan fahri bakanlna, Hamdullah Suphi de genel bakanla getirilmitir. Bu kongre, dev-letin yava yava Trk Ocaklarna yaklat, hatta ona nfuz etmeye balad eklinde yorumlara neden olmutur. Ayrca 1925 ylndan

62 Anl een, Atatrkn Kltr Kurumu Halkevleri, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 2000, s. 84.

63 1 Kasm 1932 tarihli Drdnc Dnem kinci Toplant Yln a konumas, ASD, C. I, s. 390.

64 27 Nisan 1925, Trk Ocaklarna Dair, ASD, C. II, s. 215.


itibaren ocaklarn misyonunu tamamlad ve kapatlaca yolunda-ki sylentiler de Trk Ocaklar yetkililerini son derece rahatsz et-mitir. te bu tarz phe ve endielerden olsa gerek, Trk Ocaklar da Hkmet ile iyi geinebilmek iin ellerinden geleni yapmlardr. Bu gnlerde toplam ube says 135e kmtr.

Gerekten de 1925 yl, Trk Ocaklar gereinin tartlmaya baland, hatta artk misyonunu tamamlad gerekesiyle yerini halk ocaklarna brakmas gerektii eklindeki fikirlerin ortaya kt- bir dnemdir. Nitekim daha kongrenin hemen ardndan Necmed-din Sadak, Mays 1925 tarihli Akam gazetesindeki bir yazsnda bu fikrini aka dile getirmitir. Sadak yazsnda Trk Ocaklarnn ok nazik bir dnem geirdiini belirterek Trk Ocaklar yaamak ve faydal olmak iin halk ocaklar eklinde inklp etmeli ve bu-lunduklar yerlerde muntazam dersler ve konferanslar vermek su-retiyle, sadece halkn tenvir, cumhuriyeti takviye vazifesini deruhte etmelidir...65 demitir. te kongrenin akabinde N. Sadak ile bala-yan bu sre, rgtn Halkevine dntrlmesi gerektii fikirleri-nin daha alen ve srarla savunulmasna neden olmutur.

1925 tarihli bu yaznn ardndan 1927 ylnda toplanan CHP Kongresinde konu tekrar gndeme gelmi, burada alnan karar Trk Ocaklar hakkndaki tartmalar da sona erdirmitir. nk bu kongrede Trk Ocaklarnn bamszl sona ermi, ocak ilk etapta CHPnin denetimi altna alnmtr. 1912 ve 1913 yllarnda ttihat ve Terakki Partisinin denetiminden kurtulan ve ilikilerini belli bir mesafede tutmay baaran Trk Ocaklar, bu kez baarl olamam, Hamdullah Suphinin tm itirazlarna66 ramen CHPnin yeni tz-

65 Necmeddin Sadak, Trk Ocaklar, Akam, 3 Mays 1925, s. 1.66 Trk Ocaklarnn kapatlma karar alnd ankayadaki toplantda, Hamdul-

lah Suphi de dahil olmak zere ok sayda kii bulunur. Sz alan kiiler Trk Ocaklarnn artk yapacak bir ii kalmad ve tm vazifelerini Hkmetin st-lenmesi gerektii konusunu dile getirirler. Toplantda bu karara tek kar kan kii ise phesiz Hamdullah Suphi Bey olur. Sonuta Ocaklarn artk yapacak bir ii olmad karar alnarak bir rapor hazrlanr. Fakat imza sras gelince Hamdullah Suphi raporu imzalamaz. Atatrk raporda onun imzasnn olmad-n renince, raporu yrtp atar ve ondan sonra da rapor yeniden yazlarak tekrar imzaya gnderilir. Nihayet baskya daha fazla dayanamayan Hamdullah Suphi de imzasn atarak bu olaya son noktay koyar (Mustafa Baydar, Ham-dullah Suphi Tanrver ve Anlar, Mente Kitabevi, stanbul 1968, s. 76-77).


nn 40. maddesiyle ona tbi olmutur67. Ksacas Trk Ocaklar CHPnin denetiminde bulunan bir kurulu haline getirilmitir.

1931 ylnn balarnda ise ocaklarn tamamen kapatlmas iin Meclise teklif gtrlm ve yaplan grmeler sonunda Nisan 1931 tarihinde Trk Ocaklar kapatlmtr. Onun yerine de 19 ubat 1932de Halkevleri almtr. Trk Ocaklar ile ayn amaca hizmet eden Halkevleri ncelikle Trk halknn sosyal, ekonomik ve klt-rel gelimesine ynelik faaliyetlerde bulunmutur. Kader o ki, lkeye tam on dokuz sene hizmet veren ocaklardan sonra Trkiye, yoluna kltr tarihine bir on dokuz sene daha hizmet edecek olan baka bir kurulu ile devam etmitir. Yine ac bir tesadftr ki, Halkevlerinin sonu da bu sefer baka bir siyasi partinin elinden olmutur.

Btn bu anlatlanlardan sonra asl cevaplanmas gereken soru, Halkevlerinin, Trk kltrne, Trk halknn eitimine kendisini bu kadar adayan ve ok nemli aktivitelere imza atan Trk Ocaklarna neden tercih edildiidir. Bu sorunun siyasi, sosyal ve kltrel bo-yutlar hemen gze arpmaktadr. Bugne kadar Trk Ocaklarnn kapatlma gerekesi hakknda ok sayda tez retilmi, pek ok id-dia ortaya atlmtr. Bu iddialardan ilki, Trk Ocaklarnn ttihat ve Terakkinin bir yan kuruluu olduu fikrinin arlk kazanmas ile ocaklarn lkedeki radikal deiime ayak uyduramad, yeni reji-min yerlemesi iin yeterli abay harcamad, dolaysyla inklba kar bir tutum sergiledii iddiasdr. Buna Trk Ocaklarnda zaman-la baz tutucu kimselerin etkili olmaya balamas ile Genel Bakan Hamdullah Suphinin Atatrkn inklplarna kar sergiledii tavr da eklenmektedir. Yine Trk Ocaklarnn kendi bnyesinde yaanan tartmalar ile Hamdullah Suphi ve Reit Galip arasnda yaanan e-kime ve anlamazlklarn da kapatma kararnn alnmasnda etkili olduu sylenmektedir68. Hereyden nce, Trk Ocaklarnn tti-hat ve Terakkinin bir paras olarak kurulduu, sergiledii Trk yaklamla dalma srecindeki Trklerin rgtlenmesinde ve Trk milliyetiliinin n plana karlmasnda etkili olduu dorudur. Ancak Trk Ocaklarndaki mevcut milliyetilik anlaynn, bu d-

67 Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurul-mas (1923-1931), Yurt Yay., Ankara 1981, s. 296.

68 een, a.g.e., s. 85-86.


nemde rkla doru kayd, rk sylem ve icraatlara alet olduu iin de kapatld iddias zerinde biraz dnmek gerekir. nk Atatrkn inklba zt ve rejim aleyhtar alan bir tekilt 1930 balarna kadar ayakta tutmas ve kendisinden ok eyler beklemesi mmkn deildir. Hereyden nce Onun bu tr konularda bekleme gibi bir yntemi yoktur. kincisi, unutulmamaldr ki 1930lu yllar dnyada ar milliyetiliin hkim olduu, talya ve Almanyann model olarak alnd bir dnemdir. Bunun en arpc yan ise o gnlerde talyadaki ya da Almanyadaki gelimelerden etkilenme-yen, bunlardan haberdar olmayan kimsenin kalmam olmasdr ki, CHPliler de buna dahildir. Dolaysyla bu ilgiden tr herkesi fa-istlikle sulamak ve Trk Ocaklarn da faizmin yuvalar olarak nitelendirmek ok da iyi niyetli bir anlay olmasa gerektir.

Baka bir iddia ise, ocaklarn savunduu sylenen Pantrkist po-litikann Cumhuriyetin d politik ilkelerine ters dt, bu yzden de Rusyann Ankara Bykelisi . Z. Suritch (Suri)in bu konuda gsterdii tepki ve taleplerdir. Gerekten de ocaklarn Rusyadan kaan Trklerin urak yeri olmasndan ve buradaki Trklk anla-yndan69 rahatsz olan Rusya, Ankara Bykelisi Suri vastasyla konuyu Trk Dileri Bakan Tevfik Rtye am ve gereken ted-birlerin alnmasn istemitir. Suriin Rusyann bu konudaki rahat-szln sylemesi belki Trk Dilerinde dikkate alnmtr, ancak Trk Ocaklarnn kapatlmasn Rusyann tepkisine ve ikyetine balamak ve srf Rusyay memnun etmek iin byle bir kararn alndn sylemek olduka gtr. Nitekim 1934 ylnda Sovyetle-re ramen imzalanan Balkan Antantnn, Trkiye Cumhuriyetinin Sovyetlerin ynlendirmeleri ve itirazlar ile hareket etmediinin ak bir kant olduu dnlebilir.

69 Rusyann, Trk Ocaklar iin hazrlanan marlarda, ulu

atatürk'ün sosyal ve kültürel politikaları

Documents