Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet

Odsjek za historiju

Arhitektura Sarajeva austrougarsko perioda

Mentor : Prof.dr. Edin Radušić Student: Aldin Frašto

Sarajevo, maj 2014.

Sadržaj

1. Uvod 2

2. Stilske odlike arhitekture 3

3. Građevinski red 4

4. Austrougarski pristup Sarajevu 5

5. Javni objekti 7Gradska Vijećnica 9Zemaljski muzej 10Katedrala Srce Isusovo 11

6. Stambeni objekti 12Marijin dvor 13

7. Zaključak 14 8. Literatura 15

9. Prilozi 16

Uvod

1

Tema ovog rada je arhitektura u Sarajevu u austrougarskom periodu. Cilj ovog rada je

prikazivanje pojednih objekata nastalih i periodu između 1878-1918. godine. Kako je zaista u

ovom periodu nastao veliki broj objekata, na samom početku želimo istaći da ćemo se u radu

bazirati na samo određene objekte, za koje smatramo da imaju veći značaj u samom razvoju

grada. Prilikom pisanja rada korišten je veliki broj knjiga, a najviše smo se koristili djelom

Borislava Spasojevića : ,, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu'',

zatim djelom Ibrahima Krzovića : ,, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini'', kao i djelom

istoimenog autora ,, Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918’’.

Na Berlinskom kongresu 1878. godine odlučeno je da Bosna i Hercegovina uđe u sastav

Austro-Ugarske monarhije. Stanje u državi se nakon dolaska nove vlasti postepeno počinje

mjenjati, država se sve više industralizuje, a način života se potpuno mijenja. Razlika nije bila

samo u shvatanju života i principa življenja nego se dolazak okupacije podudarao sa istorijskim

nastojanjima modernog evropskog grada.

Pod austrougarskom upravo Sarajev kao grad se počeo znatno teritorijalno širiti, čemu je

pridonio porast broja stanovnika u gradu. Teritorijalno širenje grada išlo je prema zapadu, prema

Sarajevskom polju, pa tako više džamija Magribija i Vojna bolnica nije bila najzapadnija granica

grada, nego je to sada bila prije svega željeznička stanica, mnogi vojni objekti i sl. Sarajevo je

1883. godine bilo podjeljeno na sedam kotara ( Čaršija, Koševo, Bjelave, Kovači, Grad, Hrvatin,

Bistrik-Čobanija), a 1898. godine se gradskoj teritoriji pripaja i općina Novo Sarajevo, sa

Pofalićima.

Pored porasta broja stanovnika,karakteristika ovog perioda je i građevinski razvoj grada,

što najbolje možemo vidjeti u velikom broju objekata sagrađenih u ovom periodu, te njihovoj

važnosti i upotrebljivosti i dan dan. U radu ćemo spomenuti samo neke od njih, kao što su :

Gradska Vijećnica, zgrada Zemaljske vlade, Narodno pozorište, Zemaljski muzej i mnoge druge.

Pored toga pisat ćemo i o sakralnim objektima, a pažnju ćemo posvetiti i stambenim objektima

koji su izgrađeni za vrijeme austrougarske uprave, a koji su u upotrebi i dan danas.

Stilske odlike arhitekture

2

Da bi govorili o izgradnji pojedinih objekata u Sarajevu, mišljenja smo da bi prije svega

trebalo dati neke osnovne informacije o stilovima koji su korišteni pri gradnji ovih objekata.

Kada govorimo o stilovima koje su arhitekti koristili na tlu Bosne i Hercegovine, te samog

Sarajeva, možemo govoriti o tri perioda. Prvi period su Istorijski stilovi, prije svega riječ je o

pseuodomaurskom stilu koji se počeo koristiti još za vrijeme Osmanske uprave u BiH, te

neorenesansni stil. U kasnijoj fazi razvoja arhitekture u BiH možemo primjetiti i period Secesije,

te period Bosanskog sloga.

Prvi od pravaca koji se koristio u BiH u arhitekturi za vrijeme austrougarske uprave bila

je neorenesansa. Neorenesansa dominira stambenom i javnom arhitekturom, a dok na prostoru

BiH ovaj stil se koristio dosta i prilikom gradnje sakralnih objekata. Objekti izgrađeni u Sarajevu

u ovom stilu su Vojna bolnica, zgrada Vojne komande, Prva gimnazija, Saborna crkva u

Sarajevu i mnoge druge. Ono što je karakteristično za ovaj stil neorenesansu koja je jedna od

stilova historicizma1 je činjenica da se stil ne koristi savremenim izrazom, nego se vraća u

prošlost, u neki od prijašnjih stilova.

Ipak arhitekti se nisu dugo bavili ovim stilom, nego se težilo ka promjenama, uvođenju

novog, boljeg. Prve promjene donio je period eklekticizma, koji u Sarajevu nije bio klasičan kao

u ostatku Evrope, nego je imao karakteristike Pseudomaurske arhitekture. Stil se odlikuje

karakteristima arhitekture iz Španije ili Sjeverne Afrike. Od elemenata maurskog sloga najčešće

su korišteni potkoivčasti lukovi, zatim prelomljeni lukov, na fasadama naizmenično postavljeni

svijetli i tamni nizovi kvadara sa plastičnom dekoracijom od biljnih i geometrijskih elemenata.2

Najznačajniji objekti izgrađeni u ovom stilu su. Zgrada Šerijatske sudačke škole u Sarajevu koju

je projektovao Karl Paržik, zatim Muzej grada Sarajeva na Bendbaši koji je srušen tokom II

svjetskog rata Josipa Vancaša, a naznačajniji objekat građen u ovom stilu je zgrada Gradske

Vijećnice u Sarajevu, projekt Alexandra Witteka i Ćirila Ivekovića.

Sljedeći stil koji su arhitekti koristili u Sarajevu je Secesija. Ona se javlja u posljednjim

godinama IXX stoljeća, a vrlo brzo je postao vodeći pravac u arhitekturi. Naziv secesija potiče

od naziva udruženja bečkih umjetnika ,,Secession'' koje se razvija iz ,,Vereinigung del bildenden

Kunstler-Österreichisch- Udruženja austrijskih likovnih umjetnika osnovano 3.aprila 1897.

1 Pored neorenesanse ostali stilovi historicizma u arhitekturi su : neoromanika, neogotika, neobizant, neobarok i neorokoko.2 Borislav Spasojević, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu, Sarajevo, 1998, str.21.

3

godine u okviru udruženja umjetnika Kunstlerhaus''.3 Pod secesijom u arhitekturi Bosne i

Hercegovine podrazumijevaju se stilsko-formalni oblici koji su dospjeli preko umjetničkih

centara Austro-Ugarske monarhije, prije svega Beča, a karakteristike su joj je primjena novih

građevinskih materijala koji se kombinuju sa klasičnim dajući nove oblikovne mogućnosti.

Željezo i staklo se sve više koriste, a samim time se javlja i otvorena fasada, zatim se koriste i za

rješenje portala, kupola, stepenišnih i balkonskih ograda, a pojavljuju se i stakleni vijenci.

Objekti koji su građeni u ovom stilu su prije svega stambeni objekti. Najznačajniji

administrativni objekt rađen u ovom stilu je svakako zgrada Pošte i telegrafa u Sarajevu,

Filipovića kasarna, zgrada Škole i kluba doktora Fischera( danas Bošnjački institut), zgrada

Srpskog društva ,, Prosvjeta'', kao i zgrada Hrvatskog društva ,, Napredak''.

Posljedni stil koji se javlja u BiH i Sarajevu, za vrijeme Austrougarske uprave bio je

Bosanski stil( slog). Objekti nose formalne odlike secesije, ali istovremeno snažno interpretiraju

forme zatečene arhitekture. Objekte izgrađene u ovom stilu možemo smatrati autentičnim

arhitektonskim izrazom ovog podneblja i vrednovati ih izuzetno visoko. Sam Josip Vancaš je od

Zemaljske vlade tražio da ona što prije podnese zahtjev Bosanskom saboru, da novogradnja

rađena u bosanskom slogu bude oslobođena poreza u cilju sačuvanja bosanskih kolorita naših

gradova.4 Od značajnijih objekata izgrađenih u ovom stilu treba spomenuti zgradu Perišić,

arhitekte Hansa Bergera, zatim stambenu zgradu Theodora Todeshinia i kuću Selver eff. Svrze

koje je radio Josip Vancaš, kao i njegovu zgradu Hadin Alipašinog vakufa, Rijaset iz 1910.

Građevinski red

Kada su okupirali Bosnu i Hercegovinu, vlast je zbog regulisanja građenja, ali i za

potrebe svoje administracije objavila Turski zakon o građenju i drumovima od 1863. godine.

Ovaj zakon je korišten, iako se tvrdilo da građenje nije bilo zakonom uređeno za vrijeme

osnanske uprave, tačnije propisi se nisu poštovali sve do izbijanja požara 1879. kada je formiarn

prviremeni građevinski odbor, za saniranje posljedica požara, koji je nastojao da postavi konturu

šireg plana rekonstrukcije izgorjelog gradskog centra uz primjenu osmanskih građevinskih

propisa. Ipak i ovo se pokazalo kao neprecizno i nedovoljno, pa je zemaljske vlada pristupila

izradi novog građevinskog reda. Četrnaestog maja 1880. godine objavljen je poseban građevinski

3 Ibrahim Krzović,Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini,24, Sarajevo 2004..4 B. Spasojević, Arhitektura stambenih palata, 1988., str. 23.

4

red Bauordnung, koji je u Sarajevu odmah stupio na snagu. Sastojao se od 82 člana, a njima je u

potpunosti usmjerena građevinska oblast, izgradnja stambenih i ostalih zgrada i svega pratećeg.5

Ono što je karakteristično za ovaj građevinski red je da je njime obuhvaćen samo uži centar

grada, a ne cio grad. Ovim je redom predviđeno da se novi građevinski objekti mogu podizati ili

na postojećim zgradama vršiti adaptacije samo uz prethodnu dozvolu nadležne uprave.

Brigu o provođenju građevinskog reda vodila je grupa inžinjera podređena direktoru

policije, a o eventualnim žalbama je odlučivala Zemaljsa vlada. Kao posljedica razvijanja i

proširenja grada, 1893. godine donijet je novi Građevinski red za Zemaljski glavni grad

Sarajevo. On se nije značajnije razlikovao od starog, osim što se odnosio na cio grad, a ne samo

uži centar, te što se po njemu prije izdavanja dozvole morao izvršiti uviđaj na licu mjesta. Njime

se vodi računa o budućem izgledu glavno grada, pa se u pogledu građenja primjene

građevinskog materijala postavljaju neke norme, kao i u pogledu dimenzionisanja nekih

građevina. Još je vlast pokušala 1909. godine donijeti novi Građevinski red, ali i pored sve

hitnosti za njegovo donošenje on nije ozakonjen, niti je donesen neki drugi.

Austrougarski pristup Sarajevu

Dolaskom austrougarske vlasti u BiH, samim time i u Sarajevo, glavni grad države dobio

je uz raniji profil osmanskog grada i zapadnjačko lice. Ove promjene su vidljive u političkoj

organizaciji, kulturnom životu i društvenim običajima grada6. Sarajevo je u ovom periodu uvijek

tretiran kao prvi grad u zemlji, te je vlast imala za cilj učiniti ga blistavim, kakvi su bili i ostali

važniji centri u državi, kao Beč, Budimpešta, Zagreb i drugi, pa je to upravo razlog zbog koga je

monarhija neproporcionalno mnogo pažnje u Bosni i Hercegovini poklanjala Sarajevu. Upravo

ovo možemo uzeti kao jedan od glavnih razloga zašto se toliko pažnje posvećuje ovom gradu.

Jedan od razloga je pridobijanje povjerenja građana cijeli države, pa tako i grada

Sarajeva. Ovo je posebno vidljivo nakon dovođenja Benjamina Kalaja na mjesto zajedničkog

ministra finansija između 1882. i 1903. godine. Njegova politika je bila mnogo bolja i

5 B. Spasojević, Arhitektura stambenih palata, 1988., str. 15.6 Promjene su vidljive po tome što se sve više izlazi u kafane, pozorišta, odlazi na koncerte i večernji korzo, organizovane su javne zabave. Pored toga, vlast je osnovala stotinu osnovnih i srednjih škola.

5

prihvatljivija svom stanovništvu, nego što je to činila prethodna vlast, a posebno vlast generala

Filipovića, koji se ponašao posebno grubo prema muslimanima. Sa druge strane Kalaj je proveo

mnogobrojne reforme u gradu Sarajevu. On je smatrao da je najbolji lijek za narodno

nezadovoljstvo racionalna, pravedna i velikodušna vlada, te da treba civilizovati Bosnu i

Sarajevo, da to bude prosvijetljena evropska država i društvo.7 Pored toga promjenio je značajne

izmjene u izgledu centra grada, da bi naglasio značaj religije, te da bi skrenuo šažnju javnosti sa

potencijalno razornog nacionalizma. Po njegovom nalogu, najveće vjerske, kulturne i obrazovne

institucije svih vjerskih zajednica su smještene u neposrednoj blizini oko centralnog trga.

Važnost Sarajeva u novoj državi primjetna je i po gradnji željeznica, što je zaista vidljivo

u ovom periodu naše države. Sarajevo je bila prava željeznička raskrsnica u državi, jer je tu

završavala pruga koja je išla od Broda do Sarajeva završena 1882. godine, zatim pruga ka

Metkovićima je završena 1892. a prema istoku države 1906. godine. Sarajevo je tako postalo

centar izgradnje i održavanja željeznica u BiH, a željeznica je postala glavni oslonac gradske

privrede, tj. Austrougarske vlasti su glavnu željezničku radionicu učinile centrom državnih

preduzeća u Sarajevu. Pored toga u gradu je 1882. godine uspostavjlena i kočija koja je prevozila

putnike do centra grada. Ona je 1894. zamjenjena prugom za konjski tramvaj, a konji su 1895.

godine zamjenjeni električnom energijom.8 Pored toga vlada je poticala rast industrije u

Sarajevu, kako otvaranjem novih fabrika ( npr. Fabrika duhana Sarajevo) ili su ih nasljeđivali od

osmanske vlasti ( kao Sarajevska pivara). Ono što je svakako doprinijelo razvoju grada i privrede

je i devet izgrađenih ciglana do 1904. godine, od kojih je prva izgrađena 1880. ona Augusta

Brauna. Grad je električno svjetlo dobio 1895. godine.9

Pored toga za vrijeme Kalajeve vladavine i gradski pejzaš Sarajeva je preuređen. Zapadni

i istočni kraj su do 1900. godine uokvireni novim sekularnim upravnim zgradama: zgradom

zemaljske vlade i Vijećnicom, a duž ose istok-zapad izgrađene su dvije grupe vjerskih objekata,

po jedna za katolike i pravoslavce. Osnovna inspiracija za fizičku transformaciju Sarajeva bila je

bečka ulice Ringstrasse.10

Javni objekti

7 Robert Donia, Sarajevo : biografija grada, Sarajevo, 2006. 85.str.8 R. Donia, Sarajevo, 2006. str. 899 Isto, str. 9010 Isto, str. 91

6

Kada govorimo o gradnji javnih objekata u Sarajevu, možemo govoriti o punom razvoju grada za

vrijeme Austrougarske uprave. Veliki broj građevina koje Sarajevo čine potpunijim, upravo su

izgrađeni u ovom periodu. Austrougarska vlast ove objekte gradi prije svega radi lakšeg vođenja

administrativne, vojne, kulturno-obrazovne i drugih vidova politike, kao i radi modernizacije

grada, te stjecanja većeg broja obrazovnih ljudi. Upravo zahvaljujući ovim objektima Sarajevo

dobiva dozu Evropskog grada. Kada govorimo o javnim objektima možemo ih podijeliti na:

upravno-administrativne i vojne objekte, prosvjetne i kulturne institucije te sakralne objekte.

Posebnu pažnju vlast je posvečivala upravno-administrativnim i vojnim objektima,

posebno neposredno nakon okupacije države. Vlast je radi lakšeg upravljanja državom, morala

otvoriti neke nove centre vojne i administrativne uprave ili renovirati one stare. Kako su objekti

građeni u u prve dvije decenije Austrougarske vlasti u BiH, ovi objekti su pretežno građeni u

stilu neorenesanse, neoromantike, neogotike ili neumaorskog stila, dok ih je mali broj građen u

vrijeme secesije. 11 Najznačajniji upravno-administrativni i vojni objekti su : zgrada Zemaljske

vlade12, Gradska Vijećnica, Oficirska kasarna, zgrada Pošte i telegrafa, Filipovića kasarna i

mnogi drugi objekti.

Druga grupa objekata koje ubrajamo u javne objekte su prosvjetno-kulturne institucije.

Ove institucije su zasigurno imale veliki značaj za Austrougarsku vlast, prije svega jer je vlast

zahvaljujući ovim institucijama u državi mogla dobiti novu inteligenciju na koju bi se mogla

mnogo lakše osloniti prilikom upravljanja državom. Upravo zbog toga vlast veliku pažnju

posvećuje gradnji ovih objekata, pa ih gradi uz ili neposredno nakon gradnje administrativno-

vojnih objekata. Veliki broj objekata je građen u stilu neorenesanse, ali je veliki broj objekata

sagrađen i u vrijeme secesije.13 Najznačajniji objekti iz ove grupe su svakako : Zemaljski muzej

11 I. Krzović,Arhitektura secesijau BiH,str. 60.12 Zgrada Zemaljske vlade I u Sarajevu je građena u periodu između 1884. i 1886. Godine, a njen projektant je bio Josip Vancaš. Zgrada je prvi administrativno-upravni objekat sagrađen u Sarajevu. Objekat se sastoji od podruma, prizemlja i dva sprata, a treći sprat je naknadno dodat 1911. godine. U zgradi su bile smještene uprava i administracija, katastarska direkcija, neke službe političkog odjeljenja, poštanski i telegraski ured, a na drugom spratu i Vrhovni sud. Pored ove izgrađene su još dvije zgrade zemaljske vlade i to jedna 1896. godine ( danas zgrada Ministarstva vanjskih poslova), a druga 1905. godine ( danas zgrada općine Centar i Kantona Sarajevo).13 U periodu secesije izgrađena je današnja zgrada Bošnjačkog instituta, zgrada Srpskog društva ,, Prosvjete'', zgrada Hrvatskog društva ,, Napredak'' i mnoge druge, dok su u periodu neorenesanse izgrađene škole u Gimnazijskog ulici, Tehnička škola i mnoge druge. Preuzeto iz : I. Krzović, Arhitektura secesije u BiH, str. 107.

7

grada Sarajeva, Narodno pozorište14, školski objekti u Gimnazijskoj ulici15, Oficirska kasina16,

Tehnička škola u Sarajevu, zgrada Srpskog društva ,, Prosvjeta'', zgrada Hrvatskog društva ,,

Napredak'', Ženska gimnazija17 i mnoge druge.

Pored upravno-administrativnih i kulturno-obrazovnih objekata, Austrougarska vlast u

periodu svoje vladavine gradila je i sakralne objekte, koji su treća vrsta javnih objekata u

Sarajevu. Ono što je posebno zanimljivo je činjenica da nova vlast nije zapostavljala nijednu

vjersku grupu u Sarajevu, ali su se ipak u ovom periodu najviše gradili objekti namjenjani

katoličkom stanovništvu. Saborna pravoslavna crkva nastala u Osmanskom periodu, za vrijeme

austrougarske uprave dobit će status mitropolije.

Sagrađena je i Askenaška sinagoga za Aškenaze koji su u Sarajevo došli zajedno sa

Austro-Ugarskom, a sagrađena je 1902. godine po projektu Karla Paržika. Što se tiče

muslimanskih vjerskih objekata, oni nisu građeni u tako velikoj mjeri kao što su građene

kršćanske crkve, ali vlast nije zapostavljala ni ovu vjersku grupu u Sarajevu. Prije svega

obnavljani su vjerski objekti izgrađeni u ranijim periodima, a posebna pažnja se posvetila

građenu centra Islamske vjerske zajednice. Najznačajniji objekti izgrađeni u vrijeme

Austrougarske vlasti su : Katedrala Srce Isusovo, Aškenaška sinagoga, Evangelistička crkva18,

crkva Presvetog Trojstva19 i mnogi drugi. Vjerski objekti su građeni uglavnom u 14 Zgrada Narodnog pozorišta je građena između 1897. i 1898. godine, po projektu iz 1896. godine, od strane Karla Paržika. Objekat se sastoji iz podruma, prizemlja, dva sprata i dva međusprata, gdje se nalaze prostorije za odjeću glumaca. Otvoren je 1899. godine, a prvobitno se zvao Društveni dom. Preuzeto iz : N. Kurto: Graditelji Sarajeva, arhitekt Karlo Paržik (1857.-1942.), Sarajevo, 1988., str. 39515 Kada govorimo u objektima u Gimnazijskom ulici, govorimo o trjema školama u toj ulici i to o : zgradi Prve gimnazije( nekada Realna gimnazija), zgradi osnovne škole( nekada učiteljska škola) i zgradi Umjetničke škole( nekada Mala realka). ). Zgrade Prve muške realne gimnazije sagrađena je 1890/91. godine prema projektu Karla Paržika i Augusta Butscha. Osnovna škola, koja je bila učiteljska škola, sagrađena je iste godina, ali po projektu Karla Paržika i Karla Paneke, a Karlo Paneka je projektovao Umjetničku školu, tada Malu realku i to 1906. godine. Preuzeto iz : Mitar Papić, Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije, Sarajevo, 1972, 5216 Izgradnja Oficirske kasine započela je 1880. godine po naredbi vojvode Wurttenberga, a završena je godinu dana poslije, te je sve do izgradnje Narodnog pozorišta bila središte kulturnog života u Sarajevu. U zgradi je bila smještena biblioteka, a u njoj su održavani brojni koncerti, opere, naučna predavanja, izložbe i dr. Danas je zgrada Dom Armije i Dom Vojske Federacije BiH.). Krzović, Ibrahim, Arhitektura BiH 1878–1918., Sarajevo 198717 Zgrada Ženske gimnazije nalazi se na lijevoj obali Miljacke, zgrada je izrađena 1898. po projektu Hansa Niemeczeka, a nadogradio ju je Josip Vancaš. Ono što je zanimljivo da je u početku zgrada koristil kao vojna kasarna, a tek je za vrijeme Kraljevine SHS, 1923. godine postala zgrada Ženske gimnazije. Jela Božić, Arhitekt Josip pl. Vancaš, značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske Uprave, doktorska disertacija, Sarajevo: Arhitektonski fakultet u Sarajevu, 1989., 138.18 Kad govorimo o Evangelističkoj ckrvi, ustvari govorimo o tri objekta, crkvi, školskoj zgradi i župnom stanu. Sve je građeno po projektu Karla Paržika, a crkva je izgrađena 1899. godine, a ostala dva objekta su bila gotova do 1905. godine. Funkcija objekta je poslije promjenjena te je ona postala zgrada Akademije Likovnih umjetnosti. B. Dimitrijević, Arhitekta Karlo Paržik, str. 80-8119 Zgrada ove crkve se nalazi na Dolac Malti, utemeljitelj ove crkve je nadbiskup Josip Stadler, a projektovao ju je Josip Vancaš. Gradnja objekta je započel 1905. godine, a završena je 1906.

8

neorenesanskom i neogotičkom stilu, dok ih je mali broj izgrađen za vrijeme secesije, tek su neki

izgrađeni u ovom periodu.

Gradska Vijećnica u Sarajevu

Gradska Vijećnica u Sarajevu izgrađena je na prostoru nekadašnjeg Mustaj-pašinog

mejdana. Tu su se nalazila dva hana i jedna privatna kuća. Hanovi su porušeni, a vlasnik private

kuće je zahtjevao kesu dukata da kuća bude prebačena,ćerpič po ćerpič, na drugo stranu obale

Miljacke, što je I učinjeno, a zbog vlasnikovog inata, kuća nosi popularni naziv Inat kuća.

Sa dolaskom austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini, 1878. godine, u Sarajevu se

ukazala potreba za izgradnjom objekta koji bi poslužio za potrebe Magistrata i Gradskog

poglavarstva, odnosno koji bi imao namjenu Gradske vijećnice. Gradonačelnik Sarajeva

Mustajbeg Fadilpašić20 1881. je, također, predložio Gradskom poglavarstvu izgradnju Gradske

vijećnice. Prije izgradnje današnje Vijećnice, Gradsko poglavarstvo je bilo smješteno u

Dženetića kući na Bistriku.21 Tek početkom devedesetih godina 19. vijeka, austrougarske vlasti

vrše odabir pogodne lokacije za gradsku vijećnicu na mjestu tadašnjeg Mustajpašinog mejdana,

te u periodu 1892-1895, podižu objekat Gradske vijećnice. Tek krajem 1890. Izrađen je prvi

idejni plan koji je povjeren Karlu Paržiku. Ipak njegov projekat nije zadovoljio kriterije tada

zajedničkog ministra finansija, barona Benjamina Kalaja, pa je izgradnja objekta prepuštena

Alexandru Witteku koji je ovaj objekat radio prema džamiji sultana Hasana u Kairu i džamiji

sultana Kait-Beja iz XV stoljeća u Kairu. Ipak tokom gradnje Vijećnice je preminuo Wittek, a

gradnju je završio arhitekt Ćiril Iveković.

Svečano otvorenje Vijećnice obavio je baron Ivan Apel 20. aprila 1896. godine. U svojoj

110-godišnjoj istoriji, objekat je mijenjao svoje namjene: počev od dana svečanog otvorenja, 20.

aprila 1896. godine, korišten je kao Gradska vijećnica, zatim kao Gradska sudnica, a u periodu

20 Mustaj-beg Fadilpašić, sin je Fadil-paše Šerifovića, bio je prvi gradonačelnik Sarajeva. Rođen je u Sarajevu 1830. godine, odrastao i školovao se u Carigradu. Vršio je funkciju mule u Carigradu, a kasnije u Egiptu, ali je dužnosti vršio preko zamjenika. Godine 1860. došao je u Sarajevo i postao član i medžilisa-idare, a od 1878. do kraja života 1892. godine vršio je funkciju gradonačelnika Sarajeva u ukupnom trajanju od 14 godina. U periodu od 1882. godine bio je i predsjednik Vakufskog povjereništva. Umro je 1892. godine u Sarajevu gdje je i sahranjen u haremu Begove džamije.21 Bejtić, Alija: Gradska vijećnica. Mali urbanizam Sarajeva, Sarajevo, 1966., str. 9.

9

1910-1911., bio je sjedište Bosanskog parlamenta (Sabora). Prema nekim podacima bio je i

privremeno i kratkotrajno sjedište Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, a od

1948. do 1992. u njemu je bila smještena Narodna i univerzitetska biblioteka Bosne i

Hercegovine.Objekat Vijećnice je pogođen mnoštvom teških i zapaljivih projektila u noći 25/26.

avgusta 1992. godine, spaljen i usljed gorenja porušen, nastale su neprocjenjive štete na fizičkoj

strukturi objekta i samom knjižnom fondu.

Osnova objekta je gotovo pravilni jednakostranični trougao, a objekat ima suteren,

prizemlje, mezanin i dva sprata. Svakako najimpresivniji utisak ostavlja glavna fasada sa

prilaznim stepeništem i bočno postavljenim česmama-fontanama, s ulaznim trijemom,

nasvođenim kupolama iznad kojeg je reprezentativna lođa. Najljepši dio arhitekture, slikane i

plastične dekoracije objekta povezuje centralni hol, s prizemnim trijemom, trokrakim

stepeništem, galerijom na spratu i podkupolnim dijelovima. Treba dodati i to da je fasada rađena

u pseudomaurskom stilu, a elementi su preuzeti iz mamelučkog perioda u Kairu, kao i iz epohe

Fatimida.

Zemaljski muzej

Zemaljski muzej BiH u Sarajevu je najstarija muzejska institucija u BiH. Dozvolom iz

Beča Zemaljski muzej proglašen je državnom ustanovom i otvorenje 1.II 1888. godine, a Kállay

se lično angažovao oko osnivanja muzeja.22 Prvi kustos u muzeju bio je Ćiro Truhelka, a na to

mjesto je došao 1886. Godine. Ipak, zgrada muzeja je otvorena tek 1913. godine. Zgrada se

nalazi u naselju Marijin dvor, preko puta Srednje tehničke škole. Izgradnja današnje zgrade

zamišljena je regulacionim planom iz 1909. godine, kada je i načinjena njegova skica, a projekt

za zgradu je uradio arhitekt Karlo Paržik. Smatra se da je on uradio više projekata za ovu zgradu,

ali je ipak samo jedan uspio nekako zadovoljiti Benjamina Kalaja, koji se prilikom donošenja

odluke za izgradnju zgrade Zemaljskog muzeja, savjetovao i sa ljudima iz Beča i Budimpešte.

Treba dodati i činjenicu da je i sam Paržik više puta posjetio muzej u Beču i Budimpešti, radi

dekorisanja samog muzeja. Nakon četiri godine i tri mjeseca, 4.X 1913.g., zgrada Zemaljskog

muzeja bila je predata na upotrebu. Treba dodati i to da je Paržik prilikom gradnje ove zgrade

imao mnogo problema prije svega sa vladom, jer je više puta odbijala da mu da nova sredstva za

22 Branko Dimitrijević, Arhitekt Karlo Paržik, doktorska disertacija, Sarajevo, juli, 1989, str. 105.

10

izgradnju, ali bi na kraju popuštala, a i sam arhitekt se morao zadovoljiti sa nekim jeftinijim

materijalima.23

Zgrada se sastoji od četiri zasebna paviljona, međusobno povezana terasama, sa

unutrašnjim artijem, gdje je smještena botanička bašta. Svi paviljoni imaju suteren, prizemlje i

sprat. Izložbeni i radni prostori su razdvojeni, komunikacije su jasne i pregledne, a

najreprezentativnije su riješene izložbene dvorane sa bogatim bočnim i zenitalnim prirodnim

osvjetljenjem. Zgrada je rađena u neorenesansnom stilu. Botanički vrt se nalazi u centralnom

dijelu kompleksa, a osnovan je 1913. godine, a površina mu iznosi 14.720. m2 . U rješenju

fasade Paržik se više poklonio historiskim stilovima, pa su tako elementi visoke renesanse dobili

glavnu ulogu.

Katedrala-Crkva Srca Isusova

Katedrala Srca Isusova nalazi se u starom dijelu grada Sarajeva, a za nju možemo reći da

povezuje objekte izgrađene u turskom period, sa onima izgrađenih u austrougarskom. Broj

kršćanskog stanovništva se u Sarajevu povećao nakon dolaska nove vlasti, pa je prva briga

nadbiskupa dr. Josipa Stadlera bila izgradnja velike katedrale. Prvi projekt za katedralu je izradio

1882. godine Heinrich Ferstel, ali je projekat odbijen, jer bi izgradnja koštala previše. Stadler se

tada obratio za pomoć Benjaminu Kalaju, a ovaj je prihvatio ideju izgradnje katedrale. 

Kalaj je za arhitekta nove građevine izabrao Josipa Vancaša, a zemljište za objekat je izabrano

1883. godine, kada je Vancaš i izradio projekat za crkvu.

Nadbiskup Josip Stadler (1843.-1918.), kao naručilac i inicijator gradnje Katedrale, i

arhitekt Josip Vancaš (1859. - 1937.), kao projektant, svakako su najzaslužniji za podizanje

nove katedrale u Sarajevu. Vancaš je smatrao da je pogodno mjesto za gradnju prostor na uglu

Ferhadije i Ćemaluše, ali mu vlada to nije odobrila.24 Nakon toga se odlučio za Crkveni trg.

Po dolasku u Sarajevo Vancaš je pregledao pogodna i raspoloživa mjesta na kojima bi se

mogla izgraditi Katedrala. On se tada prvo odlučio za prostor na uglu tadašnje Ferhadije i

Ćemaluše ulice, pa se s tim prijedlogom i vratio u Beč. Međutim, budući da to mjesto nije

prihvatila gradska uprava, on se u septembru 1883. ponovno vraća u Sarajevo, u pratnji ministra

Kallaya, koji konačno rješava to pitanje: izabran je trg koji je ubrzo potom nazvan Crkveni trg.

23 Isto 112.24 Krzović arhitektura BiH 1878-1918, Sarajevo, 1986., str, 45.

11

            U projektu Vancaša Katedrala je zamišljena kao građevina s prostorom koji bi primio

1.200 ljudi i vrlo jednostavnog vanjskog izgleda, „od golog kamena“, Gradilište je Scwarzu

predato 19. augusta 1884. godine, a 25. augusta obavljen je svečani čin početka radova, prije

nego što su otpočeli zemljani radovi na izgradnji crkve. Građevinski radovi završeni su 9.

novembra 1887. godine u onoj mjeri kako je to bilo ugovoreno s preduzetnikom Schwarzom. U

potpunosti je objekt završen 1889. godine, kada je završena i njegova unutrašnja dekoracija.

 Ulaz u crkvu nalazi se na južnoj strani, a oltar je na sjevernoj strani. Vanjska dužina

Katedrale iznosi 41,90 m, širina 21,25 m, a kod svetišta 24,80 metara. Unutrašnja dužina iznosi

37,65 m, a širina 18,10 metara. Ulazna fasada naglašena je sa dva tornja čija je visina po 43,20

metara. Portal naglašen stubovima u profiliranom dovratniku, a u zabatu je reljef koji prikazuje

Sv. Trojstvo. Na vrhu portala, dijelom ispred rozete, nalazi se kip Srca Isusova, dar preduzetnika

Schwarza, izrađen u Beču od margaretskog kamena.Krov je bio pokriven jednostavnim crijepom

tipa dabrova repa, a pod je položem keramičkim pločicama u tri tiple boje: smeđoj, crvenoj I

crnoj, složenim prema Vanceševom nacrtu. Prema mišljenju nekih teoretičara, Vancaš je uzore

za projektiranje Katedrale pronašao u Crkvi Notre Dame u Dijonu i Tynskoj crkvi u Pragu25

Stambeni objekti

Gradnja stambenih objekata je baš kao i u ranijim periodima i u ovom periodu

predstavljala primamljivu djelatnost arhitektima, koja je donosila dobru zaradu. Tipološka i

kvalitetna skala obuhvatale uglavnom tri vrste objekata. Jedna vrsta su porodične kuće građene

kao vile, zatim stambeno-najamne i stambeno-poslovne objekte, te hoteli. Treba istaći da mnogo

više podataka o stambenim objektima imamo iz perioda secesije, nego iz ranijih perioda.

Stambeni objekti se grade u skoro svim većim mjestima u BiH, tako i u Sarajevu. Uglavnom se

grade vile, te stambeno-poslovni objekti, a naručioci ovih objekata su uglavnom bogati ljudi,

trgovci, visoki činovnici i drugi. Ono čemu se posebno pažnja posvećivala prilikom gradnje ovih

objekata je vanjski izgled objekta, pozocije gradnje objekt, a u dispoziciji objekta najviše je

pažnje posvećeno prostoru za dnevni boravak i salonima. Ovde ćemo nabrojati samo neke od

stambenih objekata izgrađenih u vrijeme austrougarske uprave : vila bankara Jošue D. Saloma,

25 Katedrala je izvedena u eklektičkom stilu sa dominantnim gotičkim elementima (stil obnove rane gotike). Za jednostavan izgled zidova na fasadi Katedrale i dispoziciono rješenje njenog partera, odnosno prizemlja, Vancaš je bio inspiriran Crkvom Notre Dame u Dijonu, a tornjevi podsjećaju na one sa Tynske crkve u Pragu.

12

Hermana Radischa, vila Artura Poppera, vila Jozefa Z. Danona na Ilidži. Upravo su ove iste

osobe imale brojne vile, ali i stambeno-poslovne objekte po Sarajevu. Najpoznatiji stambeni

objekat izgrađen u ovom periodu je zasigurno Marijin dvor, pa smo upravo zbog toga nešto više

pažnje posvetili njemu.

Priliv i povećanje broja stanovnika zahtjevalo je i izgranju većeg broja hotela za razne

smještajne potrebe ( službene, turističke, stalne i sl.) Gradski hoteli Evropa26, Central, Austria,

Zagreb itd. građeni su kao slobodnostojeći i ugrađeni, dok su hoteli na Ilidži ( Hungaria, Bosna, i

dr.) građeni kao slobodnostojeći.

Marijin dvor

Objekt Marijin dvor se nalazi u onom dijelu grada koji je bio najzapadnija tačka grada

Sarajeva, koje je austrougarska vlast zatekla nakon okupacije.Objekat je stambeno-poslovna

dvokratnica čiji tlocrt ima formu trapeza. Projektant objekta je nepoznat, a naručilac objekta je

Augusta Braun, poznati lokalni industrijalac, proizvođač građevinskog materijala. Dozvola za

izgradnju objekta izdata je 1885.godine. Zgrada je projektovana u duhu italijanske renesanse.

Prizemlje i spratovi su građeni od opeke. Međuspratna konstrukcija je drvena. Pročelja su

malterisana i dekorisana bojenim stilskim elementima od pečene gline. Stubovi su na uglovima

objekta, te su od vještačkog kamena. Unutarnja dekoracija se javlja samo u prizemlju i veoma je

siromašna. Objekt se sadrži od 195 soba i polusoba. Spratnost objekta je različita od prizemlja i

dva sprata, do prizemlja i tri sprata. U prizemlju uz Titovu ulcu se po čitavoj dužini nalaze

poslovni prostori.27

Zaključak

26 Hotel Evropa je prvi moderni hotel u Sarajevu, a vlasnik hotel je Gligorije Jeftanović, a objekat je sagrađen 1882. godine, projektovao ga je Karlo Paržik. B. Spasojević, arhitektura stambenih palata, str. 143-427 B. Spasojević, arhitektura stambenih palata, str. 143-4

13

Tema ovog seminarskog rada bila je arhitektura Sarajeva u austrougarskom periodu. Rad

je podijeljen na više dijelova, a prve dvije glave govore o stilskim pravcima koji su obilježili

period između 1878. i 1918. godine, kao i o zakonima koje je vlast donijela da se unaprijedi kako

grad, ali i da gradnja bude što sigurnija, prije svega radi brojnih požara i poplava, koje su često

pogađale grad.

U ostatku rada se govori o brojnim objektima koji su izgrađeni u ovom periodu, bili oni

administrativno-vojne namjene, kulturno-prosvjetni, sakralni ili objekti namjenjeni za stanovanje

pojedinih porodica. Treba dodati i da su objekte, tj višespratnice za stanovanje uglavnom gradili

trgovci. U zadnjem dijelu rada dati su podatci o dvojici najznačajnijih arhitekata koji su obilježili

ovaj period i slobodno se može reći izgradili dio grada kakvog možemo vidjeti i dan danas.

Pojedini objekti iz ovog perioda isticani su zbog nesumnjive ljepote stila, kao što je

zgrada Vijećnice ili zgrada Evangelističke crkve u Sarajevu. Drugi objekti su prihvatani zbog

praktične vrijednosti, kao što su gimnazije, pošta,vojni logori,željezničke stanice i drugo. Neki

objekti su prizvatani radi monumentalnosti i autoriteta uprave( Skupština grada, zgrada

Zemaljske vlade I, II i III). Možemo dodati da se pojavljuje i kritika u literature radi uskih ulica

sa visokim zgradama, zbog nepostojanja generalnog regulacionog plana i slično.

Na kraju treba reći da je zahvaljujući objektima koji su izgrađeni u ovom periodu,

Sarajevo znatno napradovalo, te postal evropski grad, sa svim njegovim kvalitetama i manama,

dolaskom Austro-Ugarske. Također, ono što je posebno važno je da je većina elemenata objekata

izvedena na najkvaliteniji način, najtrajnijim materijalima.

Literatura

14

1. Borislav Spasojević, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu,

Sarajevo, 1988.

2. Robert Donia, Sarajevo: Biografija grada, Sarajevo, 2006.

3. Valerijan Žujo, Leksikon Sarajeva, Sarajevo, 2009.

4. Ibrahim Krzović, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2004.

5. Nedžad Kurto, Sarajevo 1492-1992, Sarajevo, 1997.

6. Bejtić, Alija: Gradska vijećnica. Mali urbanizam Sarajeva, Sarajevo, 1966

7. Branko Dimitrijević, Arhitekt Karlo Paržik, doktorska disertacija, Sarajevo, 1989.

8. N. Kurto: Graditelji Sarajeva, arhitekt Karlo Paržik (1857.-1942.), Sarajevo, 1988.,

9. Mitar Papić, Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske

okupacije, Sarajevo: Veselin Masleša, 1972

10. Ibrahim Krzović, Arhitektura BiH 1878-1918, Sarajevo, 1986.,

11. http://sarajevo18781918.blogger.ba/

12. http://www.sarajevo.ba/ba/stream.php?kat=130

Prilozi

15

Slika br. 1.Zgrada Vijećnice ( preuzeto sa: http://bascarsija.info/bascarsija/vazni-objekti/vijecnica , 25.05.2014. u 20:06h)

Slika br. 2 Zemaljski muzej u Sarajevu ( preuzeto sa: http://www.sutra.ba/novost/71646/Zemaljski-muzej-od-danas-u-mraku-

historije, 25.05.2014. u 20.08h)

16