Şerafettin turan - atatürk'Ün düşünce yapısı

A T A T R K' N

D NCE Y A PISINI ETK LEYEN

OL AYLAR, DNRLER, KTAPLAR

T R K T A R H KU RU MU YA Y I NLA R I

XVI. DZ - Sa. 45

A T A T R K'

U N D NCE YA PISINI ETKL EYEN OLAYLAR, DNRLER, KTAPLAR

ERAFETTN TURAN

TRK TARH KURUMU BASIMEV-ANKARA

1 9 8 2

NDEKLER

DNCE VE NANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I -TARHSEL DNEME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3-4 - Fransz Devrimi - Osmanl mparatorluunun k . . 2 - Etkileyici Kimi Olaylar : Kavm-i Necib - Fes . . . . . . . . . . .

I I - GRENM YILLARININ ETKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - retmenleri . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . 2 - Merutiyet Kuaklarn Etkileyen Sesler: Namk Kemal-

Tevfik Fikret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

I I I - FRANSA ETKEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Fransz Devrimi . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 - Aklclk ve Olguculuun zleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 -Jean -Jacques Rousseau ve Cumhuriyet . . . . . . . . . . . . . . . 4 - Ozgrlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IV - MERUTYET DNEM DNRLER . . . . . . . . . . . - Ziya Gkalp ve Atatrk . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . ... . 2 - ehbender-zade Filibeli Ahmet Hilmi . . . . . . . . . . . . . . . . . .

V - TARHSEL DAYANAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Trk Tarihinin Eskilii : Mustafa Celalettin-Leon Cahun . . . 2 - Trk Tarihi ve Uygarln Bir Btn Olarak Ele Alma :

Deguignes . . . . . . . . . . . .. , . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . 3 - slam Tarihini Deiik Bir Adan Yorumlama : Leone Caetani 4 - Dnya Tarihi ve Dnya Federasyonu Sorunu: H.G. Wells 5 - Uygarlk ve Irk Sorunu: J. Gobineau'dan E. Pittard'a . . . 6 - Bat'dan Kaynaklanan Dou Sorunu . . . . . . . . . .. . ..... .

VI -TRKENN ZLEMES VE GELMES .. . . . . . . .

Yii-DNCEDE AGDALI K .. . . . .... . ...... . .. ... . .

GENEL DZN ... ....... . . ...... ..... . .... ... . .. .. . .

3 4

5-8 7

6

9-7

9 1 1 1 3 1 4

1 8-24 1 8 2 1

28 33 37 43 47

50-52

53-55

57-68

DNCE VE NANI

Her insan, kukusuz ki, gzlerini yaama at aileden balayarak iinde bulunduu toplumsal ve kltrel evrenin ve yaad dnemi belirleyen byk olaylarla akmlarn etkisi altndadr. Bu etkinin boyutlar ve ierii ile sonular ise, kiiden kiiye ve kiilie gre deien bir zellik gsterir. Kimileri bu etkilerin altnda ounlukla birlikte yol alr, kimi olaylarn basks ile yolunu arr, bir ksm herhangi bir akmn nnde srklenir, ya da onun szcs ve savunucusu kesilir, ilerinden pek az da grdklerini, duyduklarn ve okuduklarn topluca deerlendirerek yeni bir bilekeye, belirli bir dn dzeyine ulaabilir. "Byk" diye nitelendirilen kiileri dier insanlardan ayran zelliklerin banda da bu yetenekleri gelir.

M u s t a fa K e m a 1 A t a t r k'n dnce yapsn etkileyen olaylar, dnrler, yazarlar ve kitaplar szkonusu olduunda, O'nun salt bir olayn ya da bir dnce akmnn izleyicisi olmayp, deiik gr ve dncelerden kendine zg bir bilekeye ulam olmas dikkati eker. Nitekim A t a t r k'n kendisi de, hangi yazarlar okuduu ve esin kaynann neresi olduu yolundaki bir soruya, ok okuduu, ancak hereyi eletirerek okuduu ve esin kaynann Trk ulusundan bakas olmad biiminde verilen cevab olumlu karlamtr 1.

A t a t r k'n dnce yapsnn temelinde, dncenin kiisel ynden olduu kadar toplum yaamnda ve insanlarn ynetiminde ok byk bir yer tuttuuna olan inan yatmaktadr. Gerekten de M u s t afa K e m a 1, daha Sofya'da Ateemiliter iken g 4'de yazd, ancak g 8'de yaymlana-

1 Afet na n, Cenevre'den A t a t r k'e yazd 23. 1 . 1937 gnl mektupta bu konuyu yle aktaryor: "Geen gn niversitede Hukuk dersi iin bir konferansta bulundum. Mevzu, Atatrk, homme politique idi. Tenkit edilirken Profesr unu sordu: Acaba Atatrk hangi Avrupa muharirlerini okur ve Trkiye'deki yeni rejim iin nereden ilham almtr? Cevap vermee mecbur oldum: Okur ve ok okur, fakat tenkit ederek okur. Yeni rejim iin kendi milletinden ilham almtr. nk o asl etdn, milleti zerinde yapar dedim. Siz bu meseleye ne dersiniz.?" (Atatrk'ten Mektuplar, T. Tarih K. yay, Ankara, 1981, s. 59)

F. I

2 ATATRK'N DNCE YAPISI

bilen :{,ahit ve Kumandan ile Hasbhal adl kitabnda, dncenin nemi zerinde duruyor ve M u s a, s a, N a p o l e o n gibi nclerin, bulunduklar toplumlarn dnce ve zlemlerinin temsilcisi olduklarn belirttikten sonra grlerini yle aklyordu:

" ;;:,etle, insanlar istedii gibi kullanan kuvvet, dnceler ve bu dnceleri sezinleyen ve genelletiren kimselerdir.

"Dncenin zellii de, hibir itirazn bozamyaca bir kesin biimle kendini kabul ettirmektir. Bu ise, dncenin yava yava sezi biiminde deierek inana dnmesiyle mmkndr. Ve yle olduktan sonradr ki onu sarsmak iin btn baka mantklarn, baka usavurmalarn hkm olamaz" 2

Dncenin nce sezi'e, ardndan da inan'a dnmesi M u s t a fa K e m a l'de deiik kaynaklardan beslenir ve yaam boyunca da geliir.

2 Bugnk dile aktardmz asl metin: Atatrk' n Askerlie Ait Eserleri, Bankas, Ankara, 1959, s. 14

!-TARHSEL DNEME

- Fransz Devrimi - Osmanl mparatorluunun k: M u s t a fa K e m a l, tarihsel bir dnemete dnyaya gelmiti. O

dnemeci 2 byk olgu belirliyordu: Fransz Byk Devriminin temel ilkeleri olan insan haklar, zgrlk, bamszlk ve ulusallk gibi kavramlarn Avrupa'dan sonra Asya'da da yaylp etkilerinin artmas ve yzyllarn gerisinden gelen Osmanl mparatorluunun paralanp knn hzlanmas.

M u s t a fa K e m a l, ynetimin tm yasaklamalarna ramen rencilik yllarnda Fransa devrimi hakknda ilk bilgileri edinmi, sonralar ilgi alannn genilii, okuma zevki ve rendii yabanc dil sayesinde dnyada olup bitenleri, dneminin balca dn akmlarn ana izgileriyle de olsa izleme olanana kavumutu. te yandan, deiik kentlerde tamamlad reniminden sonra gen bir subay olarak baka baka blgelerde ve koullarda ald grevler nedeniyle, grnte kocaman olan mparatorluun nasl ktn gzleriyle grmt .

an etkisinin mparatorluk ierisinde en belirgin olduu Rumeli'de geen rencilik yllarndan sonra, g o'da askeri manevralara katlmak iin gittii Fransa'daki gnler ve zellikle bamszlna yeni kavuan Bulgaristan'n bakentindeki Ateemiliterlik yllar, M. Kemal'in Bat'y, Avrupa'y olduka yakndan tanmasn salamt. Trabsulgarb'te de bu uygar grnn smrgeci br yzyle kar karya gelmi, vatan savunmasnn ilk uygulamalarn orada yapmt. am'da geen gnlerle Balkan bozgunu ise mparatorluu kurtarmann artk mmkn olamyacan gstermiti.

Bu tarihsel dneme, M u s t afa K e m a l'i kmekte olan Osmanl mparatorluunun yerine, ulusal deerlere ve ada ilkelere dayanan yeni bir Trkiye'nin kurulmasn dnmeye srklemi ve O'nun dncesinin mayasn oluturmutur.


2-Etkileyici Kimi Olaylar: "Kavm- necib" -Fes: Bu byk dnemete karlat kimi olaylar da bir ok etkisiyle

M u s t a fa K e m a l'in gelecee dnk dncelerini oluturmu ve pekitirmitir. O'nun yaamnda bu tr olaylarn says olduka kabark olmakla birlikte, kendisinin de sonradan sk sk szettii ikisini, am'da karlat "kavm-i necib" (soylu kavim) adaleti ile Belgrad istasyonunda geen "Fes" olayn anmakla yetineceiz.

am'daki garnizonda basit bir nedenle kavga eden biri Trk dieri Arab kkenli iki eri karsna alan nbeti subayn, kimin haksz olduunu bile aratrmadan, "Sen kim oluyorsun da, kavm-i necibden olan birisine hakaret ediyorsun ?" diye Trk erini sulamas ve aalamas, M u s t a fa K e m a l'de, mparatorluk ierisindeki stn kavim anlayna kar byk bir tepki dourmu, Trklk duygularn kamlamtr 3.

Bunun gibi, g o da Picardie manevralarna giderken, banda krmz fes bulunan arkada Bnb. S e l a h a t t i n'le Belgrad istasyonunda alay edilmesi, M . K e m a l'de, ulusal hibir yn olmayp II. M a h m u t dneminde zorla giydirilmi olanfes'e kar olumsuz bir tutum yaratm ve Cumhuriyet dneminde apka giyilmesinin psikolojik temelini oluturmutur 4.

3 F a i k R e i t U n a t'tan naklen. 4 evket S reyya Ayde m i r, Tek Adam, I I I , ( 1978), s. 234

II-GRENM YILLARININ ETKS

- retmenleri : Yaam bir olaylar dizisi iinde geen M u s t a fa K e m a 1, her insan

gibi dnce yapsnn oluumunda ilk etkileri aile kucandan ve renimi srasnda kimi retmenlerinden almt. Cumhurbakan olduktan sonra da kendisi bunu aka vurgulamaktan geri kalmamt. 22 Eyll 924 gn Samsun'da, "nereden esin ve kuvvet ald" yolunda yneltilen bir soruya verdii cevapta, "uyan' dne borlu olduumuzu" belirterek yle demiti:

"Diyebilirim ki bugnk uyan dne, gemie borluyuz. Herhalde babalarmzn, analarmzn, eiticilerimiz.in ruh ve dimalarmzn gelimesinde verimli etkileri vardr. Geri biz, belki burada bulunanlarn tm, dnyaya geldiimiz zaman, bu topraklar zerinde yayanlara birlikte, yokedici bir zorba ynetimin penesinde idik. Az/ar kilitlenmi idi. retmenler, eiticiler, yalnz bir noktay dimalarda yerletirmek zorunluluunda tutulmakta idi: Benliini, hereyini unutarak bir korkun hayale boyun emek, onun kulu klesi olmak . . Bununla birlikte hatrlamak gerekir ki, o bask altnda bile bizi bugn iin yetitirmee alan gerek ve zverili retmenler, eiticiler eksik deildi.

"imdi burada bir byk kiiye rastladm. O, benim Rdiye birinci snifnda retmenim idi. Bana henz ilk bilgileri retirken gelecek iin ilk dnceleri de vermiti.

"Baylar, aklamak istiyorum ki, ilk esin, ana-baba kucandan, sonra okuldaki eiticinin dilinden, vicdanndan, eitiminden alnr'' 5

M u s t a fa K e m a l'in Samsun'daki kalabalk arasnda grp kendisinden vg ile szettii, Selanik Askeri rdiyesinde franszca retmeni olan Yzb. N a k i y d d i n Y c e k k idi. O, kendisine franszcann ilk bilgilerini retmekle yetinmeyip lkenin ve toplumun gelecei hakknda ilk

5 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, il ( 1959) , s. 197 de bulunan asl metin yalnlatrld.


dnceleri de alayan bu retmeninden Vatan ve Hrriyet Derneinin Selanik ubesini aarken de yardm grmt 6.

M . K e m a !'in renim hayatnda etkisi altnda kaldn syledii bir baka retmeni, Manastr Askeri dadisinde Tarih dersleri veren Topu Kolaas M e h m e t T e v fi k B i l g e'dir. A t a t rk'n, "Kendisine minnet borcum var, bana yeni bir ufuk at" dedii M . T e v fi k, derslerinde Fransz devrimi ile dier devrimlerden ve dn hareketlerinden szettii gibi gen rencisinde Tarih'e kar sevgi ve ilgi de uyandrmt 7.

Dersler dnda bol bol kitap okuyan M . K e m a l, Manastr'da okul arkada m e r N ac i'nin etkisiyle bir ara edebiyat ve iire merak sarm olmakla birlikte yabanc dil renmee nem vermiti. lk bilgileri Y zb. N a k i y d d i n'den ald franszcasn ilerletmek iin arkada F e t h i O k y a r ile franszca kitaplar okuyor, tatil iin Selanik'e gittiinde de College des Freres de la Salle'n zel kurlarna devam ediyordu. stanbul'da Harp Akademisi yllarnda da srdrd bu abalar sonucunda franszcasn olduka ileri bir dzeye karmt.

te yandan M. Kemal, almancay da okuyup anlayacak, dahas Gnl. L i t z m a n n'dan eviri yapacak kadar ilerletmiti 8 . Ne var ki, "arzu ettii kadar" almanca konuamad ya da konuulanlar pek anlyamad iin 1 9 1 8 yaznda tedavi iin gittii Karlsbad'ta almanca dersler almaa balam, fakat bayan retmenin yntemini beenmedii iin dersleri srdrememiti 9

2 - Merutiyet Kuaklarn Etkileyen Sesler: Namk KemalTevfik Fikret:

M u s t a f a K e m a 1, rendii franszcann da yardmiyle deiik konulara olan eilimi ve okuma zevki nedeniyle ok eitli eserler okumaya koyulmutu. rnein, Birinci Dnya Savanda XVI . Kolordu Komutan olarak Dou Anadolu'da bulunduu srada tuttuu ve 7 Kasm - 25 Aralk

6 Elaz ve Mu Milletvekillikleri de yapan N a k i y d d i n Yce kk, 1 945 te lmtr. F . R . Un a t, Atatrk' n renim Hayat ve Yetidii Devrin Milli Eitim Sistemi, Atatrk Koeferanslar ( 1 964) , s. 71 -90

7 M . T . B i lge ( 1865- 1945) , bir dnem Diyarbakr Milletvekili seilmiti. A.g.y. 8 Kolaas M . Ke m a l'in, Bln Muharebe Talimi adyla yapt eviri 1 323 ( 1 907) de

stanbul' da, Takmn Muharebe Talimi adl evirisi ise 324 ( 908) de Selanik'te baslmt. bk. Atatrk'n Askerlie Ait Eserleri.

9 Afe t nan,Atatrk'n Viyana-Karlsbat Hatralar, T.T.K. Atatrk Konferanslar (1969), s. 20

ATATRK'N DNCE YAPISI 7

1 9 1 6 gnlerini ieren an defterindeki kaytlara gre, '49' gnlk sre ierisinde u kitaplar okumutu 10:

N a m k K e m a l, Tarih-i Osmani, stanbul, 1 889. Makalat- Siyasiyye ve Edebiyye, stanbul, 1 327 ( 1 9 1 )

M e h m e t E m i n ( Y u r d a k u l) , Trke iirler, stanbul, 1 3 1 6 ( 1 900) T e v fi k F i k r e t, Rbab- ikeste, stanbul, l 3 l 6 ( l 900) A h m e t H i 1 m i, ehbender-zade, Filibeli . , Al/ah inkar Mmkn

mdr?, stanbul, 1 32 7 ( 1 9 1 l) G e o r g e s F o n s e g r i v e, Mebadi-i Felsefeden Birinci Kitap : llmnnefs.

ev. Ahmet Naim, stanbul, 1 3 3 1 ( 1 9 1 5) A l p h o n s e D a u d e t, Sapho, Moeurs Parisienne, Bu listede ada birok Trk genci gibi, M . K e m a l'in de en ok

okuduu ve etkisi altnda kald '3' byk Trk airinin adlarn buluyoruz: Vatan ve zgrlk kavramlarn yeni kuaklara alam olan N a m k K e m a 1, Osmanllk yerine Trkl ve Trk duygusunu dile getiren ulusal air M e h m e t E m i n Y u r d a k u 1 ve zorbala kar direnip insanla ykselmee ynelen T e v fi k F i k r e t .

A t a t r k daha rencilik yllarnda N a m k K e m a l i le T e v fi kF i k r e t'ten etkilenmitir. O'nun Harp Okulu ve Harp Akademisinden snf arkadalar olan A 1 i F u a t C e b e s o y ile A s m G n d z, renciliklerinde N a m k K e m a !'in eserlerini nasl gizlice okuduklarn ve M u s t afa K e m a l ' i n N a m k K e m a l'i "Trk ulusunun yzyllardan beri bekledii sesi" olarak deerlendirmekte olduunu anlatmaktadrlar 11.

Silvan'da an defterine yazdklar, M . K e m a l'in Namk Kemal'in eserlerini sonraki yllarda da sk sk okuduunu kantlamaktadr. zellikle O'nun, "ark Mes'elesi, Hrriyet-i efkar" ve " Usul-i Meveret Hakknda Mektuplar" gibi N a m k K e m a l'in Dou Sorunu, Dnce zgrl ve Merutiyet Sistemi hakkndaki grlerini ieren Makalat- Siyasiyye ve Edebiyye'sini bir sava dneminde ve uzak, kk bir Anadolu kasabasnda okumas, M u s t afa K e m a !'in szkonusu kitaplar yannda tad izlenimini vermektedir.

M u s t a fa K e m a 1, Kurtulu Sava yllarnda N a m k K e m a !'in dncelerini ve iirlerini Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden bile dile getirecek, Birinci nn zaferinden sonra yapt bir konumay, Vatan

10 Atatrk'n Hatra Defteri, Yay. kr Tezer, T.T.K. Ankara, 1972, M . Kem al'in 1 9 Kasm 19 6 d a bitirdii Sapho romannn zetini defterine geirdii grlmektedir (s. 7 2 vd.)

1 Asm G n d z, Hatralarm. Hazrlayan hsan Ilgar, stanbul, 1973, s. 15 vd. ; A. F.Ce besoy, Snf Arkadam Atatrk, stanbul, 1 967, s. 30 vd.


arnn nl dizelerini", " Vatann Barna dman dayasn hanerini-Bulunur kurtaracak baht- kara maderini" biiminde deitirerek bitirecektir 1 2

te yandan, M u s t afa K e m a l'in Aryan' arkadalar ile ziyaretinde deftere yazdklar " Tavaf- thatturunda bulunmakla mbahi perestikdran- Fikret" 1 3 szleri, O'nun T e v fi k F i k r e t 'i ne denli sevdiini aka yanstmaktadr.

N a m k K e m a l'in olu A l i E k r e m B o l a y r'n T e v fi k F i k r e t'in el yazs ile yazlm olan E' ar- Kemal adl derlemeyi M u s t a fa K e m a l' e armaan etmesi ve bunun A t a t r k'n zel kitaplnda N. K e m al ve T. F i k re t'in kitaplarnn yanbanda yeralmas da ayr bir nem ve zellik tamaktadr 14

Ancak urasn da vurgulamak gerekir ki N a m k K e m a l'i ok seven ve ondan etkilenen M u s t a fa K e m a l, O'nun romantizmini asla benimsememi ve tam bir gereki olarak Vatan ve zgrlk airinden apayr bir yol tutmutur.

12 Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1 , ( 1 96 1 ) s. 154. M us tafa Kemal bu konumasnda N a m k Kema l'i "Vatanmza nigehban" (koruyucu) diye niteliyecektir.

13 O dnemde kullanlmakta olan Trkenin durumunu yanstmas ynnden ilgin olan bu szler "Anma ziyaretinde bulunmakla kvan duyan F ikre t dostlar" anlamna gelmektedir. - 14 A t a t rk'n zel kitaplnda N . Kemal'in '7' ayr kitab, F ikre t'in de Rbab-i ikeste'si ve Haltlk'un Defteri bulunmaktadr. kr. Atatrk'n zel Ktphanesi'nin Katalogu, Milli Ktb. Genel Md., Ankara, 1973

III - FRANSA ETKEN

A t a t r k'n askerlikten tarihe, dilden uygarlklara, sosyolojiden psikolojiye, felsefeden ekonomiye kadar uzanan ilgi alannn geniliini ve okuduu dnr ve yazarlar en iyi sergileyen kaynak O'nun zel kitapldr 15. '4289' bibliyografik knyeden oluan bu zengin kitaplkta O'nun dikkatle okuduu kitaplara koyduu iaretler ve notlar, M u s t afa K e m a l'in dnce yapsnn kimlerin ve nelerin etkisiyle olutuu hakknda nemli ipular vermektedir.

Bunun dnda baka kitaplklardan getirterek okuduu, not ald eserler de ilgi ve etki alann daha da belirlemektedir. A t a t r k'n yararland bu tr kitaplklarn banda stanbul niversitesi Kitapl bulunmaktadr. L e m a n e n a l p'in ad geen ktphane kaytlarna dayanarak verdii bilgiler ve listeler, A t a t r k'n, tarih, dil, din, ahlak, sosyoloji, uygarlk ve ekonomi konularnda birok kitab stanbul niversitesi kitaplndan getirterek okuduunu gstermektedir 6.

-Fransz Devrimi : A t a t r k'n dnce ve eylemlerinde Fransz Devrimi'nin byk pay

olduu kukusuzdur. Bunun en geerli kant da, M u s t a fa K e m a l'in Fransz Devrimi hakkndaki deerlendirmesi ve Trk Demokrasisinin, 789 devriminin at yolda ancak kendine zg nitelikte gelimekte olduuna dikkati ekmesidir.

M. K e m a l'in Kurtulu Sava yllarnda, Fransa Devriminin yldnm nedeniyle 1 4 Temmuz 1 922'de Ankara'daki Fransz Temsilciliinde

15 A.g.y. Bu kitaplarn belli bal alanlara dalm yledir: Tarih: 862; Askerlik: 26 1 ; Siyasal Bilimler: 204; Hukuk: 8 ; Din: 6 ; Dil, Dil bilim: 1 54; Ekonomi: 44; Felsefe, Psikoloji:1 2 1 ; Sosyal Bilimler: 81

16 L . e n a l p, Atatrk-Kitap ve Ktphane, Trk Ktphaneciler Dernei Blteni, XXX, Sa. ( 1 98 1 ), s. 3-23


dzenlenen trene katlmas ve bir konuma yapmas, O'nun 789 devrimine verdii nemi gstermektedir.

Konumasna, "Fransz ulusunun 14 Temmuz ulusal bayram, biraz da ruhunda zgrlk ve bamszlk akn tayan btn uluslarn bayramdr" diye balyan M u s t a fa K e m a l, ihtilallerin balca '3' nedeni bulunduunu belirterek, bunlar "zgrlkten yoksunluk", "ekonomik yap" ve "ynetimsizlik, halka kar davran" olarak sraladktan sonra szlerini yle srdrmt:

"Balangta ayaklanma ve ihtilal biiminde grlen hareket, yerini bir devrime brakr. Fransz ihtilali de bu dnemlerden gemi ve ulusun toplumun vicdannda

yerlemitir. Onun iin evrensel olmutur. "Baylar, ite bugn 1789 Temmuzunun 14. gnn burada kutluyoruz ve bu,

Franszlarn ulusal bayram olduu kadar henz zgrlklerine kavumam uluslarn da sevinecekleri bir gndr .. .

" .. Trk tarihinde de istilac ordularn /zmir' den denize dklmesi, bizim ulusal tarihimiz iin dnya tarihinde yepyeni bir dnem olacaktr. Bu da artk istila iin hibir memleketin zgrlk ve bamszlklarn yok etmee olanak bulunmaydr. Eer hakszla uram A.rya ve Afrika uluslar, bizim bamsz/k mcadelemizden bir ibret dersi almlarsa, kendileri iin pahalya da mal olsa, bu yola gireceklerdir. zgrlk ve bamszlktan yoksun bir ulus iin, yaamann ne anlam, ne de zevki vardr.

"Baylar, bizim A.rya) ayaklanmaya ve savamaya srkleyiimiz, Fransz ulusunu kahramanca hareketlere srkleyen nedenlerden daha az kuvvetli ve daha az mantki deildir'' 7.

Bu szler, M u s t a fa K e m a l'in zgrlk ve bamszlk anlaynn kkeninde Fransa Byk Devrimi'nin yattn, O'nun Trk kurtulu Sava ile Fransa htilali arasnda kurduu ilikiyi ve Trk bamszlk hareketinin smrgeci devletlerin ynetimi altnda bulunan Asya ve Afrika lkelerinin ulusal bamszlklar iin ilk byk rnek olaca hakkndaki inancn, hi yoruma yer brakmyacak aklkta gstermektedir.

M . K e m al , yeni Trkiyenin Cumhurbakan olarak Le Malin gazetesi muhabirine verdii ve 8 Mart 928 gnk Hakimiyet-i Milliye' de yaymlanan demecinde, Fransa devriminin nemini bir kez daha vurgulayarak Trk devrimi ile ilikisini yle belirtiyordu:

"Fransa ihtilali btn dnyaya zgrlk dncesini yaymtr ve bu dncenin bugn de esas ve kayna bulunmaktadr. Fakat o tarihten bu yana insanlk ilerlemitir. Trk demokrasisi, Fransa ihtilalinin at yolu izlemi,Jakat kendine zg belirgin

1 7 Kimi szcklerini yalnlatrdmz bu ilgin konumann metni iin bk. H sa m e tt i n E r t rk, iki Devrin Perde Arkas, Yazan: Samih Nafiz Tansu, stanbul, 1957, s. 554-557

ATATRK'N DNCE YAPISI il

nitelikte geli;mi;tir. nk her ulus, devrimini, toplumsal ortamn basklarna ve gereksinmelerine bal olan durum ve konumuna ve bu ihtilal ve devrimin olduu zamana gre yapar" 18.

Fransz devriminden esinlenmek ve ona dayanarak, kendi dneminin koullarina ve ulusal gereklere uygun yeni bir devrimin ba dnr olmak, hi kukusuz, Fransa devrimine yolaan dnceleri, akmlar kabullenmek ve zgrlk, bamszlk gibi ana kavramlar yerletirmee, geerli klmaa almak demektir.

2 -Aklclk ve Olguculuun zleri : A t a t r k'n dncelerinde ve gerekletirdii Trk Devrimi'nin

temellerinde Aklclk (Rasyonalizm) ve Olguculuk (Pozitivizm)'un izleri bulunmaktadr. Bu konuda ayrntlara inen ve tm verileri deerlendiren bir aratrma gerekli olmakla birlikte, akl ve bilimi klavuz kabul eden ve hurafelere kar kan A t a t r k'te belirgin bir aklc dnce ve davrann, O'nun en bata gelen niteliklerinden biri olarak karmza ktn syliyebiliriz. zellikle din konusunda, inanla ilgili tm gereklerin lt olarak bireysel dnceyi esas almasnda, bir baka deyile Laiklik anlaynda Aklc grn tm zelliklerini buluyoruz.

Bu nedenledir ki Aklcln byk temsilcilerinden D e s c a r t e s'in Discours sur la Methode'u A t a t r k'n steiyle Trkeye evrilerek Milli Eitim bakanlnca bastrlm, aklc dncenin teki byk temsilcisi K a n t hakknda da Kant ve Felsefesi adl bir inceleme yaymlanmtr 19.

Olguculua gelince, bilindii gibi, Fransz devriminin yalnzca aklc ynlerini benimseyen A u g u s t e C o m t e'un olguculuu, bir yandan kinci mparatorluk dneminde ynetimin ana dayanaklarndan biri olurken, te yandan evrensel ynleriyle de, gelimekte olan birok lkenin aydnlar arasnda tutunmutu. Nitekim III . N a p o l e o n ynetimi, olguculuun, insanlarn hak'lar yerine topluma kar grev'lerine arlk veren gl ynetim anlayndan yararlanmaa alrken, tanrsal bir dini stn tutmamakla birlikte, insanln ilerlemesini, eitli uluslardan ve inanlardan doan abalarn ayn noktaya ynelmesinde bulan hogrl anlay da, Olguculuun dier lkelerde taraftar bulmasn kolaylatrmt.

1 8 Asl metin: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I I I ( 196 1 ) , s. 8 1 9 Usul Hakknda Nutuk, Mtercimi, brah im E d h em, stanbul, 1928 M e h m e t E m i n ( E ri i rgi l ) , Kant ve Felsefesi , M a a r i f V e k a l e t i y a y . s t a n b u l ,

1 339 A t a t r k'n zel kitaplnda Milli Eitim Bakanlnn bu yaynlar dnda L .

Go ldsch imid'in Kant und Haeckel (Gotha, 1906) adl kitab da bulunmaktadr.

1 2 ATATRK'N DNCE YAPISI

O dnemde Trk aydnlar arasnda da yaylmaa balyan olguculuk, zellikle Pariste Societe des Positivistes'e giren, bu konudaki bilgisini artrmak iin olgucularn nde gelenlerinden Pi e r re L a fi t t e'in derslerine devam eden A h m e t R z a Bey'in yaynlar ve abalar ile olduka gl bir gr halini alm ve ittihat ve Terakki Cemrye'nin adndan balyarak eylemlerine de etkili olmaa balamt 20.

M u s t a fa K e m a l'in genlik yllar, Olguculuun Trkiye'de etkili olduu bir dneme rastlamt. Ancak, "Hayatta en gerek yol gsterici bilimdir" diyen A t a t r k'n olguculuu, E m r e K o n g a r'n da belirttii gibi, C o m t e'un bir izleyicilii biiminde deil de, insan dncesinin eritii bir aama olarak ortaya kar 21.

M. K e m a l'in g 6'da okuduu kitaplar arasnda yeralan ehbenderzade A h m e d H i l m i'nin Allah inkar Mmkn mdr? adl eserinin bir blm "Auguste Comte ve Felsefesi" baln tayordu 22. Ayrca zel kitaplar arasnda da C o m t e'un Cours de philosophie positive'inin bir nshas bulunuyordu. Ancak M u s t a fa K e m a l , A . H i l m i'nin kitabnda sozu edilen doulu ve batl filozoflar u genel ereve iinde deerlendirmiti :

"Allah inkar Mmkn m eserini bitirdim. Btnfilozojlarn, deiik dinlere bal olan doalc/ar ( tabi'ryyun), aklclar, zdeki/er ( maddryun) bilgeler, dnrler, mutasavvflar, hepsi, ruh'un var olup olmadn, ruh' un ve cismin bir veya ayr olup olmadn, ruh'un kalc olup olmadn incelryor.

"Bu incelemelerde bilim ve teknie dayananlar kabul edilebilir. I m a m G a z a l i, lb n-i S i n a, lb n - i R d gibi mslman imamlarn sz/eri de genel anlaytan bsbtn bakadr; yalnz anlatmlarnda ok simge var. Dindar d;nrler, kurallar ve bilimleri ve teknikleri ve felsefeyi ;eriatn szlerini yorumlamak iin evirip evirmee aba gstermi;ler" 2 3

Bu szler M u t a fa K e m a l'in tek bir retinin ya da dnrn izleyicisi olmadn, onlarn hepsini deerlendirerek kendince bir sonuca, bir bilekeye varmak istediinin en byk kantlarndan biridir. Ayn zamanda szkonusu satrlar, bir eylem adam olan M. K e m a l'in dncede de aklktan yana oluunu, "evirip evirme" den holanmadn bir kez daha vurgulamaktadr. Nitekim e r i f M a r d i n'in de belirttii gibi, A t a t r k'n dn yaammza getirdii en nemli

20 e rif M a rd i n, Jn Trklerin S!Jasi Fikirleri, Ankara, 1964, s. 1 24- 161 2 1 Auguste Comte ve Mustafa Kemal Atatrk, Trk Dili, 353 (Mays, 198 1 ), s. 744-752 2 2 s. 30-40 23 Asl metin: Atatrk'n Hatra Defteri, s. 83

ATATRK'N DNCE YAPISI

yeniliklerden biri, reform ve yenilik alannda "ikayet" ve "inleyi" edebiyat yerine, "olumlu, meselelerin zne ehemmiyet veren" bir anlay yerletire bilmi olmasdr 24.

3 -Jean -Jacques Rousseau ve Cumhuriyet: A t a t r k'n, Fransa devriminin dnsel hazrlayclar arasnda

zerinde en ok durduu, eserlerini okuduu ve kendi dnce ann olumasnda en ok yararland dnrlerin banda J. J. R o u s s e a u gelmektedir.

Aslnda R o u s s e a u daha yeni Osmanllar dneminden bala yarak Trk aydnlarn etkilemiti.Onun nl Contrat Social'i Z i y a P a a tarafndan trkeye evrilmi, A h m e t M i t h a t ittihat gazetesinde yeni bir evirisini yaymlamaa balamt 25 . te yandan Yeni Osmanllar'n ileri gelenleri, O'nun grlerini deiik temellere oturtmak ve Trk-slam gelenei ile aklama deneyimlerine girimilerdi. N a m k K e m a 1, R o u s s e a u'nun Toplum S;:;lemesi'nin slam devlet anlayna aykr dmediini savunur, onu, hkmdara iten gelen itaat, biat yntemi asndan deerlendirirken 26, M i z a n c M u r a t, bunu Trk airet gelenei ile uzlatrmak istemiti. Devlet'in bir "irket" olduu grn kabul eden M u r a t B e y, St blgesine yerleen '400' adrlk Kay aireti iinde "itaat edilen ve itaat edenler" bulunmadn, dolaysiyle Kay topluluunun da "istee bal bir irket" olduunu ne sryordu 27 .

Bu yaynlar nedeniyle daha okul alarnda J. J. R o us s e a u'yu bilen ve okuyan M u s t a fa K e m al iin nemli olan, bu fransz dnrnn kii iin zgrlk, toplumda siyasal rejim olarak ta cumhuriyeti olmas idi. Onun Toplum Sz/emesi kavramnn slam ve Trk toplum gelenei, devlet anlay ile badaabilir olmas ise, Yeni Trkiye'de Cumhuriyet'e ynelmeyi glendirecek destekler olarak deerlendirilebilirdi.

24 A.g.y. s. 35 25 H i l m i Z i y a l ken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lstanbul, g66, s. 154 n. 2 26 Bilindii gibi N a m k Kem a l, Hrriyet'te kan Meveret Usul Hakknda Mektuplar'da

JJ. R o u sseau'nun dncelerini deerlendirirken, Cumhuriyet'in, halk idaresinin, slam Osmanl devlet anlayna uygun olduunu belirtmee alyor ve Contrat Social'i bir tr biat sayarak yle diyordu: "Halkn hakimiyeti demek, bi-gayr-i hak nakz-i bi'at m demektir.? Szn dorusu, mlkmzde hakim biziz, hepimizin hkmete itirakimiz vardr. Fakat hkmetin emr-i icrasn bi'at- meru'a ile Al-iOsman'a tevdi ettik. Daima Al-i Osman isteriz, daima idare-i meruta talebindeyiz!" (Makalat- Siyasiyye ve Edebiyye, s. 78)

27 Kr. . M ard i n, A.g.y. s. 80


M u s t afa K e m a l, R o us s e a u'nun tm eserlerini incelediini Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden - biraz da vnle - aklamt. Bakanlar Kumlu'nun grev ve yetkilerini belirleyecek yasa nerisi grlrken, Aralk 92 de sz alan M. K e m a l, kuvvetlerin ayrm, temsili sistem ve Halk Hkmeti konularnda bilgi verdikten sonra yle devam etmiti :

"Bu merutiyet kuramlarn bulan en byk.filozoflarn, bu kuramlar kurmak iin altklar esaslar inceledim, bunlarn ieriini anlamaa altm. Benim grdm udur: Dnmler ve nasl yapalm da bu zorba kuvvet, o toplumsal ve ulusal iradenin aasnda kalabilsin ya da sifra ulaabilsin diyorlar. Ve bunu baaramamak yznden byk ve derin bir strap duyuyorlar. J e a n J a c q u e R o u s s e a u'yu batan sona kadar okuyunuz! Ben bunu okuduum vakit, gerek olduuna inandm bu kitap sahibinde iki esas grdm. Birisi bu strap, dieri bir cinnettir. Merak ettim, zel durumunu inceledim. Anladm ki bu adam mecnun idi ve cinnet durumunda bu eserini yazmtr. Dolaysiyle ok, ve pekok dayandmz bu kuram, byle bir diman rndr" 28.

A t a t r k'n R o u s s e a'non Contrat Social'inin 329 ( 9 3) te yaplm olan Trke evirisini ok dikkatle okuyup iaretlediini gryoruz 29.

Bundan baka O'nun bir monari yanls olan M o n t e sq u i e u'nn De l'esprit de lois (Kanunlarn ruhu) adl nl yaptn incelemekten geri kalmadn biliyoruz. Byle olmakla birlikte M u s t a fa K e m a 1 'in bu ki tap ta, A r t u n n s a l 'n da belirttii gibi zellikle Cumhuriyet' le ilgili blmler zerinde durmas ve Cumhuriyet'in bir ' 'erdem rejimi" olduunun anlatld satrlarn altn izmesi dikkati ekmektedir 30. Ayrca M o n t e sq u i e u'nn bu kitabnn daha Cumhuriyetin ilk ylnda Trkeye evriltilerek Milli Eitim Bakanlnca bastrlmas 3 , bu fransz dnrne verilen nemi gstermektedir.

4 - zgrlk : M u s t a fa K e m a l'in zgrlk anlaynn temelinde, doal haklar

kavramna dayanan J. J. R o u s s e a u'nun grleri ile 26 Austos 1 789 tarihli Fransz Yurtta ve insan Haklar Bildirisi'ndeki hkmlerin bulunduu grlmektedir. yle ki, szkonusu bildirinin 4. ve 5. maddelerindeki

28 Metin: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s. 2 6 29 Mukavele-i ltimaiyye yahud Hukuk- Siyasiyye Kavaid-i Esasiyesi, Mtercimi: A, stanbul,

1 329 30 Atatrk ve Kitaplar, rank, 529 ( 1 5-24 Mays 198 1 ) 3 1 Atatrk'n zel kitaplnda szkonusu eserin franszca asl ile Hsey in Naz m

tarafndan Ruh'l-kavanin adyla yaplan ve 1 339 ( 923) t e Milli Eitim Bakanlnca bastrlan evirisinden '2' nsha bulunmaktadr.

ATATRK'N DNCE YAPISI 1 5

tanmlar, 1 924 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 68. maddesinde yerald gibi 32, Ortaokullara ders kitab olarak 1 930 da yazlan Vatanda iin Medeni Bilgiler kitabnn, M u s t a fa K e m a !'in kaleminden kan "Hrriyet" blm de hemen hemen ayn kavram ve grleri yanstmaktadr.

Fransz. insan ve Yurtta Haklar Bildirisi'nde z.grlk yle belirlenmiti : Madde 4 - zgrlk, bakasna zarar vermeyen hereyi yapabilmeye

dayanr. Onun iin, her insann doal haklarnn snr, toplumun baka yelerine ayn haklar salayan snrlardr. Bu snr ancak yasa ile belirlenebilir.

Madde 5 - Topluma zarar veren eylemleri ancak yasa yasaklyabilir. Yasann yasaklamad hibir eye engel olunmaz ve hi kimse yasann emretmediini yapmaa zorlanamaz.

A t a t r k te Vatanda iin Medeni Bilgiler' de zgrlk (l:Irriyet) konusunda unlar yazmt :

" ;::grlk, insann dndn ve dilediini mutlak olarak yapabilmesidir." "Bu tanm, z.grlk szcnn en geni anlamdr. insanlar, bu anlamda

z.grle hibir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar. ". . Anlalyor ki salt bir kiisel zgrlk olama;::. Bakasnn hak ve

zgrl ve ulusun ortak yarar, kiisel zgrl snrlar. Kiisel z.grl snrlandrma devletin de adeta esas ve grevidir . . . zgrlk, bakasna zararl olmyacak her trl kullanmda bulunmaktr denildii ;::aman, vatanda z.grlnn, yalnz bunun ama olduu, devletin bu amac salamak iin bir ara sayld anlatlm olur. Fakat bu aratr ki ulusun genel yararn ve amacn koruyacaktr. O halde, kiisel zgrle snr olarak, bakalarnn zgrlk snrn gsterirken kiisel zgrln, ulusun genel yararnn gerektirdii dereceden daha fazla snrlandrlmyaca kabul edilmi ol uyur . . .

"ni. b u snr ancak yasa yoluyla saptanr ve belirtilir" 3 3 . te yandan A t a t r k'te zgrlk kavram, Fransa devriminden sonra

kazand anlamla, dnce ve siyasal alandaki zgrlkler kadar vicdan zgrln de ierir. O, toplumda deiik dncelerin ve deiik inanlarn bulunmasn, zgrln doa! bir sonucu olarak kabul etmekte,

32 1945 te Trkeletirilen metne gre 1924 Anayasas'nn 68. maddesi yle idi: "Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna zarar vermiyecek hereyi yapabilmektir. Tabii haklardan olan hrriyetin snr, bakalarnn hrriyetinin snrdr. Bu snr ancak kanun izer."

33 Esas metin: Afet nan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrk'n El Yazlar, T.T.K. Ankara, 1969, s. 51 vd.

1 6 ATATRK'N DNCE YAPISI

dahas, tek tip dnce ve inancn toplum iin tehlikeli bir durum, bir lm belirtisi olduunu sylemektedir :

"Kukusu:::, dJncelerin, inanlarn ba1ka baka olmasndan yaknmamak gerekir. nk btn dJnceler ve inanlar bir noktada birlqtii durumda, bu, hareketsi;::lik iaretidir, lm i1aretidir'' 34

stelik bu dncelerin Cumhuriyet kuaklarnn okumalar iin yazlan bir ders kitabnda aklanmas, M u s t afa K e m a l'in zgrle bir tutku derecesinde bal olduunu gstermektedir.

M. K e m a l A t a t r k'te zgrlk tutkusu ":::grlk ve bamszlk benim karakterimdir" diye en zl biimde aklanmtr. O'nun davranlarnda bu tutkusu hemen belli olmaktadr. Daha gen bir subay olarak orduya katldnda am'da iki arkada ile birlikte kurduu ve Selanik'te de bir ubesini at gizli siyasal dernee " Vatan ve Hrriyet" adn vermesi, kukusuz ki bir rastlant deildir. Bunda, kkeni Fransz Devrimine dayanan bir anlayn ve N a m k K e m a l ile T. F i k r e t'in dile getirdikleri bir "vatan" ve "hrriyet" sevgisinin etkisi vardr. Nitekim kendisi de dernee niin bu adn konulduu yolundaki bir soruyu, "Ancak hr fikirli insanlardr ki vatanlarna faydal olabilirler" diye yantlamtr 35 .

te yandan H s e y i n C a h i t Y a l n' n Leon Marillier ve S t u a r t M i l l'den yapt evi!)lerin de A t a t r k'n zgrlk anlayn geniletip pekitirdii sylenebilir 36.

zgrlk kavramna verdii nem nedeniyle M u s t a fa K e m al , okuduu kitaplarda da bununla ilgili yerler zerinde durmutur. rnein, Samsun gezisinde 22 Eyll 1 930 gecesi okumak iin M e h m e t E n i s'in, Fransz Devriminin kadn kurbanlarn da ieren Tarihte G;::el Kadnlar adl kitabn semitir. O'nun okuduu bu kitapta zgrle ilikin u satrlarn altn mavi-krmz kalemle izmesi dncelerini ve eilimini yanstmaktadr :

"Hrriyet, kaytsz arts::: serbest olmak deildir. Onun kaytlar artlar vardr. Kqyts::: 1arts::: serbest olmak, ormanlardaki hayvanlara mahsustur. nsanlar ise, itimai muhitlerde, birtakm adetler, teamllerle lfet etmif, itimai bir terbiye altnda

yaamak mecburiyet/erinde kalmJ olduklarndan hrriyetleri de bu muhitlerin itimai kaideleri ile snrldr.

34 A t a t r k'n szkonusu Medeni Bilgiler kitab iin kendi el yazs ile yazd bu paragrafn (asl metin, A.g.y. 5 1 2) son iki szc (lm iaretidir) kitaba alnmamtr. Kr. s. 57

35 .S. Aydem ir, Tek Adam, I , 92 36 Leo n M a r i l l i er, Hrriyet-i Vicdan, stanbul, 1924; S t u ar t M i li, Hrriyet,

1927. Her iki eviri de H.C. Yaln'n imzasyla A t a t rk'e armaan edilmiti.


"ilmi esaslara gre ferdin hrriyeti, gayrin hrriyetinin hududu ile snrldr. Bakasnn hrriyet hakkn tanmayan, kendi hrriyet hakkn da tantamaz.

"Siyasi anlay sahibi olan hakiki ve zeki inklaplar bu lekeden masundur/ar. Onlar ne vakit iddet, ne vakit yumuaklk gstereceklerini bilirler, milletlerini hrriyet ve adalete doru yrtrler" 3 7

37 . S . Aydem ir, A.g.y. I I I ( 1 978), s. 509 vd. F. 2

IV-MERUTYET DNEM DNRLER

- Ziya Gkalp ve Atatrk : Trk devriminin dnsel dayanaklarn aratranlar ve Kemalizm'e bir

ideolog arayanlar, en ok Z i y a G k a l p zerinde durmulardr. Bu konuda deiik ve birbiriyle elien grlerin ortaya atld da bilinmektedir. Kimi inceleyiciler, G k a 1 p'i "Trk devriminin dn mimar" olarak deerlendirir, dahas A t a t r k'n, " Vcudumun babas A li R z a Efendi, heyecanlarmn babas Na m k Kem a l,fikirlerimin babas ise .(iya Gka lp'tir" dediini ne srerlerken, kimi aratrclar da G k a 1 p'i Atatrk devriminin filozofu olarak grmenin "yanl" olduunu savunmulardr 38 .

Ayrntlara inmeksizin diyebiliriz ki, Cumhuriyet ncesinde Trkiye'deki dn akmlar ierisinde Z i y a G k a l p'in zel ve nemli bir yeri olduu kukusuzdur. Ve kendi ierisinde elikiler de tasa, G k a l p'in fikirleri ve grleri ile A t a t r k'n dnceleri ve uygulamalar arasnda genelde bir benzeyi ve uyum vardr. Ancak C a v i t O r h a n T t e n g i !'in de belirttii gibi, G k a 1 p'i Kemalizm'in biricik "ideolog"u, "mimar" kabul etmee de olanak yoktur 39.

Olguculuk, ulusculuk, halklk, laiklik, uygarl bir btn olarak grme, dilde zleme, kadn haklar vb .. konularda ayrntlara inildiinde G k a l p'in dnceleri ile M. K e m a 1 A t a t r k'n grleri ve eylemleri arasnda nemli ayrlklar gze arpar.

Hereyden nce G k a l p'in ulus (millet) tanm ile A t a t r k'n ulus

38 Bu konuda biribirine aykr den grlerin A b d l k a d i r Karahan ile T e k i n A l p ve B e d i a Akarsu tarafndan savunulduu grlmektedir. K a r a h a n , A t a t r k'n Z . G k a l p'i "dncelerinin babas" olarak kabul ettii yolundaki bir szn inandrc bir kaynak gstermeksizin ne srerken ( 2 Kasm 1964 gnl ,Ziya Gkalp Gazetesi), Kemalizm yazar T . A l p, G k a l p'in Trklk gr ile Kemalizm arasnda hibir benzerlik grmemektedir (s. 28). B . Akarsu ise, G k a l p'in "medeniyet-hars" ayrm ile Ata trk'n karsnda saylabilecei grndedir (Atatrk Devrimi ve Yorumlar, T.Dil Kurumu, Ankara, 98, s. 37) .

39 C.O.T., Atatrk ve ,Ziya Gkalp Balantlar, Trk Dili, 302, ( 1 976), s. 579-584


anlay biribirinden farkldr. Gk a 1 p, "Ulus, ne rksal ne kavimsel, ne corafi ne siyasal, ne de iradeye bal bir topluluk deildir. Ulus, dilce, dince, ahlaka ve gzel sanatlar ynnden ortak olan,yani ayn eitimi alm kiilerden oluan bir topluluktur" derken 40, A t a t r k, Vatanda in Medeni Bilgiler ki tabnn Millet (ulus) blmnde, E r ne s t R e n a n'a bal kalarak tan u tanm yapmaktadr :

"a) ,Zengin bir anlar kaltna sahip bulunan, b) Birlikte yaamak konusunda ortak arzu ve uygun grmede samimi olan. c) Ve sahip olunan mirasn korunmasna devam hususunda iradeleri ortak olan

insanlarn birlemesinden meydana gelen toplulua Ulus ad verilir'' 4 1 Bu tanmla da yetinmiyen A t a t r k, Trk Ulusunun oluumunda

etken olan doal ve tarihsel olgular yle sralamaktadr : a) Siy1asal varlkta birlik, b) Dil birlii, c) r urt birlii' d) Irk ve kken birlii, e) Tarihsel yaknlk, j) Ahlaksal yaknlk ' 42 . Bu tanmlamalar karlatrldnda A t a t r k'n ulusu tek bir geye

indirgememe ve onu kltrel bir topluluk olarak deerlendirmede G k a 1 p'le birleirken, ulusu oluturan etkenleri sralamada ondan ayrld grlr. Gerekten de dil'i ve ahlak' ulusal birer ge olarak grmekle G k a l p'e katlan M. K e m a l, din'i byle bir etken diye kabul etmemekte ve siyasal varlk, yurt, kken ve tarih gibi '4' ayr geyi ieren kendine zg bir gr savunmaktadr.

Kltr szcne arapaya dayanarak hars karln bulan Z i y a G k a l p, uygarlk ve kltr ayr ayr iki kavram olarak deerlendirir ve kltre ulusal, uygarla ise uluslararas bir anlam verirken 43, A t a t r k, bu ikilii kabullenmemekte ve byle bir ayrmn g ve gereksiz olduuna inanmaktadr. O'nun 93o'larda A fe t n a n'a unlar yazdrdn gryoruz :

40 "Millet, lisanca, dince, ahlaka ve bediiyata mterek olan yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir" Trkln Esaslar, Varlk yay. stanbul, 1958, s. 1 6

4 A.g.y. 23 vd. 42 A.g.y. 22 43 Trk Medeniyeti Tarihi, I, stanbul, 1974, s. "Bir medeniyet, eitli milletlerin

mterek maldr. nk her medeniyeti, sahipleri olan eitli milletler mterek bir hayat yaayarak vcuda getirirler. Bu sebeple her medeniyet mutlaka beynelmileldir. Fakat bir medeniyetin her millette ald hususi ekilleri vardr ki buna hars ad verilir."


"Uygarln ne olduunu baka baka tanmlyanlar var. Bence uygarl Kltr' den ayrmak gtr ve gereksizdir. Bu grm aklamak iin Kltr (hars) ne demektir, tanmlyaym. Kltr,

a) Bir insan toplumunun devlet hayatnda, b) Dn hayatnda, yani bilimde, toplumbilimde ve gzel sanatlarda, c) Ekonomik hayatta, yani tarmda, ticaretle, kara ve deniz ve hava

ulamclnda yapabildii eylerin bilekesidir. "Bir ulusun uygarl dendii zaman, kltr ad altnda saydmz tr

etkinliin bilekesinin dnda ve ondan baka bir ey olmyacan sanrm. "Kltr kavramn da uluslarn g ve ge deien baz rksal ve doutan gelen

yeteneklerine, karakterlerine zg klarlar ve buna ok kymet ve nem verirler . . . Kltr anlamn, ayrc nitelikler dediimiz karakter kavramna indirmemelidir. Bu akladm anlay, biribirinden ayrt edilmesi g olan uygarlk ve kltrn, tanm, aklama ve anlalmasnda kolaylk salar" 44.

Bu satrlarda, A t a t r k'n kltr gibi bir ana konuda G k a l p'ten olduka farkl dndn grmemek, stelik,.- onun grlerini eletirdiini sezmemek mmkn m?

Kltr konusunda olduu gibi, A t a t r k'n ncln yapt dilde devrim ile Gkalp'in Lisani Trklk gr arasnda da derin ayrlklar vardr.

Dil'in sadelemesinin, konuma dili ile yaz dili arasndaki uurumun giderilmesinin ve ibadet dilinin zellikle Ezann Trke olmasnn nclerinden olan Z. G k a 1 p, bilindii gibi, Trkelemi trkedir kural ile yabanc kkenli szcklerin dilden atlmamas, stelik bat kaynakl szcklere de arapa ve farsadan yararlanlarak karlklar bulunmas gerektiini savunur ve "eski trke kelimeleri diriltmee almamaldr" diye evrimci bir grten yanadr 45 . Buna karn A t a t r k trkenin "yabanc dillerin boyurduruundan kurtarlmas" gerektiine inanmaktadr ve onun dil devriminin temel ilkesini Trkeyi zkaynaklarna dayanarak eski zenginliine ve gzelliine kavuturma oluturmaktadr46

M u s t a fa K e m a l'in retimin birletirilmesi (Tevhid-i tedrisat) 'ne ynelirken, g 7 den bu yana milli eitimin "kozmopolit" durumundan kurtarlmasn ve " Halk, medreseliler, mektepliler" diye '3' e blnm olan

44 Asl metin Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler ( 1959) , s. 43-45. 45 Trkln Esaslar, 76-95 46 Ayrntl bilgi iin erafe t t i n T u ran, Atatrk ve Ulusal Dil, T.D.K. yay. Ankara.

Ankara, 1981


snflar ortak bir eitim ve retimde birletirmedike ruh ve dnce ynnden uyumlu bir ulus olmamza olanak bulunmadn belirten Z. G k a 1 p'ten de esinlendii kolaylkla kabul edilebilir 4 7. Ancak retimi kolaylatran Yeni Trk Alfabesi'nin kabul gibi yazda bir devrim yaplmasnn, G k a 1 p'in dnce sistemi ierisinde hi yer almad grlr.

te yandan Z i y a G k a l p, D u r k h e i m'in Trkiye'deki temsilcisi ve szcs olmakla birlikte A t a t r k, bu nl Fransz dnrn yalnzca G k a 1 p kanaliyle renmekle yetinmemi, dorudan doruya E. D u r kh e i m'in kitaplarna da eilmitir. Gerekten de onun toplumsal i blm ve ahlak konularn ieren '2' ana yapt daha Cumhuriyet'in ilk yllarnda trkeye evrilerek Milli Eitim Bakanlnca yaymland gibi 48 A t at rk, E. D u r k h e i m'in kimi yaptlarnn franszca asllarn okumay ihmal etmemitir. 932 Austosunda Dolmabahe Saraynda bulunan Atatrk'n stanbul niversitesi kitaplndan D u r k h e i m'in De la division du travail social ve Le suicide, etude de sociologie adl kitaplarn, daha sonraki yllarda da L' Education morale ve L' Allemagne au-dessus de tout la mentalite allemande et la guerre adn tayan iki kitabn getirtip incelediini biliyoruz 49.

Btn bunlar dikkate alndnda, Z i y a G k a 1 p'i Atatrk Devrimi' -nin biricik ideologu ve M u s t a fa K e m a l'i de yalnzca onun dnce ve nerilerinin uygulaycs gibi grmee olanak bulunmad kendiliinden anlalr. Aslnda byle bir varsaym, A t a t r k'n yaradlna aykr decei gibi, Kemalizm'in kendine zg bir bileke olduu gereine de uymaz.

2-ehbender-zade Filibeli Ahmet Hil m i: A t a t r k'te toplumsal ve devrimci grlerin olumasnda etkili olan

trk dnr ve yazarlar arasnda ehbender-zade A h m e t H i l m i'nin de yer aldn sanmaktayz.

Cemiyet-i Tedrisiye-i lsldmiye 50 yelerinden, Tasvir gazetesi yazarlarn-

47 . Tu ran, Tevhid-i Tedrisat (retimin Birletirilmesi), Atatrk nderliinde Kltr Devrimi, Ankara, 1972, s. 8 1 -83

48 itimai Taksim-i Amel, :vtt. O . M i d h a t, stanbul, 1339; Ahlik Terbiyesi, Mt. H . Ca h i t (Yaln), stanbul, 1927.

Ata trk'n zel kitaplnda bu iki eviriden baka, gene H. C a h i t'in evirisi olan Din Hayatnn iptidai ekilleri, stanbul, 1923- 1924 de bulunmaktadr.

49 Lem a n e n a l p, A.g.y. so 1861 de M n if Paa tarafndan kurulan ve Mecmua-i Fnun adyla lkemizde i lk bilim

dergisi denilebilecek olan dergiyi karan dernek.


dan ve Hikmet gazetesi sahibi olan A . H i 1 m i, ayrca Tahlili ve Tenkidi Tarih-i lslam ile Allah nkar Mmkn mdr ? Yahud Hu:::.ur- Fende Mesalik-i Kfr ( Felsefe-i Mafevku't-tab'a Mebdhisi) adl yaptlarn yazar olarak n yapmt.

M u s t a fa K e m a l'in 1 327 ( 1 9 1 1 ) de baslm olan bu ikinci eseri lgr6'da Silvan'da '3' gn iinde dikkatle okuyup deerlendirdiini biliyoruz. Aslnda Tanrnn varln kantlamak ve felsefede kfr'n niteliini belirtmek amacyla yazm olduu bu metafizik kitabnda A h m e t H i 1 m i, birok filozoflarn bu konudaki grlerini aktarmakla kalmam, "Kariin ile Hasbhal" bln tayan nsznde konunun da dna karaktan Trkiye'nin iinde bulunduu durumu eletirmek ve kurtulu iin olduka ilgin kimi grlerini aklamak yoluna gitmitir.

Osmanl toplumunun Ortaa hayatndan ada yaama gemek zorunda bulunduunu ne sren A. H i 1 m i, bunun uzun srecek yava bir gelime ile gerekleemiyeceini de belirterek hzl bir ilerlemeyi, yani bir devrimi zorunlu gryordu :

"Ortaa hayatndan ada hayata gemek zorunluluunda kalm bir milleti:::.. Pek kk bir aznlk bakmndan bu hkm doru olmasa bile genellikle dorudur. uras da var ki,yukarda bahsettiimi:::. 'Geit geme' ar bir gelime ile, uzun bir srec ile yaplama:::,. nk uygarlk, bizim hatrm:::. iin ve bizi beklemek zere ilerlemeden va:::. geip duraklamyacandan, yle kaplumbaa gidiiyle biz hi bir vakit uygarlk kafilesine yetiemeyiz" 5 .

lerlemee engel olan nedenleri '2' grupta toplayan A h m e t H i 1 m i bunlar, " lerlemeye dmanlk, Gelime dncesine kar cahilce bir tutuculuk, ok zorunlu gereksinmeleri deerlendirepemekten doan duraganl sevmek" ve "Derinlie inmeyen bir taklitcilik ile yzeysel bilgi ile yetinmek" olarak zetliyordu.

lerleme ve gelimenin koullarn, "Ulusumuzu meydana getiren temelleri d:::,eltme, kuvvetlendirme, glendirme ve onarma" da bulan e h b e n d e r - zad e, bu temelleri ykm halinde brakp ta yeni temeller yapmaa kalkmann tam anlamiyle toplumsal bir intihar giriimi olacan ne ryordu. Maneviyatmzn da salt inanlar asndan olmasa bile telkin ve anlay bakmndan yenilie muhta olduunu savunan yazar 52, toplumu kurtara-

5 1 Gnmz Trkesine gre yalnlatrdmz metin: A.g.y.s. [ - 52 "Acaba mesail-i mhimme-i milliyemizin, itimaiyemizin ruhu olan maneviyat,

teceddtten mstani midir? Akaid-i asliyenin safiyet-i esasiyesi itibariyle 'Evet', lakin telkn ve telakk itibaryla "Hayr! Bu hikmeti anlamamak, maneviyatn lakaydi ve metrukiyet altnda srnp kalmasna cevaz vermek demektir." (s . .)


cak toplumsal snflar olarak retmenleri, dnrleri ve teknik elemanlarla din hizmetlilerini gryordu.

Ayn zamanda ateli bir zgrlk olan A. H i l m i, zgrl "insanln temel koullarndan biri" olarak deerlendirmekte, Osmanl toplumunda da herkesin er - ge sz ve vicdan zgrlne sahip olacana inanmaktadr. Ancak zgrln "hayvansal bams;::,lk"la kartrlmamasn vurgulamakta ve dnyada her dnce gibi zgrlk kavramnn da uygulamada yararl olduu kadar zararl sonular da dourabileceine deinerek, byle ar ve zararl dncelere gene dnce ile kar koymak, "bilim ve gr meydanna zoru ve zorlayc davran sokmamak" gerektiini savunmak tadr.

Kolayca anlalaca gibi Merutiyet dneminin en ok okunan yazar ve dnrlerinden olan A h m e t H i 1 m i'nin Ortaa hayatndan ada yaama geme ve zgrlk gibi ana sorunlarla ilgili gr ve dnceleri ile A t a t r k'n dnce ve uygulamalar arasnda genelde bir uyum bulunmaktadr.

A t a t r k'n, A. H i 1 m i'nin Al/ah nkar Mmkn mdr ? adl kitabndan baka, onun slam Tarihi'ni de dikkatle okuduu ve yazarn kimi grlerini paylat, onlar deiik biimlerde kulland anlalmaktadr. zel kitaplnda bulunan nshaya koyduu iaretlere gre M. K e m a l'in zerinde durduu konulardan birkan yle sralyabiliriz :

a) slamiyet'in ulusal bir olay olmayp, M u h a m m e d'in kiiliinden kaynakland :

"te bir kere daha sabit olur ki, islamiyet, arablarda hasl olan tekaml-i milli neticesinde meydana gelmi bir ey olmayp, sif zuhur- Muhammedi'nin eseridir" 53.

b) E b u b e k i r'in devlet hazinesinden ayrlan denekle geindii, kendisine verilen klenin ve devenin geri verilmesini vasiyet ettii :

". . Beytlmalden kendisine verilen nafaka ile yaard. Vefatnda hi paras kmad. Emval-i miriyeden kendisine bir deve ve bir kle iade edilmiti, onlarn iadesini vasiyet etti" 54.

c) Bilimde, teknikte ve tarihte duygunun ve sanmann yeri olmad : "Hissiyat ve zanniyatn ise ilim ve fende, bilhassa tarihte yeri yoktur" 5 5 . ehbender-zade A. H i 1 m i'nin Tarih-i slam'nda M u s t a fa K e m a l' -

in iaretledii bir baka yer, O'nun ele ald kitaplar nasl eletirici bir gzle okuduunu ve katlmad grleri aka belirttiini gstermektedir.

53 Tarih-i lsliim, stanbul, 326-327, I, 3 54 A.g.y., I I, 354. Krmz kalemle izilmi. 55 I I , 368. Satr alt kurun kalemle izilmi.


A h m e t H i l m i, Trkler ve slamiyet bahsinde slamiyetin Ortaasya' -ya yaylndan szederken, o dnemdeki trk yaayna deinerek yle diyor :

" .. Trkler, daimi seferberlik halinde bir kavm-i asker ve cengaver idi; maietleri sade ve ahlaklar medeniyetin verdii rsubat- mlevveseden azade idi" 56.

Uygarln toplumlarn ahlakn bozan kt tortular getirdiini ne sren ve VII . yzylda Trklerin yalnzca askerlikle urap uygarlk d bir hayat yaadklarn, hem de nerekten belirtmee alan bu satrlar, Trk topluluklarnn imdi olduu gibi gemite de uygar olduklarna inanan ve bunu kantlamaa alan A t a t r k'n dncesine aykr dt iin, o, bu cmlenin son ksmnn altn mavi kalemiyle izerek yanna kocaman bir nlem ve bir de soru iareti koymaktan kendini alamamtr.

56 "Trkler srekli seferberlik durumunda olan bir asker ve savac kavim idi, yiyecekleri basit ve ahlaklar uygarln pis tortularndan arnm idi" (s. 538 ) .

V-TARHSEL DAYANAK

A t a t r k'n toplumsal olaylar deerlendiriinde ve dnya grnde, Tarih'in nemli bir yer tuttuu bilinmektedir. Ondaki tarih bilinci, olaylar tarihsel geliimi ierisinde grecek ve deerlendirebilecek bir tarih kltrne dnt gibi, Trk tarihini gerek boyutlar ve ierii ile ortaya karmay ama edinen bir Tarih Tez.i'ne ve tarih almalarna yol amtr.

- Trk Tarihinin Eskilii : Must a fa C el a.I e tt i n - Leo n C ah u n :

M u s t a f a K e m a l'in olaylara tarihsel adan bakma konusunda ilk etkileri Manastr dadisindeki retmeni M. T ev fi k B i l g e'den alm olmakla birlikte, Trk ve slam tarihi zerine eilmek gereini duymasnda hi kukusuz ki sonralar okuduu Trk ve yabanc kimi tarihilerin ve yazarlarn etkisi olmutu.

O'nun genlik yllarnda, Trk tarihinin uzun gemii ve bykl hakknda bilgi verip te Trk aydnlar arasnda en ok tutunan eserlerin banda M u s t afa C e l a l e t t i n i l e L e o n C a h u n'un kitaplar gelmekte idi. Bunlara, daha XVIII . yzylda yazlm olmasna karn ancak Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkeye evrilen D e g u i g n e'nin nl yapt eklenecekti. A t a t r k'n Trk tarihi hakkndaki deerlendirmelerinde ve kimi dncelerinin olumasnda bu tarih yazarnn ve zellikle de D e g u i g n e'nin ok byk rol oynad grlmektedir.

Aslen Polonyal olup 1 848 ihtilallerinden sonra Trkiye'ye g eden ve mslmanl kabul ederek Trkleen M u s t a fa C e l a l e t t i n, "Henz Trk ulusal duygusunun domad ve ulus'un var olmayan Osmanl ulusu anlamnda kullanld dnemde, Trklerden balbana bir halk olarak sz eden bir yazar" olarak tanmt 5 7 O, 1 870 de yazd Les Turcs anciens et

57 Et tore Rossi , Dall'lmperio Ottomano alla Repubblica di Turchia, Oriente Moderno, XXIII , nr. 9 ( 1 943) , s . 362


modernes (Eski ve Modern Trkler) adl kitapta, Trklerle ariani kavimler arasndaki rk yaknl konusunu iliyordu. Bununla da Osmanl mparatorluundaki egemen halklar, zellikle Balkan toplumlar arasndaki birlii tehdit eden etnik ayrlklarn gerekte var olmadn gstermek istiyordu.

M u s t a fa C e 1 a 1 e t t i n'in szkonusu kitabn okurken, alkanl gerei koyduu iaretlerden A t a t r k'n en ok u konular zerinde durduu, dolaysiyle etkilendii anlalmaktadr :

a) Trkiye'ye yerlemi kavimlerin genellikle Ariler'den geldii, bunlardan bir ksmnn da Trk olduu ya da Trk saylabilecekleri ve hkmdarlarn kltrel etkinliklerinde bu kken ve kan ballnn rol oynad :

"C'est pour rappeler qu'en Turquie, sauf quelques exceptions toutes les populations, chretiennes et musulmanes, appartiennent a la meme famille arienne, et beaucoup d'entre el/es, parait-il, etant d'extraction turque ou presque turque, l'a.ffnite d' origine et lien du sang devraient aider notre souverain dans l' accomplissement de sa tdche civilisatrice" 58 .

b) Trklerin uygarlk d bir kavim olduu yolundaki sulamalarn yanll, Hal Seferleri dneminde Latinler Orta - Dou'ya geldiklerinde Trklerin Arap uygarln koruyan bir yaam dzeyine ykselmi olduklar:

"Nous ne pretendons pas ici ecrire l'histoire des Turcs; mais nous avons a coeur de ....

combattre une opinion asse;:. generale,fondee sur /es recits exageres de ces temps la, sur les moeursfarouches des anciens Turcs -opinion a peine applicable a quelques tribus nomades des Turcomans, dont une d'elles etait etablie, vers le on;:.ieme siecle, en Palestine.- Selon cette opinion, fes Turcs etaient une race bdtarde, une ramassis de brigands plutt qu'un corps de nation, aussi cruels a la guerre que pillards durant les treves.

"L'inconsistance de ces accusations est demontree par /es historiens chretiens des Croisades. Les Latins, en arrivans en Orient, trouverent les Turcs deja bien etablis et conservant soigneusement la civilisation arabe,fort admiree des croises" 59.

c) Halifeliin Osmanl tarihinde olumsuz etki yapt, Halife sann alan sultanlarn kendi programlarn, tarihsel ilevlerini ihmal ettikleri :

"L'unique cause de la decadence des Turcs est, que les sultans ottomans d'alors s' entourant de l' aureole des khalifes, crurent pouvoire oublier leur programme ; c' est qu'ils blesserent leurs feudataires et leurs milices par la dist'(_bution des emplois aux favoris du palais et de la capitale, . et non pas eux difendeurs des frontieres . . . " 60

58 s. 40 vd. "turque" szcne kadar satrlarn alt ve ayrca sayfa kenar izilmi. S9 s. 47 60 s. 62.

AT ATRK'N DNCE YAPISI

d) Latince adllara gre Etrsklerin Tauro-Aranien ya da Trk olabilecekleri :

"La meme consideration concerne le pronom : celui-ci, en !atin iste, ista, istud, et !es proverbes voici, voila, en !atin istorsum, susorsum, deorsum qui, n'etant que indications bien connues a Constantinople de ichte, ichte o, ichte orasy, chorasy, de-orasy, nous croyons pouvoire conclure, qu'on aurait lort de vouloire nier que !es Etrusques etaient !es Tauro-Araniens ou Turcs" 61.

e) Arab etkisi: Trk bilginlerinin Arapa adlar tamas, Arap alfabesinin Trkenin yapsna uygun olmad :

"Dans ces temps-la ou le poete Saadi, dans !es rangs des musulmans, combattait les Crises, et ou tant de savants turcs vivaient sous le nome d' Arabes, l'animosite religieuse et la durete des moeurs ne caracterisaient pas encore !es Turcs . . .

"Elle etait restreinte, d' abord, a cause des guerres interminables, et ensuite, parce que !es T urcs ayant adapte l' alphabet et l' ecriture arabe, qui ne convenait pas du tout a la langue turque, l' enseignement ne fut jamais assez national et populaire" 62.

Kolaylkla anlalaca gibi M u s t afa K e m a l'in birok satrlarnn altn izdii ya da sayfa kenarlarna "ok mhim" diye yazd bu noktalar, Trklerin iddia edildii zere "barbar, yamac" bir kavim deil, tarih boyunca uygar bir topluluk olduu, Anadolu'nun ilk halklarndan bir ksm ile Etrskler'in Trk kkenli olabilecekleri ve slam uygarlk erevesine girdikten sonra kabul edilen yaznn Trkenin yapsna uymad, onursal bir san olarak sarnlan Halifeliin de ulusal gelimenin yararna olmad gibi, kendisinin yaamnn son gnlerine kadar aratrlmasna nem verdii ana konular ve gerekletirdii devrimin hareket noktalarndan bir ksmn oluturmaktadr. rnein, A t a t r k'n 2 1 Kasm 9 6'da Bitlis'te an defterine, "Hal savalar nedeniyle Avrupallarn Dou uygarlndan yararlanmalar" konusunu tarttklarn yazd 63 ve yaz devrimi ile tarih ve dil almalarnn amac, nihayet Halifeliin kaldrlmas gznne alndnda kendisinin -ayrntlarda olmasa bile- M u s t a fa C e l a l e t ti n'in yazdklarnda da bir dayanak bulduunu kabul etmemiz gerekir.

L e o n C a h u n'a gelince, Trk tarihi, Trke ve zellikle Ortaasya Trkleri ile ilgili aratrmalar ile n yapan bu fransz tarihisinin 896'da yaymlanan ve T i m u r dnemine gelinceye kadar Asya'daki Trk tarihini ieren Introduction a l'histoire de l'Asie Turcs et mongoles. Des origines a 1405 adl

6 s. 280. Sayfa kenarnda eski harflerle "ok mhim" yazl. 62 s. 49 Arap alfabesinin Trkenin yapsna uygun olmad belirten tmcenin alt

izili. 63 . Tezer, Atatrk'n Hatra Defteri, s. 75


kitab Trk genleri ve aydnlar arasnda yaylm, dahas Trklk akmna yol aan etkenlerden biri olmutu. M u s t a fa K e m a l'in genlik yllarnda okuduuna kuku bulunmayan bu yapttan Cumhuriyet dneminde de yararland, zel kitaplndaki nshaya koyduu iaretlerden anlalmaktadr 64.

Trklerin karakterlerini ve erdemlerini belirten bir paragrafta A t at r k'n altn izdii satrlar, O'nun ne tr dnce ve grlere nem verdiini gsterecek niteliktedir :

"Jusqu'i l'epoque ou la science et la methode ont prime lafoi etforce brutale,Les Turcs et les Mongols ont domine l' Asie et l 'Europe orientale ; !'elan religieux a ete pour si peu que rien dans leur eclatantefortune; au temps de leur plus grande puissance, leur empire typique, celui des Mongols, n'avait pas de religion difnie; mais tout ce qu'on peutfaire avec le sabre, les Turcs et les Mongols l'ontfait; ils on incarne l'esprit militaire; leurs vertus sont celles des vrais gens de guerre, le courage, l'obeissance, la droiture, le bon sens; ils ont ete d'exacts gouvernants, defermes administrateurs; loin de mepriser l' art et la science, ils ont honore les choses intellectuelles; ils ont essaye de se !es incorporer, de se !es rendre naturelles. Mais le moule de leur pensee originale etait trop etroit et rudimentaire pour contenir et traniformer la civilisation persane ou chinoise ; enfermee deforce dans ce moule, elle ne tardait pas i le briser, et i perdre l'empreinte que lui donnaient, pour un instant, la droiture et la nettete de vision,qui sont naturels i l'esprit turc, . . " 65

2 - Trk Tarihi ve Uygarln Bir Btn Olarak Ele Alma : Deguignes :

A t a t r k'n Trk tarihini deerlendirme ve olaylar tarihsel sre iinde ele alma konusunda en ok yararland ve etkilendii kaynaklardan birisi, D e g u i g n e s'in Histoire generale des Turcs des M ongols et des autres tartares occidentaux avant et depuis ]esus - Christjusqu'i present adl nl yaptdr. 156 -

64 Katalog sra no. 3852 65 "Bilim ve yntemin g kazand dneme gelinceye kadar Trkler ve Moollar, Asya

ve Dou Avrupa'ya egemen idiler. Grkemli varlklarnda dinsel ballk pekaz nem tayordu. Moollar gibi kendilerine zg imparatorluk kurduklar ok gl dnemlerde, belirgin bir dinleri bile yoktu. Fakat Trkler ve Moollar, klla yaplabilecek hereyi yapyorlard. Gerek sava adamlarnda bulunan cesaret, itaat, doruluk, saduyu balca erdemleri idi. Tam anlamyla egemen, ciddi birr ynetici idiler. Sanat ve bilimi aalamaktan uzak olarak dnsel uralarla vnyorlard; bu etkinliklere katlmaya, onu doal klmaya alyorlard. Fakat temel dnce kalplar, ran ve in uygarlklarn benimsemek ve deitirmek konusunda ok dar ve basitti. Bu kalbn iine kapanm olan g onu krmada gecikmedi ve Trk dncesinin doasnda bulunan doruluk ve grteki akln izleri bir anda kayboldu" A.g.y. Paris, 1 896, s. IX


758 yllarnda '5' cilt olarak Paris'te yaymlandnda, islamiyetten nceki dnemde de bir Trk tarihinin varolduunu gsterdii iin geni yanklar yapan bu eser, ne yazk ki Trk aydnlarnca Ancak XIX. yzyl sonlarnda renilebilmi ve Cumhuriyetin ilk ylnda Trkeye evrilebilmiti. H s e y i n C a h i t Y a 1 n'n Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Tatarlarn Tarih-i Umumisi adyla yapt bu eviri 924'de baslmt. te A t a t r k'n tarih almalarnda bu eviriden yararland, D e g u i gn e s'in kimi dncelerini paylat, dahas kimi metinleri dorudan doruya bu yapta dayanarak hazrlad anlalmaktadr.

Trk Tarih Kurumunca Liseler iin ders kitab olarak hazrlanan Tarih // (Orta zamanlar) adl kitapta, slam tarihi konusunda yazlanlar yeterli bulmayan A t a t r k'n Yalova'ya getirttii bir "sandk" kitabtan yararlanarak bir ksm notlar kaleme ald ve M u h a m m e d'in hayat ve savalar blmn yeniden yazd bilinmektedir 66. Bu almalar srasnda A t a t r k'n daha ok Hunlar ve Byk Seluklular dnemi zerinde durduu ve zellikle T u r u 1 B e y ile A l p a r s l a n'a ilikin olaylar yeniden yazd grlmektedir. O'nun GMK balkl katlara yazd metinler Antkabir'deki Atatrk Arivinde bulunmaktadr. Bu belgelerle D e g u i gn e s'nin yazdklar karlatrldnda unlar saptyoruz :

A t a t r k, T u r u l B e y'in o58'de Badarfa dnnden sonra Halife E 1 - K a i m ile olan ilikilerini yle deerlendiriyor :

Badad'a avdet "Bu muzafferiyetten sonra T u r u l tekrar ve Hususi merasim Badad'a dnd. Halifenin yanna girdi. Hali-

fe bir tahtta oturuyordu. T u r u 1 da baka bir taht zerine oturdu. Bir ferman okundu. Bu fermanla Halife T u r u l B e y'i btn memleketlerin sahibi ve btn mslmanlarn yksek hkmdar. olarak tanyordu.

Halifenin Trk Nihayet T u r u l B e y " a r k v e G a r p Hakann Hakim H k m d a r " i l a n e d i l d i . t e b u s u-tanmas r e t l e H a l i fe k e n d i s i n e b i r h a k i m t a n -

m o l d u . Z a t e n T rk l e r d e n b i r E m ir l - m e r a t a y i n i n e b a l a n d t a r i h

t e n b e r i H a l i fe l e r i n h i b i r n fu z l a r k a l m a m t . Y a l n z m a a a l r l a r v e s l a m n H al i fe s i s fa t i y l h a l k n g s t e r d i i h r m e t l e i k t i fa e d e r l e r d i .

T u r u 1 zamannda, slam aleminin idaresi resmen Trklere verilmi oluyordu. Btn mslman dnyas bir kl kabul olunuyordu.

66 Afe t n a n, Atatrk'ten Mektuplar, s . 20


T u r u l dini riyaseti kabul etmedi, laik bir devlet reisi kalmay tercih etti Unvan "Sultan- slam" oldu. Dini riyasette Halifeyi brakt. Bu dini riyasetin kaldrlmamas hatasnn, sonralar btn Trk tarihinde ac ve ykc akisleri grlmtr" 67 .

A t a t r k'n, laik devlet bakanl sorunu dnda bu bilgileri D e g u i g n e s'den aldn sanyoruz :

"Bu mu;:.a.fferiyattan sonra Tu r u l B ey Badad yolunu tuttu.. . Badad 'a girdi . . . Halife siyah bir perdenin arkasnda oturmutu, omuzlarnda brde tabir olunan siyah bir esvab vard, elinde asay-i peygamberi bulunuyordu. T u r u l B e y, Halifenin tahtna yaklanca yeri pt, bir mddet ayakta durdu. Sonra, nnde Halifenin vezir-i azam ile bir tercman olduu halde tahta doru yrd. Kendisi de baka bir taht zerinde oturdu. Bir ferman okundu: Halife, bununla Turu l B ey'i cenab- Hakkn ona bah etmi olduu btn memalikin sahibi ve btn mslmanlarn hakimi olarak tanyordu. T u r u 1 B e y e st ste ' 7 ' hl'at giydirildi. Halifelerin imparatorluunu tekil eden ' 7' muhtelif diyara mensup kleler hediye edildi. Bana misk ile dolu altun ilemeli bir kuma rtld. Sonra biri Arabistan dieri Acemistan iin iki Tac giydirildi . Halife T u r u 1 Beye altun ile mzeyyen bir kl verdi. Bu merasimden sonra T u r u 1 B e y yerine dnd. Yeri pmek istedi, fakat msaade etmediler. Halifenin elini iki defa pt. K a i m B i e m r i i l a h ona ikinci bir kl daha hediye etti. kisini de beline balad. Bu, iki devletin tevcihine alametti. Nihayet Tu r u l Bey ark ve Garp Hkmdar ildn edildi.

"te Halife bu suretle kendisine bir hakim tanm oldu. Bir Emir' !-mera tayin edilmi olduu tarihten beri Halifeler bu makama gelen kumandan lehine olmak zre btn nfuzlarndan ta'arri ederlerdi. Adeta btn ehemmiyetleri bir maa almaa inhisar ederdi. Din-i isldmn halifesi sfatiyle halkn ;:.har ettii hrmetle iktifa ederlerdi" 68 .

A t a t r k'n D e g u i g n e s'de olmad halde bu ksmn sonuna ekledii "laik devlet bakanl" ve T u r u l B e y'in dinsel bakanl kaldrmamasnn Trk tarihinde ac sonular dourduu hakkndaki satrlar, M u s t afa C e l a l e t t i n'in, Osmanl imparatorluu ynnden Halifeliin olumsuz etkiler yaratt yolundaki szlerinin izlerini tasa bile, kukusuz ki daha ok kendi z deerlendirmesini yanstmaktadr. Ne var ki A t a t r k'n T u r u 1 -Halife ilikileri konusunda yazd metin, ders kitab olan Tarih II'ye alnmam, bu konuya bir tek cmle ile yer verilmitir :

67 Antkabir Arivi. bk. Ek: I I 6 8 A.g.y. c . I I , stanbul, 1924, s. 327 vd.


". . M usul havai isini ;::,aptederek Badad' a dnd, mutantan merasimle Abbasi Halifesi Ka i m B i e m r i i l ah ile mlakat etti" 69 .

Bunun gibi A t a t r k'n szkonusu Tarih kitab iin A l p a r s l a n dnemini de D e g u i gn e s'den yararlanarak yazd anlalmaktadr . D e g u i g n e s'nin kitabnn 111 . cildinde ' 2 1 ' sayfa tutan o dnem olaylarn A t a t r k ' 2' sayfaya indirmitir. Bu uzun metinlerin batan baa karlatrlmas yerine yer yer yaplacak bir karlatrmann bile A ta-t r k'n bu Fransz tarihisinden ne denli etkilendiini kantlamaya yetecektir.

A t a t r k , A l p a r s l a n'n baa geii ve N i z a m l m l k' veziriazam yapmas konusunda unlar yazyor :

" Turul'unyerine A lp a r s i a n geti. lk ii Halifenin kzn Badad'agnderip, Badad'ta kendi namna Hutbe okunmasn istemek oldu. Jteklif kabul olundu.

"Alparslan, arkn en byk adamlarndan biri olan Ni;::, a m l m lk' vezir yapt. Bu vezir yalnz A lp a r s l a n'n an ve erefini ve halkn saadetini temin ile itigal eylemitir" 70.

Bu konuda D e g u i g n e s'de u bilgileri buluyoruz : " Tu r u l B ey' in vekili sifatiyle on sekiz senedenberi Horasan' idare eden bu

hkmdar, ihtida Halifenin kerimesini Badad' a iade etti. Orada kendi namna Hutbe okunmasn istedi. Halife umumi bir meclis-i meveret akdederek bu teklifi kabul ile ona "Cihad'd-din izz'd-devle "lakabn verdi . . . Yeni vezir Ni;::, a m lm lk . . . a rk n e n b y k a d a m l a r n d a n b i r idi r . Ya l n z efendis i n in a n v e e r efin i v e h a l k n s a a de t i n i t emin i l e i t ig a l e t m i t i r " 7 _

A t a t r k, Malazgirt Meydan Sava'n ve R o m e n D i o g e n e s'in esir alnmasn yle anlatyor :

"Alparslan, Romanos ( a) sulh teklif etmek zere bir eli gnderdi. A lp a rs lan' -n bu teklif, muharebe etmekten korktuuna hamlolundu. Trk elisine mutaa;::,;::,mane muamele olundu. R o m a n o s Rey ehrinin kendisine rehine olarak teslimini istedi. Halbuki bu ehir o ;:,aman Seluk mparatorluunun payitaht idi.

"Sultan kzd. Muharebeye hazrland. Bu bir cuma gnyd; bira;:, sonra dklecek o kadar Trk kann dnerek alamaktan kendini men edemedi.

"Alparslan srtna beyaz bir elbise giydi, 'Eer malup olursam buras bana mezar olacaktr' dedi ve Rum ordusuna kar yrd.

"Muharebe akama kadar gayet iddetli ve kanl bir surette devam etti. Karlkl dalgalar oldu ; nihayet akama doru R o m a n o s rical emrini verdi. Rical panik eklini ald; Trkler edit hcumlarla saldryorlard.

69 s. 2 1 7 70 Antkabir Arivi 7 1 c.III , stanbul, 1924, s. 335


" R o m a n o s'un beygiri yere ykld, yaraland ve esir edildi. "Alparslan, Bizans imparatorunu nnde yerlerde grnce, evvela aya ile

z.erine bast, sonra yerinden kaldrd, tesliyette bulundu, hsn muamele etti. "Sultan, R o m a n o s'la bir sulh muahedesi yaparak onu serbest brakt. Sulh

artlar : bir milyon altn sikke vermek ve btn Trk esirlerini teslim ey/emekti." Anlatm biimi ve kullanlan szckler A t a t r k'n bu bilgileri

D e g u i g n e s'den aktardn gstermektedir : "Fakat Sultann o zaman teklif ettii sulh red etmesi ihtiyatkiirane bir hareket

deildi. A lp a r s l a n'n bu teklifi muharebeden korktuundan ileri geldiine kanaat ederek Trk murahhassna gayet mutaaz.z.mane muamele gsterdi. Azerbaycan' da Rey ehrinin kendisine rehine olarak teslimini istedi. Bu ehir o ;::,aman Seluklu imparatorluunun payitaht idi. Bu taleplerden hiddet eden sultan muharebeye hazrland. Bu bir cuma gn idi. Namazn kld, biraz. sonra dklecek o kadar mslman kann dnerek alamaktan men-i nefs edemedi. Muharebe etmek istemiyenlerin ekilip gitmesi iin bir emir sdar etdikten sonra, okunu ve yayn terk ile klcn ve kalkann ald. Atnn kuyruuna kendisini balad; btn ordu Sultan imtisal ettiler. Sultan arkasna beyaz. bir esvab giydi, triyat srnd. "Eer malup olursam buras bana mezar olacaktr" dedikten sonra rumlara kar yrd. Muzafferiyet uzun mddet iki taraf arasnda muaallak kald. . mparator. . . akama doru muharebeyi tatil ettirerek askere geri ekilmeleri emrini verdi . . . Ordu darmadank olarak firara balad. Trkler tekrar gelerek imparatora hcum ettiler. mparator byk bir cesaretle mdafaada bulundu. Etrafndaki kimseler ldkten, beygiri yere ykldktan, kendisi de yararlandktan sonra, a d i isminde bir kle tarafndan esir edildi . . . A lp a rs lan mparatorun esir dm olacana inanmak istemiyordu . . . imparatorun ayaklarna kapandn grnce, artk kanaat getirdi. Rum mverrihlerinin iddiasna gre A l p a r s l a n, mparatoru yerde grnce, Trklerin sera ya kar gstermeleri mutad olan muameleyi icra ederek, ayaiyle z.erine basm, sonra yerinden kaldrarak, duar olduu felaketten dolay tesliyette bulunmutur . . .

"Fidye-i necat olmak z.ere, bir milyon al tun sikke vermek ve Rum imparatorluu dahilindeki btn mslman esirlerini teslim eylemek artiyle serbest brakt" 7 2 .

urasn da belirtmek gerekir ki M u s t a fa K e m a 1, D e g u i g n e s'den bu satrlar alrken, A l p a r s l a n'n namaz kl,p triyat srmesi, kl-kalkan kuanmas ve atnn kuyruuna balanmas gibi kiisel eylemlerine yer vermemi ve "mslman asker" yerine "Trk askeri" diye daha gereki bir deyim kullanmay yelemitir.

72 Ayn. y. s. 346-348


Nihayet M u s t a fa K e m a l'in A l p a r s l a n'n lm ve mezar kitabesi konusunda D e g u i g n e s'den yararlandn gryoruz :

" A lp a rs lan bu yaradan ld; Merv ehrine noklolunarak orada gmld. M ez.ar tanda u s;::.ler yazldr : Semalara kadar ykselen A lp a r s la n'n bykln grm olanlar, gelin, imdi onu Merv'de bir avu toprak altnda grnd!"13

3 - slam Tarihini Deiik Bir Adan Yorumlama: Leo n e C a eta n i:

A t a t r k'n slam Tarihi ve Hlafet sorunu iin yararland ve etkilendii eserlerin banda L e o n e C a e t a n i'nin nl lsldm Tarihi'nin geldii bilinmektedir. 905- g 2 yllar arasnda Annali del!' Islam adyla '5' cilt olarak yaymlanan bu eser H s e y i n C a h i t Y a l n'n Malta esaretinin bir ura olarak Trkeye evrilmi ve g24- 926'da 'g' cilt eklinde bastrlmt.

M. K e m a l A t a t r k'n Tarih //. Orta;::.amanlar kitabna Muhammed'in hayatn ve savalarn yazarken en ok bu kitab kullandn gryoruz. Ayrca zel kitaplnda bulunan nshalardaki iaretlerden, O'nun kimi ynlerden de C a e t a n i'ye nem verdii ve onun deerlendirmelerine katld anlalmaktadr. Bunlardan setiimiz birka rnei yle sral ya biliriz.

a) L . C a e t a n i, slamiyetin nemini ve topluma getirdii canll belirtirken, tarihsel olaylar yalnz kiilere maletmenin yanllna, bunda toplumsal ortamn da etkili olduuna deinerek unlar yazyor :

"Peygamberin nerettii dinin kalb-i beerde derin bir teli ihti;::.a;::.a getirmi olduu ve Peygamberin sesi snp gittii halde on asr sonra elan byk bir iddetle o ihti;::.a;::. husule getirdii his olundu.

"M aamafih bu kabil bir taharriyat iin esas olarak yalnz. M u h a m m ed' in ahsn almakla yine hataya dlyordu . . . Tarihi vak' alar tehis etmek yani her eyin sebebini ve meneini bir adama irca ederek daha mhim birok anasr ihmal eylemek insanlarda bir sevk-i tabi'i icabatndandr. Daha ziyade hai;::.-i ehemmiyet olan bu anasr ise, mev;::.u-u bahs olan kimseye sahay-ifaaliyet tekil eden heyet-i itimaiyenin ahval ve eraitidir . . . Byk hadisat tevlid eden ey,yaln;::. bir adam deildir, btn meziyetleri ve kusurlar ile birlikte btn heyet-i itimaiyedir. ahs hakkndaki tetkikat mensup olduu, dahilinde icray-i faaliyet ettii heyet-i ictimaiye hakkndaki tetkikatdan ayramaz.. Peka;::. yahut hi derecesinde tahsil grm bir adamn, yedinci asrdaki

73 Yalnzca A t a t r k kitaptaki (s.354) "semavat" szcn "semalar'' , "azamet" i de "byklk" olarak trkeletirmitir.

F. 3


Medine gibi cahil ve iptidai bir muhit iinde ksa hayatnn btn dnyaya amil bir inklab iin en mhim ve en asli bir amil olabileceini isbata kalkmak insan behemehal hataya sevk edecek ve isbat gayet mkl olacak bir da'vadr" 74.

A t a t r k'n zel kitaplnda bulunan kitapta bu paragraftaki cmlelerin yer yer altlarn ve sayfa kenarlarn izdii, ayrca drt tane (x) iareti koyduunu gryoruz. O'nun bu dncelere ders kitab olarak hazrlanan il . cilt Tarih'e girmesi iin yazd metinde de yer vermesi, C a e t a n i'nin grlerine ne denli katldn kantlamaktadr :

" Mu h a m m e d'in nerettii din, insanlarn kalbinde derin bir ihtizaz uyandrd. O lp gittii halde, on asr sonra hala islamiyetin kalplerde ihtizaz husule getirmekte olduu his olunuyor. Bu harikann sebebini artrrkenyalnz M u h a m m e d'in ahs zerinde durmak kafi deildir. Baka unsurlar da nazar- dikkate almak lazmdr. O unsurlar, mevzuubahs olan adamn faaliyet sahasn tekil eden kavmin halleridir. Herhalde itimai heyet M u h a m m ed'in ilk telkinlerini batf bir tekaml ile tadil ve tevsi' etmitir'' 74a

b) C a e t a n i, Muhammed'in birdenbire Peygamberlik iddiasiyle ortaya kmadn, grlerinde zamanla deimeler olduunu, bunu Kur'an'dan da izlemenin mmkn olduunu ne srerek diyor ki :

"Kur' anda rendiimize gre M u h a m m ed, hi tebeddl ve tahavvl etmeden yaam mtekebbir bir insan deildi. O da birok istihalelerden gemi, mbareze-i hayatn icabat zaruriyesi ve pek velveleli bir meslein gayr-i memul hadisat karsnda adeta hergn tahavvlata uramtr . . . Muhammed btn dnyann vekayii zerinde icray-i tesir etmitir. Fakat hayat- hususiyesinin gayet kk vekayii de onun zerinde azim tesirler yapmtr. Byle bir tekaamln iz/eri Kur' an da pek bariz ve derin suretde kalmtr . .

" Mu h a m m ed' in neden dolay ortaya kmak iin kendisinde bir ihtiya his ettii, telakkyat- diniyesinin tezahratna ihtida hangi ekl-i sarih altnda balad bir srdr. Buna ban arpmak ilelebed akim bir i olacaktr. Fakat herhalde ileride is bat edeceimizi mit ediyoruz ki, M u h a m m e d ihtida Resulullah olarak ortaya kmam, bu mefhuma senelerce mcadeleden ve ner-i efkardan sonra vasl olmutur . . '' 7 5

74 L . Ca e t a n i, !silim Tarihi, Mt. Hseyin Cahid, I, stanbul, 1924, s. 24. Anlamay kolaylatrmak iin kimi osmanlca szcklerin bugn kullanlan Trke karlklarn vermeyi yararl gryoruz: ihtizaz-titreim; taharriyat-aratrmalar; tehis-kiiletirme; mene-kken; irca-indirgeme; anasr-geler; sevk-i tabii-igd; heyet-i itimaiye-toplum; tevlid-dourma, amil-kaplayan; amil-neden.

74 a)Antkabir Arivi, s. 1 5- 16 75 il, 59-61


A t a t r k'n, nemi nedeniyle iaretledii bu gr de kendine zg anlatmiyle Tarih /I'ye aktamak istediini gryoruz :

"Kur' anda rendiimize gre, M u h a m m e t hi deimeden yaam bir insan deildi ; o da hayat ve hadiselerin zaruri icaplar karsnda adeta hergn deimitir.

" Mu h a m m e t, ibtida Allahn resulym diyerek ortaya kmamtr ; bunu dnmemitir. Bu dnce, senelerce mcadele ettikten sonra kendisinde hasl olmutur" 76

c) Bu arpc iki rnein dnda da A t a t r k'n slam tarihi notlarn ve zellikle M u h a m m e d'in savalarn yazarken byk lde L . C a e t a n i'ye dayandn saptyoruz. M u s t afa K e m a !'in slamiyet ve Hlafet hakkndaki dncelerinin olumasnda C a e t a n i'nin deerlendirmelerinin byk etkisi olmutur. Buna en belirgin bir kant olarak slamiyette hlafet'in nasl balad konusunda C a e t a n i'nin yazdklarnn M. K e m a 1 tarafndan paylaldn gsterebiliriz :

"lslamiyetin ilk Zamanlarnda Hlafetin Tevelld ve M ahiyet-i Hakikiyesi" balkl blmde, M u h a m m e d'in lmnden sonra E b u b e k i r'in hangi koullar iinde ve ne amala Halife seildii zerinde duran C a e t a n i, slam topluluunun basz kald ve dalma tehlikesinin belirdii o gnde, deiik grleri olan '3 ' grubun, Peygambere akraba oluundan dolay deil de, kiisel yeteneklerinden tr E b u b e k i r zerinde birletiklerini, Hlafetin dinsel olduu kadar siyasal bir grev olduunu belirtmekte ve E b u b e k i r'in Halife unvann kullandn gsteren kesin kantlar bulunmadn, bu unvann m e r zamannda grldn ne srmektedir .

. C a e t a n i'nin bu blmde yazdklarndan A t a t r k'n ok nemli grerek kendine zg izgiler ve 'D" (Dikkat ! ) , 'M" (Mhim) harfleriyle iaretledii yerler olduka ilgintir :

" Eb u b e k i r'in Halife yani Peygamberin Vekili unvann alm olmas muhakkak deildir . . . Halife unvannn ancak Halife m e r zamannda resmen kabul edilmi olmas pek muhtemeldir. nk bu gibi teferrat en evvel m e r'in tesbit etmi olduu malumdur. Kezalik m e r, Emir' l-mninin diye ikinci bir unvan- resmi de almtr" 7 7

" E b u b ek i r, vezaifinin mahiyeti, nfuz ve selahiyetinin hududu hibir suretle tayin edilmeden mslman cemaatinin reisi ilan olundu. E b u b ek i r yalnz bir ahd ve art ile intihab olundu. Bu da Peygamberin ananevi ve maddi mirasn tamamen eski haliyle muhafaza etmek vazife-i mukaddesesinden ibaretti. Sair eylerin kaffesi gayet mhim tabirat ile kaderin keyfine brakld . Hlafetin hukuk ve vezaifini daha iyi tayin

76 Antkabir Arivi, s. 9 77 VIII , 1 22


eden eyler, sonraki vekayi olmutur. Hlafet ayn zamanda siyasi ve dini vazife idi. Uz.un, kark bir tekamlden geti" 7 8 .

Btn bunlarn yanbanda, A t a t r k 'n L. C a e t a n i'nin lsldm Tarihi'nde iaretledii kimi yerler ve deerlendirmeler, O'nun yaamn ve davranlarn etkilemi ya da en azndan dnce ve davranlarn destekler nitelikte grlmektedir.

d) Muhammed'in Siyasal Liderlii: " Muh a m m ed siyasi bir adamd. Gayet mkemmel bir z.amaneci ( opportuniste)

idi. Muasrlarm tetkik ve mahedede pek nfuz.- naz.ara malikdi. Gerek taraftarlarnn, gerek dmanlarnn hakiki ihtiyalarn ve hakiki hislerini tayin ve takdir hususunda misli bulunmaz. bir isabet-i muhakeme eseri gsterirdi. Taraftarlarnn artk baka dini telkinat istemiyecek bir dereceye geldiklerini grr grmez., bo bir hlyaperver deil, ameli ve zeki bir zat olan M u h a m med istikameti deitirdi" 79 ;

M u s t a fa K e m a !'in, tarihin en byk kahramanlarndan biri olarak kabul ettii M u h a m m e d 'in nderlik yeteneklerini belirten bu paragrafn bana "Mh" (Mhim = nemli) iaretini koymas ve sayfa kenarn '4' paralel izgiyle iaretlemesi, C a e t a n i'nin deerlendirmesine katlmasnn ak belirtisi olsa gerektir.

e) ibadetin Toplumsal Yaam ve Ynetim Bakmndan nemi:

" . . Hadd-i zatnda din-i mcerred, mabdd't-tabi'i veya felsef bir mefhum S'ifatyla hibir zaman bir tekilat kuvveti tekil edemez.. Onun hakiki tesirini iz.ah iin kuvvetli ayin silahn kullanmaa, muntazam ve usul dairesinde bir ibadet tesis etmee ihtiya vard. Bu sayede hiss-i diniye maddi ve mahsus bir ekil verilebilirdi, her ahsn infirad temayllerinin nne geilebilirdi, inzibat ve itaat hisleri kalblere sokulabilirdi. Bir de Medine' de insanlar, kendi kendilerini ayr bana hr ve mstakil birer vahdet gibi telakki etmekten vaz. geirerek itimai bir uzviyetin zaruri birer ferdi gibi telakki etmee altrmak ve bu uz.viyet-i itimaiyenin menafii ayr ayr her ferdin ahsi merifaatleri, arzular, keyf ve hevesleri fevkinde olduunu onlara kabul ettirmek lazmd. M aamafih mslman ayininin teesss Mu h a m m e d'in dnd bir programn

78 VIII, 1 34. M . Kemal'in kimi satrlarnn altn izdii bu sayfann kenarn da ift izgi ile iaretledii ve ayrca "X" ve "D" (dikkat) yazd grlmektedir.

79 VII, 1 54 vd.


mevki-i tatbike vaz' suretinde vukua gelmemitir. Peygamberden adeta mstakil suretde teekkl etmi bir mahsul-i zaruri oldu" 80.

j) M u h a m m ed 'in Evinin Bir niversite Niteliine Dnmesi: "( Merfne'de) M u h a m m edin ikametgah, islamiyetin ilk mektebi, ilk

darlfnunu oldu" 8 1 . g) Bedir Savanda Alnan Esirlerin Okuyup - Yazma retmeleri:

A t a t r k , sayfa kenarna "ok mhim" diye yazarak bu konuya ilikin u cmleyi iaretlemi:

"Okuyup yazma bilen serann her biri, san' at- hatta aina olmayan ' 10' Medineliye ta'lim-i hat etmek vazifesiyle mkellef tutuldular'' 82.

h) lknn Bykl, insann Ycelii: "insanlar, mefkureleri ne kadar yksek ise ve yapmaa azm ettikleri eylerde ne

kadar muvaffak olurlarsa o kadar byk olurlar!" 83

4 Dnya Tarihi ve Dnya Federasyonu Sorunu: H. G. Wells:

A t a t r k'n dnya tarihini bir btn olarak deerlendirme, uluslara ras ibirlii, blgesel andlamalar ve bir Dnya Federasyonu konularnda etkilendii ada yazarlardan biri de H e r b e r t G e o r g e W e 1 1 s ( 866- 946) 'tir. Doa bilimleri renimi grm olan bu ngiliz yazar, bilindii gibi, gnmz toplumlannn sorunlarn sergileyen ve gelecekte toplumlara egemen olmas gereken ilkeleri belirtmee alan bir kii olarak tannmt. zellikle The Outline of History adl yaptnda belirttii toplumsal grler geni yanklar uyandrmt.

80 1 1 1 , 2 18 ("Aslncja soyut olarak din, fiziktesi ya da felsefeyle ilgili bir kavram olarak hibir zaman bir rgt kuvveti oluturmaz. Onun gerek etkisini aklamak iin, kuvvetli ayin silahn kullanmaa, dzenli ve yntemli bir tapnma sistemi kurmaa gerekseme vard. Bylece din duygusuna maddesel ve zel bir biim verilebilirdi, her kiinin ar eilimlerinin nne geilebiFrdi, dzene uyma ve itaat duygular kalblere sokulabilirdi. Bir de Medine'de insanlar, kendilerini balbana zgr ve bamsz birer birlik gibi saymaktan vazgeirerek, toplumsal bir organn zorunlu birer bireyi gibi kabuletmee altrmak ve toplumsal organn yararlarnn, ayr ayr her kiinin kiisel yararlarnn, isteklerinin, keyf ve heveslerinin stnde olduunu onlara kabul ettirmek gerekliydi. Bununla birlikte mslman ayininin olumas, M u h a m med'in dnd bir programn yrrle konulmas biiminde olmamtr. Peygamberden sanki bamsz gibi meydana gelmi bir zorunlu sonu oldu.")

8 1 1 1 1 , 242. Sayfa kenarnda "D" (dikkat) yazl. 8 2 1 11 , 353 83 iV, 243. Sayfa kenarnda "Mh" (mhim) yazl.


A t a t r k'n szkonusu yapt Esquisse de l'histoire Universelle adyla 925'te franszcaya yaplm olan evirisinden okuduunu, zel kitaplndaki nshaya koyduu iaretlerden anlyoruz 84.

W e l l s'in bu eseri, dnya tarihini bir btn olarak ele almann yan banda, tarihe egemen olan ya da egemen olmas gereken temel ilkeleri vurgulama ynnden de bir deiiklik gsteriyordu. H.G. W e l l s dnya tarihini, kavimlerin, uluslarn ya da devletlerin tarihi olarak deil, insanlarn ve insanln tarihi olarak gryordu. Binlerce yllk gemii, insan ve insanlk asndan deerlendirdii gibi, kitabnn sonunda da insanln Birinci Dnya Sava gibi ykmlardan kurtulabilmesi iin, uluslararas ibirlii ve dayanmann artrlmas, bir Federal Dnya Devleti'nin kurulmas gibi nlemler zerinde duruyordu.

W e 1 1 s'in grlerinin A t a t r k zerindeki etkilerini, ya da O'nun szkonusu kitab nasl deerlendirdiini yle zetliyebiliriz:

a) Dnya tarihinde asl nesnenin insan ve insanlk olduu gr, kendi ana dncelerine de uygun olduu iin M. K e m a l tarafndan kabullenilmitir.

b) A t a t r k, dnyann srekli bir bara kavuabilmesi iin "tek bir yasa'ya ve tek bir adalete" dayal Birleik bir Dnya Devleti kurulmas gerektii yolundaki neriyi "tatl bir d'' olarak nitelemitir. Bu da tam anlamiyle gereki olan M u s t a fa K e m a l'in ideallerinde bile de yer vermek istemeyiinin doal bir sonucudur.

c) Byle olmakla birlikte A t a t r k , W e 1 l s'in dledii Birleik Dnya Devleti ile s{am Birlii ve Halifeliin glendirilmesi nerileri arasnda bir koutluk, bir benzerlik kurma yoluna gitmitir.

d) Birleik Dnya Devleti kuruluncaya dein, devletlerarasnda blgesel birlikler kurmann yararl olaca gr, A t a t r k'n bara dayal d siyasasnn ana ilkelerinden birini oluturmutur.

e) A t a t r k, ou grlerini paylat W e 1 1 s'in Trk kamu oyunca da tannmas iin kitabn ivedilikle Trkeye evrilmesini istemi ve eser Milli Eitim Bakanlnca Cihan Tarihinin Umumi Hatlar adyla 1 927-1 928'de bastrlmtr 8 5 .

f) Btn bunlarn dnda, W e 1 1 s'in dnya tarihini incelerken, " nsann meydana kndan nce dnya-nsann k ve gelimesi -

84 E d o u ard Gu yot tarafndan yaplan bu eviri dnda A t a t rk'n zel kitaplnda yaptn ngilizce aslndan da '2' nsha bulunmaktadr. Kr. Katalog, nr. 3 1 03-3 105

85 stanbul, Devlet Matbaas. Kitabn abucak evrilmesi iin her cilt ayr ayr kiilere verilmitir. eviricilerin adlar ciltlerin banda belirtilmi, d kapakta ise, "Maarif Vekaletinin emr ve tensibiyle mderris ve muallimlerden mteekkil bir heyet tarafndan Trkeye nakl edilmitir." denilmitir.


Yeryznde ilk uygarlklar" biiminde izledii plan, 930- 93 de Liseler iin hazrlanan Tarih kitaplarna rnek olarak alnmtr.

Bu sylediklerimizi, dorudan doruya A t a t r k'n Sirylev'ine da yanarak biraz daha yakndan ve somut olarak grebiliriz. M u s t a fa K e m a l, 1 927 Ekiminde Cumhuriyet Halk Partisi Kongresinde okuduu Sirylev'inin sonlarnda, Saltanat ve Hlffet sorunundan, A b d 1 m e c i t'in Halifeliinden szederken, W e l 1 s'in Birleik Dnya Devleti nerisini anmsatyor ve bununla o dnemdeki Birleik Mslman Devletler istemi arasnda bir karlatrma yapyordu:

"Baylar, lngiliz. tarihilerinden W el l s, iki yl nce bir tarih kitab yaymlad. Bu kitabn son sayfalarnda 'Dnya Tarihinin Gelecek Evresi' bal altnda birtakm dnceler vardr. Bunlar, Birleik bir Dnya Devleti ( Un gouvernement federal mondial) kurmak konusu ile ilgilidir.

W e l l s, bu blmde, birleik bir dnya devletinin nasl kurulabilecei ve byle bir devletin nemli ayrc niteliklerinin neler olaca z.erindeki dncelerini ortqya atyor; adaletin ve tek bir yasann buyruu altnda dnyamzn alaca durumu canlandrmaa alyor.

Wells, 'Btn egemenlikler tek bir egemenlik iinde eritilmezse, uluslarn stnde bir kuvvet yaratlmaz.sa dnya yok olacaktr' diyor ve u dnceleri ileri sryor: ' Gerek devlet, amz ileri yaama koullarnn zorunlu kld Birleik Dnya Devleti'nden baka bir ry olamaz. Kuku yoktur ki, insanlar kendi yarattklar rylerin altnda ez.ilmek istemez/erse erge birlemek zorunda kalacaklardr' diyor. Ayrca, insanln dayanmas ile ilgili byk dn gerekleebilmesi iin ne yapmak ve nryin nne gemek gerekeceinin doru olarak bilinmediini; saldrgan bir siyasa gelenei olan devletleri, bir dnya birleik devletinin glklerle temsil edilebileceini ileri sryor. W e l l s'in dncelerini de burada anmak isterim: Avrupa ve A.rya'nn ortak gereksemeleri ve -uradklar ykmlar, belki dnyann bu iki parasndaki uluslarn bir lde birlemesine yarayacaktr. Olabilir ki, dnya lsnde bir birlemrye gidilmeden nce, bir sra blgesel birlemeler yaplr."

Baylar, btn insanln grg, bilgi ve dnte olgunlamas, Hristiyanlktan, Mslmanlktan, Budiz.mden vazgeerek yalnlatrlm ve herkes iin anlalacak bir duruma getirilmi katksz. ve lekesiz. bir dnya dininin kurulmas ve insanlarn, imdiye dein, kavgalar pislikler, kaba istek ve eilimler arasnda bir bataklkta yaadklarn kabul ederek, btn gvdeleri ve uslar aulayan ktlk etmenlerini ortadan kadrmaya karar vermesi gibi koullarn gerekletirilmesini gerektiren Birleik Dnya Devleti kurma dnn, tatl bir d olduunu yadsyacak deiliz. 8 6 .

86 Sylev, T.Dil Kurumu yay, Ankara, il, 1978, s. 52


A t a t r k'n zetledii bu ksm, W e l l s'in Franszca evirisinin "La prochaine phase de l'histoire du monde" (Dnya Tarihinin Gelecek Evresi) balkl '40.' blmn oluturmaktadr 87

Kurulmasn istedii Birleik Dnya Devleti iin svire ve A.B.D. deki federe sistemi uygun gren W e l l s, Osmanl mparatorluu gibi "redyd" denilen ok - uluslu siyasal sistemlerin, szkonusu federasyona katlabilmeleri iin, nce paralanmalar gerektiini ne sryordu. Bundan sonra, 1 9 1 9'da kurulan Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) nin gelecekteki dnya federasyonunun tohumlarn tayp tamad zerinde duruyor ve, "Dnyann istedii ey bir Cemiyet-i Akvam deil, hatta bir Milletler Cemiyeti deil,

fakat insanlar Cemiyeti'dir''

Şerafettin turan - atatürk'Ün düşünce yapısı

Documents