Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları No: 3

o

AKADEMIDE o o

FELSEFE HIKMET VE DIN

Abdullah KAHRAMAN AhmetASLAN

Ahmet ·Erhan ŞEKER Cİ AlımeriNAM AliAKPINAR AliDURUSOY

A!iKABAN Bedri GENCER Bilal KEMİKLİ

Burhanettin TATAR Cağfer KARADAŞ

Celal TÜRER Dilaver GÜRER Durmuş GÜNAY Ejder OKUMUŞ Erdal BAYKAN

Gürbüz DENİZ H.Ömer ÖZDEN Hasan MEYDAN

HÜsamettin ERDEM Hüseyin KARAMAN

Hüseyin YILMAZ İlhan KUTLUER İlyas ÇELEBİ

İsmail ÇALlŞKAN İsmail DEMİREZEN Mehmet ERDOGAN

Mehmet Nadir ÖZDEMİR Mehmet VURAL Metin ÖZDEMİR Muharrem HAFIZ

MuhitMERT

EDjTÖR

Prof. Dr. Bayram Ali ÇETİNKAYA

EDİTÖR YARDIMCILARI

Yrd. Doç. Dr. Harun SAVUT Yrd. Doç. Dr. Hasan MEYDAN

ZONGULDAK 2014

www.beun.edu.tr

Murat DEMİRKOL Murtaza KORLAELÇİ

Mustafa GENCER Mustafa TEKİN Necati ÖNER

Necdet SUBAŞI Osman KABAKÇILI Ömer Mahir ALPER Ramzan ALTINTAŞ

Rasim ÖZDENÖREN Süleyman Hayri BOLAY

ŞafakURAL Şamil ÖCAL TahaAKYOL Turan KOÇ

Sekizinci Bölüm 1 Felsefe ve Hikmetin Aydınlığında

• • • KUŞEYRI'NIN HIKMET KAVRAMINA YAI<LAŞIMI

Kuşeyri'nin Hayatı ( 376/986- 465/1072)

İmam, Sllft, Muhadclis, Müfessir, Şair ve Zeynu'l-İslam, gibi sıfatiada anılan Kuşeyri'nin tam adı, Ebu'I-Kasım Abdülkerim b. Hevazin b. Abdilmelik b. Talha el-Kuşeyri, el-Horasaru, en-Nisabılri'dir.'

Babası Kuşeyri kabilesine, annesı ıse Sülemi kabilesine mensuptur. Ataları, İran, Müslümanlar tarafından fethedilcliği vakit, Nisabur'a yerleşmişlerdir.2

Nisabur civarındaki Ustuva kasbasında Rebiülevvel 376/986'da doğmuştur. Henüz küçük yaşta iken babasını kaybeden Kuşeyri, Sülem kabilesine mensup olan dayısı Ukayl es­Sülemi'nin koruması altında büyümüş, ilk tahsilini onda görmüştür. Arap dili ve edebiyatını Ebu'I-Kasım el-Yemani'den öğrenen Kuşeyd, Ebu Ali Hüseyn ed-Dekkak'ın sohbetlerine devam ederek ondan tasavvuf ilmini almıştır.

Bir yandan medrese derslerine devam ederken öte yandan da şeyhinin sohbetlerini dinleyen Kuşeyri şeyhinin damadı olmuştur. Şeyhi Ebu Ali vefat edince Sülemi'nin sohbetlerine girmiş ve onda kemale erip Horasan şeyhi olmuştur.

Ebu Bekr Muhammed b. Bekr' den Şafii fıkhı, Ebu Bekr Muhammed b. Hüseyin b. Filrek ve· Ebu İshak İsferayini'den Kelam okuyan ve Ebu Bekr Bakıllani'nin eserlerini inceleyen3

Kuşeyri'nin bütün zahiri ilimlerle ilgillencliği ve yüksek bir mevkiye ulaştığı anlaşılmaktadır.

Kuşeyri, şeriat ve hakikat ilimlerini birleştiren silfi, müfessir, mütekellim, şair, edebiyat ve usUl bilgini gibi övücü ifadelerle anılan bir alimdir.4

Kuşeyd'nin tasavvuf anlayışının ayet ve hadisiere dayandığı görülmektedir. Letaifu'l­İşar~t'ta bu durum açıkça hissedilmektedir. Onun tasavvuf anlayışının temel özellikleri şu

1 Ebu Muhammed Abdilialı b. Es'ad b. Ali b. Süleyman el-Yafi.i, Mir'iitu'l-Cinaıı ve lbratu'l-Yakzaıı, Daru'l-Kütübü'l-İlmiyye, Beyrut, 1997, m, 70-71; Ebu Nasr Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkafi es-Subki, et-Tabak.atu'-Şafii'yyeti'l-K.iibra, Mısır, 1969, V, 153.

2 Yafii, A.g.e, m, 70.

3 Ebu'I-Fida İmadü'd-bin İbn Kesir ed-Dimeşki, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Mekreberü'I-Maarif, Beyrut, 1990, XII, 107.

4 Ebu'l-Fida İmadü'd-Din İbn Kesir ed-Dimeşki, e/-Bidaye ve'n-Nihaye, Mekreberü'I-Maarif, Beyrut, 1990, XII, 107.

439

440

Ku§eyri'nin Hikmet Kavramına Yakla~ımı

şekilde ifade edilebilir: "O hem batını bilgilere aşina olan bir arif hem de zahiri ilimler e vakıf bir alimdir."5

Eş'ariyye ekolüne bağlı olan Kuşeyri, ehlisünnet akidesi dışına taşan tasavvuf erbabına çatmış ve bid'at ehline müsamaha gösterme_miştir.6 Onun bu haraketi başına bazı dertler açmıştır.

Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey (ö. 455/1063) sünni ve hanefi olduğu halde veziri İbn Mansur el-Kunduri Mutezili-Şü görüşlere sahipti. Özellikle Eş'arilere karşı amansız bir mücadeleye girişmiştir. Kunduri kendisine rakip saydığı büyük şöhret sahibi Ebu Sehl İbn Muvaffak, Cüveyni, Kuşeyri ve el-Furati'nin hapsedilmeleri için ferman aldı.

Daha sonraları hapisten kurtulan Kuşeyri, memlektinden ve ailesinden ayrılarak Bağdat'a geldi. Böylece on sene kadar süren uzun bir sürgün hayatı yaşadı. Bu arada hacca gitti. Onun hacca gittiği yıl kargaşalıktan dolayı memleketini terk eden dörtyüz kadar tanınmış Hanefi ve Şafii bilgin de hacca gittiğinden..dolayı bu senedeki hacca Senetu'l-Kudat (kadılar yılı) adı verildi. Kendileriyle beraber hacca gittiği alimlerden hadis dinleyen Kuşeyri, ömrünün sonunda 27 sene kadar hadis okutmuştur.

Tuğrul beyin ölümü ve tahta çıkan Alpaslan'ın Kunduri'yi öldürmesi üzerine Neysabur'a dönen Kuşeyri hayatının son yıllarını ailesi ile birlite geçirdi ve 465/i072 yılı 16 Rebiülahir Pazar günü 89 yaşında hayata veda etti.7

Hikmet kavramı Kur'an'ı kerimde 20 yerde geçer. Hakim ve hüküm kavramlarının da hikmet kavramıyla aynı kökten geldiğini dikkate aldığımızda Kur'an'ın birçok yerinde bu kavram ve türevlerinin kullanıldığını görürüz. Bu çalışmamızda Kur'an'da bu kadar çok kullanılan hikmet kavramına işari tefsir müelliflerinden KuşeY.ri'nin yaklaşımını tespit etmeyi amaçlamaktayız. Çünkü zahir anlamın ötesinde anlamlar çıkarmaya gayret eden müfessirlerin hikmet kavramı üzerine yapacakları açıklamaların bu kavramın altındaki anlamların açığa çıkmasına katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Zaten hikmet kavramının bizzat kendisi içerdiği anlamlar yönüyle işlerin sırrının aniaşılmasını ima etmektedir.

İşari tefsirler hikmet kavramını marifetullah açısından değerlendirir. Yani, hikmet kavramına Allah'ı ve dini anlama yönünden yaklaşırlar. Bu sebeple hikmet kavramı Allah'ı ve Allah'ın emirlerini anlamaya yöneliktir. Aslında zahir tefsirlerin de hikmet kavramına verdikleri anlamların birçoğu anlama ve marifet ile ilgilidir.

Hikmet kavramı ile ilgili "Kur'an'a göre hikmet kavramı" başlığı altında

toplayabileceğirniz, genel içerikli yüksek lisans ve doktora çalışmaları yapılmış ve makaleler yazılmıştır. Ancak, bizim bu kavrama bakış açırnız "Kuşeyri'nin bu kavrama yüklediği anlamların öne çıkarılması" şeklinde daha özel bir noktadan olacaktır.

5 Ebu'I-Kasım Abdulkerim İbn Hevazin ei-Kuşeyr!, Risale, (Çev. Süleyman Uludağ) Dergah Yay, İstanbul, 1991, s. 20.

6 Ebu'I-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed İbn Hallikan, Vefeyatu'l-A'yan ve Enbaü Ebnai'z-ZAman, Daru's-Sakafe; Beyrut, Trs. III, 205; Yafii, Mir'at, III, 70; Ebu Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed İbn Mulekkin ei-Mısrt, Tabakııtu'l-Evliya, Daru'I-Marife, Beyrut, 1986, s. 257.

7 Sübki, A.g.e, V, 154,155; Ebu'I-Felah Abdu'I-Hayy İbnu'-İmad, Şezeratü'z-Zeheb fi Alıbari men Zeheb, Daru İhyai't-Türasi'l-Arabi, Beyrut, Trs. III, 320; Kasım Küfrevi, Ku§eyrl, Hayatı, Tasavvuf ve Zikir Telakkileri, İstanbul Ün. Kütüphanesi, No: 961, s. 3-8; Kuşeyri, Risale (Giriş), s. 11-19; Süleyman Ateş, ݧarf Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Ne§riyat, İstanbul, 1998, s. 98-99.

Sekizinci Bölüm 1 Felsefe ve Hikmetin Aydmlığmda

1. Hikmet Kavramımn Tanımı

Hikmet kavramı, ilim, anlayış, idrak,• adalet,' doğru hüküm, nübüvvet, Kur'an'ın nasih, muhkem ve müteşabihini ve hükümlerini bilmek, Kur'an'ın hakikatlerini anlamak10

gibi anlamlara gelir.

Kuşeyri hikmet kavramını Bakara 2/269. Ayette şöyle açıklar: Hikmet Allah'ın hatırlattıklarının size hakim olması, şeytarım çağırmalarının hakim olmamasıdır. Size Allah'ın yüceliğinin hakim olması, şeytarım zorlamalarının hakim olmamasıdır. Kuşeyd hikmet kavramı hakkında bazı nakillerde de bulunur: Hikmet İşierin doğrusudur. Hikmet beşeri hazların hakim olmamasıdır.

Kuşeyri hikmet kavramını karşıtı olan sefeh kavramıyla da açıklar. Hikmet Allah'ın emirlerine muvafakat, sefeh ise Allah'ın emrine muhalefettir. Hikmet Hakkı görmek sefeh ise gayrı görmektir.11

Kuşeyri, hikmet kavramını Lokman süresi 31/12. Ayette12 şöyle tarif eder: düşüncede, konuşmada ve bağhlı.kta isabetli olmaktır. Kuşeyri, hikmetin tanımıyla ilgili şu nakillerde bulunur: Hikmet Allah'ın muvaffak kıldığına tabi olmaktır, nefsin aldatmalarma tabi olmamaktır. Hikmet gücünü bilip gücünün ötesine uzanmamaktır. Yani, ayağını yorgarıma göre uzatmaktır. Hikmet direnemeyeceğini bildiğin kimseye isyan etmemendir.13 Bu ifade hikmetin siyasi yönünü açıklamaktadır. Kuşeyd hikmet kavramı ile şükür kavramlarını aynı ayetiniçinde açıklar. Bu iki kavramı açıklarken aralarında bir bağlantı kurmamasına rağmen açıklaması bağlantılı gibidir. Çünkü burada şükür kavramını şöyle açıklar: Şükür, Allah'ın lütuflarını görmeyle kalp gözünün açılmasıdır. Adeta hikmet ile bilmeyi tanımlamaktadır.

Kuşeyri, Ahzab 33/34. Ayette14 geçen hikmet kavramını evdeki büyük nimet, vahyin inmesi, meleklerin gelmesi, peygamberin hürmeti şeklinde peygamberin evinde cereyan eden üstün haller olarak açıklar. ıs

Kuşeyri, Sad 38/20. ayette16 geçen hikmet kavramını anlayış, doğruluk, isabet, nefsine ve ümmetine nasıl davranacağını bilmek, iyilerle arkadaşlık, kötülerden uzak durmak, işlerde sehat etmek ve iyi düşünmek şeklinde açıklarY

8 Ahmed Muhtar Abdu'l-Hamid Ömer, Mu'cemii Liigati'l-Arabiyyeti'l-Mııasıra, Aıemü'l-Kütüb, 2008, I, 540.

9 Muhammed Cemaleddin İbn, Manzur Lisaııü'l-Arab, Daru'l-Sadır, Beyrut, 1414, II, 953.

10 Ragıb el-İsfahani, Ebu'I-Kasım Hüseyin İbn Muhammed, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'aıı, Daru'l-Kalem Beyrut, 1412, I, 250

ll Kuşeyri, Abdu'l-Kerim Hevazin, Letaifu'l-İş.arat: Tefsiru Sufiyyu'l-K4mil li'l-Kur'ani'l-Kerim, el­Heyetü'l-Mısriyyetü'l-Amme, Kah.ire, 1981, A.g.e, I, 208.

12 Andolsun, biz Lokman'a "Allah'a şükret" diye hikmet verdik. Kim şükrederse ancak kendisi için şükretmiş olur. Kim de nankörlük ederse, bilsin ki Allah her bakımdan sınırsız zengindir, övülmeye layıktır.

13 Kuşeyr1, A.g.e, III, 13!).

14 Siz · evlerinizde okunan Allah'ın ayetlerini ve hikmeri hatırlayın. Şüphesiz Allah en gizli şeyi bilendir, hakkıyla haberdardır.

15 Kuşeyri, A.g.e, m, 161.

16 Biz Davud'un mülkünü güçlendirdik, ona hikmet ve bakla batılı ayıran söz (hüküm verme) yeteneği verdik.

17 Kuşeyri, A.g.e, ID, 249.

441

442

Kıqeyri'ııin Hikmet Kavrarnma Yakl~ımı

Kuşeyd, Zuhruf süresi 43/63 . Ayette18 hikmet kavramını apaçık dini hükümler olarak anlamaktadır. 1 '

Bu açıklamalarda görüldüğü gibi hikmet kavramının anlamları birbirine yakın olsa bile her ayetin açıklanışında farklı yönler vurgularur.

2. Hikmet Kavramının İçeriği

Hikmet kavramının tanımı başlığı altında hikmet kavramının genel anlamda sözlük anlamını ve tanımını verdikten sonra Kuşeyri'nin hikmet kavramına verdiği anlamları sunduk. Hikmet kavramının içeriği başlığı altında ise Kuşeyd'nin hikmet kavramına verdiği anlamların talılili üzerinde duracağız.

2. 1. Hikmet Kavramının Marifetullah Yönü

"Eğer Allah'ın sana lütuf ve merhameti olmasaydı, onlardan bir grup s_eni saptırmaya çalıiırdı. Halbuki onlar, ancak kendilerini saptırırlar, sana hiçbir zarar ;eremezler. Allah sana kitabı ve hikmeti indirmii ve sana bilmediğin ieyleri öğretmiitir. Allah'ın sana lütfu çok büyüktür. "2° Kuşeyri, bu ayetteki kitap ve hikmetin indirilmesi kavramında hikmetin indirilmesini çeşitli hususiyeder ile seçilme ve kabul anlamında açıklar. Hikmetin indirilmesinin devamında Allah'ın öğretiDesinden bahsedilir. Kuşeyri bu öğretilen şeyin mariferullah ile ilgili olduğu yönünde açıklamalar yapar. Bu ayette geçen hikmet kavramını tahsis ederek peygamberin Allah'ı bilmesi yönünde açıklar. Allah'ın ona öğrettiği şeyi de kulluğunu bilmek olarak açıklar. Ancak bu konuda farklı bir görüş daha nakleder ki oda öğretilen şeyin hizmet adabı olduğu, yoksa peygamberin Allah'ı bilmesi konusunda herhangi bir bulanıklığın söz konusu olmadığını nakleder.11

Kuşeyd, hikmet kavramını tanımlarken hikmeti Hakkı görüp gayrı görmemek şeklinde tanımlar. Bu tanım müşahede açısından yapılan bir tanımdır. Kul belli bir makama geldiğinde Allah'ın dışındaki her şeyi yok bilir. Varlıkların arkasındaki sonsuz gücü görür. Bu durum fena fillah, beka billah gibi kavramlar ile ifade edilir. Bu durumu daha da ileri götürenler vahdeti vücud kavramını kullarur. Ancak Kuşeyri müşahede kavramı ile yetinir.

2.2. Hikmet Kavramının Manevi T erakki Açısından Değerlendirilmesi

Kulun manevi terakleiyi gerçekleştirebilmesi ahlaki olgunluğa bağlıdır. Kul kendisini kötülüklerden uzaklaştırroadıkça manevi varidatların gelmesi söz konusu değildir. Bu sebeple gönlünü arındırmayan kimsenin hali manevi· bir yükselişe uygun olmaz. Kuşeyri, hikmet kavramının geçtiği "Bunlar, Rabbinin sana vahyettiği bazı hikmetlerdir. Allah ile birlikte baika ilah edinme. Sonra kınanmıŞ, ve Allah'ın rahmetinden kovulmUi olarak cehenneme atılırsm"uAyeti sürenin ismine uygun olarak manevi yükseliş açısından değedendirir. Bu bağlamda şöyle der: Ayaklar müşahede sahalarının önüne geldiğinde, kurb rüzgarlarıyla sırlar kokulandığınd~ vakitler perdelenmekten soyudandığında, hakikatin hakimiyeti

18 İsa, apaçık mucizeleri getirdiği zaman şöyle demişti: "Ben size hikmeri getirdim ve hakkında ayrılığa düştüğünüz şeylerden bir kısmını size açıklamak için geldim. Öyle ise, Allah'a kar§ı gelmekten sakının ve bana itaat edin. n

19 Kuşeyrl, A.g.e, III, 373.

20 Nisa 4/113.

21 Kuşeyrl, A.g.e, I, 362.

22 İsra, 17/39.

Sekizinci Bölüm 1 Felsefe ve Hikmetili Aydmlığmda

kapladığında bu kötü vasillardan arınmak mümkün olurY Kuşeyd bu açıklaması ile hikmete ula§mak için bazı ahlaki olgunluklara vurgu yapar. Bu bağlamda hikmet kavramının geçtiği ayeti kendisinden önceki 17/22-38 . ayetlerin2~ açıkladığı menhiyan terk etmeyle hikmet kavramını birleştirir. Kulun hik.rnete ulaşahilmesi için bu ayetlerde zikredilen Allah'tan ba§ka Tanrı edinmek, anne ve babaya saygısızlık etmek, saçıp savurmak, cimrilik, açlık korkusuyla çocukları öldürmek, zinaya yaklaşmak, adam öldürmek, yerimin malına el uzatmak gibi menhiyattan uzak olması gerekir. Bu ayette hikmet kavramının ahlaki boyutuna işaretler vardır. Zaten ayette açıkça "Allah'ın sana hikmetten vahiy ettikleri bunlardır" buyrularak hikmetin ahlaki yönüne işaret edilir.

Kuşeyd'ye göre kula hikrnetin verilmesi bir ayncalıktır. Zaten yukarıda belirtilen belli vasıfları kazanmayan kimseye hikmetin verilmesinden söz etmek mümkün değildir. Bu bağlamda Kuşeyri, Cuma süresi 2. Ayette25 Hz peygambere hikmetin verilmesini bir üstünlük olarak görmektedir. O, Hz. Peygambere hikmetin sonradan öğretilmesini onun ~stünlüğü açısından değerlendirir.2'

2.3 . Hikmet Kavramının Davet Açısından Değerlendirilmesi

Kur'an'da tartışma yöntemine dikkat çeken "onlarla güzel bir ~ekilde tartı~" ifadesi gerçekten insanlığa ışık tutacak bir ifadedir. İnsanların en büyük sorunu fikirlerini güzel bir şekilde aniatmayı bilmemeleridir. Pikirlerin güzel bir şekilde anianimaması insanların kargaşa içine düşmelerine ve kaba kuvvete başvurmalarına sebep olmaktadır. İnsanlar genelde başkalarına öğüt vermeyi tercih eder. Ancak kendileri uygulamazlar. Kuşeyr!, davette ve bir fiili önermede kişinin kendisinin aykırı davranışlarda bulunmamasına dikkat çeker. Kuşeyrt "(Ey Muhammed!) Rabbinin yoluna, hikmet/e, güzel öğütle çağıı· ve onlarla en güzel ~ekilde mücadele et. Şüphesiz senin Rabbin kendi yolundan sapanları en iyi bilendir. O, doğru yolda

23 Kuşeyrl, A.g.e, II, 349.

24 Allah ile birlikte başka bir tanrı edinme, yoksa kınanmış ve yalnızlığa iriimiş olarak kalusın. (22) Rabbin, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi davranınanızı kesin olarak emretti. Eğer onlardan biri, ya da her ikisi senin yanında ihtiyarlık çağına ulaşusa, sakın onlara "öf!" bile deme; onları azarlama; onlara tatlı ve güzel söz söyle. (23) Onlara merhamet ederek tevazu kanadını indir ve de ki: "Rabbim!, Tıpkı beni küçükken koruyup yeriştirdikleri gibi sen de onlara acı." (24) Rabbiniz içinizde olanı en iyi bilendir. Eğer siz iyi kişiler olursanız, şunu bilin ki Allah tövbeye yönelenleri çok bağışlayandu. (25) Akrabaya, yoksula ve yolda kalmış yolcuya haklarını ver, fakat saçıp savurma. (26) Çüİıkü saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankörlük etmiştir. Eğer Rabbinden umduğıın bir rabmeri isternek için onlardan yüz çevirecek olursan, o zaman onlara yumuşak bir söz söyle. (28) Eli sıkı olma, büsbütün eli açık da olma. Sonra kınarur ve çaresiz kalırsın. (29) Şüphesiz Rabbin, dilediğine rızkı bol bol verir ve (dilediğine) kısar. Çünkü O, gerçekten kullarından haberdarrlu ve onları görmektedir. (30) Yoksulluk korkusuyla çocuklaruuzı öldürmeyin. Onları da, sizi de biz rızıklandıruız. Onları öldürmek gerçekten büyük bir günahnr. (31) Zinaya yaklaşmayın. Çünkü o, son derece çirkin bir iştir ve çok kötü bir yoldur. (32) Haklı bir sebep olmadıkça, Allahun, öldürülmesini haram kıldığı cana kıymayın. Kim haksız yere öldürülürse, biz onun velisine yetki vermişizdir. Ancak o da (kısas yoluyla) öldürmede meşru ölçüleri aşmasın. Çünkü kendisine yardun edilmiştir. (33) Rüştüne erişinceye kadar, yerimin malına ancak en güzel şekilde yaldaşın, verdiğiniz sözü de yerine getirin. Çünkü söz (veren sözünden) sorumludur. (34) Ölçtüğünüzde ölçmeyi tam yapın, doğru terazi ile tartın. Bu daha hayırlı, sonuç ba.kımıiıdan daha güzeldir. (35) Hakkında kesin bilgi sahibi olmadığın şeyin peşine düşme. Çünkü kulak, göz ve kalp, bunların hepsi ondan sorumludur (36) Yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünkü sen yeri asla yaramazsın, boyca da dağlara asla erişemezsin. (37) Bütün bu sayılanların kötü olanları Rabbinin katında sevimsiz şeylerdir.

25 O, ümmllere, içlerinden, kendilerine ayetlerini okuyan, onları temizleyen, onlara kitabı ve hikmeti öğreten bir peygamber gönderendir. Halbuki onlar, bundan önce apaçık bir sapıklık içinde idiler.

26 Kuşeyrl, A.g.e, ID, 582.

443

444

Ku§eyri'niıı Hikmet Kavramına Yakla§ımı

olanları da en iyi bilendir. "17 Kuşeyri, bu ayeti davet yöntemi açısından değerlendirir. Hikmet ile daveti "insanları yapmaya çağırdığı şeye fiili olarak muhalefet etmemektir" şeklinde açıklar.

Kuşeyri, hikmet kavramı ile beraber zilg-edilen ve mealler de güzel öğüt olarak tercüme edilen "mevızatü'l-hasene" kavramını doğruluk ve ilimden sadır olan şey olarak tanımlar.

Böylece insanları davet ederken doğruluk ve ilimle çağırınayı öne çıkarır. Burada da sertliğin olamayacağını belirtir. Çünkü doğruluğun ve ilmin olduğu yerde cehalet olmaz. Cehaletin olmadığı yerde sertlik olmaz.

Cehaletin olduğu yerde ise haksızlıklar ve kör döğüşü şeklinde tartışmalar olur. Sonucu da cinayetlere kadar uzanır.

Kuşeyri davet metodunda doğruluk ve ilimle hareket etmeyi öğütler. O aynı zamanda davetçinin başkalarını davet ettiği şeye kendisinin muhalif davranmaması gerektiğini belirtir. Bu durum Kur'an'ın ifadesi ile "yapmadığll).ız şeyleri niçin söylüyorsunuz" şeklinde dillendirilir. 28

2.4. Hikmet Kavramının Sosyal Çevre Açısından Değerlendirilmesi

Kuşeyri'nin hikmet kavramına yüklediği anlamların tamamı toplumu ilgilendiren ahlaki özellikleri yansıtmaktadır. O hikmet kavramını iyilerle arkadaşlık ve kötülerden uzak durmak şeklinde tanırolayarak kişinin oluşturması gereken sosyal çevreye işaret etmektedir. Bireyin kendisini kötülüklerden koruyacağı bir sosyal çevrenin önemine vurgu yapar.

2 .5. Hikmet Kavramının Aile Huzuru Açısından Değerlendirilmesi

Kuşeyri, günümüzün en önemli problemi olan kadınlara şiddet uygulanmasının panzehirini hikmet kavramını açıklarken gündeme getirir. Yani kadınlarla iyi geçinilmesi gerektiğini vurgular.

Kadınlara iyi davranılmasını öğütleyen Bakara süresi 231. Ayette29 hikmet kavramı geçer ve devamında Allah size böylece öğüt verir ifadesi vardır. Kuşeyd burada kadınlarla iyi geçinilmesi gerektiğini, o.nlara sıkıntı verecek davranışlardan uzak durulmasına işaret eder.30

Hikmet kavramı bu ayet çerçevesinde değerlendirildiğinde kadınlara iyi davranmanın, adabı muaşeretin inceliklerine ıı:iayet etmenin hikmetli bir davranış olduğu açık bir şekilde ortaya çıkar. Huzurlu bir aile ortamı sağlamak hikmetli davranışların başında gelir. Bu sebeple hikmeti çok uzaklarda aramaya gerek yok. Bir ailede huzurlu bir aile ortamı sağlamak hikmetli davranışların ba:şında gelir.

27 Nahl, 16/125.

28 Kuşeyri, A.g.e, II, 329.

29 Kadınları ·boşadığıruz ve onlar da bekleme sürelerini bitirdikleri zaman, ya onları iyilikle tutun yahut iyilikle bırakın. Haklarına tecavüz edip zarar vermek için ·onları tutmayın. Bunu kim yaparsa kendine zulnıetmiş olur. Sakın Allah'ın ayetlerini eğlenceye almayın. Allah'ın üzerinizdeki nimetini, size öğüt vermek için indirdiği Kitabı ve hikmeti hatırlayın. Allah'a karşı gelmekten sakırun ve bilin ki Allah her şeyi hakkıyla bilendir.

30 Kuşeyri, A.g.e, I, 183

Sekizinci Bölüm 1 Felsefe ve Hikmetin Aydınfığmda

2.6. Hikmet Kavramının Zayıfların Korunması Açısından Değerlendirilmesi

İnsanlar arasında dengenin sağlanması insanların birbirinin haklarına saygı göstermesi ile ilgilidir. Ancak insanlar zaman zaman nefsani davranmaları sebebiyle zayıf olanları ezmeye yönelebilir. Ancak kar§ısına çıkacak diğer güçlüler sebebiyle güç dengesi kurulur. Kur'an'ın i§aret ettiği bu gerçeği Ku§eyri hikmet açısından değerlendirir. O, irısanlığın en önemli erdemli davraru§larından biri diyebileceğimiz zayıfların korunmasına Bakara süresi 231. Ayetin yorumunda ݧaret eder ve güçiilierin arasında zayıfların korunmasının hikmetini güçlülerin birbirlerini defetmesinde görmektedir. Böylece zayıfların korunmasının hikmetli bir davranı§ olduğuna vurgu yapılır.

2. 7. Hikmet Kavramının Adalet Açısından Değerlendirilmesi

Ku§eyri, sosyal toplum olmanın vazgeçilmez unsuru olan adaleti de hikmet kavramı çerçevesinde değerlendirir. Maide 5/42. Ayette3 1 geçen hüküm kelimesi de hikmet kelimesi ile aynı kökten gelir. Bu ayetin vurguladığı en önemli nokta adaletle hükmermektir. Bu bağlamda hikmet kavramını değerlendirirsek adaleti sağlamanın, problemierin çözümünün çok hassas dü§ünmeyi gerektirdiğini anlayabiliriz. Zaten bu ayetin nüzul sebebi de ehli kitabın aralarında çözemedikleri konularda Hz. Muhammed'e (s.a) ba§vurmalarıdır. Bunun bir benzerini Hz. Süleyman ile Hz. Davud'un verdikleri bükümde görmekteyiz. Burada her iki peygamber farklı karar vermelerine rağmen birinin ki övülüyor. ݧte hikmet bu incelikleri ortaya çıkararak adaletin uygulanmasına katkı sağlamaktır. Yani adaletin sağlanması hikmet diyebileceğimiz bir durumdur. Hz. Davud'a hikrnetin verilmesinden bahsedilir ki bu verilen hikme~e adaletle hükmetmek olarak açıklanır.

2.8. Hikmet Kavramının Sevgi Açısından Değerlendirilmesi

Toplumların bir arada ya§ayabilmeleri adalete bağlı olduğu gibi sevgiye de bağlıdır. Kuşeyri, Maide 5/110. Ayeti32 sevgi açısından değerlendirir. Hz İsa'nın mucizelerini içeren bu ayette geçen hikmet kavramı Al-i İmran 3/48. Ayetl3 ile aynı içeriktedir. Ancak, Kuşeyri burada verilen nimetierin hatırlatılınasının hikmetine dikkat çekerek şöyle der: Nimetierin hatırlatılınası sevginin özünün ortaya çıkarılması içindir. Çünkü birbirini sevenler hep birbirlerinden bahseder. 34

Böylece Ku§eyri, insanların birbirinin güzelliklerini anarak, sevgiyi ortaya çıkarmalarına dikkat çeker. Allah peygamberine nimetini hatırlatarak sevgisini vurguladığına göre insanlar da birbirlerine dostluk ve sevgilerini açığa çıkarmak için aralarındaki güzellikleri anmalıdırlar. Hz. İsa için sayılan mucizevi güzellikler Allah'ın nimetini vurguladığı gibi Hz.

31 Onlar, yalanı çok dinleyen, hararnı çok yiyenlerdir. Eğer sana geliderse ister aralarında hüküm ver, ister onlardan yüz çevir. Onlardan yüz çevirecek olursan sana asla biçbir zarar veremezler. Eğer bükmedecek olursan aralarında adaletle hükmet. Çünkü Allah, adil davrananları sever.

32 O gün Allah §öyle diyecek: "Ey Meryem oğlu İsa! Senin üzerindeki ve arınen üzerindeki nimetimi dü§ün. Hani, seni Ruhu'I-Kudüs (Cebrail) ile desteldemi§rim. Be§ikte iken de, yeti§kin iken de insanlara konu§uyordun. Hani, ·sana kitabı, hikmeti, Tevrat'ı, İncil' i de öğretmi§tim. Hani iznirnle çarnurdan ku§ §ekline benzer bir §ey yapıyordun da içine üflüyordun, benim izni.mle hemen bir ku§ oluyordu. Yine benim iznimle doğu§tan körü ve alacalıyı iyile§tiriyordun. Hani benim iznimle ölüleri de (hayata) çıkarıyordun. Hani sen, İsrailoğullarına açık mucizeler getirdiğin zarnaiı ben seni onlardan kurtarmıştım da onlardan inkar edenler, "Bu ancak açık bir büyüdür" demişlerdi.

33 Ve Allah ona kitabı, hikmeti, Tevrat ve İncil'i öğretecek.

34 Ku§eyrt, A.g.e, I, 244.

445

' ' .. K~eyri'nin Hikmet Kavrarnma Yaklaş,ımı

- .....

446

İsa'nın başarısını da vurgular. Bu bağlamda dostlar birbirlerini başarılı hallerini zikrederek birbirlerinden bahsetmelidirler.

2.9. Hikmet Kavramının Siyaset Yönünden Değerlendirilmesi

Kuşeyri hikmet kavramını tanımlarken "gücünün yetmeyeceğille isyan etmemek"35

ifadesini kulların ki bu ifade çok dikkat çeker. Kuşeyri bu ifadeyi halkı kırılınaktan önlemek için söylemiş olabilir. Bu bağlamda kanaat önderlerinin toplumların galeyana gelip yanlış yapmalarını önleyici ifadeler kullanmasının ve böylece halkı tehlikelerden korumalarının hikmetli blr davranış olduğunu söylemek mümkündür.

Kuşeyri'nin ayetleri açıklarken sosyal konulara parmak bastığı ve bunların çözümünün hikmetle irtibatlı olduğu görülür.

Sonuç

Kuşeyri hikmet kavramını ayetlerde geçtiğinde hepsinde aynı şekilde açiklamaz. O bazı ayetlerde hikmet kavramını P.iç açıklamamıştır. Ancak hikmet kavramının geçtiği ayetlerin tefsiri incelendiğinde ayetleri anlam bütünlüğü içinde değerlendirerek bazı sonuçlara ulaştığı görülür.

Kuşeyri hikmet kavramının ahlaki yönünü öne çıkarır. Aile huzurunun sağlanması, İnsanların birbirini sevmesi, birbirlerine yaptıkları iyilikleri güzellikle anmaları, adaletin sağlanması gibi ahlaki olgunluklar hikmet kavramı içinde değerlendirilir. Hikmet kavramı adalet ve marifetullah açısından değerlendirir. Hikmet kavramını açıklarken yeri geldiğinde zahir tefsir yapan müfessirlerin verdikleri anlamları da tefsirinde zikreder. Bu bağlamda diyebiliriz ki Kuşeyri hikmet kavramını bir anlam içine sıkıştırmamıştır. Hikmet kavramının ge~tiği ayetleri açıklarken ayetin konumu gereği kalbine doğan hakikatleri, tefsirini yaptığı ayetinaltında işlemiştir.

KAYNAKÇA

Ahmed Muhtar Abdu'l-Hamid Ömer, Mu'cemü Lügati'l-Arabiyyeti'l-Muasıra, Aıemü'l-Kütüb 2008.

Ebu'I-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed İbn Hallikan, Vefeyô.tu'l-A'yan ve Enbô.ü Ebnô.i'z­Zaman, Daru's-Sakafe, Beyrut, Trs.

Ebu'I-Felah Abdu'l-Hayy İbnu'-İınad, Şezeratü'z-Zeheb fi Alıbari men Zeheb, Daru İhyai't­Türasi'l-Arabf, Beyrut, Trs.

Ebu'l-Fida İınadü'd-Din İbn Kesir ed-Diıne§kl, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Mektebetü'l-Maarif, Beyrut, 1990.

Ebu Hafs Ömer b. Ali b: Ahmed İbn Mulekkin el-Mısd, Tabakatu'l-Evliya, Daru'l-Marife, Beyrut, 1986.

Ebu'I-Kasım Abdulkeriın İbn Hevazin, el-Kuşeyd, Letaifu'l-İş,arat: Tefsiru Sufiyyu'l-Kamil li'l­Kur'ani'l-Kerim, el-Heyetü'l-Mısriyyetü'l-Amme, Kahire, 1981.

- Risale, (Çev. Süleyman Uludağ), Dergah Yay, İstanbul, 1991.

Ebu Muhammed Ab dillah b. Es'ad b. Ali b. Süleyman el-:Yaru, Mir'ô.tu'l-Cinan ve İbratu'l-Yakzan, Daru'l-Kütübü'l-İlmiyye, Beyrut, 1997.

35 Ku§eyd, A.g.e, III, 130.

Sekizinci Bölüm 1 Felsefe ve Hikmetin Aydınfığmda

Ebu Nasr Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkatı es-Subkl, et-Tabakfttu'~-Şafifyyeti'l-Kübra, Mısır, 1969.

Küfrevi, Kasım, Ku~eyrf, Hayatı, Tasavvuf ve Zikir Teldkkileri, İstanbul Ün. Kütüphanesi, No: 961.

Muhammed Cemaleddin İbn, Manzur, Lisanü'l-Arab, Daru'l-Sadır, Beyrut, 1414.

Ragıb el-İsfahani, Ebu'i-Kasım Hüseyin İbn Muhammed, el-Müfredat {f Garibi'l-Kur'an, Daru'l­Kalem, Beyrut.

Süleyman Ateş, İş_iirfTefsir Okulu, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1998.

447