LLOJET INVAZIVE

Te introduktuar (jo-vendase, ekzotike) - lloje te introduktuar lirisht apo aksidentalisht nga nje vend tjeter

Perkufizime:

Te zbutur/Te eger (kafshe shtepiake te liruara, kafshe bujqesore dhe gjuetie) - mund te perhapin semundje, te konkurrojne me llojet vendas

Te subvencionuar apo komensalizuar nga njeriu (vendasit jashte kontrollit) - lloje vendase qe perfitojne nga perdorimi I tokes prej njeriut (shqetesim)

Llojet invazive - lloje qe perhapen pas stabilizimit zakonisht me nje fare kostoje

Llojet invazive

Te introduktuar lirisht:

•Shoqatat e natyralizimit

•Shakespeare fans (flladet)

•Kafshet e gjuetise

•Kafshet shtepiake

Aksidentalisht:

•Zhavori i anijeve

•Druri i paperpunuar

•Ngarkesat me fruta

•Kalimi i barrierave natyrore

Ngarkesat e Anijeve

“Parashikimi dhe kontrolli I epidemive ne nje bote te globalizuar.” Hufnagel et al. PNAS 2004

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

0 5 10 15Cumulative Imports (Trillions of US Dollars)

Num

ber

of S

peci

es (

Mol

lusc

s &

Pat

hoge

ns)

.

0

500

1000

1500

2000

Molluscs

Insects

Plant Pathogens

Num

ber

of S

peci

es (

Inse

cts)

.

• Ne vitin 1999, ne Amerike, kishte me shume se 10,000 lloje ekzotike

Perse duhet studiuar invazioni biologjik?

Mundesi unike per kerkim te mirefillte shkencor

Evolucion i ekologjise se komunitetit dhe sjelljes se kafsheve

PasojatBiodiversiteti i kercenuar

Vleresimi i kostove vjetore lidhur me llojet jo-vendase

Grupi kostot (ne milion)Bimet (sythet, farat) 34,000Gjitaret (derrat e eger, minjte) 37,000Shpendet (pellumbat, harabelat) 2,000Peshqit 1,000Artropodet (milingonat, termitet, demtues te tjere) 19,000Molusket (midhja zeber, guackat aziatike) 1,200Mikrobet (patogjenet e bimeve, semundjet e kafsheve) 41,000

Te gjithe Organizmat mbi 136 bilion USD/vit

Burrimi: Pimentel et al. 2000 BioScience

Perqindja e llojeve te kercenuar rrezikohet nga:

Degradimi dhe humbja e Habitatit - 85%

Llojet Invazive- 49%

Ndotja - 24%

Tejshfrytezimi - 17%

Semundjet - 3%

Burrimi: Wilcove et al.1998 BioScience

•Harabeli I shtepise u introduktua ne

Brooklyn, New York, ne 1851.

Harabeli i Shtepise

•Konkurenca e Harabelit te Shtepise per fole, con ne pakesimin e disa llojeve vendas

InsektetBleta e Afrikane

Ne 1956, Bleta Afrikane e mjaltit u importua ne Brazil

•Ne 1957, 26 mbretereshat Afrikane u larguan

•Ne 1990 arriten ne USA

•Duke qene me agresive se Bleta Europiane e Mjaltit, ajo vrau 1,000 njerez

•Demet i ndjeu industria e mjaltit dhe pjalmit

• Bubureci bri-gjate Aziatik– Sulmon dhe vret

shume drurre vendas

U gjet ne Cikago ne1998

• Krimbi i Mendafshit

•I introduktuar ne vitet 1860

•Fillimisht u soll ne US per prodhim mendafshi

•Tani zhvesh nga gjethet pyje te tera

Mbi 2,000 lloje shpendesh ne ishuj jane zhdukur si rezultat I humbjes se habitateve dhe introduktimit

te grabitqareve dhe paraziteve.

Hawai:

Humbje habitati, malaria, minj dhe mangusta

Reptilet dhe AmfibetThithlopa (Cane toad) – lloj vendas i Amerikes Qendrore dhe Jugore

•Sekrecionet si qumesht jane tejet toksike. Vrasin qente, macet dhe kafshet e vogla vendase

•Introduktuar ne mbare boten per te kontrolluar insektet (Australia)

MIDHJA ZEBER— Dreissena polymorphaEshte gjetur ne 1988 ne Liqenin St. Clair (Liqen ndermjet Huron dhe Erie, jashte Detroit, MI).

Ka te ngjare te kete ardhur ne Ameriken e Veriut permes ngarkesave te anijeve

Mbi70,000 individe/m2

Gjithashtu sulmon vendankorimet e anijeve dhe barkave, vendet e ndihmes naviguese, duke rritur koston e mirembajtjes dhe pengon transportin ujor.

Nje nga llojet ekzotike me te kushtueshme

Bllokon kalimin e ujit permes tubacioneve (ujit te pishem, ftohes, ujrave qe dalin nga perpunimi apo ujrat kullues)

Si ndikojne ato mbi llojet vendase?

Nxisin perhapjen e invadoreve te tjere

Mund te modifikojne habitatin

Mund te jene grabitqare, konkurrente, parazite, semundje

Se fundmi…zevendesojne llojet vendas

Homogjenizim

“Procesi ne te cilin nje perzjerje uniformizohet”.

Homogjenizim Biotik

Rrit ngjashmerine ndermjet zonave nga pikepamja e identitetit te llojeve.

Zhvendosje apo Zevendesim?

Humbja dhe modifikimi I habitatit, kombinuar me introduktimin e pak llojeve,

con ne homogjenizim

Birds on islands (from Case 1996 Biol Con)

Diversiteti Alfa = numri lokal i llojeve Diversiteti Beta = turnover ne kalimin e llojeve nga nje vend ne tjetrin Diversiteti Gamma = numri rajonal i llojeve

Crooks 2002 Con. Biol.

Pushtimi nga milingonat ne Ameriken e Veriut

Mbi 50 lloje te introduktuar ne Hawaii

Te pakten 50 lloje te tjera jane stabilizuar ne kontinentin US

Dy lloje kryesore ne toke:

Milingona e kuqe e zjarrte e importuar

Milingona Argjentinase

Milingona Argjentinase

Milingonat jane pjese e rendesishme e pothuajse te

gjithe ekosistemeve

• Krye Grabitqare- milingonat ushtare

• Herbivore – milingonat gjethe keputese

• Fara shperndarese- milingonat punetore

• Mbrojtese te bimeve- mutualise• Perzjerese te dheut.

dekompozuese• Siguruese te ushqimit

Perse duhet te shqetesohemi per milingonat e introduktuara?

• Bujqesi– Disa demtojne drejtepersedrejti te

mbjellat – Tentojne dhe mbrojne afidet– Ç’rregullojne programet e kontrollit

biologjik• Demtuesit Urbane

– Pjesa me e madhe te bezdisshem dhe perhapes te baktereve (ne spitale)

• Demtuesit Ekologjike- ndikim ne nivel ekosistemi

Phrynosoma coronatumRrenie te popullates pergjate gjithe shtrirjen e saj.Nje milingone specialiste “ulu dhe prit”.

Ndryshimet ne madhesine trupore: milingonat e medha zhduken

0.2 0.6 1.0 1.4 1.8

0

10

20

30

40

50

worker head width (mm)

% o

f ho

rned

liz

ard

diet

Argentine ant

0

2

4

6

0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5

Argentine ant

freq

uenc

y

worker head width (mm)

0.8

1.0

1.2

1.4

native ants

Argentine antsarthropod community

week 0

week 1

week 2

week 3

week 4

Pro

port

ion

ini ti

al w

eigh

tHardhucat me brire, te sapolindura, nuk mund t’a mbeshtetin dieten e tyre mbi milingonat argjentinase.

Pro

port

ion

ini ti

al w

eigh

tHardhucat me brire, te sapolindura, nuk mund ta mbeshtetin dieten e tyre mbi milingonave argjentinase.

Milingona Argjentinase nderpret shperhapjen e farave, te ndermjetesuar nga milingonat

Dendromecon rigida - (Papaveraceae)

Burrimi: Carney, Byerley & Holway. 2003.Oecologia

Hipotezat per suksesin e llojeve te introduktuar:

Te para-pershtatur ne mjediset e shqetesuar

Rritet aftesia konkurruese nxjerrin jashte loje llojet native

Largohen nga armiqte natyrore, grabitqaret, parazitet, semundjet

Karakteristikat e llojeve invazive

Kerkesa te pergjitheshme per diete dhe habitat Abundance e larte

Madhesi e vogel truporePotencial te larte riprodhues (strategjia-r)

Konkurente te mire(jete sociale)

Biologjia Invazive behet nje shkence me parashikuese.

Stadet e invazionit

(karakteristika te ndryshme, mund te jene te rendesishme, ne stade te ndryshme)

3. Perhapja

2. Stabilizimi

1. Oportuniteti (transporti)

Ç’fare i ben delikate disa ekosisteme?

Ishujt: pak histori me konkurrente, grabitqare, parazite apo semundje

Zonat e banuara nga njerezit: shume lloje Europiane jane komensale me njerezit.

Habitatet e shqetesuar kane me shume invadues

Komunitetet e larmishem dhe te pashqetesuar,kane pak invadues

“Rezistenca Biotike”

Si t’i kontrollojme llojet invazive?

• Ne zonat urbane dhe bujqesore ende perdoren pesticidet/herbicidet

• Armiqte natyrore- Kontroll Biologjik

• Menaxhim i peisazhit per te minimizuar shqetesimin – Nderprerja e ujit; peisazhe me bime vendase

(native)

Rezultatet e perdorimit te pesticideve

• Vrasin konkurentet natyrore

• Induktojne rezistencen

• Rrezikojne shendetin human

Kontrolli Biologjik:

Perdorimi i nje lloji per te kontrolluar nje tjeter.

Zakonisht nje grabitqar specialist ose nje parazit i nje lloji invaziv.

Duhet te jete lloj specifik, perndryshe vetem perkeqeson situaten.

Prioritetet per kerkime shkencore ne te ardhmen:

Krahasimi i popullatave vendase & introduktuara(percaktimi i shtrirjes apo perhapjes)

Me teper studime eksperimentale ne shkalle te gjere & afat-gjata

Vleresim me te mire te dendesise & biomases

Parandalim & kontroll

Parandalimi

• Edukimi eshte thelbesor• Nevoja per kerkim shkencor

• Programe Monitoruese – dedektim i hershem

• Parandalim i stabilizimit - karantine• Rritje e komunikimit ndermjet agjensive• Permiresim i kuadrit rregullator

Ç’fare mund te behet per te ndaluar perhapjen e llojeve ekzotike?

http://www.invasivespecies.gov/

http://www.invasivespeciesinfo.gov/