مقدمه

بسم اهللا الرمحن الرحیم

از تاریخ طعی مق زندگانی مري مؤمن اسرتآبادی و نقش او در ی در باره استحاضر حتقیقیکتاب جهتواند از دو ت میدر دوران سلطنت قطب شاهان " وکیل"و " پیشوا"عنوان شرح حال او ب .دکن

و دوم ؛ بطور خصوصتشیعتاریخ و عمومور بطدکن در اسالم اول از نظر تاریخ .مورد توجه قرار گريد ایرانی و دانشمندانلماء عهويژ و بخ اسالمیمهاجر در تار نريوی انسانینقش از نظر سري تارخيی

و شبه قاره هند خمتلفطقا فرهنگ اسالمی در منتثبیت و توسعه نفوذ سياسیکه آنها در یتأثريو .اند داشتهجهان نقاطدیگر به آن ) ۱۵۸۱/ ۹۸۹ سال حمرم( ش که در زمان ورودلیت وی در گولکندهعادوران زندگی و ف

که خود وی طراح و معمار ،حیدر آباد نوساز بود، و بعدها در شهرشاهان قطبدیار پایتخت سلطنت که در اسالم در سر زمني دکنی سالهقریب به هفتصد از تاریخ جالببسیار ای است صفحهآن بود،

نقاشان، ، نرا شاع مؤرخان، فرماندهان، مدیران، عاملان، دانشمندان،،انیرآن سالطني، وز .اند فعال داشتهیو هرنمندان ایرانی برای چندین قرن نقشخوشنویسان، سربازان

، توانسته است این برگ تاریخ را از حاضرمرحوم دکرت حمی الدین قادری زور، مؤلف کتاب در کنار خدمات علمی ان قرار دهد و از این نظر عالقمندیدطاق نسیان جنات داده آن را در برابر د

.منوده است به تاریخ اسالم و دکننیز خدمتی ارزمشند ،خود به تاریخ و ادب زبان اردوبرجسته دست از باغی که به۱"کنده" است "گلی"و از داستان استیئ جز،وىل این صفحه از تاریخ

ارزش و ، به عالوه! دوباره به دست فراموشی سرپده شودمبادا که، واست تاراج رفته حوادث بهعه قرار ل مورد مطا دکنخ تاری سري و کلیمعنای آن تنها در صورتی مشخص خواهد شد که در سیاق

.گريد

سوابق تارخيیح سند به از فت هندمشاىل تاریخ ورود مسلمانان به سرزمني هایدانیم همانطوریکه می

وىل . شود آغاز میت حجاجمحکو اواخر در وم۷۱۱/هـ ق ۹۲ سالقاسم در حممد بن فرماندهیبني سواحل عرب و خلیج فارس از یک طرف و سواحل غربی و از راه دریا تاریخ روابط جتاری

گفته نیز.گردد از طرف دیگر بسیار قدميی است و به دوران ماقبل میالد مسیح برمیشرقی هند

1

.ماخوذ می ابشد" گل کنده"از " گولکنده "،بق روايىتط

به عدم امنیت کشتريانی در سواحل سند بوده مد بن قاسم در پاسخ عملیات نظامی حمشود که میحامل که ، کشتیآن. از طریق کشتی ارسال داشته بود برای حجاج را لنکا حتفیحاکم. است

قرار دستربد نزدیک سواحل سند مورد ،هند عازم حج بودندکه از سواحل نیز بودمسافران هندیاهر، پادشاه دای به نامه حجاجبا دریافت این خرب. رفته شدند نیز به اسارت گ آن و مسافرانگرفت

که مورد دستربد را نیز ی از وی خواست تا مردان و زنان مسلمان را آزاد منوده حتف وسند، فرستاد اسارت مسلمانان را به دزدان دریایی نسبت ،پاسخاهر در د. برای وی ارسال منایدبود قرار گرفته

تعدادی از حجاج ی هدر دور ، طبق روایتی، بر اینافزون .لیت منوداز خود سلب مسؤ داده به وظلم حجاج گرخيتهاز طریق دریا از اند، بودهشیعهطرفداران خاندان بنی هاشم، که به ظن قوی

.کرده اندمهاجرت هند جنوب سواحلاز ( هندربیبهر حال وجود آبادیهای مسلمانان از خنستني قرون اسالمی در سواحل شرقی و غ

و گفته ،تاریخ آنها از نظر تفاصیل در نوعی از ابهام قرار دارد از مسلمات است اگرچه )تهانا تا بهتکل "لاکورومند"طق ساحلی شرقی امندر ها که " هبل"ها در سواحل غربی و " نوایطه"شود طوایف می

آن نواحی که در طول قرنها در اند و ایرانیباشند از بازماندگان تاجران و مهاجران عرب می ساکن غري مناطق داخلی ونظر به اینکه اکثریت آنها، بر خالف سنیان .اند ساکن گردیدهرفت و آمد داشته و

با سایر ءشاید ناشی از همني تفاوت منشاباشند، اند، شافعی می که غالبا حنفی مذهبدکن ساحلی . باشدیمسلمانان هند

عبارت است است اهمیت دارایتاریخ سیاسی اسالم در هندند در ای که بعد از فتح س حادثه ی استیالهدف به نه به مناطق مشاىل که )۱۰۳۰-۴۲۱/۹۹۸-۳۸۸ (های حممود غزنوی از لشکرکشی .صورت گرفتمنطقه سرشار آن ثروتهای به یغما بردنوماىل دست آوردن غناميب برایسیاسی بلکه ۱۰۰۸/ ۳۹۸ و در سال ی چندین بار ملتان را مورد محله قرار دادو ۱۰۰۴-۳۹۴/۱۰۰۶-۳۹۶بني ساهلای

-۱۰۲۶/ ۴۰۱-۴۱۷ بني ساهلای. مراجعت منودبار دوم به پنجاب محله برد و با اموال هنگفتی برای متهرا، ثروتهای معابدود وشی منکاند لشکر بودهیوی به شهرهای مشاىل هند که دارای معابد ۱۰۱۰

بزرگرتین امرپاتوری،ی مملکت حممود در زمان وفات و. به یغما بردت راتهانیسر، قنوج و سومنا او به فرهنگ و ادب فارسی و سرپرستی آن ی عالقهدوران عروج عباسیان بوده و بعد ازمسلمانان

. بسیار مؤثر بوده است، و پنجاب خوارزم، بزرگدر تثبیت فرهنگ ایرانی در مناطق خراساندر مرکز افغانستان باعث تنگ تر شدن حیطه ) ۱۱۰۰-۴۹۳/۱۲۱۵-۶۱۲( ظهور سالطني غور

خرین شاهان آ) ۱۱۶۰-۵۵۵/۸۶-۵۸۲( خسرو ملک و) ۱۱۵۲-۵۴۷/۱۱۶۰-۵۵۵( خسرو شاهحکومت بدست غیاث الدین غزویان سلسلهکه تا اینه بود که کم و بیش منحصر به پنجاب شدگردید غزنوی

.حممد غوری برچیده شدبه ) ۱۲۰۳-۵۹۹/۱۲۰۶-۶۰۲( سلطان معز الدین حممد غوری، که بعدا بنام شهاب الدینبرادر وی

وهند مشاىل وارد صحنه گردید ، اولني فاحت اسالمی بود که با سیاست سلطه سیاسی برسلطنت رسید رب ۵۸۸/۱۱۹۲ سال جنگ تراین در درسرکردگی پریتهوی راج چوهانبه با پريوزی بر افواج هندی

، که در تاریخ از سلطنت مسلمانان در مشال هندوستانبعد از وفات وی . فتدهلی و امجري دست یا

غوریان و سرسلسله شاهان عامل ،قطب الدین ایبک بدست شود، یاد می" سلطنت دهلی"نام ه آن ب .شدگذاری پایه،ممالیک

از کهممالیکدودمان در هند مربوط است به حکومت، که در ایران قرن فاجعه بود،قرن هفتم

امواج مهاجران و . کردندرهربیسلطنت دهلی را سال ۹۰نزدیک به برای ۶۸۹/۱۲۹۰تا ۶۰۲/۱۲۰۶کدر اثر یورش چنگیز و النهر که ءپناهندگان از ایران و ماورا -۶۳۳ ( سلطنت التتمشاندر دورو هال

نبعی با فراهم کردن م و راهی هندوستان شدند)۱۲۶۶-۶۶۴/۱۲۸۷-۶۸۶(و بلنب ) ۶۰۷/۱۲۳۶-۱۲۱۱ مسلمانان بر مشال هندی و استقرار سلطه در تثبیت و توسعه سلطنت دهلی،عظیم از نريوی انسانی

.ستسهم بسزای داشته ا-۶۸۹/۱۳۲۰-۷۲۰(خلجی های شاهان سلسله سلطنت دهلی در قالب، ممالیکی بعد از دوره -۸۵۵/۱۵۲۶-۹۳۲(، لودهی )۱۴۱۴-۸۱۷/۱۴۵۱-۸۵۵(، سید )۱۳۲۰-۷۲۰/۱۴۱۴-۸۱۷(، تغلق )۱۲۹۰ مشال هند ادامه داشت، ی تا ورود گورکانیان به صحنه) ۱۵۴۰-۹۴۷/۱۵۵۵-۹۶۲(، و سوری )۱۴۱۵

-۷۱۵(لیکن آچنه برای تاریخ دکن اهمیت دارد حوادثی است که در زمان عالء الدین حممد خلجی دومني ) ۱۳۲۵-۷۲۵/۱۳۵۱-۷۵۲(سومني پادشاه خلجی و غیاث الدین حممد تغلق )۶۹۵/۱۳۱۶-۱۲۹۶

. استرخ داده تغلق ی سلسلهیفرمانروا

سلطه سیاسی مسلمانان بر دکن جنوب که از محله متهورانه سلطنتهای هندو در علیههای عالء الدین خلجی به دکن لشکرکشی

آغاز شد و به دست ملک کافور فرمانده وی ادامه ) ۶۹۵/۱۲۹۵(وی به دیوگري ی و غافلگري کننده . ماىل داشته استی های حممود غزنوی است که بیشرت جنبه ه لشکرکشی شبی تا حدودیداشت، عبارت ندده بو شد به دهلیباجدادن وادار به شکست نظامی با کهدر جنوب ی هندهایسلطنت

تنها . و پاندیاهای مدوراوارا سمدرا، هایسال های دهای دیوگري، کاکتیاهای ورنگل،ابودند از یادوبه و شده اشغال ،دهلیسرکشی حاکم هندو و عدم پرداخت باج سالیانه به علت به دیوگري بود که

غرب نیز مشال شرق و مشال حیطه سلطنت دهلی را درعالء الدین.سلطنت دهلی احلاق گردید .توسعه داد

ادامه حممد تغلقدهلی به فرماندهی های سلطه سیاسی مسلمانان بر دکن با لشکرکشیروند سلطنت دهلی درآورد حتت تسلط متام هند را ،لط بر تقریبا همه سرزمني های جنوببا تساو . یافت

ابن بطوطه که در زمان . به وسیع ترین حدود خود رسید دهلی سلطنت،با تکمیل فتوحات در جنوبو که در هایی در دهلی بسر برده است گزارشات تفصیلی از اوضاع سلطنت و نیز باسفر حکومت وی

کرده ارائه راحیلی از آبادیهای مسلمانان در آن نوابی و شرقی هند داشته تفاصیمناطق ساحلی غر .است

که دولت آباد نامیده شد، در سال دیوگري را ،مت خویش در جنوبوبرای تثبیت حکحممد تغلق

سامان جنوب را متزلزلوىل این اقدام نتوانست اوضاع. دادپایتخت دوم خویش قرار ۷۲۷/۱۳۲۷ عالوه بر این حاکمانی که بر . دهلی رهانیدی ی از جنوب دکن بزودی خود را از سلطه و خبشدهد

استانهای جنوب گماشته شده بودند با سرپیچی از سلطان دهلی اعالم خودخمتاری منودند و در نتیجه) ۱۳۳۳-۷۳۴/۱۳۷۸-۷۸۰( سلطنت معرب: سلطنت مستقل در جنوب بوجود آمد که عبارت بودند ازسه

و دولت هندو ،دولت آباد در) ۱۳۴۷-۷۴۸/۱۵۲۷-۹۳۴( سلطنت بهمنیان خت در مدورا،با پایت بیش سلطنت معرب که شاهان آن مسلمان بودند.در خبش جنوب) ۱۳۳۶-۷۳۶/۱۵۶۵-۹۷۲(وجیانگر

. گردیدادغام در وجیانگر،با شکست نظامی ی سال دوام نیاورد وداز چهل و ان

دولت بهمنیان دوران آل یعنیایران بعد از ایلخانیان آشفته ن مصادف است با اوضاع سیس دولت بهمنیاأت

)۱۳۳۶-۷۳۶/۱۳۸۶-۷۸۸(بداران در خراسان ر، س)۱۳۱۴-۷۱۳/۱۳۹۳-۷۹۵( مظفر در فارس و کرمانحسن گنگو که بعنوان فرمانده سپاه به .در عراق و آذرباجيان) ۱۳۳۶-۷۳۶/۱۴۳۲-۸۳۵(و آل جالیر

فرزند اسفندیار از شاهان ایران کهن ) اردشري( و خود را از سالله بهمن ظفر خان ملقب گردیده بود ،به عنوان ابواملظفر بهمن شاههجری ۷۴۸ ربیع الثانی سال ۲۴در روز مجعه کرد عرفی میم

.گذار سلسله بهمنیان گردید پایهدر . استایرانی در جنوب هند از همان اوائل سلطنت بهمنیان پیدا مهاجر حضور نريوهای

، صدر الشرف مسرقندی صدر حکومت و مري )۱۳۴۷-۷۴۸/۱۳۵۸-۷۵۹ (زمان عالء الدین بهمن شاه علم هیئت و ر درشود هر دو ریاضیدان و ماه گفته می.اند حممد بدخشی قاضی القضات سپاه بوده

وی روز . حکیم ناصر الدین شريازی و علیم الدین تربیزی طبیبان دربار وی بودند.اند بودهنیز جنوم عالوه بر اشخاصی که . داده است و شاعران را در این روز بار میاملان و عگرفت میز را عیدونور

فضل اهللا اینجو، مفتی امحد هروی، لطف اهللا سبزواری، سیف الدین بني آنهانام آنها ذکر شد ی گفتهبه .دبر نامتوان می را فتوح السالطني یتارخي ثنویم ی نویسنده شاعر وغوری، و عصامی

صدر الشرف مسرقندی را همراه مادر خود ملکه جهان برای حج و فرشته، پسر وی حممد شاه اول باالی حمراب آن.در زمان وی مسجد بزرگ گلربگه بنا گردیدهمچنني . معلی فرستادیزیارت کربال

حاکی از که،خلفای چهارگانه آمده استاسامی شده و زیر آن کاری اسامی پنجنت کندهمسجدباشد اگر چه شاه و مردم پريو مذهب حنفی ان بهمنی از همان ابتداء می شاهی بنيرجحانات شیعی

.اند بودهشاعری صاحب دیوان، ،مني سلطان این سلسهپنج، )۱۳۷۸-۷۸۰/۱۳۹۷-۷۹۹(حممد شاه دوم

-۸۰۷ (تیمور ساهلای آخر حکومت وی با ورود امري .عامل و دوستدار ادب عربی و فارسی بوده است در پی . مصادف است)۹۹-۸۰۰/۱۳۹۸ ( وی به دهلیی ایران و محلهی به صحنه)۷۷۱/۱۴۰۵-۱۳۷۰

از تا حدود زیادی مشالدرسلطنت دهلی اقتدار خویش را آشفتگی اوضاع مشال هند که در آن -۹۹۱( گجرات ،)۱۳۷۰-۷۷۲/۱۶۰۱-۱۰۰۹( خاندیش انند مکوچکچندین سلطنت دست داد،

.پدید آمدند )۱۴۰۱-۸۰۴/۱۵۳۱-۹۳۷( مالواو ،)۱۳۹۴-۷۹۶/۱۴۷۹-۸۸۳(، جونپور )۷۹۳/۱۵۹۳-۱۳۹۱

ایران و عراق به سوی دکن سرازیر شد و همو بود که گفته ازاز عاملان و شاعرانسیلی در عصر وی خود را طبق همان روایت حافظ این غزل.دعوت منوده استدکن به رامی شود حافظ شريازی

:وشته استخطاب به وی ن دمی با غم بسر بردن جهان یکسر منی ارزد مبی بفروش دلق ما که کزین بهرت منی ارزد

به بسیاری از شاعران عرب کهگذاشت و و به حمدثان ارج می را بنیان نهاد متعددی مدارسیوهد وی مال در ع .دندش می فضل اهللا اینجو، صدر سلطنت، به شاه معرفیی آمدند بوسیله میدکن

از مال حممد سراج التواریخ، وىل این اثر مانند را نوشتتاریخ حممد شاهیعبد الکرمي همدانی ، مانند بسیاری از آثار ند که متعلق به تاریخ بهمنیان بود، از مال داود بیدریحتفة السالطنيالری و

شود حمتویات آنها در فته می گرچه گ؛از بني رفته بهمن نامهاز مجله بهمنیان ی علمی و ادبی دوره .طباطبا باقی مانده است فرشته و کتب تارخيی دیگر مانند

حمسوب سلسله این از فرزانگان پادشاه بهمنی ، هشتمني )۱۳۹۷-۸۰۰/۱۴۲۲-۸۲۵(فريوز شاه تفسري، فقه، کالم ومند به زیر نظر فضل اهللا اینجو تعلیم دیده بود مردی عامل و عالقهکهاو . شود می

حساب و هندسه، کالم و علم معانی و بیان ای سه روز کتابهای منطق، فلسفه بوده است و هفته و شاعران ، بسیاری از عاملانهمنود ی ختلص میوی که عروجی و فريوز .کرده است تدریس می

.را به دکن دعوت منود ی و خراسانیایران "گیسو دراز" و" خواجه بنده نواز" عارف نامدار دکن که به ، در زمان وی سید حممد حسینی

سکونت و بعد از بیست سال سکنی گزیدو از دهلی به گلربگه آمده سالگی۸۴ در سن ،معروف است عنواناتفسري قرآن ب. درگذشت چند ماه بعد از وفات فريوز شاه ۸۲۵/۱۴۲۲به سال سالگی ۱۰۴در سن

فصوص متونی مانندی بریها غانی، شرح صا مشارق االنوار زخمشری و کشاف، حواشی برام املعانیامصار االسرار، شرح فقه ، جوامع الکلم، کتاب اخلامته و،عوارف املعارف و احلکم، رساله قشريیه

رساله فی و نیز االکرب، شرح متهیدات، مکاتیب، جواهر العشاق، انیس العشاق، جمموعه یازده رسائلاملعارف دائرة ای در ه امحد نظامی در مقالهجا خو.باشد از تصانیف وی میرؤیت باری تعاىل

.اند ه که از گزند حوادث حمفوظ مانداسم برده استرا از تصانیف وی مورد ۲۳ اسالمیامحد شاه "نام ه جانشني فريوز، که ب،)۱۴۲۲-۸۲۵/۱۴۳۶-۸۳۹(اول شاهشهاب الدین امحد در تالش گیسو دراز ویشت ذد از درگعب . معروف است، مردی متشرع و عارف مآب بود"وىل

شاه نعمت . دعوت بعمل آورد و به همني سبب از شاه نعمت اهللا وىل در کرمان راهنمای روحانی بودنام مال قطب الدین را ه معذرت خواهی از سفر به دکن یکی از شاگردان خود بضمناهللا نیز در پاسخ

. ساختبیدر ی ازده کنگره بوده روانهارای دودوازه امام دای و تاجی سبز که به مناسبت همراه نامهخطاب کرده بود و همني باعث شهرت شاه به " وىل"شود که شاه نعمت اهللا در نامه وی را گفته می

که بعدا از نیز نوراهللا را خودی نوهشاه نعمت اهللا امحد شاه، مکرر در پی اصرار.این لقب گردیدوی در دربار امحد شاه بسیار مورد . دکن ساخت روانهگردیدلقب م" ملک املشایخ"سوی شاه به

دخرت . در آمداحرتام و تکرمي بود و با ازدواج با دخرت امحد شاه در سلک اعضای خانواده شاهی

لذا خانواده نعمت اللهی . در آمدبرادر نور اهللاحبیب اهللا حمب الدین دیگر امحد شاه نیز به زوجیت ۸۳۴/۱۴۳۱ در سال بعد از وفات شاه نعمت اهللا .شدند در دکن جزو خانواده سلطنتی حمسوب می

کثر اعضای خانوادهخلیل اهللا بابرهان الدین ش و جانشینفرزند به . راهی دکن شد خویشی ادر حدود حتی ،رفت نعمت اللهی قرار گی اینصورت شهر بیدر برای بیش از سه قرن مرکز سلسله

،از سوی رضا علی شاه دکنی ،ه معصوم علی شاه معروف ب، سید مري عبد احلمید۱۱۸۴/۱۷۷۰سال ایران در تصوف جتدید حیات به ایران اعزام و باعث،سی و چهارمني قطب سلسله نعمت اللهی

.گردیدوی تعداد زیادی از ایرانیان و نیز سادات جنف و . امحد شاه وىل به شیعه بودن معروف است

و تعداد زیادی از استهبودنیز به شعر و موسیقی مند وی عالقه. کربال را به دکن دعوت منود را که امه بهمن ن آذری نور الدین محزهدر زمان وی. اند شاعران در دربار وی حضور داشته

در دکن و را، که خبشی از آنلیف منودأخ بهمنیان تیدر تار بود فردوسیبه سبک شاهنامهای منظومهبهمن افزون بر . امحد شاه به ایران مراجعت منودی ه اجازاوی ب. نگاشتخبشی دیگر در خراسان

و عجائب الغرائب، کتاب مرآت االسرار مثنوی،)مفتاح االسراریا (جواهر االسرار، وی مصنف نامه . نیز می باشد دیوان شعرصاحب

نظريی که در ) ۱۴۳۶-۸۳۹/۱۴۵۸-۸۶۲( دوم الدین امحد شاهءسلطان عال شجانشیندر عصر وی از پريوان شاه نعمت اهللا بود وبا . ملک الشعرای دربار گردید وآمده بود به بیدر واردبه دنیا طوس

.وابسته گردید نیزبعدا وی به حممود گاوان. داشته استای خاندان نعمت اللهی روابط صمیمانهبود به را که آذری نیمه متام گذاشته بهمن نامهشود که وی با همکاری مال مسیعی و دیگران گفته می

. تکمیل کردملحقات بهمن نامهعنوان ، )۱۴۶۳-۸۶۷/۱۴۸۲—۸۸۷(حممد شاه سوم ملقب به لشکریمشس الدین دوران سلطنت

م(حممود گاوانخواجه سیزدهمني سلطان سلسله بهمنیان، بیشرت جبهت وزیر دانشمند وی . معروف است ملقب به خواجه جهان،،)۸۸۶/۱۴۸۱

یکی از سه ، کنار شاه طاهر و مري حممد مؤمن اسرتآبادی، راانحممود گاو توان می براستی انسانی وی .مشرد در دکن یعی ایرانیترین شخصیتهای سیاسی علمی ش ترین و پر نقش برجسته در زمان . بوده استکمال و ادیبی بامقتدر فرماندهیر، ب، سیاستمداری مدفرزانهدانشمندی ، وارستهبیدر از نظر آبادانی و رونق به اوج خود شهر یعرتین حدود خود، و سلطنت بهمنی به وس ، ویوزارت

. گشتسراسر هندوستان تبدیلدر و تاجران یبانشمندان، ادندامیعاد گاه سلطنت بهمنیان به رسید و با سالطني عثمانی، شاهان گیالن، یایه ههای مکرر و مکاتب متاسیدر زمان وی حممد شاه بهمن

شخصا دارای روابطی ، که اصالتا از اهل گیالن بود، نیزخواجه و خودعراق و مصر داشته استم ( عبد الرمحن جامی، )۹۱۸/۱۵۱۲م (دین دوانیالوسیع بوده است و دانشمندانی مانند جالل

، مشس ظفر نامه نقشبندی، شرف الدین علی یزدی مصنف ، خواجه عبید اهللا احرار)۸۹۸/۱۴۹۳ .که خواجه با آنان مکاتبه و روابط دوستانه داشته استی هستند کثريعده ی مجلهالدین سخاوی از

تا حدود زیادی امردر سازماندهی و نظم و نسق سلطنت بود و همنيجدید موجد اصالحاتی او

ای در بیدر وی مدرسه. شاه شد به حکم دمشنان گردید که منجر به قتل اوی تشدید کینهباعث مورد توجه جهانگردان هنوز ر جهان شهرت دارد و آثار آن با نام او دکه) ۸۷۶/۱۴۷۱(ساخت

در هرن نویسندگی از تصانیف ریاض االنشاء ومناظر االنشاء ، بهمنیانی ه دوربني آثار ادبی .باشد می .اند باقی ماندهوی

موالنا . نام حممود گاوان نگاشته استه را ب شرح هیاکل النور)۹۰۷/۱۵۰۱م (جالل الدین دوانی وا نامه را ب حاشیة علی شرح مطالع وحاشیه علی شرح هدایة احلکمة املیبدی نیزس شاخنیرئی

فارسی به بلیفی است أ بهمنیان باقی مانده است تی جالب که از اواخر دورهیک اثر ۲.نگاشتی فارسی از کتابی ترمجه۳. نیستمشخص در علم موسیقی که اسم مؤلف آن توضیح االحلانعنوان . استهنام درگا داس نیز باقی مانده ت از مؤلفی بیدام پزشکی به زبان سنسکری درباره را که بعلتیلطنتاوضاع س کرد و دولت بهمنی را تريه ی حممود گاوان آیندهی قتل ظاملانه

از مشال به دکن بسیاری از آنهاکه ( بومی نی بر قوم و نژاد بني دکنیانتمبای فرقه های رقابتهایه ئتوط، و )اند یا پردیسی می گفتهآفاقیکه آنها را (مهاجر و خارجیان )وده بودندمهاجرت من

بکلی دگرگون ، آسیب پذیر بود شکننده و رؤسا و فرماندهان بشدتهای جاه طلبیو ها، رقابتها چینی عبارت دولتهااین . مستقل گردیددولتپنج ظهور منجر به احنالل تدرجيی آن و درنهایت ساخت که

شاهان در بیجاپور ، عادل)۱۴۹۱-۸۹۶/۱۶۳۳-۱۰۴۴( نگر هان در امحداش دولت نظام :دند ازبو، عماد شاهان در )۱۵۱۲-۹۱۸/۱۶۸۷-۱۰۹۸(شاهان در گولکنده ، قطب)۱۰۹۷-۸۹۵/۱۶۸۶-۱۴۹۰(

نگر، دولت امحدبه سلطنت عماد شاهان .برید شاهاندولت ، و )۱۴۸۵-۸۹۰/۱۵۷۲-۹۸۰( منطقه برار ۱۰۲۸/۱۶۱۹ در سال ، که باقیمانده دولت بهمنی را از بیدر زیر نفوذ داشتند، بیدر شاهان دولت بریدو

.گردیدملحق ر وسلطنت بیجاپبه

سه دولت شیعی در دکننگر به تشیع در زمان گولکنده و بیجاپور، و گرایش نظام شاهان امحددر بروز سلطنتهای شیعی

و ) ۱۵۰۱-۹۰۷/۱۷۳۲-۱۱۴۵(ر دولت صفوی در ایران برهان نظام شاه، مصادف است با زمان ظهو .شود عطفی در تاریخ تشیع حمسوب میی نقطه

نظام شاهان

، پسر ملک حسن حبری نظام شاهانی مؤسس سلسله)۱۴۹۰-۸۹۶/۱۵۰۹-۹۱۵(امحد نظام شاه ملک .در حکومت بهمنیان بدست آورده بودخطري بود که از دین هندو به اسالم گراییده و موقعیتی

شود که ها خمالف نفوذ خارجیان بود و گفته می حسن بعنوان یکی از رهربان جاه طلب حزب دکنی . داشته استای ه قتل حممود گاوان نقش عمدهئدر توط

، ۱۰۲، ص۶، ج۳۲/۱ و ۳۲، ش ۱۸-۱۹، ص۱، جفهرستمحطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ: های اين ااثر نک برای نسخه 2

.۱۸۱۳ش .۱۱۱- ۱۰۹مقاله نذير امحد، در شريواىن، هامن، ص : نک 3

با ، جانشنني امحد نظام،)۱۵۰۹-۹۱۵/۱۵۵۳-۹۶۰(برهان نظام شاه دوران طوالنی حکومتدر شاه امساعیل زمان از ایران در ۹۲۶/۱۵۲۰در سال )۱۴۷۵-۸۸۰/۱۵۴۵-۹۵۲ ( حسینیشاه طاهرآمدن

شاهان آغاز اسی و فرهنگی نظامیتاریخ س جدیدی در ی هدور ،و نصب او به مقام وزارتصفوی رمسی اعالم را به عنوان مذهب آنرا و برهان نظام شاه به تشیع گراییدحتت تاثري او بود که. شود می

.شد میگانه خوانده ها به نام امامان دوازده خطبه،گانه فای سهبه فرمان شاه با حذف نام خل. منودنگر بنا گردید که دینی در امحدی برجسته بود، مدرسهیبه همت شاه طاهر که خود نیز عامل و شاعر

که بني آنها میتوان از موالنانگر گردید ، دانشمندان و شاعران به امحداملانباعث جلب تعدادی از ع ه از شاه طاهر باقی ماند منشآت و فتح نامهینوعنابا دو اثر حداقل .رقندی نام بردزاده بدیعی مس

٤ .است وکرد به دکن آمد در زمان شاه طاهر مال حممد رازی نورخبشی که سريی و فکری ختلص می

نام رستم جرجانی کتابی در مورد داروشناسی ه طبیبی ب ٥.مند گردید ه بهر شاه طاهر علمیاز حمضر در شهر دولت آباد برای برهان نظام شاه ۹۵۴/۱۵۴۷سال ه را بادین شفائیبريه نظام شاهی و قراذخ

٦.لیف منودأتابن شدقم مدنی، یکی از علمای ) ۱۵۵۳-۹۶۰/۱۵۶۵-۹۷۳(در عهد سلطنت حسني نظام شاه

و با شاه قرار گرفت تکرمي و تعظیم و موردهنگر آمد امحد به۹۶۲/۱۵۵۵ در سال بزرگ آن زمان دکن را ،وی مدتی بعد از قتل حسني نظام. شاهی درآمدی خانوادهی در زمرهازدواج با خواهر شاه

-۹۷۳/۱۵۸۶-۹۹۵( شاه در دوره حکومت مرتضی نظام۹۸۸/۱۵۸۸سال به وىل دوباره گفتترک اش بعدا جنازه. ماندنگر در امحد )۹۹۹/۱۵۹۰ (نگر باز گشت و تا زمان وفات به امحد)۱۵۶۵

اجلواهر دو اثر وی. فرزند وی، به مدینه منتقل شد و در قربستان بقیع دفن گردید۷بتوسط حسني، فرزند وی ۸.لیف شده استأت در دکن۹۹۲/۱۵۸۴ در سال و زالل احلیاضزهر الریاض و النظامیه

، و هو )يف الفقه(، و رشح اجلعفرية )يف العقائد و الالكم(رشح الباب احلادي عرش : در منابع شيعی عناوين تعدادی از تاليفاتش ذکر شده است4

تفسري البيضاوي ابللغة العربية، و حوايش عىل رشح االشارات ابللغة العربية، و حاشية عىل حماامكت الشفاء ابللغة ابللغة العربية، و حاشية عىل العربية، و حاشية عىل اجملسطي ابللغة العربية، و حاشية عىل املطول ابللغة العربية، و حوايش عىل گلشن راز ابللغة الفارسية، و رشح حتفة

: ، ص۹ ذريعه، ج(، ديوان شعر )۱۴۲: ، ص۶ ، جذريعه(، حاشيه بر رشح هياکل النور )۲۴۴: ، ص۵ الشيعة، ج اناعي مستدراكت (الشافعي، ۶ ذريعه، ج(، حاشيه بر اهليات شفا )۲۶: ، ص۲۵ ذريعه، ج(ه ابن حاجب رشح شافي الوثيقة، )۴۰۶: ، ص۲ ذريعه، ج ( امنوذج العلوم، )۴۹۹؛ گزارىش ۷۸۳، ش۷۲، ص۳ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطات فارىسفهرست : شاه طاهر نکای از منشات در ابره نسخه). ۱۴۲: ص

امده ) ۲۹۵۲، ش ۳۵۰، ص ۷هامن، ج ( طاهر دکىن اب علامء اهل سنتی مباحثهای ابعنوان وی اب علامء اهل سنت در رسالهی از مناظره

.است .۴۸۴: ، ص۹ ذريعه، ج5 .۴۰۲۱-۴۰۲۲، ش۴۹، ص۱۰ ساالرجنگ، جی های خطی فارىس کتاخبانه موزه هرست نسخهف:ای اندر از ان نک برای نسخه 6 .۴۸۴: ، ص۵ الشيعة، ج اعيان: وی نکی درابره 7سيد ابو املاكرم بدر الدين حسن النقيب بن نور الدين عيل النقيب بن احلسن بن عيل بن : انم و نسبش در اعيان الشيعه ابين صورت امده است 8

امن بن مشس الدين محمدبن عرمة بن ثوية بن مكيثة او نكيثة بن شبامة بن ايب عامرة محزة بن عيل بن عبد الواحد بن مالك بن ايب عبد شدمق بن ض

هللا احلسني بن املهنا االكرب بن داود بن هامش بن ايب امحد القامس بن نقيب املدينة املنورة عبيد هللا االول املدينة بن و يف الذريعة ابن القامس نقيب (ابن ايب القامس طاهر احملدث بن حيىي النسابة بن احلسني بن جعفر احلجة بن عبيد هللا االعرج بن احلسني االصغر بن عيل بن احلسني بن ) عبيد هللا

ی ، درابره۷۵ :، ص۱۰ الفقهاء، ج موسوعةطبقات، ۷۰: ، ص۲ االمل، ج امل: نزي نک). ۱۷۵: ، ص۵ الشيعة، ج اعيان). (ع(عيل بن ايب طالب . جواهر النظاميهی درابره۲۸۵: ، ص۵ الشيعة، ج تصانيف اىل الذريعةرشح حالش و

کابر عاملان زمان حمسوب میش ۹.رانده استذدر دکن گرا د و او هم مدتی وعلی بن حسن نیز از ا واز ایران به دکن مهاجرت منوده) ۹۸۸/۱۵۸۰زنده در (در این زمان مريزا صادق اردوبادی

۱۰.وابسته به دربار نظام شاهان گردیدمرتضی نظام شاه عربی بنامه ب فی فقه االمامیةة النظامیحممد بن صاحل اسدی جزائری کتاب

ه فتح اهللا بن حبیب اهللا حسینی در سید شانام ه عاملی ب۱۱.لیف منودأت) ۹۹۵-۹۷۳/۱۵۸۶-۱۵۶۵(عنوان اای فارسی ب رساله ۹۹۴/۱۵۸۶در سال وی . گر بسر برده استن در امحد او سلطنتی دوره

ای در توحید رساله ۱۲.لیف کرد که سلطان آنرا مطرح منوده بودأدر جواب سواالتی ت ةاالسئلة السلطانی ۱۳.لیف شده استأهمني مرتضی تار برای توسط حممد بن حممود دهد عرفان نیز ببق با مشرامط

مند به ، هفتمني سلطان این سلسه، نیز عالقه)۱۵۹۱-۹۹۹/۱۵۹۴-۱۰۰۳(برهان نظام شاه دوم الفوائد الربهانیةعنواناای در فقه شیعه ب ابوالفضل حممد فضلی رساله.ترویج علم و هرن بوده است

وی که در قائن به .سرود خویش را به نام او ی امه ساقی نظهورینور الدین ۱٤.لیف منودأرا بنام او ت و بعد از نگر آمد به امحد )۱۵۶۸-۹۷۳/۱۵۸۶-۹۹۵(در دوران سلطنت مرتضی نظام شاه دنیا آمد،

بیشرت قسمت کلیات او که . پیوست به دربار عادل شاهان شدهمرگ برهان نظام شاه رهسپار بیجاپورکه وی تا آخر جایی ، استدوران سکونت وی در بیجاپور باشد متعلق به بیش از سی هزار بیت می

۱٥).۱۰۲۴/۱۶۱۵م (یداش ملک قمی به قتل رس و همراه ابو الزوجهعمر ماند برهان نظام حیدر ذهنی وابسته به دربار و ملک قمیمانند دیگر نیزشاعرانغري از ظهوری،

، بعد از اقامت در نشو و منا منودشان موالنا ملک قمی که در قم به دنیا آمد و در کا.اند بودهشاه حیدر ذهنی ۱٦.وارد شدنگر سلطنت مرتضی نظام شاه به امحدی و در دورههقزوین راهی دکن شد

از در ایرانوی. ه است، از اهل کاشان بودی چريه دست بود و نقاشی برجسته شاعر که،کاشانی ی نگر آمد و بعد از حماصره ه امحد از ایران بدر پی او ومقربان سید رکن الدین مسعود بود

۱۷.نگر توسط قوای گورکانیان رهسپار بیجاپور گردید امحدسید علی بن عزیز لیف أت برهان مآثر نظام شاهان باقی مانده انمهمرتین اثر تارخيی که از دور

۹۸۸/۱۵۸۰وی بعد از مدتی سکونت در عراق در حدود سال . است که از اهل مسنان بوداهللا طباطباوی از طرف برهان نظام . نگر رفت راهی گولکنده شد و بعد از معتوب شدن مري شاه مري به امحد

م ۱۹۳۶در سال برهان مآثر . از بهمنیان گردید آنهانیانیمور نوشنت تاریخ نظام شاهان و پیشأدوم مشاه

.۱۸۵: ، ص۸ الشيعة، ج اعيان 9

.۵۷۷: ، ص۹ ذريعه، ج: ی ديوان شعر او نک درابره10 .۱۱۹۰، ش۱۸۴، ص۴فهرست خمطوطاط عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 11 .۸۵: ، ص۲ ذريعه، ج12 .۱۵۹: ، ص۱۱ يعه، ج ذر13 .۱۱۹۱، ش۱۸۵، ص۴فهرست خمطوطاط عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 14. ۲۱۵: ، ص۱۸ ج، ۳۲۸: ، ص۱۹ ج، ۳۶۸: ، ص۲۴ ج، ۱۰۴: ، ص۲۲ ج، ۶۵۶: ، ص۹ ذريعه، ج: ی ااثر ظهوری ترشزيی نک در ابره 15

، ۱۰۸، ص۵؛ ج۸۰۳- ۸۱۳، ش۸۴، ص۳موزه ساالرجنگ، جهای خطی فارىس کتاخبانه فهرست نسخه: برای نسخه های رسائل وی بنگريد .۱۸۲۵- ۱۸۳۰ش .۳۲۸: ، ص۱۹ ج؛ ۹۲: ، ص۱۹ ج، ۱۰۹۹: ، ص۹ ذريعه، ج: ديوان و مثنوی منبع االهنار و نورس انمه نکی در ابره 16 .۳۴۳: ، ص۹ ذريعه، ج: ديوان شعرش نکی در ابره 17

.به همت آقای هامشی به چاپ رسیده استاند شیخ عبد السالم نگر آمده نظام شاهان به امحد حکومت ی در آخرین دورهی کهشاعراناز

شرائع االسالم در این عصر مثنوی فارسی ۱۸. است از شاگردان جالل الدین دوانیپیامی جبل عاملی در سال ۱۹. از عاملان این دوره برای یکی از نظام شاهان ایراد شده استیسط یکتودر فقه

ن عبداهللا عیدروس حسینی حضرمی از حضرموت به نام شیخ به حمدث و فقیه شافعی ب ۱۰۲۵/۱۶۱۶ابراهیم عادل نزد منزلتیدکن آمده به مرتضی نظام شاه و ملک عنرب پیوست و متعاقبا به بیجاپور رفته

۲۰.شاه دوم داشته است نگر تا در امحد با نامهای ایرانی و شاعران، حضور شخصیتهای سیاسیغري از عاملان

در روز که از طرف چاند بی بی سلطانه هیأتی در . شاهان مشهود است دولت نظامپسنيدورانهای نگر را امحد ی قلعه که لشکرش ،هزاده مرادابرای مذاکره با ش ۱۵۹۶ فوریه ۱۰۰۴/۲۹دهم رجب سال

، افضل خان قمی، مري حممد زمان مشهدی، و فرستاده شدبه اردوگاه گورکانیان در حماصره داشت، توافق قوای مهاجم بهاصره با حمرفعط یشرا ی در بارهاز طرف چاند بی بی شاه بهرام اسرتآبادی

.رسیدند

عادل شاهان و قطب شاهان بهمنیان گذاشته شده بود در زمان سلطنت ی آن در دورهی فرهنگ اسالمی و ایرانی که پایه این ، بانی )۱۴۸۹-۸۹۵/۱۵۱۰-۹۱۵(یوسف عادل خان . شاهان و قطب شاهان به اوج خود رسید عادل که وفائی ختلص داشت، ، فرشته او را.ه، شاعر و مردی دوستدار ادب و فرهنگ بوده استلسلس

تشیع را مذهب رمسی ۹۰۸/۱۵۰۲ در سال وی .داند ترین شاعر بني شاهان دکن می چريه دستین امر ، مانند ایران صفوی، تشیع مذهب رمسی گردید و ا و گولکندهدر بیجاپورسلطنت اعالم کرد و

.ایران و دکن گردیدباعث تقویت روابط سفارتی و فرهنگی بني مند به توسعه این بیش از پدر عالقه،جانشني وی) ۱۵۱۰-۹۱۵/۱۵۳۴-۹۴۱(امساعیل عادل شاه

به )۱۵۰۱-۹۰۵/۱۵۲۴-۹۳۰ ( صفویبرای طول عمر شاه امساعیلدستها مجعه های در منازروابط بود و و وی شهیدی قمی که قبال به دربار سلطان یعقوب در تربیز وابسته بود در عصر .شد دعا بلند می

عمرین ایاماز گجرات به بیجاپور آمد و ظاهرا آخر مدتی چند در هرات با موالنا جامی بسر برده بود ۲۱.رانده استذ را در دربار عادل شاهان بیجاپور گخود

قطب شاهان که همعصر ی سلسلهبنیان گذار) ۱۵۱۲-۹۱۷/۱۵۴۳-۹۵۰(قلی قطب امللک سلطان و هرن باشد یک مدیر و فرمانده فرهنگپرست رسحامی و که آنبیش از بود، امساعیل عادل شاه

.۱۶۰: ، ص۹ ذريعه، ج18 ۲۲۳: ، ص۱۹ ة، جالشيع تصانيف اىل الذريعة19 .۱۲۱: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعة20 .۵۶۲: ، ص۹ ذريعه، ج: ديوان او نکی درابره 21

و)متخلص به آسان(، شاعر ، قاضی القضات طبسی بن روح اهللا حسینی حسنيسید ونظامی بودهیه در صید یدرساله ص، و )آلدابيف اعمال السنة و االدعية و ا (، ذخرية اجلنةمرغوب القلوبنویسنده مجشید، جانشني وی، خود شاعر ۲۲.مند بوده است وی بهرهمحایت از ،)۹۸۳/۱۵۷۵لیف أت (و ذبائح وقوعی تا وفات ابراهیم قطب .بوده استوی مال حممد شریف وقوعی نیشابوری شاعر دربار بود و

جنم یا ( جممع االخبار عنواناب تاریخ خود در خدمت قطب شاهان ماند و کتاب)۹۸۸/۱۵۸۰م (شاه آنرا وی به دربار اکرب شاهنسیدرگفته می شود بعد از . به نام وىل نعمت خود تألیف منودرا ) االخبار

موىل حممد بن امحد .شتذ الهور درگدر ۴-۱۰۰۲/۱۵۹۳وی در سال . ه استبه نام وی تغیري دادلم الکالم تأليف خواجه نصري الدين يف ع الفصول ( شرح فصولمعروف به جواجکی شیخ شريازی

کتابی ۲۳.لیف منودأ که متعلق به دور مجشید است در گولکنده ت۹۵۳/۱۵۴۶سال ه را ب) طوسیهای رمسی و غري رمسی سلطان ابراهیم قطب ای از نامه ، که جمموعه انشای قاسم طبسیعنواناب

در زمان مجشید قلی کهاست ی شاه به شاهان بیجاپور و سالطني صفوی است، منسوب به قاسم طبسدر زمان ابراهیم قطب شاه در مست منشی دربار بیشرتین قسمت عمر خود را به گولکنده آمد و

.راندذگسنی متعصب بود و او سیاست مذهبی پدران ) ۱۵۳۵-۹۴۱/۱۵۵۷-۹۶۵(ابراهیم عادل شاه اول

یف لأ تفقه ابراهیم شاهیت است از آثار فارسی که در این زمان بوجود آمد عبار . خویش را برگرداند براهني قاطعه .نام ابراهیم عادل شاه اول نوشته شده استه نظام الدین امحد بن حممد که ب

که کمال الدین ابراهیم بن فخر الدین جهرمی است از نگارشی ) ابن حجر صواعق حمرقهی ترمجه( ران حکومت همني ابراهیم عادل مرتمجی ناشناس در دو۲٤. استشته شدهگا نآن هم بنام همان شاه

بامتام ۹۵۴/۱۵۴۷ قزوینی را در شعبان فلیأ، تعجائب اخمللوقات و غرایب املوجودات ترمجه ۲٥.رساند

سالطني ، بني عادل شاهانپنجمني سلطان سلسله) ۱۵۵۷-۹۶۵/۱۵۸۰-۹۸۷ ( اولعلی عادل شاه در ادب و شخصا وی که. است علم، و ادب و هرن معروفداری به دوست،این سلسله فرهنگ دوست

شود حتی در میادین جنگ چهار عه بود و گفته میلمند به مطا هرن ید طوىل داشت بسیار عالقهتشیع را دوباره اول ابراهیم شاهتسنن وی بعد از .داشته است ق پر از کتاب همراه خود میوصند

، ۱۰ الفقهاء، ج طبقات موسوعة، ۱۵: ، ص۱۰ ، جذريعه ،۲۲: ، ص۶ ، ج۵۸: ، ص۵ ج، الشيعة اعيان: وی و تاليفاتش بنگريدی در ابره 22نزيل حيدراابد الدكهن املتخلص : نويسد می) ۲۲: ، ص۶ ج( و مصنف ان در اعيان الشيعه له صيديهرسا و ذخرية اجلنةدر ابره ی . ۸۳: ص

فاضل جليل اكن يسكن حيدراابد من بالد اهلند اىل ان تويف هبا و هو من املتاخرين رايت من مؤلفاته : ابسان املعروف بصدر جهان يف الرايض

داب ابلفارسية الفه للسلطان ابراهمي قطبذخرية اجلنة يف اعامل السنة و االدعية و االو له الرسالة الصدرية يف الصيد . شاه ملك حيدراابد الشيعي اه

شاه ذكر فهيا اسامء احليواانت و الطيور و احلرشات ابلفارسية و العربية و الرتكية و الدكهنية مرتبة عىل حروف و الذابحئ الفها للسلطان قطب

ا و حمكته و فائدته الطبية و غريها مع حاكية متعلقة به جيدة انفعة يروي ابالجازة عن الشيخ محمود بن محمد بن عيل املعجم و ذكر حمك لك واحد مهن و يروي ابالجازة ايضا عن السيد حسن بن نور الدين احلسيين الشفيت و يف الذريعة ۹۷۴ شوال سنة ۲۳بن محزة الالهيجي تلميذ الشهيد بتارخي

.ه يف موضعني بعنوان حسن و حسني اه لكين مل اجده يف الرايض اال بعنوان حسنيان صاحب الرايض ترمجاملذكور، للموىل محمد بن امحد املعروف خبواجيك شيخ الشريازي نزيل حيدراابد دكن اهلند، رشح الفصول:در ذريعه در اين ابره امده است 23

)۳۸۵: ، ص۱۳ ذريعه، ج. ( ه امك فصله يف فهرس املكتبة۱۰۰۰اترخي كتابته سنة خبراسان ) املكتبة الرضوية( ه يوجد يف ۹۵۳فاريس الفه سنة .۲۹۶۱-۲۹۶۲، ش ۳۵۵، ص۷ فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطاتفهرست 24 .۶۰۲- ۶۰۵، ش۲۵۳، ص۲ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطات فارىسفهرست 25

ح اهللا شريازی، رفیع الدین شاه فت. از سرگرفت را"آفاقی ها" و سرپرستی رمسی گردانیدمذهب ین حممود اصفهانی، شاه دشريازی، افضل خان شريازی، حکیم امحد گیالنی، مري مشس ال

۲٦.باشند ابوالقاسم اینجو و مرتضی خان اینجو بعضی از علماء و شخصیتهای مشهور دربار وی می که مرزهای بود) ۱۵۵۰-۹۵۸/۱۵۸۰-۹۸۸( وی از قطب شاهان سلطان ابراهیم قطب شاه معاصر

رسد که سید حممد اکرب، به نظر می.راهها را برقرار کرد یت شهر ها ونگولکنده را تثبیت منود و ام همانطوریکه ۲۷.، در همني زمان به گولکنده آمده است)۱۰۴۱/۱۶۳۱م (فرزند مري حممد باقر داماد

ذخرية اجلنة ۲۸ بود، زنده۹۹۷/۱۵۸۸ سید حسني طبسی، معروف به صدر جهان، که تا سال اشاره شد از به زبان فارسی صراط مستقیم و دین قومي.لیف منودأنام ابراهیم قطب شاه ته در فارسی ب را

که برای ابراهیم قطب شاه نوشته شده است در اثبات اهل جنات بودن شیعهای ناشناس نویسندهتا زمان حممد قلی ده و در همني دوره در گولکنده بو،ظاهرا حاجی ابرقوهی، شاعر ایرانی ۲۹.است

تاریخ ایلچی نظام شاهاند از ان او نوشته شد عبارترکه در دو دو کتاب تارخيی ۳۰.زنده ماندای از در جمموعه. نیشابوری شریف حممد ازجممع االخبار و حسینیاز خورشاه) ۹۷۵/۱۵۶۴(

کثر نامهی های رمسی زمان که بوسیله نامه ابراهیم همنياب بهها خط قاسم طبسی گردآوری شد، ا، پروانه شکارنام معز الدین وفا خان، مصنف ه شاعری بامري تقی اصفهانی و ۳۱.قطب شاه می باشد

بن مال عرب شريازی و ، إمساعيلحممد اصفهانی .اند هدر عهد ابراهیم قطب شاه به گولکنده آمد عاملی بنام عالء .ندا بودهه ابراهیم شای از خوشنویسان مشهور دوره حبرينی الدين حممد صاحل تقی

نزهةای از نسخهالدین تربیزی در این زمان بعلتی در گولکنده در زندان بسر می برد، چه وی ۳۲. در اسارت نوشته است۹۸۵/۱۵۷۸ را بسال االرواح

ی هجانشنني علی عادل، در سرلوح) ۱۵۸۰-۹۸۷/۱۶۲۷-۱۰۳۵( دوم شاهابراهیم عادلاسم

حکومت وی مصادف است با سلطنت شاه ی دوره. ن سلسله قرار داردشاهان فرهنگ دوست ای-۱۰۲۱(و حکومت سلطان حممد قلی قطب شاه ) ۱۵۸۸-۹۹۶/۱۶۲۹-۱۰۳۸(عباس اول در ایران

بهم حضور دکن دراسرتابادیجناب مري مؤمن زمانیکه یعنی همان در گولکنده،)۹۸۸/۱۶۱۲-۱۵۸۰

.۱۹۹: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان26قربه يف حيدراابد دكن و اكن يعد من علامء السالطني .السيد محمد اكرب بن مري محمد ابقر الداماد: عيان الشيعه امده است وی در ای در ابره 27

)۱۲۵: ، ص۹ ج (.القطب شاهية يف حيدراابد ال يعلم اترخي وفاته .۸۳: ، ص۱۰ الفقهاء، ج موسوعةطبقات 28 .۲۹۶۰، ش ۳۵۴، ص۷نه موزه ساالرجنگ، ج فارىس کتاخباخمطوطاتفهرست : ان نکی برای نسخه 29) ۱۸۷ ص - ۶تس (ترمجه معارصه سام مريزا يف . من شعراء القرن العارش، ديوان حاجي ابرقويه:نويسد اقا بزرگ در معرفی ديوان وی می 30

و قال اكن من اوالد ااتبكية لرستان) ۹۵۷(املؤلفة قال ابن . مل ينظم الشعر لاكن احسنو لو. و اكن مدة رئيس مضيف البالط مث صار يوزابشيا. انه سافر اىل اهلند و نظم انظر و منظور و مجع ديوانه بنفسه و اهداه اىل مصطفى خان ) ۲۵۴ -۲۵۱ ص - ۳ ج - اجمللس(يوسف يف فهرس مكتبة

من امراء اهلنود و يظهر من ديوانه انه معر اكرث من ستني سنة و اكن حيا اىل شاه بدكن و حينئذ ذاك اكن معره و مدح محمد قيل قطب ). ۹۷۲(

و ديوانه يشتمل عىل القصائد يف مدح االمئة االثين عرش و الشاه. »۱«و له قصيدة ذكر فهيا احوال نفسه و ما جرى عليه يف معره . ثالثني سنة ).۹۶۴(حتت رمق ) اجمللس(ة مبكتبة و النسخة موجود) بيت۲۵۰۰( رابعياته و لكها يف -۴ غزلياته -۳ انظر و منظور -۲طهامسب و ملوك اهلند،

).۲۱۷: ، ص۹ ذريعه، ج( .۷۸۶، ش۷۴، ص۳ فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطاتفهرست 31 .۳۲۳۹، ش ۱۲۹، ص ۸هامن، ج 32

.گردید بنیاد فرخندهشهر حیدرآباد شو به دست مبارک هرسانیدمورخان، ادیبان، شاعران، حمدثان،، از عاملانمجع غفريی را با دابراهیم عادل شاه دربار خو

گره یا برجسته آراستناخوشنویسان، و موسیقی داننقاشان، که از نظر نیکوئی با دربار دهلی و آه را ب فی مذهب آل العباء احملجة البیضاشريازی خواجکی شیخ.کرد اصفهان و قزوین رقابت می

حممد هارون عبد السالم متخلص به سالمی در زمان وی۳۳،لیف منودأتابراهیم عادل شاه همني نام در را که تذکرة امللوک مري رفیع الدین شريازی و کردلیفأ ت۱۰۲۷/۱۶۱۸سال ه را بجممع الغرائب

شن گل۳٤امر او ابولقاسم فرشتهب .ان رساندی پاه ب۱۰۱۷/۱۶۰۸تاریخ عادل شاهان است در سال حبیب و ة الصفاضرو و رفیع الدین شريازی ۳٥ حتریر در آورد رشته تاریخ معروف خود را به،ابراهیمی

و او آثار معروف خود را نگاشت و ترشیزی محایت او ظهوریی در سایه. را خالصه کردالسرينظري . از شاه دریافت منودندخلیلخوان و گلزار ابرهیم را برای نوشنتهنگفتیملک قمی جوایز

و از کاتبان دربار ابراهیم عادل هدر بیجاپور حضور بهم رسانید) ۱۰۳۰/۱۶۲۰( در همني عصر مشهدیکتاب نام ههای دکنی را ب ای از سروده گفت و جمموعه زبان دکنی شعر میبه شاه خود ۳٦.گردیدملک قمی . شعر فارسی داشته استوی ذوقی سرشار نیز در فهم و نقد .آوری منود مجعنورسدر دوران حکومت . استسروده نظامی ی مخسهیالگوبا را به خواست شاه منبع االنهار مثنوی

. اوج خود رسیدی وی مکتب نقاشی بیجاپور که باعث شهرت جهانی هرن نقاشی دکن گردید به نقطه پسر )۱۵۷۲-۹۸۰/۱۶۱۵-۱۰۲۱ (یکی از شاعران دربار ابراهیم عادل، حممد هاشم سنجر کاشانی

راه از کاشان از ۹۹۹/۱۵۹۰ سال دروی . است طباطبائی و داماد دیگر ملک قمیمري حیدر معمائیبعد از . و مدتی با شاهزادگان سلیم، دانیال و خسرو بسر بردد یسند به هند آمده به دربار اکرب شاه رس

خر عمر حتت محایت ابراهیم شاه بسر برد راندن ساىل در زندان گجرات، راهی بیجاپور شد و تا آذگ ۳۷.نوشت آجنا قصائد و مثنویات خود را درو

است که ی برادر کوچک مقصود خورده فروش، شاعر دیگر شاگرد حمتشم و۳۸باقر کاشانی، راهی هند شد و در دربار ابراهیم شاه مواجهه با مسائلی بامر شاه عباس و بودنیزندانمدتی پس از

و شاهی را نیز به عهده داشتی انهکتاخب ی ادارهوی در بیجاپور مسؤلیت . قرارگرفتمورد استقبال عسکری مري حسن شاعری دیگر بنام. به اميای شاه انشاء منودخمزن االسرار را به سبک ای مثنوی

آقا حممد نامی . نیز در همني زمان نزدیک هشت سال در بیجاپور و گولکنده بسر برده است۳۹کاشانی رشید قزوینی شاعری . با خان خانان راهی بیجاپور شد بودن است که بعد از مدتینیز شاعری یزیترب

دی وی که دارای تاليفات متعد. وی از شاگردان دواىن است و مقمي کونکن از مناطق ساحلی دکن بوده است. ۱۴۶: ، ص۲۰ ذريعه، ج33

)۳۵۱: ، ص۲۱ ذريعه، ج. ( برای يکی از سالطني نظام شاهی نوشتالنظامية يف مذهب االمامية است، کتاىب ديگر ابعنوان .۸۲۴: ، ص۹ ذريعه، ج: ديوان شعر او نکی در ابره. فرشته اصالتا از اهل اسرتاابد بوده است 34 .۴۰۳۹، ش ۶۳، ص۱۰ ج فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ،وطاتخمطفهرست : ابشد وی مؤلف دستور االطباء کتاىب در طب نزي می 35 .۲۲۳: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان، ۱۲۱۲: ، ص۹ ذريعه، ج36 .۴۷۳: ، ص۹ ذريعه، ج: وی و ديوان شعر اش نکی درابره 37 .۱۸۴۲، ش ۱۱۶، ص۵های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست نسخه: ای از کليات وی نک نسخهی درابره 38 .، رشح حالی خمترص از وی دارد۷۲۱: ، ص۹ ، ج ذريعه39

و عتابی ٤۰)تقی الدین حممد( ذکری کاشانی .ختلص داشت" نورس"دیگر در بیجاپور است که که مالزم دربار عادل شاهان هستند از شاعرانی٤۱)مري سید حممد شاگرد حضوری (گلپایگانی

.اند بوده) ۱۶۲۶-۱۰۳۶/۱۶۵۶-۱۰۶۷( حممد عادل شاه ی همتعلق به دورنام مقیم شريازی هشاعری ب ٤۲. گزیددر بیجاپور اقامتو راهی دکن شده ،وی که در شرياز به دنیا آمد. است

از مؤلفی ناشناس اهل البیتةسفینعنوان ا امامان بی سريهی بفارسی دربارهیکتاب تارخيی ٤۳.نوشته است) ۱۶۶۰-۱۰۷۰/۱۶۷۲-۱۰۸۳(نام علی عادل شاه دوم هب ۱۰۷۹/۱۶۶۸است که آنرا در سال

در دکنسلطان حممد قلیعصر

، مهم ترین شخصیت دوم سلطان گولکنده و همعصر ابراهیم عادل شاه،حممد قلی قطب شاه و دربار ویهن توسعه در فرهنگ، شعر و هرن بوديادبی قطب شاهان می باشد و عهد وی شاهد بزرگرت

مري مؤمن اسرتآبادی، مريزا حممد امني .مملو از دانشمندان و شاعران برجسته بوده است غیاث الدین اصفهانی، سراج الدین مريزا رضا قلی بیگ معروف به نیک نام خان،٤٤شهرستانی،

حکیم و شاعر، ( الدین مسعود کاشی رکن،)شاعر دربار( مال مريک معني سبزواری ٤٥، ایگیعارف، )۱۰۱۳/۱۶۰۴م ( کاشانی جوشقانی، مري جمد الدین، حمسن همدانی، وحشی) مسیحکنمعروف به ر و اشرف از شخصیت های معروف ٤٦)یا وجهی (هیی وج کامی شريازی،ی،ششریف کامريزا حممد

مدتی در در همني دوره منصف اصفهانی شاعر نیز لدینا غیاث.اند گولکنده در زمان وی بوده .گولکنده بسر برد

اند که ز مري مؤمن اسرتآبادی، عاملانی دیگر نیز در این زمان در گولکنده حضور داشتهغري ا حتفة الطالب فی مناقب علی بن ابی اند از شیخ حممد علی شحوری عاملی، مصنف عبارت و علی بن ٤۸، رساله اهلیه در اصول دینعبد احلی موسوی، مؤلفلعابدین بن سید امري زین ا٤۷،طالب

٤۹).۱۰۱۴/۱۶۰۵سال نگارش ( حاشیه بر مصباح کفعمی ی فی نگارندهحسني ابیهی جن

.۳۳۹: ، ص۹ ذريعه، ج40 .۷۰۷: ، ص۹ ذريعه، ج41 .۱۸۹۷، ش ۱۵۸، ص۵های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست نسخه: در ابره نسخه ای از ديوان مقمي نک 42، ص ۱فهرست ج ( ساالر جنگ ی موزهی بدست مؤلف، در کتاخبانه برگ ، احامتال۱۶۳ای از ان در ، نسخه۱۹۵: ، ص۱۲ ذريعه، ج43

. موجود است) ۳۳، مناقب ۱۲۴، ش ۱۳۹فهرست : ای از ان و ديوانش نک برای نسخه. برای محمد قلی قطب شاه رسوده است۱۰۱۹/۱۶۱۰وی مثنوی مطمح االنظار را در سال 44

.۱۸۵۹- ۱۸۶۰، ش ۱۲۹، ص۵نسخه های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج ۶۶۶: ، ص۹ ، ج ذريعه45 .۱۸۶۱، ش ۱۳۱، ص۵هامن، ج: ای از ديوانش نک نسخهی در ابره 46: ، ص۱ االمل، ج امل. ( هـ ق در حيدراابد نوشته شده بود در دست داشته است۱۰۱۲ای از ان را خبط مؤلف که در سال حر عاملی نسخه 47

۱۶۹( يف الرايض فاضل عامل متلكم مدقق رايت من ، السيد االمري زين العابدين بن عبد احلي املوسوي: ده است وی در اعيان الشيعه امی درابره 48

مؤلفاته يف اسرتاابد الرسالة االهلية يف اصول الدين الفها يف لككندة حيدراابد من بالد اهلند للسلطان محمد عيل قطب و يه كبرية ۱۰۰۳شاه سنة )۱۶۶: ، ص۷ الشيعة، ج اعيان (.ملطالب ال سيام يف حبث اثبات الواجب جزاه هللا خريا اهمبسوطة حسنة الفوائد جليلة ا

،۱۵۰۱، ش۹۳، ص۵فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 49

میزان الطبائع مصنف )یا فارسی(قانی ل طا)بن صدرالدین علی (مانند تقی الدین حممداطبایی ، شرح معاجله امراض مصنف کتاب اردستانی)حسنيیا (ی سید امحد بن علی حسین٥۰،قطب شاهی

مشس الدین ٥۱،تفسري قرآنو ) ص ( شرح طب النبي،)ع (ئمةکليات قانون ابن سينا، شرح طب اال الفرید فی و مريزا عبد اهللا طبیب مؤلف ٥۲،تذکرة الکحالنيعلی حسینی جرجانی مؤلف ترمجه

مؤلفی ناشناس در .اند را برای وی نوشتهیش کتابهای خو وند وابسته به دربار حممد قلی بود٥۳الطب ٥٤.دعیه، را برای حممد قلی نگاشت، در اصوامع امللکوتاین دوره کتاب

ی ه در دورمأثر قطب شاهیرخ عهد قطب شاهان و مؤلف وحممد بن عبد اهللا نیشابوری، م .حکومت حممد قلی به حیدرآباد آمد

وی که . ماند"گی مري مجله"در مست مريزا حممد امني شهرستانی تا زمان وفات حممد قلی وابسته به )۱۰۲۷/۱۶۱۷ (هگشتازدوباره به هند بایران مراجعت منود و بعد از آن به بیجاپور و از آجنا به

شاعری برجسته و صاحب دیوانی به کرد، او که امني و روح االمني ختلص می. دربار گورکانیان گردید .سروده است و مثنویات به سبک مخسه نظامی استراز عنوان گلشن

. د قطب شاه از اهللا آباد به گولگنده آمدحممدر عهد ۱۰۱۴/۱۶۰۵عارف ایگی در سال حکیم .است که دارای بیش از دو هزار بیت نگاشت رااندرز نامه و ساقی نامهوی

است که در این زمان مدتی یدیگر ، سیدی از یزد، شاعر)۱۰۳۰/۱۶۲۳م ( مري حممد مؤمن ادائی . در گولکنده بسر برد

در عهد ۱۰۱۹/۱۶۱۱سال ه را بامه قطب شاهینسبنعنوان احسني بن علی فرسی منظومه تارخيی ب نام حممد قلی قطب شاه ه که بایخ قطب شاهیرو تعنواناتارخيی منظوم ب ٥٥.لیف کردأحممد قلی ت

الفاريس، الفه يف الطب، لتقي الدين محمد بن صدر الدين عيل : مزيان الطبائع القطب شاهية:نويسد صاحب ذريعه در معرفی کتاهبای وی می 5050

حملوي الزيدي " جحلة العرائس" و جاء ذكر املؤلف يف. ، للسلطان محمد القطب شاه عىل الرتتيب الصغرى و الكربى، و النتيجة و الالزمة۱۰۰۰سنة اكرث مركبات از حتقيق درجات طبايع معاجني و" و" طريق دانسنت درجات معاجني " بدال من الفاريس و ذكر رسالتني ابمس-بعنوان الطالقاين

له و انه الف الثاين ابمس محمد قيل قطب شاه" روى حساب و ذكر بعىض تراكيب مشهور) ۲۸۰۶طهران، سنا (يف " مزيان الطبائع" نسخه من.

الثاين كتبت يف القرن) ۵۸۶۰املتحف الربيطاين (و اخرى يف ) ۱۷۷۰دانشگاه، رمق (كتبت بقلم النستعليق يف القرن احلادي عرش و صورته يف در کتاخبانه موزه ساالرجنگ موجود است ) ۱۷۳۲-۱۱۴۵بتارخي (نسخه ای ديگر ان ). ۳۱۵: ، ص۲۳ ذريعه، ج( .عرش او الثالث عرش

.۴۰۳۷، ش ۶۲، ص۱۰ جفهرست نسخه های خطی فارىس ،(علامء الدولة القطب شاهية الشيعية يف اهلند له عامل فاضل من ، السيد امحد بن عيل احلسني االردستاين: نويسد اعيان الشيعه در معرفی وی می 5151

كتاب معاجلة االمراض الفه ابمس السلطان محمد عيل قال يف اوهلا بعد التسمية و التحميد و ، منه نسخة خمطوطة يف املكتبة الرضوية،شاه قطب}کذا {

الصالة عىل سيد االنبياء محمد املصطفى و اله مفاتيح اهلدى و مصابيح الدجى بعد فهذا ما مجعه العبد الواثق ابمللك الغين امحد بن عيل احلسيين اما : االردستاين يف معاجلة لك االمراض من الراس اىل القدم و ما يناسب هلا من االدوية املركبة و املفردة مشتمال عىل

اباب عىس ان يثمر يل ما هو مثرة ۴۲

هو كعبة االمال و قبلة االقبال السلطان االمكل االعظم و اخلاقان االعدل االكرم مالك االنتظام يف سلك خواص حرضة من تعنييت و فاكهة مرادي من

رقاب اخشاص االمم حايم اصناف العرب و العجم ممهد قواعد العدل و االنصاف ماحي ااثر الظلم و االعتساف مشيد قواعد الرشع يف االفاق مريق

ارابب الفضل عىل االطالق ملجا الفرقة الناجية اال" شاه مامية االثين عرشية يف امللة البيضاء احلنيفة احملمدية املؤيد من عند هللا السلطان محمد عيل قطبو هو من اصل االربعامئة كتاب اليت وقفها الشيخ اسد هللا بن محمد مؤمن اخلاتوين العاميل عىل اخلزانة" اه و له رشح لكيات قانون ابن سينا و رشح .

)۴۱: ، ص۳ الشيعة، ج اعيان (.طب النيب ص و تفسري القرانو رشح ) ع(طب االمئة .۴۰۳۴، ش ۶۰، ص۱۰ جفهرست نسخه های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، 52طبيب له الفريد يف الطب الفه ابمس السلطان ايب املظفر محمد قيل ، املريزا عبد هللا: ، امده است۴۵: ، ص۸ الشيعة، ج اعيان وی دری درابره 53

.۱۰۲۸ اباب فرغ منه سنة ۲۱شاه مرتبا عىل مقدمة و قطب .۳۰۸۶، ش ۳۷، ص۸ جهای خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، فهرست نسخه 54 .۱۷۷۹، ش ۷۷، ص۵ ج،هامن 55

باشد متعلق به همني دوره که آن نیز منظوم میتواریخ قطب شاهیاست در عهد وی نوشته شد و لیف شده أ ت۱۰۲۰/۱۶۱۱نیز در همني دوره بسال جمهول ایرانی ی از نویسندهمنتخب التواریخ .است ٥۷. را برای حممد قلی بفارسی نگاشته استخالصة احلساب کتاب نیز مرتمجی ناشناس٥٦.است

قطب ی امري عبد القادر احلسينی الشريازی از خطاطان نامدار قرآن نیز مربوط به همني دوره حممد رضا فکری ون نیز بوده است،که هیئت دا) ۱۰۲۶/۱۶۱۷م (اخرتی یزدی ٥۸.شاهان میباشد

شیخ حممد حسن کاشانی متخلص به جتلی،،مال عبدالباقی دماوندی، )۱۰۰۲/۱۵۹۳م (اصفهانی .اند از شاعران این دورهداشته،را " مري منشی"که مست ) ۹۷۵/۱۵۶۶م (حممد صفی شريازی

رجاىل و کتابشناسی شیعه منابعمري مؤمن در

فضائل از نظرگانی و نقش وی می باشد، د زنی دربارهحاضر که کتاب مري مؤمن اسرتآبادی ،ه آثار فرهنگی و اجتماعی که از وی باقی ماند ومقام و نفوذ سیاسی،جایگاه علمی، انسانی،

عالوه بر تبحر در علوم عقلی و نقلی، وی شاعری .استبرجسته ترین شخصیت عهد قطب شاهان .سی و معماری نیز بوده استچريه دست و وارد در علوم مهند

معرفی قطب شاهان، ذکری نیز از مري حممد مؤمن ذیل در مستدرکات اعیان الشیعه در : آمده استه میانب اسرتآبادی

و حني أعلن الشاه إمساعيل املذهب اجلعفري رمسيا للدولة يف ايران، تبعه يف ذلك قطب ... ن التشيع سعيا بليغا، و هاجر على عهدهم مجع من امللك يف اهلند و عمل على نشره و التبليغ ع

و کان أحد کبار الشخصيات العلمية التي . ايران إىل الدکن و عملوا على نشر اإلسالم و التشيعهاجرت من ايران إىل اهلند على عهد القطب شاهيني هو املري حممد مؤمن االسرتآبادي، و

يعمل يف نشر اإلسالم و ) وکيل السلطنة(صب استمر هذا العامل مدة مخسة و عشرين عاما يف منکثر العلوم العقلية و النقلية على عهده بل کان من اعلم التشيع الکثري، و کان يعترب متبحرا يف أ

و استمر القطب شاهيون يف حکم هذه املنطقة قرنني من الزمن، و هلم تاريخ . العلماء يف عصره ٥۹.يف ذلك طويل مفصل

ی ای فارسی درباره رساله)۳(عروض، در ایرساله )۲ (٦۰فارسی، دیوان شعر )۱ ( از وی

خبط من ) ف۲۶۴ -خي اتر۴۲۹حيدراابد، موزة ساالر جنگ (و يوجد هبذا العنوان جمهولة املؤلف يف ، منتخب التوارخي:در الذريعه امده است 56

القرن احلادي عرش ذكر انه تاليف احد االيرانيني يف يف اترخي االمري تيمور گوراكن و اوالده -۱: و هو يف ستة دفاتر۱۰۲۰ ظهري الدين اببر اىل - ۲

چون : [ اوله سالطني بنگال- ۶ سالطني گجرات و مالوه -۵ حاكم سند - ۴ حاكم دكن - ۳، ۱۰۲۰سنة السادس من جلوس جهانگري، سنة سلطنت بعد از قتل مري حسني اب محمد قرار گرفت، رضورات مجمىل از احوال مري حسني و اىل بلخ

)۳۸۹: ، ص۲۲ ذريعه، ج. (] .۳۸۸۶، ش ۲۳۶، ص۹ ج فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ،خمطوطات فهرست 57 .۳۷: ، ص۱ الشيعة، ج اعيان مستدراكت 58 .۱۹۲: ، ص۱، جهامن 59 ادبيات فارىس در دکن از ماخذ اينجانب در تدوين بعضی از مطالب اين مقدمه ی ، که مقاله ارزمشند وی درابره نذير امحد دکرت بگفته60

موجود India Office برگ در کتاخبانه ۱۷۵ای از ديوان جنا ب مري محمد مؤمن که دارای غزهلا، مراىث و قصائد است در نسخهاست، : نک. به وی منسوب ميکندنزي به عرىب را عةکتاب الرجنذير امحد . ميباشد

H. K. Sherwani & P. M. Joshi, ed., History of Medieval Deccan, “Language and Literature: Persian,” by Dr. M. Nazir Ahmad, vol. II,

)۴( و ،)هیرساله مقدار یا (میزان املقادیر عنوانااصطالحات مربوط به مقادیر و واحدهای پیمایشی بای از ترمجه فارسی آن که بدست شاگردش نسخه( به عربی کثري املیامنيعنوان اای ب کتاب یا رساله

وىل . اجنام گرفت در کتاخبانه موزه ساالر جنگ موجود است اسرتآبادیدقاضی امحشاه نام هب زای است ا آن قصیدهحمبوب الزمننقل آقای حیدر ضابط از حممد عبداجلبار ملک پوری در هب

اختیارات قطب شاهی)۵(احتماال و )حممد قطب شاه سروده شده استوصف قاضی امحد که در می و نسخ آن میزان املقادیرآقا بزرگ تهرانی در معرفی . ه استنداا م جب٦۱)کتابی در علم طب(

:گوید

-فارسي، للسيد حممد مؤمن األسرتآبادي الذي ألفه يف دکن" مقدارية" أو ميزان املقادير فيها بيان جممل من املقصود و رتبه على مقدمة) ۱۰۲۰ -۹۸۹(شاه للسلطان حممد قطب -ظاهرا

ني عشر املشهور و خامتة ذات فوائد ثالث و ذکر يف اخلامتة من و فصل يف بيان املقادير االث. حتديد الکر و الفرسخ باألشبار و فوائد أخرى و استفاد يف التأليف من الکتب الطبية و الفقهية

چنني بعد از محد و سپاس افزون از حد و مقدار و صلوات و سالم بريون از عد و مشار: [أولهوجب : [... و آخره...] مور مؤمن بن علي احلسيني که قدر و مقدار گويد راقم اين سطور عبد مأ

رأيت منه نسخا، منها ]. که در اين بيان مذکور شد وجبيست که در بزرگ و کوچکى ميانه باشد و قد کتبها تذکارا ٦۲يف جمموعة السيد حممد اخلطيب التي فيها فوائد خبط مصنف الرسالة،

و اجملموعة من وقف احلاج عماد . ۱۰۳۱وعة يف سنة للدعاء للسيد املشهور صاحب اجملمجمهول ) الرضوية( أخرى أيضا يف ةو نسخ" التذکارات" ذيل) ۲۰: ۴(للرضوية کما ذکرنا يف

) ۱۲۵۷/ ۲۸دانشگاه (الواقف، و نسخه عند الشيخ مهدي شرف الدين يف تسرت، و أخرى يف " ، و مر للمؤلف۱۰۸۵ذي احلجة سنة کتبها علي نقي بن احلاج حممد أمني القاري الساروي يف

" لعل قطبي" و شرح الرسالة و تعليقها املوسوم ب) ۳۸۲ و ۱۵۷: ۱۵(يف " رسالة يف العروض ٦۳).۳۲۷: ۱۸(ذکرناه يف

نیز معرفی کرده موسوم است، عیون الشرفکه به عنوان ، را عروض مري مؤمنی رسالهبزرگ،آقا

p. 97, The Government of Andhra Pradesh, 1974.

، ۱۰ جهای خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، فهرست نسخه: نک. ه ساالر جنگ موجود استدو نسخه از اين اثر در کتاخبانه موز 61 .۴۰۳۵-۴۰۳۶، ش ۶۱-۶۲ص

دوهنا من ،خطيب قطب شاه احلسيىن السيد محمدمجموعة :سدينوي قطب شاه، مبي خط،ىني محمد حسديس" مجموعه "ی در معرفعهي صاحب ذر62ه و استدعى من مجع معارصيه من العلامء فكتبوا فهيا خبطوطهم تذاكرا له فهو نظري جنك التذاكرات ، فهيا فوائد علمية خبط۱۰۶۴ اىل ۱۰۲۱

الدين بن عيل احلسيين االسرتاابدي الذي كتبه فاملذكور يف حرف اجلمي و فيه ايضا عدة رسائل مهنا مزيان املقادير للمري محمد مؤمن بن رش

ايت اصول الدين الذي امالء االمري معز الدين محمد بن ايب احلسن املوسوي عىل السيد محمد ابمس السلطان محمد قطب شاه و رسالة رضور

)۱۱۸: ، ص۲۰ج (. و اجملموعة اليوم وقف احلاج عامد الفهريس للخزانة الرضوية۱۰۳۷اخلطيب يعين مدون اجملموعة فكتبه من امالئه يف اورده اني در بر دارد خسن به مريبه خط جناب م" ی تذکارديفوا" و رياملقاد انزي مجموعه که مني از ای ذکرزي نعهي الشانيصاحب اع

شاه نسخ منه يف مجموعته السيد محمد محمد مؤمن بن عيل احلسيين له مزيان املقادير فاريس كتبه يف عهد السلطان محمد قطبالسيد :سدينو یمشاه خبطيب قطب[] قد كتهبا تذاكرا للدعاء للسيد محمد اخلطيب املشهور اخلطيب اليت فهيا فوائد خبط السيد محمد مؤمن مصنف الرسالة و

)۴۶: ، ص۱۰ج( .۱۰۳۱سنة، ۲۹۴۰، ش ۳۳۹، ص۷ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فارىسی خطیها فهرست نسخه: ؛ برای نسخ خطی ان نک۳۲۵: ، ص۲۳ ذريعه، ج63

.۴۴۳۹، ش۱۷۱، ص ۱۱، ج ۳۸۸۸- ۳۸۸۹، ش ۲۳۷، ۹هامن، ج

:نویسد می

آرا الذي مؤمن بن علي احلسيني األسرتآبادي املرتجم يف عاملللمري حممد رسالة يف العروض قطب شاه و ألف }کذا { الشاه طهماسب و اتصل بسلطانها حممد عليةذهب إىل اهلند بعد وفا

رسالة العروض املکتوب عليها عيون الشرف و لعله امسها، يوجد مع التعليقة ۱۰۰۷بامسه يف و له رسالة ۴۴۲ ص ۲کما يف فهرسها ج ) سپهساالر(بة يف مکت»لعل قطبي«عليها املوسومة ب

ميزان املقادير املوجودة ضمن جمموعة التذکارات للسيد حممد اخلطيب، کما يأتي يف امليم و فيظهر حياته إىل التاريخ و ذکرنا التذکارات يف ۱۰۳۱له أيضا تذکار خبطه يف اجملموعة تارخيه

يف ۱۰۸۸ السيد الشهيد ة يف ذيل ترمج۸۲ ص -السماء و قد ذکر الرسالة يف جنوم ۲۰ ص -۴ج بيت اهللا احلرام، األمري حممد مؤمن بن دوست حممد احلسيني األسرتآبادي نزيل مکة و الراوي عن السيد نور الدين العاملي و معاصر احملدث احلر و شيخ اجمللسي الثاني، و حکى يف جنوم

ى عباسي أنه مل يکتب مثله يف فنه إىل اليوم، لکنه آرا السماء عن اجمللد األول من تاريخ عامل ٦٤خلط مؤلف جنوم السماء بني هذا املؤلف و بني الشهيد الذي هو مؤلف رسالة الرجعة

در آن از خطیای ، و نسخه عروض بودهی ای بر رساله که تعلیقه لعل قطبینیز وی در معرفی :دنویس میپهساالر موجود است، س ی مدرسهی کتاخبانه

حاشية على رسالة العروض املوسومة ) ۱۲۰۰: ۹(لعل قطبي لنصري اهلمداني، املذکور يف الذي کتب باسم حممد ۱۰۰۷ تأليف السيد حممد مؤمن بن علي احلسيني يف »عيون الشرف«ب

و عن نفسه مبحمد الشهري ب »لعل قطبي«قلي قطب شاه و عرب احملشي عن تأليفه هذا براجع . ۱۰۳۰ و ذکر أنه تويف النصري يف ۱۶۶: النصرآبادية يف تذکرو ترمجته) نصري اهلمداني(گوهرى : [ أوله۱۰۲۱فرغ من احلاشية عند قراءة الرسالة على مؤلفه يف ). ۲۵۷: ۱۵ و ۱۲۰۰: ۹(

غريب بديع که بدستيارى غواص فکر سريع از حبر ضمري کامالن إقليم معنى متواتر مکشوف ٦٥.خبط من القرن احلادي عشر) ۲۸۷: هساالرسپ( منه يف ةيوجد نسخ...] گردد

ی از شهیدی همنامیاد رسالة بعضی از نویسندگان بني مؤلف آقا بزرگ به خلطی که،در ذیل معرفی رساله عروض باال

،)۱۰۸۸/۱۶۷۷سال ه شهادت ب ( اسرتآبادیدوست حممد حسینیامري حممد مؤمن بن ، یعنی الرجعة ، و مري حممد مؤمن بن شرف الدین علی اسرتآبادیام خویش بوده متأخر تر از همن کمی کهنزیل مکه

همني خلط باعث شده که . میکند اشاره ،اند منوده ،)۱۰۳۴/۱۶۲۵متوفی شعبان (نزیل حیدرآباد میزان رساله، و نسبت دهند را به مري حممد مؤمن بن شرف الدین علی اسرتآبادی کتاب الرجعةبعضی مريزا عبداهللا افندی در تعلیقه بر امل اآلمل . بدانندؤمن بن دوست حممد حممد م امريازرا املقادیر

:نویسد می

۲۵۷: ، ص۱۵ ذريعه، ج64 ۳۲۷: ، ص۱۸ ذريعه، ج65

السيد اجلليل األمري حممد مؤمن األسرتآبادي هو صهر موالنا حممد أمني األسرتآبادي، و هو و رأيت يف بلدة الهيجان رسالة يف املقادير و األوزان بالفارسية . صهر مريزا حممد األسرتآبادي

و يقال انها هلذا السيد، . حممد مؤمن بن علي احلسيني ألفها للسلطان حممد قطب شاهلألمريو له أيضا . و احلق املغايرة. فإنه أمکن أن التمس ذلك السلطان من السيد و هو يف مکة

مات شهيدا يف مکة سنة سبع و مثانني و ألف يف . تعليقات على کتاب املدارك، رأيتها خبطهل تهمة التغوط مبقام احلنفي فيه، و قد أدرکته يف احلجة األوىل، و لعل يف مسجد احلرام ألج

٦٦.السنة التي بعد سنة حجنا

:دسنوی ها میآندر یکی از. ذریعه معرفی کرده استالگ کتاب الرجعة وی را در دو جا از ربزآقا

جلليل مريزا لسيد ا)ص( و ظهور احلجة و االخبار املأثورة فيها عن آل العصمة إثبات الرجعة فرغ من ۱۰۸۸حممد مؤمن بن دوست حممد احلسيني األسرتآبادي الشهيد يف حرم اهللا سنة

أوله احلمد هللا على نعمائه و الشکر على آالئه (۱۰۶۹تأليفه مبکة املعظمة يف شهر رجب سنة منه خبط احلاج املوىل باقر بن عبد الکرمي الدهدشتي البهبهاني صاحب ةتوجد نسخ) إخلدمعة الساکبة عند احلاج الشيخ حممد سلطان املتکلمني ابن املوىل إمساعيل الکجوري و أخ ال

ةو نسخ) ۳(منره ) املاري(آباد يف مکتبة راجه فيضةاحلاج املوىل باقر الواعظ بطهران و نسخ و ۱۰۸۱ترجع إىل عصر املصنف يف خزانة کتب سيدنا احلسن صدر الدين تاريخ کتابتها سنة

صنف خبطه الشريف على ظهر تلك النسخة حديثا يف التعقيب إىل طلوع الشمس، ذکر کتب امل أال أدلکم على قوم أفضل غنيمة و )ص(قال النبي (أنه وجده خبط عبد اهللا الصرييف و لفظه

أفضل رجعة، قوم شهدوا صالة الصبح مث جلسوا يذکرون اهللا حتى طلعت الشمس فأولئك أسرع و کأنه استدراك منه ۱۰۸۵و تاريخ کتابة املصنف هلذا احلديث سنة ) هىرجعة و أفضل غنيمة انت

ألحاديث الرجعة و هذا السيد هو صهر املوىل حممد أمني األسرتآبادي و هو غري مريزا حممد مؤمن العقيلي األسرتآبادي األصفهاني صهر املوىل لطف اهللا العاملي املنسوب إليه املسجد و

مريزا حممد رحيم العقيلي و مريزا حممد نعيم العقيلي و ليس هو أيضا املدرسة بأصفهان و والد ۹۸۴.٦۷مريزا حممد مؤمن احلسيني األسرتآبادي املعظم عند شاه طهماسب الذي تويف سنة

شیعه و ایرانیان دیگراملان و در سال واقعه قتل مظلومانه ع که همعصر وی بودنیز، حر عاملیشیخ الرجعة را از وی یا رسالة کتاب٦۸، حضور داشت در مکهجد احلرامث مس به اتهام تلویبدست ترکها

:داند می

۲۹۳: االمل، ص تعليقةامل66 و ظهور احلجة يف االخبار املنقولة عن ال الرجعة :سدينو ی ان مدي کتاب و مؤلف شهني ای درابرهگري دیدر جا. ۹۵: ، ص۱ ذريعه، ج67

العصمة للسيد اجلليل املريزا محمد مؤمن ابن دوست محمد احلسيين االسرتاابدي الشهي امحلد هلل عىل نعامئه و الشكر عىل [اوله ) ۱۰۸۸(د يف مكة و يف ظهرها كتب املصنف خبطه حديثا ) ۱۰۸۱ (فكتبت يف عرص املؤل) الصدر(و النسخة املوجودة يف مكتبة ) ۱۰۶۹رجب (فرغ منه ] االئه

اال ادلمك عىل قوم افضل غنيمة و ) ص(قال النيب [و احلديث ) ۱۰۸۵(يف التعقيب اىل طلوع الشمس، و جده خبط عبد هللا الصرييف و كتبه يف

افضل رجعة، قوم شهدوا صالة الصبح مث جلسوا يذكرون هللا حىت طلعت الشمس، فاولئك ارسع رجعة و )۱۶۳: ، ص۱۰ج(] . غنيمةافضل ۳۴۱: االمل، ص تمكلةامل68

ساکن مکة عامل فاضل فقيه حمدث صاحل عابد : األمري حممد مؤمن األسرتآبادي ] السيد اجلليل[ ٦۹.]من املعاصرين[شهيد، له رسالة يف الرجعة

:نویسد سید حمسن امني در باره او می

ذکره يف روضات . ي األسرتآبادي الشهيد اجملاور مبکة املکرمةالسيد حممد مؤمن احلسينو يف إجازة . اجلنات يف ترمجة صاحب املدارك و وصفه باجلليل النبيل صاحب کتاب الرجعة

الشيخ أمحد اجلزائري لولده حممد بن امحد أنه يروي عنه املوىل حممد باقر اجمللسي و خه األفضل السيد نور الدين علي ابن أبي احلسن املوىل عبد اهللا الشوشرتي و يروي هو عن شي

۷۰.أخي صاحب املدارك

نزیل مري حممد مؤمن اسرتآبادی رجعت را ی کتابی دربارهیرسد که منبع موثق بهر حال به نظر منی .گولکنده منسوب کرده باشد

)۱۶۱۲-۱۰۳۵/۱۶۲۶-۱۰۲۱( حممد قطب شاه ی دوره

پرورش نگهداشت و تربیت مري مؤمن حتتد قلی، که حممد قطب شاه، برادر زاده و داماد حمم که مکه مسجد را در راجع به او .استترین اشخاص در تاریخ ملوکیت ، شاید یکی از وارستهیافت

اربعني ترمجه کهویاز . شد هیچگاه مناز شبش ترک منی معروف است کهحیدرآباد بنیان نهاد،مري ۷۲. باقی مانده استی دیوان شعر۷۱خالصه کرد لباب األحاديث قطب شاهىعنوان ابهائی را ب

حممد مؤمن تا اواخر دور حممد قطب شاه در منصب پیشوائی باقی ماند و طبق حتقیق دکرت زور در

امل االمل اجنا که از نقل مطالىبی قهي در تعلزين. ۲۹۶: ، ص۲االمل، ج امل69 کند، ی از کتاب البشاراة ابن طاوس در کتاب الرجعة حصبت م

- و قد نقل ايضا من كتاب البشارة هلذا السيد املذكور) كتاب البشارة( :سدينو ی نسبت داده می محمد مؤمن اسرتاابدريکتاب مزبور را به ام املوىل السيد السند امري محمد مؤمن االسرتاابدي يف رسالته امل- اعين ابن طاوس عمولة للرجعة، و قد رصح يف حوايش تلك الرسالة ابسايم

)۲۱۷: االمل، ص تعليقةامل (.الكتب املاخوذة مهنا وعد من مجلهتا كتاب البشارة للسيد ابن طاوسد احلسيين للسيد محمد مؤمن بن دوست محم كتاب االدعية :ددان از وی می نزي راصاحب ذريعه کتاب االدعيه . ۴۵: ، ص۱۰الشيعة، ج اعيان70

االسرتاابدي الشهيد يف بيت هللا احلرام يف سنة شيخ امحد ای از ان شهيد به مهو اجازه). ۳۹۱: ، ص۱ذريعه، ج( .، امك يف فهرس كتبه۱۰۸۸

السيد مري محمد مؤمن بن دوست محمد احلسيين االسرتااب، اجازة: کند را ذکر میمتوىف لاكظمني بن محمد بن يوسف املقايب البحراين دي جماور اوهلا (، ۱۱۰۲ للشيخ امحد بن محمد بن يوسف املقايب البحراين املتوىف ابلاكظمية ابلطاعون يف سنة ۱۰۸۸بيت هللا احلرام الشهيد يف احلرم سنة

).۲۵۲:، ص۱ذريعه، ج (.۱۰۸۱متوسطة اترخيها سنة ) حنمدك اي من يلك لسان احلديثهو خمترص ترمجه اربعني الهبايئ امك مر و هو تصنيف السلطان محمد ، لباب االحاديث قطب شاىه :نويسد اين تاليف میی صاحب ذريعه درابره 71

السلطان محمد قيل قطب شاه، فانه بعد ما امر الشيخ محمد بن عيل بن نعمة بن خواتون العاميل برتمجة و رشح االربعني للشيخ )کذا (قطب شاه بن

رشحا، و كتب الشيخ تقريظا عليه و مسى تلك الرتمجة برتمجة االحاديث و ترمجه القطب شاهية و الهبايئ، و كتب الشيخ ابن خواتون ترمجته

و اقترص عىل جمرد ترمجة ۱۰۳۱شايه فاخترصه السلطان املذكور بعد ما تويف الشيخ الهبايئ يف بعنوان قطب) ۱۵۶: ۱۷(غريه، امك مر يف االحاديث و اسقط الناكت شايه اوله بعد القطعة الفارسية املوجودة يف ترمجة ابن خواتون يعين لباب االحاديث قطبالزائدة حسب نظره و سامه

اما بعد بنده شاه جنف سلطان محمد قطب شاه بلغه هللا غاية ما يتمناه، بر الواح دهلاى اگاه - اىل قوله-اى از تو حديث معرفت را تبيني: [قوله

اىل اخر ما ذكرانه من البيان اخمل] نگاشته يف دار السلطنة ۱۰۳۵ترص لالكمه، و النسخة خبط ويل احلسيين، فرغ من الكتابة يف ربيع االول

حيدراابد برمس خزانة سلطان محمد قطب شاه املؤلف، و عليه يف اوله خط ابن خواتون ما لفظه يف ترصف اضعف العباد محمد املشهتر اببن خواتون : [

و يف اخره ايضا خبطه] العاميل ذريعه، () الرضوية(و النسخة جمدول مذهب يف ] ديث تاليف سلطان محمد قطب شاه خلد هللا ملكهچهل ح: [ ).۲۷۴: ، ص۱۸ ج، ش ۱۱۹، ص۵خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست: ديوان وی که ظل هللا و سلطان ختلص داشت نکی درابره 72

۱۸۴۶ -۱۸۴۵.

ی ی کتابهای ظهحبا مال. شاه چشم از جهان فروبستحممد قطب چند ماه قبل از وفات ۱۰۳۴شوال عالقه بیشرتی از توفیق و که شاه آشکار استضوح لیف و ترمجه شد این امر به وأکه در زمان وی ت

جدیدی در سلطنت قطب ی یج علوم دینی داشته است، و بدین طریق دورهنیاکان خویش به ترو رهربی ی د آنرا مثرهی، جریانی که باشاهان آغاز شد که در زمان عبد اهللا به اوج خود رسید

. مري مؤمن مشردی حکیمانه در منابع شد که بعضی از آنهالیف أو یا ت به فارسی ترمجه مد قطب شاهحمچندین کتاب به امر : استآمده

۱۰۲۹/۱۶۱۹به عنوان ترمجه قطب شاهی که به سال ( شیخ بهائی از ابن خاتون اربعني ترمجه ،)پایان یافت

۷۳ اهللا بن صدر الدين الشريازی،فضل مجال الدين قاضی کفعمی از مصباح الکبريترمجة نذیر امحد اسم مرتجم را ( ۷٤از زین الدین بدخشی طوسی نصري الدین خواجه جترید ترمجه

،)نوشته استحتفه شاهی افزاید که همان مرتجم شرحی نیز بر جترید به عنوان ذکر نکرده، وىل میای از نسخه(نام قاضی امحد ه به فارسی از شاگردش ب، مري مؤمنلیفأت ،کثري املیامني ترمجه

،) ساالر جنگ موجود استی موزهی ه در کتاخبانهاین ترمجلیف أت (نزهة العیونعنوان اب مسنانییافعی از فضل اهللا حسینیروضة الریاحني ترمجه کتاب ۱۰۲۶/۱۳۲۶ (،

۷٥. از حممد حاجی همدانی، ترمجه داستان امري محزه،زبدة الرموز :اند از که عبارتلیف شد أچندین کتاب نیز بامر همني سلطان در حیدرآباد ت

یزدی، معروف به شاه قاضی، آیات احکام، از مال حممدی ، بفارسی دربارهتفسري قطب شاهی به فارسی است ) ع ( فقه الرضاظاهرا همو صاحب ترمجه ۷٦.امتام رسید ه ب۱۰۲۱که در شب قدر سال

مؤمن به اجنام خامته یافت و خبواست حممد قطب شاه و زیر نظر مري حممد۱۰۲۹/۱۶۲۰که در سال لو کشف (املؤمنني و امري...) ما عرفناک(ل پیامرب اقواای نیز در مجع بني وی رساله ۷۷.ه استرسید

۷۸. از آن فارغ شده است۱۰۳۱دارد که در سال ...) الغطاء از ، به فارسی، وفاه النبي و ۷۹،ی، فارسي، ازموىل عبد اهللا بن عبد اهللا قزوينیرشرح حديث الغد

۸۰ف،همني مصن

، ۸ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطات فارىسفهرست : برای نسخه ان نک. ۲۰۶: ، ص۴ ، جالشيعة اعيان، ۱۳۶: ، ص۴ ، ج ذريعه73 .۳۰۸۲، ش ۳۵ص

: در موزه ساالر جنگ۸۵ی اقای دکرت حيدر ضابط اب عنوان زير از اترخي محمد قطب شاه، نسخه خطی به شامره مقاله 74“The Role of Iranian Migrant Scholars in the Advancement of Sciences during the Qutb Shahi Period in the Daccen,” www.imamreza.net/eng/imamreza.php?print=3885

.۱۱۳نذير امحد، هامن، ص 75 .۲۵۱۷-۲۵۱۸، ش ۷۳، ص۷فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: نک 76 .۲۷۱۶، ش ۱۹۸، ص۷هامن، ج: برای نسخه ترمجه فقه الرضوی نک 77 .۳۰۱: ، ص۴ ، ج ذريعه78 .۲۰۴: ، ص۱۳ ، جذريعه 79 ان در ذريعه امده استی حمتوايت و موضوع ان شباهىت اب کتاب اول وی دارد و درابره 80 قال . ملال عبد هللا بن عبد هللا القزويين، وفاه النيب:

ازموىل حممد أمني بن حممد ، بفارسیلب متفرقه علم کالما مطی ، دربارهدانشنامه شاهی ۸۱،)۱۰۳۶ (ه معظمدر مکهشريف اخبارى اسرتآبادي متوفى

۸۲.لیف گردیدأمني زمان ته نیز درهدية العاملني یا یشاه کتاب مناقب قطب ۱۰۲۶/۱۶۱۷یخ قطب شاهان تا سال ای ناشناس که حاوی تار از نویسندهتاریخ حممد قطب شاه ۸۳.دستور حممد قطب شاه نوشته شده استه است بکرد شیخ هارون جزائری از عاملان و جمتهدان این دوره است که در حیدرآباد فقه تدریس می

عاملی بنام مري قطب الدين نعمة ۸٤.شتذ عبد اهللا قطب شاه درگی در دوره۱۰۴۷/۱۶۳۸و در سال معلمی و تربیت عبداهللا پسر حممد مأمور بهدر این دوره) ۱۰۲۸ یا ۱۰۲۳م (ريازی اهللا الدشتکی الش

علی گل ، جالل الدین نیشابوری،وصاىل اردستانی، )۱۰۳۷/۱۶۲۷م (عشرتی یزدی ۸٥.طب شاه شدقاز ۸٦ و مريزا اویس بیگ فطرت، مال حکمی شريازی،، محزه اسرتآبادی، حاجی همدانیاسرتآبادی

۸۷.هستند حممد قطب شاه ی دورهشاعران متعلق به

)۱۶۲۶-۱۰۳۵/۱۶۷۲-۱۰۸۳( عبد اهللا قطب شاه ی دوره عاملان و ادیبان در دربار قطب شاهان در سلطنت جانشینان حممد قطب شاه ازسرپرستی و محایت

مهمرتین .نیز با شدت بیشرت ادامه داشت) ۱۶۷۲-۱۰۸۳/۱۶۸۷-۱۰۹۸(یعنی عبداهللا و ابواحلسن

و وصيته لعيل و تنصيصاته خبالفته سيام يف الغدير، فاورد ) ص(ه فاريس فيه رشح الفنت بعد وفات۱۰۲۷رايته يف تربيز و اترخي كتابته : يف الرايض

خطبة الغدير ابسط مما هو املشهور بكثري، مث رشح اخلطبة و ذكر منازعات الصحابة يف امر اخلالفة بعد الوفاة و اظن انه الف يف حيدراابد اهلند .

)۱۲۰: ، ص۲۵ ذريعه، ج (.۱۰۳۰للملوك القطب شاهية معارصي الشاه عباس م .۳۵۸۳ - ۳۵۸۵، ش ۵۲، ص۹فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: های ان نک ، برای نسخه۴۶: ، ص۸ ، جذريعه 81 او هدية العاملني او حتفه هبشت ايني او اكشف االرسار او وسيلة النجاة او فوز شايه مناقب قطب: نويسد اين کتاب میی اقا بزرگ درابره 82

للموىل معز الدين االردستاين مؤلف تفسري سورة هل اىت املذكور يف ) ۳۲: ۱۸ و ۲۳۶: ۱۷( احلق او اكشف احلق امك مر يف النجاة او كشف )۴ :و املناقب هذا يف مقدمه و ابب و اثين عرش فصال و خامتة، وقعت يف يد بعض فغريوا مواضع مهنا و زادوا فيه و اسقطوا عهنا و مسوا احملرف ) ۳۴۳

شيعة و نسبوه اىل املقدس االردبييلب حديقة ال و لكن احلاج مريزا حسني النوري يعتقد خالف هذا و يقول بتحريف احلديقة و رسقته عىل

بعنوان االمامة فراجعها و راجع ايضا ) ۳۲۲: ۲(ذيل حديقة الشيعة احملرفة، و يف ) ۳۸۶: ۶(صورة املناقب املذكور، امك مر يف املنت و ) ۲۰۵: ۱۰(

).۳۳۴: ، ص۲۲ ، جذريعه( احلاشية يف اثبات امامة امري املؤمنني، و يف هداية العاملني اىل الرصاط املستقمي:نويسد ان میی درابره) ۱۸۳: ، ص۲۵ ج(جای ديگر از ذريعه

اثبهتا ابالايت. اخلالفة املبتدعة لغريه قبله و بعده من حاكم اجلور بن ظهري ) محمد(للموىل معز الدين . لفريقني القرانية و الرواايت اجملمع علهيا عند ا

الفه حبيدراابد اهلند. ب۴۸۸: الشهري مري مريان االردستاين مق و) محمد(الدين ذكر امسه يف اوله و ...] محدي كه حامدان مال اعىل و ذاكران : [اوله.

اهداه اىل ايب املنصور ايب املؤيد ايب املظفر عبد هللا قطب شاه ابد هللا ظالله فصال و الزتم ۱۲و رتب الباب عىل . رتبه عىل مقدمة و ابب و خامتة.

اال يذكر فيه اال االحاديث املتفق علهيا عند الفريقني و املروية يف كتب اخملالفني الدالة عىل امامته، و كذا االايت القرانية

رايت النسخة يف بعض .

اهنا مرسوقة من ۳۹۴ ص -يف خامتة املستدرك. »۱«و يه اليت قال عهنا شيخنا النوري ۳۲۲: ۲املكتبات ابلنجف و ذكرهتا بعنوان االمامة يف ذ :، قال يف وصفه۲۰۵: ۱۰ و ۲۳۶: ۱۷، و قد يسمى ايضا اكشف احلق ذ ۳۸۶: ۶حديقة الشيعة لالردبييل ذ

كه به پااين رسيد اين گفتار بود پنجاه و هشت بعد هزار مهه اميان بدين كتاب ارند سنيان گر عناد بگذارند

هر كه را اعتقاد ابشد سست شود از خواندنش عقيده درست به حقيقت اگر درو نگرى از عناد و تعصب است برى

)۸۶ و ۸۵، اترخي ۳۶۸ و۳۶۷، ش ۴۱۲- ۴۱۴، ص، ۱فهرست، ج. (نگ موجود استدو نسخه از ان در کتاخبانه موزه ساالر ج 83 .History of Golonda, Hyderabad, 1956: عبد اجمليد صديقی در 84 .۲۲۵: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان 85 .۱۸۷۸، ش ۱۴۳، ص۵های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست نسخه: ای از کليات فطرت نک بزای نسخه 86 .دکرت حيدر ضابط، هامن 87

. عاملی است ابن خاتونهرشخصیت این دو

۸۸)۱۰۶۸زنده در سال (ابن خاتون

مانندشخصی دریافت که میتوان امر مري حممد مؤمن را از این و فعالیت درسیمقام علمی و از وی اجازه داشته بود نیز شاگرد وی شیخ بهائی، و خواهر زاده شاگر ابن خاتون،عالمه پیشوای سلطنت وکالت وبه منصب۱۰۳۸/۱۶۲۸در سال مري مؤمن بعد از وفات ی و۸۹.است

حممد بن سديد الدين علی اسم کامل ابن خاتون شيخ مشس الدين أبو املعاىل.شدمنصوب . استد بن نعمة اهللا بن خاتون العاملی العيناثیبن شهاب الدين أمح

که ، ابن خاتون راسید حمسن امني ۹۰.اند معروف و علمی،ای قدمي خانواده آل خاتون و مقام علمیی دربارهو معرفی منودهیبا تفصیل بیشرت هاصالتا از اهل جبل عامل بود

: ده استو آ مطالبیالشيعه أعياندر وی موقعیت

نزيل حيدرآباد الدکن الشهري بابن ، الشيخ حممد بن علي بن خاتون العاملي الطوسي هاجروا إىل بالد إيران و نالوا بها من أهل القرن احلادي عشر و کان من العامليني الذين. خاتون

مقامات سامية و هو ابن أخت الشيخ البهائي و ال نعلم هل هاجر أبوه أو أحد أجداده إىل املشهد الرضوي فتزوج هناك أخت الشيخ البهائي فولد له منها املرتجم أو أن أباه تزوجها يف

عصر خاله الشيخ البهائي، و جبل عامل فولد له منها املرتجم مث هاجر املرتجم إىل طوس يف .أحد هذين األمرين قد حصل

۸۳۷: ، ص۱ الرتاث، ج فهرس :نک8889

۲۰۶، ۱۳۴، ۱۰۲/ ۵ مذكور يف رايض العلامء ی العاملالشيخ محمد بن عيل بن خاتون العيناىث :سدينو ی او می درابرهىني امحد حسدي سی اقاو " احلاشية الرشيفية" يف اخر۱۰۱۴يل احلسيين يف سنة اجازه املوىل محمد مؤمن بن رشف الدين ع: و غريهام و نقول۱۰/ ۱۰و اعيان الشيعة

االملعي اللوذعي التقي النقي الريض املريض العاملي العاميل املستغين عن االطناب يف االلقاب ملو اكن ذلك بربكة مباحثة الفاضل الاك" قال فهيا

الشيخ االجل االمكل ، و رصح فهيا ايضا ان اجملاز ولد بطوس..." ابهلند يف التفسري و احلديث، و قد ريب فهيام جامعة من العلامء، اكن يدرس . و يبدو من بعض تعابري التلميذ املذكور ان استاذه اكن ". شايه هدية قطب" رصح التلميذ بذلك يف اول كتابهمهنم املوىل محمد عيل الكرباليئ امك

: نزي بنگريد). ۲۵۸: ، ص۷الشيعة، ج اعيان مستدراكت (". العاملمعدة والكء السالطني العظام يف" يتوىل بعض شئون الدولة، فانه قال .۲۸۲: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعة؛ ۳۶۳: االمل، ص تمكلةامل، ۱۶۹: ، ص۱ االمل، ج امل

مها اكنوا معروفني من بيواتت العلم القدمية يف جبل عامل بل من اقد" ال خاتونو :ديگو ی ال خاتون می خانوادهی در معرفني حمسن امدي س90ابلعلم قبل املائة السابعة و اكنوا اوال يف قرية امية من قرى جبل عامل بقرب قرية ارشاف و تتصل ارضها بقرية و اكنت ملاك الل السبييت ) دبل(

: بستني رايال جميدايبلفباعها الشيخ حسن ابن الشيخ محمد السبييت من اهل د اك من ال يسوس امللك خيلعهرزقت ملاك فلم احسن سياسته كذ

يه اليوم خراب و انتقلوا مهنا اىل عينااث و استقروا اخريا يف جواي وهذه اليت ينسبون الهيا احدى بنات امللوك االيوبية و يه لكمة ) و خاتون(

فارسية معناها السيدة و االمرية اكن ابوها جمتازا بقرية امية فزنل هناك و اكن فهيا جد ال خاتون و ه لزايرة امللك و بو من العلامء الزهاد فلم يذهزاره مجيع اهل القرية فارسل اليه امللك يساله عن سبب تركه زايرته و يظهر له من ذلك فاجابه مبا هو ماثوراستياءه اذا رايمت العلامء عىل ابواب :

امللوك فبئس العلامء و بئس امللوك و اذا رايمت امللوك عىل ابواب العلامء فنعم

عينه و زوجه ابنته امللقبة ابخلاتون و يففعظم . امللوك و نعم العلامءو خرج من ال . هذا خرب مشهور مستفيض عند اهل جبل عامل يرويه خلفهم عن سلفهم و يتناقله شيوخ علامهئم و مؤرخهيم. نسبت ذريته الهيا

عينااث فهاجر الهيا ابن انرص البوهيي ليقرا يف غريها و الهيم اكنت الرحلة خاتون ما ال حيىص من العلامء يف جبل عامل و العراق و ايران و اهلند و

علهيم و قصدمه بعض اعاظم علامء ايران مع ولده بطريقه اىل احلج لالستجازة مهنم يف عينااث و وزر احد علامهئم لبعض امللوك القطب شاهية يف اهلند

)۱۲۵: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان(. نساله تعاىل اللطف و العافيةقبالزمان و انقالبه راسا عىل عو استمر فهيم العلم اىل هذا العرص مث تراجع بتطور

و قد ذکره السيد علي البلکرامي اهلندي املعاصر املوظف يف إدارة اآلثار القدمية يف اهلند و استحصل صورته النادرة من املتحف الربيطاني ) اردو(الذي هو بلسان ) ماثر دکن(يف کتابه

.يف لندن و هي هذه التي تراها

ملرتجم من العلماء األجالء، رحل من املشهد الرضوي املقدس بطوس إىل بالد اهلند و کان اتوىل وزارة السالطني القطب شاهية يف حيدرآباد الدکن و کان هؤالء السالطني من الشيعة و کانت طريقة امللوك يف ذلك العصر يف اهلند و إيران أن يولوا الوزارة و الصدارة العظمى أجالء

و مات املرتجم يف بالد اهلند يف حيدرآباد و دفن فيها و قربه هناك معروف مشهور .العلماءمزور و قد أخربنا بعض املرتددين إىل تلك الناحية أن يف حيدرآباد قبورا کثرية للعلماء ال يعرف أمساء أصحابها غري قرب املرتجم، و هکذا کان العامليون يهاجرون من مضيعة العلماء جبل عامل

.ايران و اهلند و غريها و ينالون بها مشيخة اإلسالم و القضاء و الوزارة و غريهاإىل

هو ابن أخت الشيخ البهائي و کان يف أيام ملوك :قال يف ماثر دکن يف حق املرتجم ما تعريبهالقطب شاهية ملوك حيدرآباد الدکن و قربه اآلن يف حيدرآباد معروف يف جنب القصر امللکي

و کذلك قرب زوجته، و يقصد قربه الزائرون کل وقت من " قدير جنك بهادر" قصرالقدمي أمام قريب و بعيد و قد کان يف أيام السلطان حممد قطب شاه السادس من املقربني يف الدولة و

و هي تشبه سکرتارية البالط و ) منشئ امللك(يرجع إليه يف أمور امللك و امللة و له وظيفة آباد و معه هدايا و حتف إىل ملك إيران الشاه عباس الصفوي و بعث کذلك قد بعثه ملك حيدر

معه السفري حسني بيك قبجاجي و ملا رجع من ايران کان السلطان حممد قطب شاه قد تويف و توىل امللك بعده السلطان عبد اهللا قطب شاه امللك السابع من سلسلة القطب شاهية فعظمه

اليه منصب الصدارة العظمى و إمارة اململکة بأسرها سنة امللك اجلديد غاية التعظيم و أسند و هذان اللقبان من أعظم ما يف الدولة ) مري مجلة(و لقب ) بيشوا( م و أعطاه لقب ۱۶۲۸ ه ۱۰۳۸

.يف تلك األيام و صار املرتجم عندئذ مالزما للبالط يف األوقات الرمسية

عنده القضاة و العلماء و الشعراء و يلقي و کان دأبه أنه يف کل يوم ياتي إىل املدرسة و حيضر عليهم دروسا يف التفسري و املعقول و الرياضيات و کان يوم الثالثاء يف کل أسبوع خاصا للمذکرات الشعرية حيث جيتمع کثري من شعراء العرب و الفرس فيتناشدون الشعر أما تاريخ وفاته

.ن امللك عبد اهللا قطب شاهفغري معلوم على التحقيق لکن الظاهر أنه تويف يف زما

يظهر أن هذا املسجد من مؤسسات الشيخ ابن خاتون ) تويل مسجد(و من الکتابة املوجودة يف و يف املتحف الربيطاني يف لندن توجد صورة الشيخ بلباسه اخلاص و رأيناها يف کتاب تاريخ

".اه" حديقة السلطان القطب شاهية مأخوذا عنها

ائي و مرتجم کتاب اربعينه ترمجه يف بالد اهلند و ملا عاد إىل بالد ايران و هو تلميذ الشيخ البهسفريا من ملك حيدرآباد إىل الشاه عباس عرض على استاذه ترمجته املذکورة فکتب استاذه

۹۱. مث عاد هو يف تلك السنة إىل اهلند إىل القطب شاهية۱۰۲۹التقريض املشهور عليه سنة

شرح اإلرشاد) ۲ (،تکميل اجلامع العباسي) ۱: (برد اسم می ویلیف ازتأاعیان الشیعه چهارآنگاه حاشية على ) ۴ (،۹۳ترمجة کتاب األربعني) ۳ (،۹۲) از علامة حلیأحکام اإلميان إرشاد االذهان إىل(

از بهائیخو تعریفی که شی کتاب اربعني شیخ بهائی ی ترمجه ی و درباره۹٤.اجلامع العباسي :کند نقل میی جالبن منود مطالب ابن خاتوی ترمجه

و کتاب األربعني هو شرح کتاب األربعني حديثا خلاله البهائي ترمجه من العربية إىل الفارسية و قد صنفه باسم السلطان حممد قطب شاه ابن امللك قطب شاه .رأيته يف النجف األشرف

مد بن علي املشتهر بابن املتقدم ذکره قال يف أوله أما بعد فيقول داعي الدولة القاهرة حمخاتون العاملي عامله اهللا بلطفه األزيل ملا کان السلطان العادل البازل العارف الغازي يف سبيل اهللا اخمللص يف حب أهل بيت رسول اهللا اخلاقان األکرم و اهلمايون األعظم أبو النصر السلطان

يکون موکبه اهلمايوني مشحونا حممد قطب شاه من أول جلوسه على سرير السلطنة مائال إىل أن بالعلماء و الفضالء و متام رويته منصرفة إىل إحياء املآثر النبوية و ترويج الدين املبني املصطفوي و إنارة مقاصد التفسري و الکالم و إفادة معاني أحاديث خري األنام و أمايل األئمة

إىل آخر ما ذکره، و ذکر أنه أمره ذوي املقام العايل عليه و عليهم صلوات اهللا امللك العالم،

: در معرفی ابن خاتون امده است،)۲۸۲-۲۸۴: ، ص۱۱ ج(الفقهاء، طبقات در موسوعة. ۱۰: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان91

امحد بن نعمة هللا عيل بن امحد ابن خاتون، مشس الدين ابو املعايل محمد بن سديد الدين عيل بن شهاب الدين) ه۱۰۵۵املتوفی بعد (ابن خاتون

العاميل العينايث، الطويس مث احليدراابدي اكن فقهيا، اديبا، جامعا للفنون، من اجالء االمامية ولد يف مشهد و تلمذ عىل ) يف طوس من بالد ايران(

مث ارحتل اىل اهلند، فسكن حيدراابد و قرا عىل السيد محمد مؤمن ) ه۱۰۳۰املتوىف (د العاميل محمد بن احلسني بن عبد الصم العامل الشهري هباء الدين

بن رشف الدين عيل احلسيين االسرتاابدي مث احليدراابدي ، فاجاز له يف اخرها يف سنة »احلاشية الرشيفية« و برز يف فنون عديدة و ) ه۱۰۱۴(

زا محمد امني، و عظم حمله عنده، و اسند اليه وظيفة منشئ امللك، و صار مرجعا له يف تدبري شئون شاه بن املري تقدم عند السلطان محمد قطب

الدولة و يف القضااي الدينية و ارسله السلطان املذكور اىل ايران سفريا عنه اىل ملكها عباس االول الصفوي، فلما رجع اكن السلطان قد تويف، و

شاه، فعظمه غاية التعظمي مث قلده منصب الصدارة العظمى و امارة الدولة يف سنة قطبتوىل امللك بعده ابنه عبد هللا

و استمر عىل بث ) ه۱۰۳۸(

يوم الثالاثء، فقد العلم، و تدريس التفسري و احلديث و غريهام يف املدرسة الاكئنة هناك، فيحرض عنده القضاة و العلامء و الشعراء لك يوم االخصص للمذاكر ات الشعرية، حيث جيتمع كثري من شعراء العرب و الفرس فيتناشدون الشعر و للمرتمج تالمذة مهنم محمد عيل الكرباليئ مث

احليدراابدي، اخذ عنه يف القراءة و التفسري و احلديث وله تصانيف، مهنا حترير « يف الفقه الستاذه هباء الدين، حواش عىل »اجلامع العبايس«رشح : ارشاد االذهان اىل احاكم االميان« للعالمة احليل، رشح »رشعيةاالحاكم ال

لنصري »اخالق انرصي« للعالمة احليل، كتاب يف االمامة ابلفارسية، رشح »

رشح االربعني حديثا«الدين الطويس مساه توضيح اخالق عبد هللا شايه، و ترمجة

لهباء الدين العاميل اىل اللغة الفارسية، قرظه اس» تاذه املؤلف و تويف املرتمج بعد سنة مخس و مخسني و الف يف حيدراابد، و قربه هبا معروف مزور: اثىن فيه عليه و امتدح ترمجته قيل .

92 .۸۰: ، ص۱۳ ، جذريعه 93

شيخ محمد بن عيل بن ترمجه ابلفارسية ل اربعني الهبايئ لل قطب شاىه : نويسد اورده می قطب شاىه عنوان ان را ) ۱۵۶: ، ص۱۷ ج ( الذريعةان الشيخ الهبايئ كتب عىل ظهر هذه الرتمجة تقريظا اوله: خاتون العاميل العينايث، و يظهر من الشيخ احلر العاميل :

اى از تو حديث معرفت را تبيني وى ترمجه و وصف تو تزنيل مبني تبليغ رسالت نكند روح امني گر شكر تو ارايش عنوان نبود

ترمجها ابمس السلطان محمد قطب شاه ۱۰۶۳ رمضان ۲۲خبط محمد رضا القائين كتبت يف حيدراابد اهلند يف ) ۶۱۵۷: امللك(رايت منه نسخة يف .۱۰۳۵اهلندي املتوىف

للشيخ محمد بن عيل بن خاتون العاميل العينايث، دوهنا املدونة )اجلامع العبايس( احلاشية عليه: در ذريعه امده است حاشيه اينی درابره 94بر مضري منري ارابب كياست، و خاطر عاطر احصاب فراست، پوشيده (اوهلا ) ۱۰۵۴(ابستصواب احمليش املذكور املوىل برهان التربيزي يف

نيست كه رشح جالل الوهيت و وصف امكل ربوبيت جل شانه و نسبه اىل مرتمج ۲۲ ص -الروضاتو لعله عني الرشح الذي عرب به يف ) .۱۷۲: ، ص۱۳ ذريعه، ج: نک. ذريعه مدخلی ديگر برای رشح جامع عباىس نزي اختصاص داده است). ۵۶: ، ص۶ ذريعه، ج.( اربعني الهبايئ

شاهي مث ذکر يف سند برتمجة أربعني الشيخ البهائي إىل الفارسية فرتمجه و مساه برتمجة قطبرواية الشيخ البهائي عن الشهيد الثاني عن الشيخ مجال الدين أمحد بن خاتون ان أمحد ابن

و الرتمجة . التبحر يف علوم الدينخاتون هذا هو جد املرتجم بواسطة واحدة و أنه کان يف نهايةاملذکورة وجدت منها نسخة خمطوطة و يف آخرها بلغ العراض بقدر الوسع يف اليوم العاشر من

و على النسخة . يف بلدة کشمري کتبه ملك يوسف بن ملك غفر اهللا ذنوبه۱۰۷۰مجادى الثانية سنة : للشيخ البهائي هذه صورته)تقریظ؟ (تفويض

ن الرحيم أيها الفاضل العامل االملعي زبدة الفضالء العظام و خالصة االجالء بسم اهللا الرمحالکرام و ساللة األصفياء الفخام و نتيجة العلماء االعالم أحسنت أحسنت يف توضيح املباني و تنقيح املعاني بعبارات أصفى من الزالل و ألطف من السحر احلالل کاشفة للثام عن حور

و رافعة للنقاب عن وجوه الکواعب األتراب ألفاظها تزري بالدرر الغوايل مقصورات يف اخليام و تکسر قيمة اجلواهر الغوايل قد مجعت من املزايا ما سلم برهان السلم عدم حصرها و کثر الکتب إحصائها و نطق برهان التطبيق بالعجز عن إثبات انقطاعها و انتهائها حتى صار أ

تتمنى أن تعرى عن املالبس العربية و تتحلى يف احللل الفارسية املتداولة و الزبر املتناولة فشکر اهللا مساعيك و أدام معاليك فقد کشفت األستار عن أبکار األفکار على نهج قريب تهش اليه الطباع و منط غريب يکاد يدخل القلوب قبل األمساع و ليس هذا عجيبا من فطنتك الوقادة

عية و سجيتك اللوذعية ألنك عنصر دوحة العلم و الکمال و مثرة و فطرتك النقادة و طبيعتك االملکتب هذه األحرف مؤلف الکتاب أقل العباد حممد املشهور ببهاء . شجرة الفضل و اإلفضال

حامدا ۱۰۲۲الدين العاملي جتاوز اهللا عن سيئاته يف شهر شوال ختم بالسعادة و اإلقبال سنة ۹٥.مصليا مستغفرا

شرح بر ۹٦دیوان شعر، : ازدان کند که عبارت معرفی میاثر از وی ینچندریعه ذآقا بزرگ در حاشیه بر ۹۷،) بر این کتاب استذکر شده "حاشیه"و " تکمیل"که احتماال همان (جامع عباسی

وی از کتاب بزرگ سید حسن صدر۹۹.جواب رسالة اللغزية البهائيةو ۹۸شهيد األول،الفیه

.۱۰: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان95عايل محمد بن سديد الدين عيل بن شهاب الدين امحد بن نعمة و هو الشيخ مشس الدين ابو امل ديوان محمد خاتوين: نويسد ذريعه در اين ابره می 96

لكن رايت بعد ۱۰۵۵ و ذكران حياته اىل ۷۶ ص ۴هللا بن خاتون العاميل العينايث تلميذ الشيخ الهبايئ و مرتمج اربعينه الذي فصلناه يف ج

ذلك نسخه من ترمجه االربعني اهداها املؤلف اىل االمري روح هللا

ص -۶نر (هر وفاته بعد التارخي و قد ترمجه النرصاابدي يف فيظ۱۰۵۶ يف و ذكر وفاته يف دكن و وصيته اىل الرجل الصاحل املوسوم مبريزا اسد و املتخلص عراين حفمل هو ااثثه اىل ايران و سلمها اىل ورثته ) ۱۵۹

بشهادة مجع اان واحد مهنم، و اورد شعره الفاريس يف ).۹۹۶: ص، ۹ ذريعه، ج ().۱۸۶ ص - تش(للشيخ محمد بن عيل بن نعمة هللا تلميذ الشيخ الهبايئ و نزيل حيدراابد الدكن رشح جامع عبايس: در معرفی اين کتاب در ذريعه امده است97

، ۱۳ ذريعه، ج (.و قد ذكره يف ترمجه الشيخ امحد بن خاتون بعنوان احلاشية. عندان صاحب الروضات منه نسخه): الروضات(ابهلند، قال يف ):ص

الفية الشهيد االول( احلاشية علهيا 98 نسخه مهنا خبطه الرشيف كتهبا يف مكة املعظمة يف . للشيخ محمد بن امحد بن نعمة هللا عيل بن خاتون العاميل) ) ۱۰۶۷(وين يف سنة من وقف الشيخ اسد هللا بن محمد مؤمن اخلات) حنمدك اللهم عىل ما لكفتنا ابلعبادات(اوهلا ) الرضوية(موجودة يف ) ۱۰۰۳(

)۲۱۲: ، ص۱ الشيعة، ج اعيان؛ ۲۲: ، ص۶ ذريعه، ج.( ۱۶۳ ص -۱۲ ج -و ترمجه الواقف هذا يف اعيان الشيعةامحلد هلل وحده ذكره يف كشف احلجب و مر له ترمجه (حملمد املشهتر اببن خاتون اوله جواب رسالة اللغزية الهبائية:۱۸۰: ، ص۵ ذريعه، ج99

اىل الذريعة: ، نکلغز الزبدةدر ابره . اين جواب انمه شيخ هباىئ است که به ابن خاتون نوشته است. )۷۶ ص -۴ج ( يف اربعني الهبايئ

ی لیف در کتاخبانهأ و چندین نسخه از این ت۱۰۰،ده استمیان آوره ت سخن بم امای درباره ۱۰۱. ساالر جنگ موجود استی موزه

عاملان دیگر :اند عالوه بر ابن خاتون عاملان دیگر نیز از ایران و مناطق دیگر در حیدرآباد حضور داشته د نام وی سيد حممد بن سي۱۰۳.است از شاگردان ابن خاتون۱۰۲،)۱۰۹۸/۱۶۸۶م ( جزائرییمريزا

۱۰٤،جوامع الکلم کتاب وی شرف الدين علي بن نعمة اهللا بن حبيب اهللا بن نصر اهللا حسينی جزائری و این دوره بزرگ یکی از جمامع حدیثی حر عاملی،وسائل فیض کاشانی و وافی جملسی، حباردر کنار

.شود حمسوب می )خاندار ( حيدرشيخ حسني بن شهاب الدين بن حسني بن حممد بن( کرکی عاملی حسنيحکیم

شرح حال اعیان الشیعه صاحب. در حیدرآباد۱۰۷۶/۱۶۶۵، متوفی سال ) العاملي الکرکي احلکيم ۱۰٥ . نقل کرده است)ع(بیت مدح اهل دراتعدادی از اشعار وی رو مفصلی به وی اختصاص داده

ز یکی دیگر ا)حسن بن علی بن امحد بن حممد بن أبی جامع عاملی جنفی( شيخ جامعی آجنا و در وی از شوشرت به حیدرآباد مهاجرت کرده.شاگردان ابن خاتون و عاملان این دوره است

۱۰٦.لیفات او را دیده استأبعضی از تصاحب ریاض . وفات یافتنیز شد و در همان شهر ساکن

.۳۳۵: ، ص۱۸ الشيعة، ج تصانيف

كر صاحب االصل يف جاور حيدراابد اهلند و مل يذ. و هو املعروف اببن خاتون العاميل ذكره يف االصل، الشيخ محمد بن عيل بن نعمة هللا العاميل100

و رايت ترمجته لكتاب االربعني الستاده . ابلفارسية ايضا" االمامة" لشيخه الهبايئ، و ال كتابه الكبري يف "رشحه عىل اجلامع العبايس" مصنفاته

که اين کتاب بفارىس امده۲۸۲: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعةدر ). ۳۶۳: االمل، ص امل تمكلة (.و تويف يف عرص الشيخ احلر. الهبايئ .است

.۲۹۶۸-۲۹۷۴، ش ۳۵۸- ۳۶۱، ص۷های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست نسخه: نک 101روى : اساتيد، شاگردان و تصانيف وی امده استی درابره) ۲۹۳: ، ص۱۱ ج( الفقهاء طبقات موسوعةدر .۴۳۳: ، ص۹ الشيعة، ج اعيان 102

السيد نور الدين عيل بن عيل ابن ايب احلسن املوسوي، و املريزا محمد االسرتاابدي الرجايل، و السيد : مهنمعن جامعة من كبار علامء عرصه،

فيض هللا بن عبد القاهر التفرييش و اعتىن ابحلديث مجعا و حفظا و تصنيفا، و اعتمده يف طريقة استنباطه، و تقدم يف معرفة علومه، و حبث

و محمد ابقر اجملليس، و السيد نعمة هللا بن عبد هللا اجلزائري و محمد بن احلسن احلر العاميل،: ة احملدثون املشهورونيف رجاله روى عنه ابالجازروى عنه ايضا اابدي، و امحد بن اسامعيل اجلزائري الغروي و انظر جعفر بن امكل الدين البحراين محمد اسامعيل بن محمد ابقر احلسيين اخلاتون:

شرياز و صنف كتااب كبريا يف احلديث مساه جوامع اللكم يف جامع ، مجع فيه احاديث الكتب االربعة عند االمامية و غريها مع البحث )خمطوط(

عن اسانيدها و التلكم يف احوال رجاهلا و له ايضا لللكيين، تعليقة عىل » الاكيف«للصدوق، تعليقة عىل » من ال حيرضه الفقيه«تعليقة عىل :

.، و ديوان شعر تويف سنة مثان و تسعني و الف»صحيفة السجاديةال«اكن من فضالء املعارصين، عاملا فقهيا حمداث حافظا عابدا، من تالمذة ، السيد مريزا محمد بن رشف احلسيين اجلزائري: ۲۷۵: ، ص۲ االمل، ج امل 103

يف احلديث مجع فيه احاديث الكتب االربعة و غريها، نرويه عنه كبري الشيخ محمد بن عيل بن خاتون العاميل ساكن حيدراابد، له كتاب . .۲۵۳: ، ص۵ ، ج ذريعه104 بر اساس اچنه در سالفه ابن معصوم و امل االمل امده، عبارتی وفيتصان 105 هداية االبرار اىل طريق ) ۲(رشح هنج البالغة كبري، ) ۱: (اند از

از ان یا ان فارغ شد؛ نسخهفيلا از ت۱۰۷۳نوشته شده است؛ مؤلف در ربيع الثاين سال ی از مذهب اخبارتيظاهرا در حام(االمئة االطهار

، )ديچاپ رسه ب. ه۱۳۹۶سال ه حتقيق رؤف جامل الدين در جنف ارشف، به کتاب بني احلسينية در جنف ارشف وجود داشت و اكتبةدر مرسالة ) ۶ (،یحاشية عىل البيضاو) ۵(حاشية عىل املطول، ) ۴( شد، یسنگعقود الدرر يف حل ابيات املطول و اخملترص که در ايران چاپ ) ۳(

) ۱۲(ارجوزة يف النحو، ) ۱۱(كتاب االسعاف، ) ۱۰(كتاب الطب الصغري، ) ۹(كتاب الطب الكبري، ) ۸ (،خمترص االغاىن) ۷(يف اصول الدين، ديوان وی به ). ۸۶۸: ، ص۱ الرتاث، ج فهرس، ۳۶: ، ص۶ الشيعة، ج اعيان( .رسالة يف طريقة العمل) ۱۴(ديوان شعر، ) ۱۳(ارجوزة يف املنطق،

.در اسکندريه به چاپ رسيد۱۲۹۰سال و يف رايض العلامء احلسن بن عيل بن ايب جامع فاضل عامل فقيه و اكن من تالمذة الشيخ محمد بن خاتون العاميل الساكن يف بالد اهلند يف 106

حيدراابد و رايت من مؤلفاته بعض الفو .۷۲: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعة: نزي نک). ۱۶۰: ، ص۵ الشيعة، ج اعيان (ائد

مؤلف ) ۱۰۶۸/۱۶۵۷بن ابی احلسن حسینی موسوی، م ( عاملی سید نور الدیندر این دوره و مذهب اخباری فوائد املدنیهای بر که ردیهملکیة فی مداحض حجج اخلیاالت املدنیةالشواهد ا

۱۰۷.نام عبد اهللا قطب شاه نوشته است ب حکومت عبد اهللا قطب ی در دورهنام سيد عماد الدين حسينی معروف به مري حمموده عارفی ب

وی تا سال انقراض دولت . دباالی کوهی در نواحی آن اقامت گزی از جنف به حیدرآباد آمده شاه ۱۰۸.زیارتگاه مردم استهم مرقد وی باالی آن کوه هنوز . زنده بود۱۰۹۸/۱۶۸۶شاهان در سال قطب اند و او خانواده وی شريازی بوده. سالفهأمري نظام الدين امحد، والد السيد علي خان صاحب

تکرمي د و بسیار مورد وارد دکن ش۱۰۵۵/۱۶۴۵وی در سال . است حجازی متولد و بزرگ شده: نویسد وی میی حر عاملی درباره ۱۰۹. به دامادی شاه گردیدمفتخر وعبداهللا قطب شاه قرار گرفت

کان کالصاحب بن عباد عامل فاضل عظيم الشأن جليل القدر شاعر أديب، و قد مدحه شعراء زمانه و و کان بيننا و بينه مکاتبات و يف زماننا حبيدرآباد و کان مرجع علمائها و ملوکها،يف عصره توفی

و ۱۱۰ رسالة يف املعاد اجلسماني و النبوة اخلاصة". له ديوان شعر و رسائل متعددة ...مراسالت از ۱۰۶۴ صفر شانزدهمنام سيد مجال الدين حممد بن عبد احلسني بتاريخ سه شنبه ه ب۱۱۱ای اجازه

.ثار او استآ در ۱۱۱۸ و متوفی ۱۰۵۲متولد مدينه منوره بسال (سید علی خان شريازی، معروف به ابن معصوم . در آن دیار بسر برد) ه۱۰۸۵ - ه۱۰۶۸( سالگی ۳۳ سالگی وارد حیدرآباد شد و تا ۱۶ در سن )شرياز

باشد و لیفات متعدد و مشهور میأشود دارای ت وی که از بزرگان و ادیبان علمای اسالم حمسوب می ۱۱۲. اعیان الشیعه آمده است مستدرکاتلیفاتش درأ از وی و تیمفصلشرح حال

. ارزمشند در ترمجه و تاریخ استاثر صاحب چندین ) ۱۱۰۰/۱۶۸۸م (علی ابن طیفور بستامی شاهان است و قطبی و آخرین تاریخ نویس دوره۱۱۳ فی کالم اخلواقني حدائق السالطنيوی مصنف

۱۱٤.استهانی بسیار ارزمشند مري مؤمن اسرتآبادی و مري حممد امني اصفی اظهارات او دربارهشود وی که گفته می. شهید اول شرح الفیهی مؤلف بن حممود خادم جابلقعلیالشيخ عبد

.۲۴۴: ، ص۱۴ ، جهذريع. ۲۹۶، ش ۱۹۴، ص۱فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 107 .۱۰۹: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان 108د بن ابراهمي بن سالم هللا بن عامد الدين مسعود بن صدر الدين محمد بن نظام الدين امحد بن امري محمد معصوم بن سيد نظام الدين امحیانم و 109

سيد امري غياث الدين منصور بن امري صدر الدين محمد احلسيىن ۱۵۴: ، ص۳ الشيعة، ج اعيان: نک. است ی مكی شريازی دشتك .۱۵۴: ، ص۳ الشيعة، ج اعيان 110 .۱۴۵: ، ص۱ ، ج ذريعه111 .۱۸۹-۱۹۴: ، ص۷ ، جالشيعة اعيان مستدراكت 112 .۵۳۷، ش ۱۰۴، ص۲فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: نک 113اكن عاملا فاضال من . يف اهلند۱۱۰۰تويف سنة ، عيل بن طيفور:" امده است) ۱۸۶: ، ص۶ ج(الشيعة، اعيان مستدراكت وی در ی درابره114

اكن مؤلفا مكرثا، الف يف االخالق و القانون و احلديث و الفقه، و من .شاه كثري االحرتام لهو اكن السلطان قطب ) اهلند(ساكن حيدراابد الدكن

در حل گنج انمه:اند از ااثر ديگر او عبارت" . ترمجة كتاب الشيخ الصدوق، ترمجة عيون اخبار الرضا،ی، حتفة ملكیشاه حتفة قطب: مؤلفاته کتاخبانه فارىس خمطوطاتفهرست( رضا قلی بيگ معروف به نيک انم خان تاليف منود خبواست۱۰۷۹/۱۶۶۸لغات شاهنامه؛ انرا در سال

مهناج ؛ )۲۸۷۶، ش ۳۰۱، ص۷هامن، ج(، ترمجه فارىس مسائل عبد هللا بن سالم حتفة الغرائب؛)۱۱۲-۱۱۳، ش ۱۷، ص۴موزه ساالرجنگ، ج، ۸هامن، ج(، منتخىب از مقاالت خواجه عبدهللا انصاری وار التحقيق ان،)۳۰۹۶، ش۴۲، ص ۸هامن، ج(، ترمجه مفتاح الفالح شيخ هباىئ النجاح

).۳۳۵۱، ش۲۰۰ص

نوشته " واىل حيدرآباد سليمان مريزا بن شاه طهماسب"دائی ابن خاتون بوده، این شرح را برای رود که آنرا برای ن میی را در حیدرآباد سراغ ندارمي، گمایکه ما چنني وال اما از آجنا۱۱٥.است

طهماسب برادر علی عادل شاه اول نوشته فرزند) ۱۵۸۰-۱۶۲۷(پسر ابراهیم عادل شاه دوم سلیمان کاتب عبد اهللا قطب شاه بود و احتمال " ناظر االنشاء"نام عبد العلی طالقانی ملقب به ه ادیبی ب.باشد

ینی نیز جانشني پدر شده مست دبري امللک پسر او عبد العظیم طالقا۱۱٦. باشدیکیدارد با سابق الذکر ۱۱۷.حلسن داشته استارا در عهد ابو

زبدة مصنف شرح ) ۱۰۷۶/۱۶۶۶م بعد از (رضی الدین حممد بن حممد امني حسینی تفرشی ۱۱۸. است به عربیاالصول

مري و لويزانه معروف ب اردستانیسيد أمري معز الدين حممد بن ظهري الدين حممد حسينی لیف أسال ت (تفسري سوره هل اتیوی مصنف چندین کتاب است، منجمله . گرد ابن خاتون، شامريان، کشف احلق که در إثبات إمامت أمري املؤمنني هداية العاملني إىل الصراط املستقيمو ۱۱۹،)۱۰۴۴

۱۲۰.)۱۰۵۸لیف أسال ت( نیز نامیده شده است وسیلة النجاة و حتفه بهشت آيني ،کاشف احلق از روزبهان بن عماد اصفهانی در دست است که در سال خرقه علماءعنوان اای ب جمموعه تفسري، حدیث، فقه، ی مقاله درباره۶لیف شد و دارای أ در زمان عبداهللا قطب شاه ت۱۰۴۶/۱۶۳۵

۱۲۱.فلسفه، حکمت و علوم متفرقه است :اند از که در دوران عبداهللا قطب شاه پدید آمد عبارت متعددیبعضی از آثار ۱۲۲ به زبان فارسی از مؤلفی ناشناخته،رساله در معرفت نفس

، و ۱۵۵: ، ص۲ االمل، ج املطبق. ۳۱: ، ص۸ ج، و.۳۰۱: ، ص۷ الشيعة، ج اعيان؛ ۱۱۱: ، ص۱۳ ج و ۲۹۶: ، ص۲ ، جهذريع 115

جای ديگر از ذريعه عکس اين مطلب را گفته (کند ی روايت می مري ابقر داماد از و۴۱۲: ، ص۴ ، جهذريع و نزي ۳۱: ، ص۸ الشيعة، ج اعيانالراوي عن احملقق الداماد، الفه بامر سلامين مريزا بن الشاه طهامسب الصفوي سلطان حيدراابد، و اكن طلبة الخته پرى خامن، اوله: افزايد می لك :

امحلد اي ذا اجلود و اجملد و العىل اخل، يوجد يف مكتبة االمام الرضا خبراسان منذ عرص الشيخ احلر اىل االن، و اترخي وقفه سنة ) ع( ه و له ۱۰۶۷

صاحب رايض احامتل احتاد وی را اب ). ۱۱۱: ، ص۱۳ ، جذريعه.(عليه حواش كثريه، و قد اكن والد هذا الشارح من كبار تالمذة احملقق الكريك . شيه بر اخملترص النافع است داده است که حاتکملة الدررمؤلف بن محمود بن زين العابدينیشيخ عبد عل

.۸۴۶- ۷، ش۱۱۰، ص۳فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: انمه ابعنوان انشاء طالقاىن نک۱۱۳ای از برای مجموعه 116 .، خمطوط انوار التحقيق و حتفه ملکیدکرت حيدر ضابط، هامن، بنقل از علی بن طيفور در 117ای از او بر حاشيهی درابره. ۱۰۶۴، ش۱۱۲، ص۴ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطوطات عرىب: نکای از ان برای نسخه 118

املعروفة ابحلاشية الرضوية تاليف السيد ريض الدين محمد بن محمد امني احلسيين التفرييش : امده است) ۱۶۹: ، ص۶ ج( هذريع در قواعد االعراب

ذريعه . مهچنني وی فوائد املدنيه را تلخيص منود. و يه حاشية مفيدة) الرشيعة( قبل مائيت سنة يف خزانة رايت نسخة عتيقة مهنا، و لعلها كتبتللسيد ريض الدين محمد بن محمد امني احلسيين . و ترتيهبا يف عرش مقاالت الفوائد املدنيةيف اختصار العرشة الاكملة:نويسد در اين ابره می

قان االمري قيل رضا بيگ امللقب نيك انم خان اوله التفرييش، الفه ابمس مقرب اخلا يف اوله ] امحلد هلل الذي رشع االحاكم و بني لنا احلالل و احلرام[

و جاء يف اخره بعد ذكر اايت يف القصص . فهرست املقاالت و لك مقالة فهيا عدة فصول و يف هذا . حنن نقص عليك احسن القصص: قال تعاىل[ ، ذريعه (.۱۲۵۹مهنا ليس فهيا اترخي، عند السيد محمد املوسوي اجلزائري و يه عتيقة كتبت قبل مائيت سنة و علهيا متلك ةنسخ...] القدر كفاية

)۲۶۷: ، ص۱۵ ج . يوجد نسخه منه يف اخلزانة الرضوية حيتمل اهنا خط املؤلف: ۳۴۳: ، ص۴ ، ج ذريعه؛۴۱۰: ، ص۹ الشيعة، ج اعيان 119، مؤلف از سوی حمدث نوری به رسقت از حديقة الشيعه اردبيلی ۲۳۶: ، ص۱۷ ج، ۳۲: ، ص۱۸ ج، ۱۸۲ ،۸۹ :، ص۲۵ ، جذريعهبگفته 120

فهرست : نک اثبات امامتبرای نسخه. ۳۳۴: ، ص۲۲ ، جذريعه: اند، نک ای ديگر قضيه را طوری ديگر فهميده عده. مهتم شده است .۲۹۷۵، ش ۳۶۱، ص۷خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج

.۴۴۲۲-۴۴۲۳، ش ۱۲۸، ص۱۱هامن، ج 121و قواها و التمزي بيهنا و معرفة امكهلا و نقصها، فارسية رسالة يف معرفة النفس االنسانية: امده است) ۲۶۳: ، ص۲۱ ج( ان در ذريعه ی درابره 122

يف عدة فصول، املوجود مهنا ستة خبط العارف محمد ابقر االصفهاين فرغ منه يف حيدراابد اهلند يف يف بياض عند املريزا محمود ۱۰۵۶ غرة رجب

ه برای عبداهللا قطب شاه ک۱۲۳ فارسی، عاملی بهی، از شیخ امحد شهیدترمجه کشکول بهائی ۱۲٤،نگاشت

الرسالة الواضحة یا در استخراج آيات اهلىیشاه هاديه قطبعنوان اکشف اآلیات قرآن کرمي ب علی کربالئی، شاگرد ابن خاتون، که به عبداهللا قطب شاه حممد از موىلالستخراج اآليات القرآنية

۱۲٥ده است،شاهداء سال لیفأتید از ابوالقاسم مشهدی متخلص به ناظم، و جتی ای درباره ، منظومهنظم آلىل ۱۰۶۱/۱۶۵۱،۱۲٦

عبد اهللا به حیدرآباد آمد و حتت ی ر ساسانی؛ وی در دوره از ذوالفقار آذدبستان مذاهب بن خاتون قرار گرفت،محایت ا

،۱۰۶۲/۱۶۵۲در سال ) متخلص به برهان( تربیزی بن خلف از حممد حسني فرهنگ برهان قاطع ی به دورهتعلق م ناشناسای از آثار اخالقی و کالمی از مؤلفی که جمموعهجنگ قطب شاهی

عبداهللا قطب شاه است،ای در علم که شامل رساله( نش داهشجر و ، أسرار األطباءی طب فارس۱۲۷،مومياييکتابهای

از حکيم نظام خواص ادویه ی و رساله۱۲۹عربیه ب رسالة فی بیان احلرارة الغریزه،) است۱۲۸موسیقیحواشی علی حل مشکالت ۱۳۰ شاگرد مري حممد باقر الداماد،)۱۰۵۹/۱۶۴۹م (الدين أمحد گيالنی

۱۳۱.لیفات اوستأ به عربی نیز از تاحادیث کتاب من ال حيضره الفقیهشت دوران عبد اهللا قطب شاه را در بردارد از مريزا نظام الدین ذ که بیشرت سرگحدیقة السالطني ۱۳۲ از نزدیکان ابن خاتون، شريازیاعدیصامحد در ، عبد اهللا قطب شاهی دانشمند دوره، از ابن حسني بن مجال الدینملعات قطب شاهی

.اللكبايس يف املشهد الرضوي

.۶۰۳: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان، ۱۳۰: ، ص۴ ، ج ذريعه123 .۴۴۲۴، ش ۴۴۲۴، ص۱۱فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 124 .۴۳۲: ، ص۹ الشيعة، ج اعيان؛۲۲۹: ، ص۱۱ ، ج۱۵۶: ، ص۲۵ ، ج ذريعه125 .۲۴۰۸، ش ۱۲، ص۷ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فارىسخمطوطاتت فهرس 126للحكمي نظام الدين امحد الگيالين تلمذ عىل املري محمد ابقر الداماد، سكن حيدراابد يف عهد موميايي: نويسد می مومياىئاقا بزرگ در معرفی 127

ارسار االطباء" و له. ۱۰۵۹السلطان عبد هللا القطب شاه، و تويف سنة رسالة يف ۱۰۲و االخري موسوعة فارسية مجعت فهيا " جشرة دانش" و" مسائل خمتلفة من الطبيعيات و الطب و الفلسفة و الالكم و الدعاء و العلوم الغريبة و التفسري و االخالق و االدب و املنطق و املوسيقى و الفقه و

بنفسه و انتخب الباقني من - بل االكرث-الف مثانني رسالة مهنا. ملوميايئ و خواصهاترخي امللوك و العلامء و غريها، و مهنا هذه الرسالة يف صفات ا، و هلا فهرس يف ۱۰۴۵و بعض رسائله خبط املؤلف اترخيها سنة ) ، اجملاميع۳۹االصفية، ( ورقة يف ۴۳۹ منه يف ةكتب غريه من املؤلفني، نسخ

).۱۴۲: ۱۵(يف " طب فاريس" و مر للمؤلف. يد حسني يف اول الكتاب ترمجه املؤلفالورقة الثامنة و العرشين كتبه بنفسه، و كتب احلكمي الس ).۴۷: ، ص۵ ، جذريعه(

.۲۵۸: ، ص۲۳ ، ج ذريعه128 .۲۳۳۹، ش ۱۰۰، ص۸ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج خمطوطات عرىبفهرست 129 طوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ،فهرست خم: نکخواص ادويهبرای نسخه رساله . ۲۷۹: ، ص۲۳ ج، ۱۴۲: ، ص۱۵ ، ج ذريعه130 .۴۱۹۸، ش ۱۵۹، ص۱۰ج

.۲۱۰۳، ش ۸۵، ص ۷هامن، ج : نک رسالة فی النحوبرای. ۹۴۴، ش ۳۴، ص۴فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 131محد بن محمد صاحل صديقی حسيىن اديىب به انم نظام الدين ا. ۲۱۴، اترخي ۳۶۹، ش ۴۱۵، ص ۱فهرست کتاخبانه موزه ساالر جنگ، ج: نک 132

).۱۰۵۰، ش ۲۳۶، ص۳ ، جهامن،. ( تاليف منود۱۰۶۰/۱۶۵۰ است که انرا در سال مجمع الصنائعمؤلف

باره علم هوا شناسی، از حسني شریف بن حاجی ابراهیم شهروردی، که خالصة احلساب، ترمجه و شرح حتفه خانی

شده لیف أت) ۱۰۶۹/۱۶۵۶م (نام اهللا وردی خان ه در حیدرآباد پایان یافت و ب۱۰۴۶/۱۶۳۶ صفر ۱۶در ۱۳۳.است

إن املتقني يف مقام : مطابق با (۱۰۵۴، که در سال حبله رودی علی از مريزا حممدجامع التمثیل مکررا در ایران چاپ شده است،لیف یافت وأت) أمني

۱۰۵۴/۱۶۳۳،۱۳٤یف أل سال ت از حسني حسینی یزدی،نکات دوام دودمان قطب شاهی ای از مقررات و دستور العملها برای ماه حمرم که رعایت آن به ، جمموعهعقائد قطب شاهیه

۱۳٥دستور عبد اهللا قطب شاه برای همگان الزامی بوده است، ۱۳٦ ،)۱۰۴۶/۱۶۳۶ لیفأت( ساوجی حسینیدر علم عروض از الفتی ع قطب شاهیایریاض الصن ۱۳۷و،اای در علم عروض از از موالنا الفتی یزدی، و رسالهروضه گلشن قطب شاهی است و تاریخ حممد قطب شاه از حممد بن عبد اهللا نیشابوری که تکمله مآثر قطب شاهی

منوده است،ت اشد یاد۱۰۳۵/۱۶۲۵ وی را تا رحلتش در سال ی حوادث دوره امور جنسی ی ت دربارهی از حممد قلی جامی از سنسکرـشاسرتهکوکترمجه کتاب ، لذت النساء

)۱۰۳۶/۱۶۲۶(،۱۳۸ سال به در موضوع جتوید را مطلع الشمسنام سید قاسم بن مري نور اهللا مثنوی ه عاملی دیگر ب ن و شاهان صفویه به عنوان های سالطني دک ای از نامه جمموعه۱۳۹. در حیدرآباد ایراد کرد۱۰۴۵

. حیدرآباد موجود استی آصفیهی در کتاخبانهمکاتیب زمانه سالطني صفویهمشس ۱٤۱ متخلص به ارسالن و حممد قاسم مشهدی۱٤۰شاعرانی نیز مانند مري رفیع دستور

سالک یزدی، حممد قاسم قسمت مشهدی،بن مري تراب رضوی مشهدی، مري رضی ۱٤۲اصفهانی،بیان ۱٤٤،)گنجنامهمنشی قصیده ( مري حممد کاظم حسینی متخلص به کرمي ۱٤۳ی،فرج اهللا شوشرت

، سید رضا )اصفهانی(رونقی همدانی، غیاث الدین علی منصف تهرانی عبد اهللا امانی، ۱٤٥اصفهانی،در شیخ عبد اللطیف خلقی شوشرتی، ،)۱۰۶۰/۱۶۵۰م ( مريزا ابو تراب فطرت مشهدی دانش مشهدی،

.۳۸۹۰، ش ۲۳۸، ص۹ جهامن، 133 .۲۸۶۰-۲۸۶۱، ش ۲۹۰، ص۷فهرست نسخه های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: نک 134 .۲۸۷۱، ش ۲۹۶، ص۷هامن، ج 135 .۱۰۴۹، ش ۲۳۶، ص۳هامن، ج 136 .دکرت حيدر ضابط، هامن: های از ان موجود است؛ نک نسخه 137 .۱۸۴۹-۱۸۵۰، ش ۱۲۲، ص۵های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست نسخه: های ان نک نسخهی درابره 138 اى به انم تست مفتاح الكم هر زابن نظمه :للسيد قامس بن املري نور هللا، يف التجويد اوله مثنوي مطلع الشمس: ۲۹۸: ، ص۱۹ ذريعه، ج139

. امك يف فهرسها۱۰۶۷من القرن احلادي عرش، من موقوفات ابن خاتون سنة ) جتويد۳۲: الرضوية( يوجد يف۱۰۴۵حبيدراابد يف .۳۷۸: ، ص۹ ، ج ذريعه140 .۴۱: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان 141 .دکرت حيدر ضابط، هامن 142 .۱۸۳۱، ش ۱۱۱، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فارىسی خطیها هرست نسخهف: برای انتخاب ديوان فرج نک 143 Iran-Deccan Relations, Hyderabad, 1994: دکرت حيدر ضابط بنقل از صادق نقوی در 144 .هامن، بنقل از حمبوب الزمن 145

. ساکن حیدرآباد شدند،دهاین دوره از ایران آم

حکومت قطب شاهانی هآخرین دور. داماد عبد اهللا، آخرین شهریار سلسله قطب شاهان است) ۱۶۷۲-۱۰۸۳/۱۶۸۶-۱۰۹۸(ابواحلسن

در زمان ، عبداهللا توسعه یافتی مري مؤمن پایه ریزی شد و در دورهی جریانات فرهنگی که در دوره بعضی از عاملانی که دان بودهساکن سانی که از قبل در حیدرآباد عالوه بر ک. ابواحلسن ادامه داشت

: عبارت اند ازاند فعالیت علمی داشتهدر این دوره در حیدرآباد از عاملانی است او)۱۰۹۸/۱۶۸۷م (سیدمجال الدین ابن ابى احلسن حسينی موسوی عاملی

۱٤٦. دینی داشته استکه در دوران سلطنت ابواحلسن قطب شاه در حیدرآباد مست مرجعیت آجنا مدتیرفتهبه خراسان ، معاصر حر عاملی، )بصری (شيخ مهذب الدين أمحد بن عبد الرضا

در اعیان . کابل، قندهار و شاهجهان آباد راهی حیدرآباد شدهپس وی از راس). ۱۰۶۸-۱۰۸۰(بسر برد در ذریعه آمده تعدادی از و طبق بعضی از تفاصیلی که لیفات وی آمد استأت ۱۹ فهرستی ازالشیعه

۱٤۷. در حیدرآباد نوشته است۱۰۸۱-۱۰۸۵آنها را میان ساهلای

سني املشهتر اببن اىب احلسن احلسيين املوسوي السيد جامل الدين بن عيل نور الدين ابن عيل بن احل: "سدينو ی می در ذکر امس ویحر عامل 146ذكره يف االصل و ذكر ارحتاله اىل حيدراابد، قال: "ديافزا یاالمل م ؛ و در تمكله امل"العاميل

روى. و هو االن سكن هبا مرجع فضالهئا و ااكبرها:

مة محمد بن محزة نقيب االرشاف، مث ارحتل اىل مكة عند اقام مدة بدمشق حيرض عايل جملس السيد العال. عن ابيه وجده المه الشيخ جنيب الدينوالده حيث اكن ساكنا هبا، مث بعد مدة ارحتل اىل اليمن اايم امحد ابن االمام احلسن، و بعد مدة ارحتل اىل حيدراابد اهلند، و اكن امل

العام هناك، رجع در یسپس از قول برادر زاده و." تويف السيد سنة الف و مثان و تسعني تقلبت االمور و۱۰۸۳و عظمه امللك ابو احلسن، و ملا نكب امللك سنة

جبانب سلطانه اىب مث انه اقام ابلدكن و اختارها مقرا و سكن، و ما زال هبا مقامي بعز و سؤدد و جاه و ماكن مكني: "ديافزا ی مسينزهة اجللان اكنه يف عرصه سلامين، و ما برح يف داللة و رئاسة و اكرام و كرم خيجل شاه، يقصده العفاة من لك ماكن فيمتعهم ابلفضل و االحس احلسن قطب

قطر الغامم اىل ان دعاه اىل قربه رب العباد فنقله اىل اجلنة من حيدراابد و له النظم . رحامت متواترةابيبقدس هللا روحه الطاهرة و افاض عليه شئ.

، ۱۲۱: االمل، ص تمكلةامل (.ابشد ی صاحب مدارک می برادر زادهی وعه،ي الشانيگفته اعطبق ..." اجليد الفريد، الفائق عىل نظم جرير و لبيد ).۲۱۷: ، ص۴ الشيعة، ج اعيان، ۴۵: ، ص۱ االمل، ج املكتاب حتفة ذخائر كنوز االخيار يف بيان ما حيتاج اىل التوضيح من االخبار يف جملدين ينقل عنه يف دانشوران انرصي ) ۱ ( 147

ناظرة اداب امل) ۲(الفه يف حيدراابد الدكن سنة و هو خمترص يذكر بعد االداب من ابب املثال مسالة حدوث العامل و احتياجه اىل املؤثر و يذكر كيفية املناظرة ۱۰۸۱

فهيا و اخره فالعامل له مؤثر و هو املطلوب و هو مضن مجموعة لطيفة من رسائل املصنف الفها من سنة يف بعض خزائن توجد ۱۰۸۵ اىل سنة ۱۰۷۷العربة الشافية و الفكرة الوافية يف اللكامت احلمكية و الناكت ) ۴ (۱۰۸۰معدة االعامتد يف كيفية االجهتاد الفه يف اكبل سنة ) ۳(الكتب يف النجف

التحفة الصفوية يف االنباء النبوية ذكر ) ۶(العربة العامة و الفكرة التامة يف املواعظ و احلمك من اخلطب و االشعار و التوارخي و االاثر ) ۵(االخالقية

فيه انه الفه بقندهار ابلامتس بعض علامهئا ذكر فيه االحاديث اخملترصة املروية عن النيب ص عىل ترتيب حروف املعجم فرغ منه سنة ۱۰۷۹) ۷ (رسالة ) ۱۱ (القيافةرسالة يف ) ۱۰(وسوم خبالصة الزبدة خمترصه امل) ۹(الزبدة يف املعاين و البيان و البديع ) ۸(التحفة العلوية يف االحاديث النبوية

غوث العامل يف حدوث العامل و رد القائلني ابلقدم ) ۱۳( حبيدراابد اهلند ۱۰۸۵فائق املقال يف احلديث و الرجال فرغ منه سنة ) ۱۲(يف التجويد لكية يف اهليئة الفها بقرية اداكن من قرى خراسان سنة الرسالة الف) ۱۵ (- و لعلها يه العربة الشافية املتقدمة- رسالة االخالق) ۱۴( ۱۰۷۷) ۱۶ (

حتفة ذخائر كنوز االخيار يف بيان ما ) ۱۸ (۱۰۸۱حيدراابد اهلند سنة ] ۱۰۸۱حيدراابد سنة [فائق املقال يف الرجال الفه يف ) ۱۷. (املهنج القومي

حيتاج اىل التوضيح من االخبار يف جملدين ادرج يف اثنهيام الرسالالدرة النجفية و علهيا تقريظ الستاذه محمد بن ) ۱۹(ة العددية للمفيد يف رد الصدوق

و توجد مضن مجموعة يف ۱۰۸۵ اىل سنة ۱۰۷۷ و له رسائل غري ذلك مل حترضان اسامؤها الفها من سنة ۱۰۷۵احلسن احلر صاحب الوسائل بتارخي : ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعة؛ ۸۸: ، ص۵ الشيعة، ج اعيان مستدراكت: کنزي ن). ۶۲۴: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان (.بعض مكتبات النجف

فائق (۹۱: ، ص۱۶ ج؛ ) جتويد القران (۳۶۲: ، ص۳ ج؛ )اداب املناظرة (۳۰: ، ص۱ ج، )اخالق مهذب الدين (۳۸۰ : ، ص۱ ، جذريعه؛ ۳۱ ).حتفه ذخائر كنوز االخيار (۴۳۳ :، ص۳ ج؛)كتاب احلساب (۵: ، ص۷ ج؛ ) املقال يف علم احلديث و الرجال

العافية الوافية، وسه مجموعه : ( برای۱۰۲۵ -۱۰۲۷، ش۸۰-۸۶، ص۴فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: نزي نک ی علم اصول احلديث؛ زايرة االمئة، االثنا عرشة منظومة العربية، التوسلية االثناعرشيةالفارسية؛ الرسالة ف: که شامل عناويىن بدست مؤلف است

در ابب جح؛ الرسالة فی علم اصول الدين؛ الرسالة فی اهليئة؛ اللی ای ای در ابب زکات؛ رساله ای در ابب وضو؛ رساله رسالة الفقه؛ رساله

الرسالة فی علمی املعاىن املنطق؛ رسالة التجويد؛ الرساة فی علم النحو؛ الرسالة فی الرصف؛ الرسالة فی علم اصول الفقه؛ الرسالة فی علم النحو؛

و ۱۰۱۴/۱۶۰۵متولد ()فرزند حممد بن سعید بن ناصر حبرانی (شیخ جعفر بن کمال الدین حبرانی ساکن شرياز گردید رفتهدر حبرین به دنیا آمد و در جوانی به ایران) ۱۰۹۱/۱۶۸۰ یا ۱۰۸۸/۱۶۷۷متوفی

آجنا به ریاست علمی در د و شه حکومت عبد اهللا قطب شاه به هند آمده ساکن حیدرآباد رو در دو ۱٤۸.آمد نایل

بن عبد احلسني بن شيبه ابن علی—یا امحد—ابن صاحل بن حاجی ( حبرانیشيخ امحد از بعد آل عصفور بود،وی که از . )۱۱۲۴/۱۷۱۲ و متوفی ۱۰۷۵/۱۶۶۴متولد ()درازی حبرانی جهرمی

بعد از سقوط حیدرآباد به . در جای وی به ریاست علمی نایل گردید ووفات شیخ جعفر به هند آمدنام به عنوان تصنیف او را رساله البشارة لطالب االستخارة ذریعه ۱٤۹.دشگشت و ساکن جهرم ازایران ب ۱٥۰.می برد، متعلق به همني حر عاملی استی جزائری نیز که هم دوره جنفی متیمیامحد بن سالمهشیخ

است که برای ارشاد االذهان کتاب املرياث بری شرح التحفة السلطانیةوی مؤلف. زمان است قاضی ) ۱۱۰۴/۱۶۹۲م ( در زمان حر عاملیاو. )۱۰۷۸/۱۶۶۷لیف أت (عبداهللا قطب شاه نوشت

۱٥۱.بوده است حیدرآباد در حیدرآباد این زمان درنیزنام شيخ عبد النبی بن أمحد العاملی النباطی ه عاملی دیگر ب

مغیث الدین حممد بن مشس الدین حممد در همني دورهماالتاح ۱٥۲.مست قاضی را داشته است

والبيان؛ رساله ديگر در هامن موضوع؛ رسالة التصوف؛ الرسالة فی اصول الدين؛ رسالة املنطق؛ انوار الصالة و ازهار النجاة؛ حترمي الغنا؛ حتقيق . برای ادعية اليوم والليلة۱۵۲۷، ش ۱۰۶، ص ۵؛ هامن، ج)مشهور الرجالني

و يف لؤلؤة البحرين الشيخ اجلليل جعفر ابن امكل الدين البحراين اخربين والدي ان : نويسد او میی رابره، د۲۱۷: ، ص۴ الشيعة، ج اعيان 148املرتمج و الشيخ صاحل بن عبد الكرمي الكرزاكين البحراين خرجا من البحرين لضيق املعيشة اىل بالد شرياز و بقيا فهيا برهة من الزمان و اكنت مملوءة

اهنام اتفقا عىل ان مييض احدهام اىل اهلند و يقمي االخر يف بالد العجم فاهيام اثرى اوال اعان االخر فسافر الشيخ جعفر اىل بالد اهلند ابلفضالء االعيان مث

ادت هلام و استوطن حيدراابد و بقي الشيخ صاحل يف شرياز فاكن من التوفيقات الرابنية ان الك مهنام صار علام للعباد و مرجعا يف تلك البالد و انقازمة االمور و حازا سعادة الدنيا و الدين، و قد تويف الشيخ جعفر يف حيدراابد سنة و يف انوار البدرين العامل العامل الرابين العالمة ...۱۰۸۸

الفهامة الشيخ جعفر بن امكل الدين البحراين اكن من العلامء االعالم و الفقهاء االجالء الكرام اراكن االميان و االسال م مث قال و هذا الشيخ اجلليل من

كبار العلامء العاملني و اساطني امللة و الدين و من مجلة مشاخي السيد اجلليل السيد نعمة هللا اجلزائري يف شرياز ذكره يف االنوار النعامنية و كشكوله

.يخنا العالمة كثريازهر الربيع و من مشاخي السيد عيل خان الشريازي شارح الصحيفة و يعرب عنه يف السالفة بشو لكن يف مستدراكت . ء من املصنفات مل اقف عىل يش: قال الشيخ يوسف البحراين يف لؤلؤة البحرين: مؤلفات او اورده استی درابره

الوسائل عن اجملموعة االنفة الذكر و له تصانيف شىت و تعليقات ال حتىص يف علمي التفسري و احلديث و علوم العربية و غريها اىل ان عد مهنا

اللباب الذي ارسله اىل تلميذه السيد عيل خان الشريازي و جرى بيهنام ابيات فيه .

مث قصد بالد اهلند، فاستقر يف حيدراابد يف عهد السلطان عبد هللا قطب شاه، و بث هبا : ... او در موسوعة الفقهاء امده استی درابره

السيد نعمة هللا اجلزائري بشرياز، و السيد عيل : ملعول عليه هناك تتلمذ عليه و روى عنه جامعة، مهنمعلمه، حىت حاز الرئاسة العلمية، و اصبح او اثىن فيه عليه كثريا و وصفه بشيخنا العالمة، و سلامين بن عيل بن سلامين بن ايب ظبية الشاخوري، و محمد » سالفة العرص«خان املدين صاحب

يف الفقه للشهيد الثاين، و محمد حسني بن مقصود عيل » الروضة الهبية يف رشح اللمعة الدمشقية«ي، قرا عليه بن عبد احلسني بن معن البغدادخمتلف الشيعة اىل احاكم الرشيعة« منه اجازة عىل ظهر، الطالقاين و له

و صنف كتاب اللباب، و ارجوزة ) ه۱۰۶۷(للعالمة احليل اترخيها سنة »

اها الاكمل يف الصناعة و له تعليقات كثرية عىل كتب التفسري و احلديث و علوم العربية و غريها تويف حبيدراابد سنة يف القراءة و التجويد مس

احدى و تسعني و الف، و قيل سنة مثان و مثانني و الف : ، ص۹ ، جهذريع: ديوانش نکی درابره). ۶۱: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعة. (

.۲۷۳: ، ص۱۸ جهامن، : اللباب نک کتاب ی ، و درابره۱۹۴ .۷۷: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان مستدراكت، ۶۰۵: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان 149 .۱۱۴: ، ص۳ ، ج ذريعه150ای از التحفة السلطانية برای نسخه. ۳۸۶: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعة، ۵۹۹: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان، ۱۵: ، ص۲ االمل، ج امل 151 .۱۱۳۷، ش۱۵۵، ص۴وطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمط: نک .فاضل عامل جليل فقيه معارص قايض حيدراابد، الشيخ عبد النيب بن امحد العاميل النباطي: ۱۱۶: ، ص۱ االمل، ج امل152

لیف ابن طاؤس، را در اورنگ آباد برای مري منصور أ، ت الدروع الواقیهی حسینی طهرانی ترمجه ۱٥۳.نگاشته است

نام برد ) ۱۱۰۰/۱۶۸۸م (رج اهللا شوشرتی میان شخصیتهای علمی و ادبی این دوره میتوان از مال ف بود، ی شیعی عبد الرشید بن نور الدین تسرتی، که عامل۱٥٤.که از مشاهري علمای حیدرآباد بوده است

اما . و نظام الدین امحد حسینی والد سید علی خان مالقات منودفرج اهللادر مسافرتی به حیدرآباد با ۱٥٥ .گشته استازىل متعاقبا به شوشرت ب در آجنا بوده، ویمعلوم نیست وی چه مدت

عاملان دینی که از ایران یا مناطق دیگر راهسپار دکن شدند جلب یت اکثری درباره کهچیزی کثبینیم که میالذ؛ اند شتهاکند این است که آنها یا عرب بودند یا بنحوی سوابق عربی د توجه می ر ا و ، شوشرتیاند یا جزائری آمدند عاملی و حبرانیکه بعد از مري حممد مؤمن به حیدرآباد عاملانی

.جنفی

قرن دوازدهم بدست قوای اورنگ زیب عاملگري، امرپاتور گورکانی که ۱۰۹۸/۱۶۸۶با سقوط حیدرآباد در سال

تشیع در دکن در تاریخ نظريبیهای مصمم بود متام دکن را زیر سلطه دهلی بیاورد، یکی از دوره در مشالبا مرکزیت لکهنؤ) ۱۷۳۲-۱۱۴۵/۱۸۵۶-۱۲۷۳(ور سلطنت شیعی اود وىل با ظه. پایان یافت

از عاملان بسیاری سالطني اودی در سایه. هندوستان دوره جدیدی در تاریخ تشیع در مشال آغاز شد مشار و با . و رهربی فرهنگی جوامع شیعی هند را بدست گرفتندهای هندی پدید آمدند خانوادهجامعه شیعی و نیز آثاری که پدید آوردند و مدارس دینی که تاسیس کردند بومی عاملان علمیاعتبار

الزم شعور و توامنندی نسبی نایل گردید اگر چه از نظر سیاسی فاقد رشدبه اوده از نظر فرهنگی .در برابر توسعه قدرت انگلیسیها بودبرای مقاومت

گانه مورد بررسی قرار در عراق و روابط با مراکز علمی ی نقش اود در توسعه ایران باید جدابیش از مشال شاید، که دکنروابط فرهنگی ایران و رسد که با سقوط حیدرآباد نظر میه وىل ب. گريد

از حضور اثری لذا در این دوره چندان . گرائیدسستیبه ساله بود، ین دارای سوابق چندقویرت وال حوىل با این ۱٥٦. گذشته در منابع یافت منی شودنندمادر حیدرآباد و عراقیایرانیعاملان توامنند

.ای ازترمجه دروع برای نسخه، ۳۰۹۷، ش۴۳، ص۸فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج: نک 153بن محمد بن ديوان الشيخ فرج هللا: در ذريعه در مضن مدخلی مربوط به ديوان او امده است. ۲۰۹: ، ص۷ الشيعة، ج اعيان تدراكتمس 154

ترمجه يف االمل و ذكر ان ديوانه كبري و قال يف . درويش احلويزي الداراجبردي املعارص للشيخ احلر رايته و اكن فوق السبعني ) ۱۹۲ ص -السالفة(

انه ذهب اىل ۲۶۳ ص -و قال يف تش. ۵۴۲ ص -و نتاجي. ۳۱۴ ص - و گلشن. و الرحيانة۱۴۷ ص - و جنوم السامء) ۴۹ ص -رسو(ه يف و ترمج حيدراابد دكن مث اورد شعره تصانيف اىل الذريعة. (۱۱۰۰انه مات ) ۱۰۰تغ ص (و نسبه اىل تسرت و يف ) ۳۳۴ ص -۹نر (و نقل عن ديوانه يف .

).۸۱۸: ، ص۹ الشيعة، ج و قد صنف املرتمج رشحا عىل : ، مضن رشح حال او امده است۱۴۷: ، ص۱۱ الفقهاء، ج طبقات موسوعةدر 155

للشيخ الطويس، و » االستبصار«تقريظا عىل كتاب ) ه۱۰۷۳(كتاب سواحن البال املشتمل عىل نتاجئ افاكره يف فنون علم الشعر و االنشاء و كتب يف سنة

لتفسري يف ا» نور الثقلني«

. لصديقه عبد عيل بن مجعة العرويس مل نقف عىل اترخي وفاتهيکی از نشانه های امضحالل تدرجيی و کمرنگ شدن فرهنگ علمی شيعه در دکن اب زوال قطب شاهان، نسخ خطی کتاهباىي است که 156

موجود از ادوار گذشته که اکرث اهنا در های ی نسخه مقايسه. به بعد در کتاخبانه موزه ساالر جنگ ابقی مانده است۱۱ و ۱۰ازقرن

:های دکن نوشته شد اب عناويىن که متعلق به نسخ ادوار بعدی است اين روند رو به زوال را به وضوح نشان ميدهد حيدراابد و اي در شهر

:هاناش عادلی مربوط به دورهیها نسخه

؛)۹۰۶/۱۵۰۰ خياتره ، ب۲۲۷۷، ش۷۲، ص۸ ، جعادلشاه دوم؛ خمطوطات عرىب مياب مهر ابراه (ی محمد املني القانون از مشس الداتي کلرشح ؛)۴۰۱، ش ۱۹، ص۳هامن، ج( الکشاف ريتفس ؛)۵۶۳، ش ۹۶۶، ص۳هامن، ج) (ی نبوثياحاد (اتيالثالث خياتره ب،ی عاملی بردولی، محمد بن عل۱۰۷۹، ش۱۲۳، ص۴ اب مهر سلطان محمد عادلشاه، هامن، ج۱۵۷۷ ( طوىسخي االحکام شةيهنا

؛)۹۸۵/۱۵۷۷ ؛)۱۱/۱۷ قرن مهي، نسخه ن۱۱۱۶، ش۱۴۴، ص۴اب مهر سلطان محمد عادلشاه، هامن، ج( رشح خمترص النافع ی البارع فاملهذب

) ۱۰۱۴ رمضان خياتره ، ب۲۱۸۱، ش ۳،ص۸ عادلشاه دوم، هامن، جميابمهر ابراه (دسي اقلريحتر )۱۰۷۹/۱۶۶۸ خياتره ، ب۱۶۰۲، ش ۱۵۵، ص ۵هامن، ج ( احللم ني العلم و زنيع

در شهر ۱۰۸۴/۱۶۷۳ خياتره ب،یازري شیاکي بن محمود شی، حسن عل۱۱۳۴، ش۱۵۴، ص۴هامن، ج (انمي احکام االی االذهان الارشاد ؛)ريدب

؛)۷۴۱/۱۳۴۰ خياتره ب،ی طربیحمخمد بن حسن بن عل: ، کاتب۱۱۴۱، ش۱۵۷، ص۴اب مهر محمد عادل شاه، هامن، ج( االحکام قواعد : قطب شاهانی مربوط به دورهی کتب عرىبها نسخه

).۲۲۷۲، ش۶۸، ص۸ ، ج و محمد قطب شاه، خمطوطات عرىب،ی محمد قلیابمهر ها( القانون کتاب )۱۰۱۷/۱۶۰۸ خياتره ، ب۱۸۸۵، ش۱۴۲، ص۶ ، جخمطوطات عرىب (ی رسائل فلسفمجموعه )۱۰۱۰/۱۶۰۲ خيراته ، ب۲۲۳۶، ش۳۹، ص۸هامن، ج) ( هباىئخياز ش (ی العاملرسائل ؛)۸۹۸، ش۹، ص۴کتاخبانه محمد قطب شاه، هامن، ج (یلي القران اردبتاي اري تفسی فاني البزبدة )۲۱۳۸، ش ۱۰۷، ص ۷کتاخبانه محمد قطب شاه، هامن، ج( املطول ی علةياحلاش )۱۰۴۳/۱۶۳۴ خياتره ب،حبراىنحسن بن عبدهللا : ، کاتب۱۱۴۸، ش۱۶۰، ص۴هامن، ج) (کتاب احلج (عةي احکام الرشی فعةي الشخمتلف

) ابن خاتونی، نسخه خشص۱۱/۱۷ اول قرن مهيامحد، ن: ، کاتب۱۱۸۷، ش۱۸۲، ص۴هامن، ج ( اثىندي القواعد از شهديمته ؛)۱۰۵۹/۱۶۴۹۰ خياتره ب،ی بن سلطان محمد بسطامفوريط: ، کاتب۲۰۷۵، ش۶۹، ص۷هامن، ج (ةي الفرشح ؛)۱۰۷۰/۱۶۶۰ خياتره ب،خلف بن محمد حبراىن: ، کاتب۱۱۱۳، ش۱۴۲، ص۴هامن، ج() خمترص النافعصيتلخ( املنافع ليحتص ؛)۱۰۷۱/۱۶۶۰ خياتره ب،ی عاشوری کرم علخيش: ، کاتب۱۷۸۲، ش۸۴، ص۶هامن، ج( اشارات رشح ؛)۱۰۷۷/۱۶۶۷ خياتره ب،خلف بن محمد حبراىن: ، کاتب۱۰۷۸، ش۱۲۲، ص۴هامن، ج( صدوق خي االصول والفروع از شی فةياهلدا

؛)۱۰۷۶/۱۶۶۶ خياتره ب،خلف بن محمد حبراىن: ، کاتب۱۲۲۵، ش۲۱۱، ص۴هامن، ج( اعتقادات صدوق خياتره بن،ي بن جالل الدیمحمد عل: ، کاتب۱۱۵۵، ش۱۵۵، ص۴هامن، ج) ( ارشاد االذهاناثريرشح کتاب امل (ةي السلطانالتحفة ؛)۱۰۷۹/۱۶۶۸ ؛)۱۰۸۰/۱۶۷۵ خياتره محمد، بزاري میبرا-یمحمد عابد اسرتاابد:ب، کات۱۴۸۰، ش۸۱، ص۵هامن، ج( املهتجد مصباح ؛)۱۰۸۴/۱۶۷۳ خياتره در حمل دارالشفاء، ب، مازندراىنانمي بن حمراب نرميابراه: ، کاتب۱۱۰۸، ش۱۴۰، ص۴هامن، ج( النافع اخملترصه ب، خنجواىنمحمد صادق بن جعفر حلىب: ، کاتب۱۱۴۸، ش۱۶۰، ص۴هامن، ج) (تايکتاب العتق ات کتاب الد (عةي احکام الرشی فعةي الشخمتلف

)۱۰۸۵/۱۶۷۵ خياتر ؛ )۱۰۹۴/۱۶۸۳ خياتره ، ب۱۰۶۰، ش۱۰۹، ص۴هامن، ج (ني الدمعامل

؛)۱۱۰۳/۱۶۹۲ خياتره ، ب۱۷۷۶، ش۸۰، ص۶هامن، ج (اياثولوج : قطب شاهانی مربوط به دورهی کتاهبای فارىسها نسخه

؛ )۳۲۰۷، ش۱۰۶، ص۸ ج، محمد قطب، و عبدهللا قطب شاه؛ خمطوطات فارىس،ی قطب شاه، محمد قلمي ابراهیها ابمهر( سعادت یاميک ؛ )۳۹۴۹، ش۹۶، ص۱۰ محمد قطب، و عبدهللا قطب شاه، هامن، ج،ی قطب شاه، محمد قلمي ابراهیها ابمهر (ی خوارزمشاههريذخ

،)۱۱۸۳، ش ۵۸، ص۴ ، جکتاخبانه محمد قطب شاه، خمطوطات فارىس (ی نظاممخسه ،)۱۳۷۹، ش ۱۶۰، ص۴کتاخبانه محمد قطب شاه، هامن، ج( رشح گلشن راز ی االجعاز فحيمفات

،)۳۵۲۱، ش۲۱، ص ۹کتاخبانه محمد قطب شاه، هامن، ج (ی انرصاخالق ؛ )۱۰۳۵/۱۶۲۵ ،یازرينظاما بن عبد هللا ش: ، کاتب۳۴۹۶، ش۲، ص ۹کتاخبانه عبدهللا قطب شاه، هامن، ج (وني عرائس العی الفنون فنفائس ی جامدمهي ن،یازريعرب کاتب ش: ، کاتب۶۶۵، ش ۶، ص۳کتاخبانه عبدهللا قطب شاه، هامن، ج (ی مسرقندی عروضی مقاله از نظامچهار )۱۰۵۸/۱۶۴۸ یاالول

: که در حيدراابد نوشته شد۱۲/۱۸های مربوط به قرن نسخه ؛)۱۱۲۸/۱۷۱۶ خياتره محمد جعفر بن محمد هامش، ب: ، کاتب۱۵۱۱، ش۹۸، ص۵ ج،خمطوطات عرىب (ی مصباح کفعمصيتلخ

های زير نزي ؛ نسخه۱۱۷۳/۱۷۵۹ خياتره ب،ی شوشرتی موسوني بن نور الدیرض: ، کاتب۱۰۸۹، ش۱۲۹، ص۴هامن، ج( االفهام مسالک ؛)ابشد بدست وی می

؛)۱۱۷۴/۱۷۶۰ خياتره ب،هامن: ، کاتب۱۰۹۱، ش۱۳۰، ص۴هامن، ج) ( از کتاب الطهارة ات کتاب الوکالةگري دیا نسخه( االفهام مسالک ؛)۱۱۶۵/۱۷۵۱ خياتره ب ،هامن: ، کاتب۱۱۸۹، ش۱۸۳، ص۴هامن ، ج ( هباىئخي بن عبد الصمد پدر شني از حس الطهامسىبالعقد

. رسیده یکدفعه بکلی معدوم گرددیممکن نبود روابطی که در گذشته به چنان قوت در این دوره امرپاتوری گورکانیان. قرن دوازدهم هجری در هند قرن هرج و مرج و آشوب است

کثر و شدهدچار تزلزل وىل بعلت استقرار . بالد هند گردید موجب گسرتش تسلط انگلیسی ها بر اکثر شاهان آن اند، حیدرآباد ا سنیان معتدل بودههدولت آصف جاهیان از دهه سوم این قرن، که ا

.اردذرا با امنیت و آسایش نسبی پشت سر بگپرآشوب ی توانسته است این دورهرآمد به حیدرآباد با پریشانی امرپاتوری گورکانیان در مشال سیل نريوهای حتصیل کرده و کا

لذا با . م ادامه داشت۱۹۴۸سرازیر شد و این روند کم و بیش تا سقوط دولت آصف جاهان در سال ن نیازی به مهاجرت ایرانیان به آن ا انسانی کارآمد و متخصص از مشال چندییابی به نريوتوجود دس

.دیار باقی مناندر دکن بعداز سقوط دولت قطب شاهان الزم برای روشن شدن وضع عمومی شیعیان دمطالعات

آنها در کنار دیگر مسلمانان آچنه مسلم استوىل . و بویژه وضعیت خنبگان آنان صورت نگرفته استشاهد ما در .و اقوام هندی شئون مذهبی خود را همچنان ادامه داده هویت خویش را حفظ منودند

حیدرآباد از ابتدای دوره قطب شاهان تا در این کتاب که تاریخ. استگلزار آصفیهاین مورد کتاب حمرم ماه مراسم عزاداری درگزاری، گزارش تفصیلی از بر به رشته حتریر در آمده۱۲۶۰/۱۸۴۴سال

است که متام اقشار مردم، از مردم عادی آشکار از این گزارش به وضوح . آمده استدر آن شهرشیعه و اعم از اقوام ی همه، و سلطنتیی انواده و خخود پادشاهحتی گرفته تا امريان و درباریان و

که داشته اندشرکت فعاالنه در عزاداری حضرت سید الشهداء علیه السالمسنی و حتی هندوها،

؛)۱۱۶۷/۱۷۵۴ خياتره ب،هامن: ، کاتب۱۲۰۲، ش۱۹۳، ص۴هامن، ج ( کاشاىنضي ففيلا الرشائع، تحيمفات ؛)،هامن: ، کاتب۱۲۴۷، ش۲۲۴، ص۴هامن ، ج (ديرشح التجر ی علةمي القدةياحلاش

؛)۱۱۸۰/۱۷۶۶ خي بتار،هامن: ، کاتب۲۰۶۷، ش۶۶، ص۷هامن، ج (هيالف : که در حيدراابد نوشته شد۱۳/۱۹های مربوط به قرن نسخه

؛)۱۲۰۹/۱۷۹۲ خياتره عامل، بري می برا-نيجنم الد:، کاتب۱۴۷۳، ش۷۸، ص۵ ، جخمطوطات عرىب( بعد الصالة ةياالدع هللا تيا: ، کاتب۱۰۷۱، ش۱۱۶، ص۴هامن، ج) (۱۲۰۵/۱۷۹۱م (ی مقالىنياز ابوالقامس بن حسن ج) ۱۲۳۱/۱۸۱۵ فيلات( احملکمة نيالقوان ؛ )۱۲۳۰/۱۸۱۵ خياتره ب، حمالىتنيحس خياتره عامل، بريم– یامس موسوابوالق: ، کاتب۱۲۰۹، ش۱۹۸، ص۴هامن، ج (ی نعمة هللا جزائرفيلا تني و حتفة الراغبنني املؤمةيهد

؛ )۱۱۸۱/۱۷۶۷ یبرا– ی مروفي امحد رشزاريم: ، کاتب۱۵۷۴، ش۱۳۷، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطوطات عرىب (ةي االدعی فاجملموعة

؛)۱۲۳۴/۱۸۱۸ خياتره امللک، بريمن گمي صاحب بیبرا– ی امحد مروزاريم: ، کاتب۱۳۹۳ ش،۴۰، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطوطات عرىب( االحتجاب دعاء ؛)۱۲۳۵/۱۸۲۰ خياتره امللک، بريزن من ري منیبرا– ی مروفي امحد رشزاريم: ، کاتب۱۳۹۱، ش۸۷، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطوطات عرىب( االعتصام دعاء

؛)۱۲۳۵/۱۸۲۰ خياتره امللک، ب خياتره خان، بوراي یعل:، کاتب۱۴۶۸، ش۷۵، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جعرىبفهرست خمطوطات ( االسبوع ماي اةيادع

؛)۱۲۳۸/۱۸۲۳ خياتره ب،یجعفر عل:، کاتب۲۲۶۹، ش۶۶، ص۸ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطوطات عرىب) (نايابن س( القانون کتاب ؛) خانی غالم علمي در مدرسه حک۱۲۴۳/۱۸۲۸

خياتره ب،یازريمحمد طاهر ش:، کاتب۱۴۶۹، ش۷۶، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جت خمطوطات عرىبفهرس( االسبوع ماي اةيادع ؛)۱۲۴۷/۱۸۳۱جاه در زمان اصفی بن حسن علوميمحمد حس: ، کاتب۱۳۹۷، ش۴۲، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطوطات عرىب (ىنامي الحرز

.)۱۲۸۲/۱۸۶۶ خياتره پنجم، ب

از که روشن است که این مراسم و فرهنگ عزاداری مرياثی است۱٥۷.در تاریخ کم نظري باشدشاید سقوط قطب شاهان همچنان با قوتیم قرن بعد از در طول یک و ن وه باقی ماند حیدرآبادی شتهذگ

اند شدیدا حاکم بودهی صفجاهان و متعلقني آنها را که طبقهآ ،فرهنگ شیعی حیدرآباد. ادامه یافت تسننی که در این دوره . استآشکار و این نفوذ تا آخرین دوره این سلطنت کامال حتت تاثري قرار داد

های تفرقه افکنانه سیاسترسد نظر میه ب.است" زه امامیتسنن دوا"بر حیدرآباد حاکم بوده بعدا کهسید امحد سرهندیامثال توسط افکار ابن تیمیه در هندانگلیسیها از یک طرف و انتشار

، در دیگرسوی از وهابی به شدت پیگريی شدعوامل شاه وىل اهللا دهلوی و ی خانوادهتوسط .داشته استای این فرهنگ نقش عمدهختریب تدرجيی

یکی از ادیبان شیعی این دوره که ساهلا همراه قوای مهاجم در دکن بسر برده است، مريزا ىل وند، معروف به نعمت خان عاىل است که نیاکان وی ایرانی بود)۱۱۲۲/۱۷۱۰م (حممد شريازی

۱٥۸.خود او در هند متولد شده استاجلداول عنوان احسينی جنفی کتابی بنام سيد ناصر بن حسني حسنی ه عاملی بدر این دوره

عامل ۱٥۹.لیف کردأت) ۱۱۱۸/۱۷۰۷م (نام اورنگ زیب ه برا النورانية يف استخراج اآليات القرآنيةلیف أ دارای چندین تنام حممد هادی بن حممد حسینی علوی صفوی ملقب به شاه مريزاه دیگری ب

بیه االنام فی نت، ) در حیدرآباد۱۱۱۲/۱۷۰۱لیف أت (هلنيتمرآة املس، )نام شاه عامله ب (ظفریه: استموسی ۱٦۰.مسلک االبرار فی خروج عن الدار و،) موسی رضا خانشبا شرکت برادر (آداب املنام

مثرة و ) ۱۱۳۰/۱۷۱۷لیف أت( التعقیبات العالیه :باشد منجمله لیفات مستقل میأرضا خان نیز داری ت ۱٦۱.الفؤاد فی ادعیة االوالد

را برای نعمت مقامات حممد باقر روغنی قزوينی، معاصر حر عاملی، موىل حممد صاحل بن ۱٦۲.خان عاىل نوشت

از طرف مبارز خان، استاندار دکن وابسته بهاست که ه این دوربسمل بدخشانی شاعری از از آصفجاه اول در جنگ شکست خورد و۱۱۳۷/۱۷۲۴ سال مبارز خان در. دبو کانی،رامرپاتور گو ۱٦۳. بقتل رسیدویهمراه بسمل نیز

وی که از اهل سنت است، پس از بيان مرامس . ۵۶۰-۵۸۸، از خواجه غالم حسني خان، ص )گلزار اصفيه (اصفجاهياناترخي : نک 157

و منقبىت در مقام ) ص(ای در نعت رسول اکرم که در ان قصيده" ذکر عرشه حمرم احلرام در بلده حيدراابد فرخنده بنياد"عزاداری زير عنوان منقبت در شان جناب شاه (کند نقل می) ع(و نزي منقبىت در مقام امام رضا ) يت پناه صلواة هللا و سالمه عليهدر منقبت جناب وال(امري مؤمنان

الغرض خاک حيدراابد از ازل به حمبت ال رسول صلی هللا عليه و اله و سلم : نويسد ، می)خراسان علی ابن موىس رضا عليه الصلواة والسالم

.بسبب طول کالم بيان نه کرده بر مهني ذکر چند اکتفا منود) ها حسينيه(ها انهخملوط است پس ديگر احوال عاشورخ نعمت ، تفسري فارىس اش ابعنوان ديوان، خوان نعمت، جنگ انمه، روزانمه حمارصه حيدراابد، من و سلوی: او و ااثرش، از مجلهی درابره 158

.۲۳۳: ، ص۲۴ ج، ۱۵۳: ، ص۲۳ ج، ۲۷۰: ، ص۱۱ ، ج۱۶۹: ، ص۵ ج، ۲۷۵: ، ص۷ ج، ۶۷۶: ، ص۹ ذريعه، ج: ، نکعظمی .۲۰۲: ، ص۱۰ الشيعة، ج اعيان 159فهرست و. ۳۱۵۳، ش ۶۰، ص ۳۱۲۶، ش۵۶، ص۳۱۲۵، ش۵۵، ص۸ فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطاتفهرست : نک 160

.۱۵۷۷، ش۱۳۹، ص۵کتاخبانه، جهامن خمطوطات عرىب .۳۱۳۱-۳۱۳۲، ش ۵۹ ، ص۳۱۳۰، ش ۵۹، ص ۳۱۲۸، ش ۵۸، ص ۸هامن، ج 161 .۷: ، ص۲۲ ذريعه، ج162 .۱۳۶: ، ص۹ ، جهذريع: در ابره ديون شعر وی نک 163

أمريهبمتخلص قزلباش خان وه ملقب ب دانینام مريزا حممد رضا همه بی و موسیقی دانشاعر بقیه عمر را در و ه، نیز وابسته به مبارز خان بود و مورد عفو اورنگ زیب قرار گرفت)۱۱۵۹/۱۷۴۶م (

۱٦٤.دهلی گذراند پدر او امحد علی نقی ۱٦٥.ر اوستهمعص) ۱۱۸۹/۱۷۷۵( مريزا علی نقی اجياد ،شاعری دیگر

در زمان نظام امللک آصفجاه اول به پست دیوانی شهر حیدرآباد وخان همدانی به دکن آمدهرادر علی نقی اجياد در این دوره از مقربان دربار آصف ب شاعر و باقر علی خان،.مصوب گشته بود

.بود یجاه را در حیدرآناد در ماه شوال ساب شرح خالصة احلنام شیخ مسیب سبزواریه دانشمندی ب ، در شرح جناة املؤمننيحممد علی بن حممد صادق آل کمون حسینی ۱٦٦.امتام رسانده ب۱۱۵۲/۱۷۳۹

۱۱۵۴/۱۷۴۱در سال دعای عدیله، را برای حیدریار خان منري امللک، یکی از امرای حیدرآباد، ۱٦۷.نگاشت

شکر اهللا تربیزی معروف به خممور تربیزیمريزا لطف اهللا بن حاج ،شاعری دیگر از این دوره وی شاگرد مريزا . شتذ در حیدرآباد درگ۱۱۶۳/۱۷۴۹سال ه تولد یافت و ب بندر سورتاست که در

۱٦۸.بوده است حبیب اهللا اصفهانی از شاگردان آقا حسني خونساریمريزا معز (یکی از شاعران ایرانی که در نیمه دوم این قرن از اصفهان به دکن آمد معز تربیزی

از شرياز به بندر تته رسید و ۱۱۶۷/۱۷۵۳وی در سال . است) الدین به مريزا حسن بن حممد صادق ۱۱۸۷/۱۷۷۳سال ه بعد از گردش در شهرهای هند ساکن اورنگ آباد گردید و همان جا ب

۱٦۹.شتذدرگ خراسان در۱۰۹۵/۱۶۸۴از شاعران ایرانی است که در سال ) سید حممد موسوی(واله خراسانی بعضی از .شتذدر شهر ترچیناپلی درگ ۱۱۸۴/۱۷۷۰سال ه بوی . ا آمد و ساکن حیدرآباد گردیدنیبه د

ی سريهی درباره) ۱۱۴۵/۱۷۳۲تالیف ( اساس االميانعنواناای ب منظومه:مؤلفات وی عبارتند از ۱۷۰.جنم اهلدیعنوان اای دیگر ب امامان شیعه و منظومه

بن عبد اهللا بن نور الدین بن نعمة اهللا بن عبد اهللا موسوی (ن جزائری نام ابواحلسه بدانشمندی ری سف در ایام جوانی که در طب و حساب هندسه نیز مهارت داشته)۱۱۹۳/۱۷۷۹م ()جزائری تسرتی

وی در عهد کرمي خان زند به منصب شیخ االسالمی . به حیدرآباد منود وىل متعاقبا به شوشرت باز گشت از ی دیگردانشمند، شاعر و)۱۱۹۴/۱۷۸۰( رضی بن نور الدین، متخلص به اقدس سید ۱۷۱.منصوب شد

.۲۷۱: ، ص۶ الشيعة، ج اعيان مستدراكت: در ابره ااثرش نک 164 .۲۱۲۶، ش ۲۹۵، ص۵هامن، ج: در ابره نسخه ای از ديوان اجياد نک 165 .۲۳۳: ، ص۱۳ ذريعه، ج166 .۳۱۳۴، ش۶۱، ص۸ فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطاتفهرست :در ابره نسخه ای از ديوانش نک 167 .۱۰۲۲: ، ص۹ ذريعه، ج168 .۱۰۶۹: ، ص۹ ذريعه، ج169هامن، : در ابره نسخه ای از ديوانش نک، و ۲۱۲۳- ۲۱۲۴، ش۲۹۴، ص۵ فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطاتفهرست : نک 170 .۲۱۲۲، ش ۲۹۳، ص۵ج

.۱۹: ، ص۱۲ ، جالفقهاء موسوعةطبقات171

، و پدر زن )۱۸۰۸-۱۸۳۲ (ومس آصفجاه سکندر جاه وی پدر مري عامل، وزیر۱۷۲.همني خانواده است . است که بعد از مري عامل به مقام وزارت رسیدمنري امللک

از فعالیت علمی عاملان، امکمل هر چند نامي تا تصویری ما در این صفحات سعی منوده ابعاد البته . دهیم در طول بیش از شش قرن ارائه را در دکنیدانشمندان و شاعران مهاجر ایران

و غري دانشمندان و هرنمندان مسلمانی مرياث علمی و فرهنگی که بر اساس زبان فارسی بوسیلهبا هجوم فرهنگی انگلیسیها و . استدر طول این قرنها در هند بوجود آمد بسیار گسرتده ۱۷۳مسلمان

۲۱۳۳، ش ۲۹۹، ص۵ فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطاتفهرست : برای نسخه های ديوان اقدس نک 172 کتاخبانه و فارىس جستجو در فهرست خمطوطات عرىبکي بر اساس تهنا هندو به زابن فارىسباني از ااثر دانشمندان و ادري فهرست ز173

: است بدست امدهموزه ساالر جنگ )۸۵، ش ۴۷، ص۱ ج،خمطوطات عرىب (ی اهلی منا الل معروف به اشکی از کندن الل بن رابه عرىب) فلسفه و تصوفمجعدر ( الربهان کتاب )۸۳۲-۳۳، ش۹۶، ص۳ ج،فارىسخمطوطات ) (۱۰۶۸/۱۶۵۷م بعد از ( چندرهبان برمهن یاز منش) درابر شاجههانفيتوص( مچن برمهن چهار )۳۸۹۱، ش ۲۳۹، ص ۹هامن، ج (۱۰۷۴/۱۶۶۴ في مل فرزند دهرم نرائن، اتلاز مدىن) سابدر علم ح( الفنون عيبدا

)۳۶۹۲، ش ۲۳۹، ص ۹هامن، ج (۱۰۸۶/۱۶۷۵ فيلا تو،ي فرزند ابس دی رااز اىن) در علم حساب (ني الکاملحساب ).۶۴۸، ش ۲۸۰ص، ۲هامن، ج ( ی راکياز ن) ۱۰۸۰-۱۱۰۰یسفرانمه، مربوط به ساهلا( السفر و حتفة الظفر تذکرة .)۷۰۳-۵، ش ۲۴، ص۳هامن، ج) (ه ق۱۱۰۱ فياتل ( خاىن داس فداىئاز راج کرن فرزند هبواىن) فرجیقصه ها( انمه شيگشا ) ۳۰۳، ش ۳۳۷، ص۱ ج،فهرست خمطوطات فارىس( بندرابن ی از رابه فارىس) هند (خي التوارلب

)۳۰۵- ۳۰۸، ش ۳۹۹، ص۱هامن، ج) (۱۱۰۷/۱۶۹۵ (یرت کهی جسن رای معروف به منشري ازجسن سنگ دهخي التوارخالصة )۳۰۹، ش ۳۴۳، ص۱هامن، ج ( داس گجراىتوني از جگ ج۱۱۲۰/۱۷۰۹ فيلا هند از ورود مسلامانن ات سال تخي اتر،خي التوارمنتخب

)۲۰۴۵، ش ۲۴۲، ص۵هامن، ج. ( رسوده است۱۱۲۱/۱۷۰۹در سال که مل متخلص به هندو تياز ج) یمثنو (هي وبلبل عشقگل )۲۲۸۰، ش ۲۶۲، ص۵هامن، ج( است ۱۱۴۶/۱۷۳۳ به سال مربوط از ان یا نسخه،ی رام عاصونياز ج) یمثنو ( املعاىنحبر

، ۱هامن، ج(ع نگار ي وقای رارياز و) ۱۷۱۸-۱۱۲۹/۱۷۵۱- ۱۱۶۴ (انيجاه سال دولت اصف۳۵ ني خنستخي اصف انمه، اتراي هي اصفتذکره ).۳۷۴، ش ۴۱۹ص ).۹۰۹، ش ۱۵۳، ص۳هامن، ج) (۱۱۷۲/۱۷۵۰ فيلات(از هتاکر داس متخلص به عاشق ) ی انمه نگاری درابره ( فارىساتيکل

، ۱هامن، ج (ستي کانهي زاده چرتمن سکسیاز را) ۱۱۷۳/۱۷۹۹ (فيلا هند ازابتدا ات سال تخيو اخبار النوادر، اتر) چرت گلشن(چهار گلشن ).۳۴۱، ش ۳۷۸ص

)۳۶۱۲، ش ۷۳، ص ۹هامن، ج (۱۱۷۵/۱۷۶۱ سال فيلا ت، خاىنني الدی داس غازرزند هبواىن منسا رام فی از رای درابر اصفقانون ).۳۷۵، ش ۴۲۳، ص۱هامن، ج) (۱۱۸۵/۱۷۷۱( الل ی و اصف جاهان از گردهار قطب شاهان، شاهان گورکاىنخي ظفره، اترخياتر

)۹۱۷، ش ۱۵۷، ص۳هامن، ج) (۱۱۹۷/۱۷۸۳ فيلات( رام ولي کیاز منش) ديها، رسائل و قصا از انمهیا مجموعه (الي خطلسامت )۲۳۲۲، ش ۷۸، ص ۶هامن، ج ) (۱۲/۱۸ دوم قرن مهين (رتي رام م از الال کاىشچنگ

، ۲۱۶، ص۳هامن، ج) (۱۲/۱۸قرن (از چندرهبان برمهن ) ها انمهی مجموعه(و منشات برمهن ) ۱۹۰۳، ش ۱۶۳، ص۵هامن، ج( برمهن وانيد )۱۰۲۷ش

)۲۳۲۲، ش ۷۸، ص۶هامن، ج). (۱۲/۱۸اواخر قرن ( رام مرت از الال کاىش) شعر و نرث فارىس از یا مجموعه (جنگ یو. رخ برجستهو شاعر و مق،ي انرائن شفیاز لچهم) ۳۸۳، ش ۴۳۲، ص۱هامن، ج (۱۲۰۰/۱۷۸۶ ات سالانيجاه اصفخي اتر،ی اصفماثر گل رعنا دراابد،ي حفي، توص) مرهته هاخياتر (مي، بشاط الغنا) دکنخياتر( شگرف قيتنم: است منجملهاتي و ادبخي اثر در اترني چندیدارا

رساله (، خرقه صد پاره )۳۶۲۸، ش ۸۲، ص ۹ هامن، ج ،یهامنند گلستان سعد(، خنلستان )گري دیا کرهذت(باني، شام غر)تذکره شاعران( ). به زابن اردویمثنو(،اقسام نسوان )۳۶۲۷، ش ۸۲، ص ۹در اخالق، هامن، ج

).۴۱۴، ش ۴۸۱، ص۱هامن، ج(از رتن الل متخلص به مست ) ۱۲۱۰/۱۸۶۳ دکن از ورود مسلامانن ات سال خياتر( دکن حتفه )۷۰۸، ش ۲۸۴، ص۳هامن، ج (یاز ابل کشن هبمن حصار) ی عشقیداستاهنا (هي عشقی افزافرحت ).۸۱۴، ش ۸۹، ص۳هامن، ج (کنبو ملتاىناز هرکرن فرزند مهترا داس ) ی انمه نگاری درابره) (انشاء هرکرن (نيلبا الطارشاد ).۸۹۹- ۹۰۰، ش ۱۴۴، ص۳هامن، ج(از نرجنن داس متخلص به هندو ) ی انمه نگاری درابره( نرجنن داس انشاء

مورخه ی ، نسخه۳۸۹۹، ش ۲۴۳، ص ۹هامن، ج ( برهان پور رياز الال هتاکر الل، وز) اداری و امور ی حسابدار درابره( العمل دستور۱۲۱۶/۱۸۰۱(

)۳۶۴۸، ش ۹۵، ص ۹هامن، ج ( ۱۲۲۶/۱۸۱۱ فيلا سال ت،دخرت راج کنور ابىئ) ماه لقا ابىئ ( ىب پند لقامن از چندا ىبصد )۹۳۷، ش ۱۶۸، ص۳ج) (۱۸۰۸- ۱۸۳۲ (ري امللک وزري داس متخلص به سائر در مدح منىبي دیاز را) مجموعه شعر و نرث (ري گلشن منیانشا )۹۳۸، ش ۱۶۹، ص۳هامن، ج) (۱۲۳۵/۱۸۲۰ فيلات( ملهدهر پندت ی فرزند منشیاز افتاب را) ی رمسی هامجموعه انمه (ی گل جعفریانشا

با ی بعدی نسلهای رابطهاز اواسط قرن سیزدهم و آموزشی اشنت فارسی بعنوان زبان رمسی ذکنار گ . فرهنگی بر باد رفت چند صد سالهتدریج قطع گردید و زمحاته این مرياث عظیم ب

)۴۰۶، ش ۴۶۵، ص۱هامن، ج (یاز مکهن الل شاجههان پور) ۱۲۳۷/۱۸۲۲ ات سال سي از تاسدراابدي حخياتر( مکهن الل دگاراي

، ش ۳۶۹، ص۵هامن، ج( شده است فيلا ت۱۲۴۱-۱۲۴۵ ی ساهلا که دراز سدا سکه بن موىت) یدو مثنو( و چرت کرن ىسي سن بتسنگا۲۲۳۷(

)۱۳/۱۸اواسط قرن (انند روپ هندو ) ۳۴۳، ش ۳۸۱، ص۱هامن، ج( خمترص جهان خي دانش، انرانزيم، ش ۵۶، ص۱۱هامن، ج. (۱۲۴۸/۱۸۳۲ حاکم اود در سال در،ي حني انرص الدیاز راجا رتن سنگ برا) مفصل در جنومکتاىب( النجوم حدائق۴۳۳۳(

)۲۱۸۳، ش ۳۳۴، ص۵هامن، ج). (۱۲۵۰/۱۸۳۵م (اىئي از راجا گومند خبش هبادر متخلص به ض،اىئي ضوانيد، ش ۱۳۸، ص ۱۱هامن، ج . ( دارا شکوهی منش،ی داس ولیاز بنوار) ۱۲۵۱/۱۸۳۶ سال ی المي هند از زمان قدني سالطیسالامن (ی ولراجا

۴۴۲۷ -۴۴۲۶/۳۴( سال ی، امللک مهاراجا رتن سنگ متخلص به زمخرياز دب) یري گ فن کشىتی درابره عبدالنجات اصفهاىنري میرشح مثنو ( گل کشىترشح

)۲۰۴۶، ش ۲۴۳، ص۵هامن، ج (۱۲۵۷/۱۸۴۱ فيلات، ۳هامن، ج. (ی دنکر رای سنت رایاز کهرت) ۱۸۳۳-۱۲۴۸/۱۸۴۳- ۱۲۵۹ دراابد،ي حري چندوالل وزیدداشهتاايدفرت ( چندوالل روزانمچه

) ۹۵۲، ش ۱۷۵صهامن، . ( در دوره سلطنت اصفجاه سوم و چهارمدراابدي حريوز) ۱۲۶۱/۱۸۴۵م (از راجا چندو الل شادان ) یمجموعه شعر( شادان اتيکل )۲۱۸۷، ش ۳۳۶، ص۵ج )۲۱۹۷، ش ۳۴۲، ص۵هامن، ج (۱۲۶۲/۱۸۴۶ فيلااز شنکر انت شاه متخلص به اندر، سال ت) شعر و نرثی مجموعه( اندر اتيکل، ش ۳۳۹، ص۵هامن، ج( اود نياز سالط) ۱۸۴۲- ۱۲۵۸/۱۸۴۷-۱۲۶۳( شاه ی در دوره اجمد علی امانت رای از منشتاي منظوم گرمجهت

۲۱۹۳( )۱۲۶۷/۱۸۵۱رخه و می ، نسخه۹۷۵، ش ۱۸۶، ص۳هامن، ج (یاز هبوپت را) ی انمه نگاری درابره( شگرف دستور )۲۲۰۸، ش ۳۴۹، ص۵هامن، ج( رسوده شد ۱۲۷۱/۱۸۵۵از راج کنور که در سال ) یمثنو( انمه الهور )۹۵۸، ش ۱۷۹، ص۳هامن، ج (۱۲۷۳/۱۸۵۷ الل دانش در سال ارياز ه) منونهیها مجموعه انمه( خبشش نرث

)۹۶۵، ش ۱۸۱، ص۳هامن، ج) (۱۲۸۷/۱۸۷۰ فيلات (ئو موکند رای فرزند منشئوازگنگا دهر را) ی انمه نگار درابره( جواهر صندوق )۲۱۵۹، ش ۳۱۳، ص۵هامن، ج (دراابدي حاني از اعیکياز راجا مدن سنگ هبادر، ) کرشنایدر رشح حال رس(نراءن هبار نر ی رسیمثنو ).۱۲۹۳/۱۸۷۶ فيلات(از مهنت راؤ ) کواتهیداستاهنا (اتينقل

، ش ۵۷، ص ۱۱امن، ج ه( ۱۳۰۱/۱۸۸۴ در سال یاز موهن الل و رامچندر شاسرت) خان، نظام ششمیزاچئه حمبوب عل (ی جهر۱۳۰۱ زاچئه۴۳۳۵(

)۲۲۳۱، ش ۳۶۶، ص۵هامن، ج). (۱۳۱۴/۱۸۹۶م (ی پرساد متخلص به ابقیاز گردهار) در مدح ساالر جنگیمثنو( عام هبار، که تذکره شاعران )۵۶۶، ش ۱۸۳، ص۲، جهامن ( گل رعنادر) ۱۲۲۴/۱۸۰۹م (قي انرائن شفی، لچهمای ديگر بعنوان منونه هابشند، که نشان دهند ی شاعران متعلق به قرن دوازدمه مني اتياکرث. شاعران هندو اختصاص داده استبه زي نابىب است، ی گو هندپارىس

: سده در هند استني در ااوج رواج فرهنگ فارىس منوهر فرزند راجا لنکا رام، قرن یرا (توسىن

، برمهن )۱۱/۱۷مهترا داس، قرن (، هندو )۱۱/۱۷ قرن ،یالال ج (ی، انزان دهلو)۱۰/۱۶

، انند گن )۱۱۳۶/۱۷۲۴زنده در (ی کشن چند اخالص جهان اابد،ی، اجل داس جهان اابد)۱۰۷۳/۱۶۶۲ ی چندر هبان، متوفیرا (یالهور

الال اجاگر چند متخلص به الفت و قربت، برمهن الهور،ی پران انت معروف به ارام دهلوی، را) به فارىستاي گتمرتمج هبگو(بندرابن

الال (یاد (ی، هبار دهلو)۱۱۳۹/۱۷۲۷ م ،یهبوپال را (ی گنگوهاي مغ، ابن ىبی، هبوپال را)۱۱۲۹/۱۷۱۷م ( تکلف ، الال سدانند ىب)یجگت را

ی

، )۱۲/۱۸قرن (زي، مت)۱۲/۱۸ شاگرد مظهر جان جاانن، قرن ،یبساون را (داري، ب)۱۲/۱۸ قرن ،ی راالبگ (داري، ب)۱۲/۱۸هبان، قرن گر خبش، قرن (ی، حضور)۱۱۴۴/۱۷۳۱ رام داس، م ويال شال (ی اکرباابدايح

بندرابن داس، م حدود (، خوشگو مرتاىئ)۱۲/۱۸

الال سبا (ی، دانش لکهنو)۱۲/۱۸ قرن ،یالال دوال را (ی برهان پورري، دب)۱۲/۱۸ قرن ،یالال رسوب سکه را(، خاکسرت )۱۱۷۰/۱۷۵۹

سوکراج، (ی، سبقت لکهنؤ)۱۲/۱۸الال رام پرساد، قرن (ی، رام برهان پور)۱۱۶۲/۱۷۴۹روپ انرائن، متولد (ني، ذاز)۱۲/۱۸رام، قرن ، )۱۱۷۹/۱۷۶۵ رام، م ويش (، عاشق پنجاىب)۱۲/۱۸جه کشن، قرن (یري، عرشت کشم)۱۲/۱۸بل موکند، قرن (دي، شه)۱۱۳۸/۱۷۲۶م

قرن ،ی رایرسوجن(، الله )۱۱۳۳/۱۷۲۱ متولد ،یاق راالال مشت (، قدرت پنجاىب)۱۱۴۷/۱۷۴۳الال خوحشال چند، م (یفرحت برهان پور، )۱۱۷۷/۱۷۶۴ م ،راجا رام انرائن(، موزون )۱۲/۱۸ داس، قرن یانبا (ی، خملص الهور)۱۱۶۴/۱۷۶۱ انند رام، م یرا(، خملص )۱۲/۱۸

الال فتح چند، (یهان پور بری، منش)۱۲/۱۸ سنگ، قرن یهبور (ی، مرشب اکرباابد)۱۱۷۹/۱۷۶۶راجا مدن سنگ، م (یموزون جهان اابد ی، هرن ججر)۱۱۸۰/۱۷۶۷ مل، م الکوىتيس (الکوىتي وارسته س،ی، ول)۱۲/۱۸ چند، قرن ميالال حک (یرسي، ندرت هتان)۱۲/۱۸قرن

).۱۱۲۸/۱۷۱۶ م ،ی راانيگ(

قرن سیزدهم

جاه سید خان ملقب به ارسطو با شروع وزارت غالم مصادف استمهساهلای آخر سده دوازد .)۱۷۶۲-۱۱۷۶/۱۸۰۳-۱۲۱۸(صفجاه دوم ، وزیر شیعی مري نظام علی خان آ)۱۲۱۸-۱۱۹۵/۱۸۰۴-۱۷۸۱(

زجيی را که ترتیب داده ، کازرونی)بن حممد امساعیل شريازی ( صفدر علی خان۱۲۱۲/۱۷۹۷در سال معرفت و ) ۱۲۳۴/۱۷۴۱ (ری زیج صفد۱۷٤ شرح شافیه، در الصفدری.تقدمي منودجاه بود به ارسطو

ابو املفاخر نظام الدین حممد هادی ۱۱۱۴/۱۷۰۲در سال ۱۷٥.دنباش وی می دیگرلیفاتأ از تتقوميظاهرا در همني زمان ۱۷٦.لیف منودأدر حیدرآباد تغریبه ای در حروف و علوم حسینی صفوی رساله

و در در آجنا ساکن شدده شیخ حسن بن حمسن بالدی از حبرین به حیدرآباد آم) ۱۲۰۹/۱۷۹۴حدود (که صبحی و صباحی ) ۱۲۰۸/۱۷۹۴زنده در ( حکیم نور الدین حممد کاشانی ۱۷۷.هماجنا از دنیا رفت

۱۷۸.کرد دوره در حیدرآباد زندگی میني در همداشتختلص به کافی است عصر این حیدرآباددر بعنوان زبان شعر و ادببرای درک میزان رواج فارسی

و حاوی وری شدهآ گرد فارسی گو یکصد وچهل وسه شاعر آثار منامي که در آن مراجعهای جمموعه ۱۷۹.برای ارسطو جاه سروده شد است کهقصایدی

منصب وزارت به سید ابوالقاسم بن سید حممد رضی الدین بن نور الدین بن ارسطو جاهبعد از حدیقة عامل تاریخ مؤلف،)۱۷۵۳-۱۱۶۶/۱۸۰۸-۱۲۲۳(حمدث نعمة اهللا جزائری، معروف به مري عامل

. رسید که برای چهار سال تا وفات در این مست باقی ماند۱۸۰،لیفات دیگرأو تاز عاملانی است که ) ۱۷۷۷-۱۱۹۱/۱۸۲۷-۱۲۴۳(آقا امحد بن حممد علی به حممد باقر بهبهانی

) ۱۲۱۹-۱۲۲۴حداقل پنج سال، (وی چند ساىل . اند اول قرن سیزدهم از ایران به هند آمدهی در نیمهو های دیگر هند مانند لکهنؤ و فیض آباد بسر برده در زمان وزارت مري عامل در حیدرآباد و شهر

باب حشر که حاشیه بر حتریر مري عاملیکتاب ۱۸۱. نوشت مرآة البلدانعنوانا هند را بی سفرنامه

۲۰۵۵، ش۶۰، ص۷فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 174 .۳۹۰۱، ش ۲۴۵، ص ۹، ج هامن کتاخبانهفهرست خمطوطات فارىس 175 .۴۳۶۳-۴۳۶۸، ش ۷۳، ص ۱۱هامن، ج 176ای در خطابت، کتاب مراىث، و ااثر منظوم قبله، رسالهی ای درابره کند که وی دارای رساله سيد حسن امني از اترخي حبرين نقل می 177

)۹۵: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان مستدراكت. (بوده است، و ۲۱۵۷، ش ۳۱۴، ص۵های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فهرست نسخه: کای از ديوان صباحی ن نسخهی در ابره 178

.۳۱۵۸، ش ۳۱۴، ص۵هامن، ج: نکصمن خانهمثنوی .۲۱۶۲، ش ۳۱۶، ص۵هامن، ج: نک 179ات ديگر او تاليف. امده است۴۴۸: ، ص۲ الشيعة، ج اعيانرشح حال وی در . ۴۰۵: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان، و ۳۸۹: ، ص۶ ، جهذريعال:نک 180

، ش ۴۳۰، ص۱ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطات فارىس فهرست ( خان اصف جاه دومی نظام علخي اتر،ی نظامخياتر: اند از عبارت ني العارفمصباح، )۲۱۷۱، ش ۳۲۷، ص۵، جهامن(ی مثنو، ۹۳۰)- ۹۳۳، ش۱۶۵، ص۳، ج؛ هامن اویمجموعه انمه ها( و هبار ابغ، )۳۸۲و ۳۸۱

، )۳۱۴۹- ۳۱۵۱، ش۶۷، ص۸، جهامن ( خمتلفهراتايز، )۲۱۳۶- ۳۱۴۲، ش۶۲، ص۸، ج؛ هامنر اساس مفتاح و مصباح، ب۱۲۱۸/۱۸۰۳(را احامتال از وی ) ه۱۲۶۲ط (یتسرتی و جزائرات انمه سادهجشراقا بزرگ ). ۳۱۵۲، ش۶۹، ص۸، جهامن ( مناز شبی هي ادعترمجه . داند می) ۱۲۲۰ سال ،دكن حيدراابد (عقد اجلواهر احلسان يف الفقه : های ديگر هند نوشته شده است هرليفات وی در حيدراابد، و شااز تتعدادی 181عقد جواهر احلسان يف اجوبة مسائل حيدراابد الدكن: در مستدرکات اعيان الشيعه عنوان چنني امده است( سؤال و جواب هرسال، )صاحب (رسالة يف رد االخبارية و وجوب كون امللكف جمهتدا او مقلدا، )۱۲۲۲اابد فيض(الرسالة الفيضية يف التارخي ، ) بنگالاز بالدمرشداابد(

لیف أ عامل تکه آنرا برای مرياست اثر صفدر علی بن حممد حسن شريازی است به عربی حادی عشر ویژگیهای شخصی ی درباره ( رساله سبعه صفات مري عاملدرهمني عصرمري بابر علی یکسان ۱۸۲.منود

مناقب االبرار فی مري حممد علی خان موسوی، متخلص به ناله و مؤلف۱۸۳.را نگاشت) مري عامل مري عامل که از جنف به حیدرآباد آمده بود، قصایدی در مدح۱۸٤،مدح النبی و اهل بیت االطهار

سنت را بر اساس اخبار اهل نور الشهداء)۱۲۵۵/۱۸۳۹م ( بن نور العلی ءسرود و سید نور االصفیا ۱۸٥.لیف منودأ ت۱۲۱۹تن به سال پنجی درباره لیفأت (حتفة العامل ی دهن نویس سیاح وشوشرتی،) بن نور الدین بن نعمةاهللا(مري عبداللطیف

که با مري وی. زار استی از حیدرآباد و مردم آن سخت ب،)۱۲۱۶-۱۹ بني ساهلای حیدرآبادشده درآقا با ۱۲۱۹/۱۸۰۲، در سال نام وی نوشت ه خویش را بی و سفرنامهعامل بستگی خانوادگی داشت

بن حممد بن نور الدين ( سید حممد بن طيب جزائری ۱۸٦.در حیدرآباد مصاحبت داشته استنیز امحد ۱۸۷.پیوست همني بیت است که به حیدرآباد آمده به مري عبد الطیف ، عاملی از)بن نعمة اهللا موسوی

وزیر ) ۱۸۰۸-۱۲۲۳/۱۸۳۲-۱۲۴۸(ک لبه بدیع الزمان منري املوزارت منصب بعد از مري عامل که دو ( بعدی آصفجاهان یعنی مري عامل علی خان سراج امللک یرشیعی دیگر رسید و چندین وز

، مري تراب علی خان ساالر جنگ )۱۸۵۱-۱۸۵۳ و ۱۸۴۶-۱۸۴۸نوبت منصب وزارت را داشته است، و مري یوسف علی خان ) ۱۸۸۴-۱۸۸۷(، مري الئق علی خان ساالر جنگ دوم )۱۸۵۳-۱۸۸۳(اول

.اند بوده شیعیی از همني خانواده) ۱۹۱۲-۱۹۱۴(ساالر جنگ سوم ر جنگ متعلق ساالی موزهی منري امللک شخصی با فضیلت بود و بسیاری از کتابهای گنجینه

.اوست شخصی ی به کتاخبانه شانیانام موىل حممد حمسن بن ابی احلسن ک هعاملی از ایران بدر دوران وزارت منري امللک

لیف أ اقامت در حیدرآباد تحنيدر ۱۲۲۸/۱۸۱۳ در سال رااألدعية و االخبارعنوان اکتاب خود ب را در سال ترمجة الصالةلیفش أای از ت خه که احتماال از احفاد فیض کاشانی است، نسوی ۱۸۸.منود

، )۱۲۲۲( )لعلها املسامة تنبيه الغافلني يف حال االخباريني و من اهتم ابلصوفية اكلهبايئ و غريه: نويسد عنوان رساله میی ه درابرهالشيع اعيان

در شهر ۱۲۲۴ سال ه ب جنكت خان هبادر نرصی امري الدولة عباس قلبه درخواست(كشف الريب و املني عن حمك صالة امجلعة و العيدينسيد اكظم خان بن خفر به درخواست رسالة يف الرد عىل من حرم املتعة ،)، که نشانگر ان است که وی ات اين زمان در هند بوده استاابد عظميكتاب ، ) لعلها املسامة كشف الشهبة عن حمك املتعة:نويسد عنوان رساله میی ه درابرهالشيع اعيانصاحب (ظفر جنك] طفر[ سيد نقي خان هالدول

لعله املذكور ابمس اترخي االمئة فاريس : اين کتاب مينويسدی ، صاحب ذريعه درابره۱۲۲۳ ليفاسال ت( )ع(يف اترخي املعصومني االربعة عرش

و : نويسد ان میی ان در سفر هند تدوين شده ابشد؛ صاحب ذريعه درابرهممکن از خبشی از ( مراة البلدان يف رشح سفر هندوستان،)خمترص، )نيك و بد اايم( اترخي ، )اابد فيض( حتفة احملبني يف فضائل سادات الدين و امامة االمئة الطاهرين ،)هو رحلة جليلة من احسن التصانيف التارخيية

؛ ۶۸: ، ص۵ الشيعة، ج اعيان مستدراكت، ۱۳۶: ، ص۳ الشيعة، ج اعيان.)شته نو اصف الدول مادر هبو بيگمخبواستاابد فيضدر( فارىسب .۲۶۱: ، ص۲۰ ج، ۲۸۸: ، ص۱۵ الشيعة، ج تصانيف اىل الذريعة

.۱۲۶۶، ش ۲۳۶، ص ۴؛ هامن، ج۲۰۶- ۲۰۷، ش ۱۵۲، ص۱فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 182 .۹۳۴، ش ۱۶۷، ص۳رجنگ، ج کتاخبانه موزه ساال فارىس خمطوطاتفهرست 183 .۲۱۷۲، ش ۳۲۸، ص۵، جهامن 184 .۷۳۶- ۷، ش۴۴، ص۳، جهامن، 185 . ش۱۳۶۳، به کوشش مصد موحد، هتران، کتاخبانه طهوری، ۴۶۹حديقة العامل، ص 186 .۱۲۰: ، ص۳ الشيعة، ج اعيان187 .۳۹۲: ، ص۱ الشيعة، ج تصانيف اىل الذريعة 188

ی دربارهضیاء املنريريازی کتاب شنام باقر بن علی هعاملی ب ۱۸۹.شتگا در حیدرآباد ن۱۲۳۰/۱۸۱۵ را نوافل لیل و نهارو حممد هادی بن امحد خراسانی ۱۹۰اصول فقه شیعه را برای منري امللک نگاشت

۱۹۱.لیف کردأتبرای منري امللک ، فقیه امامی، در )۱۲۳۱/۱۸۱۶زنده در( عبدالعظیم بن علی رضا حسینی اصفهانی نام هعاملی ب

ای وی رساله۱۹۲.این دوره به حیدرآباد آمد و میان او علمای حیدرآباد مباحثاتی صورت گرفته است در حتفة االخوان با نامای دیگر و رسالهلیف منودأ برای منري امللک تچهل کلمهعنوان ادر اخالق ب

۱۹۳.پایان رسانده حممد علی خان شوشرتی بی خواب را در مببئی در خانهتعبريحممد جعفر حسینی یزدی یکی از عاملان این دوره است که حتت سرپرستی درگاه قلی خان

نام هلیفات او است که بأ جتوید از تی درباره حدائق القراآت. یکی از اعیان حیدرآباد قرار داشتنام حممد باقر خراسانی خبشی از هزار و یک شب را به هبدیبی ا ۱۹٤.سکندر جاه نوشته است

عنوان ا ب،)۱۸۱۱-۱۲۲۶/۱۸۲۰-۱۲۳۸(ها در حیدرآباد انگلیسی کمپانیخواست هرنی راسل، رسیدنت مري امساعیل جنفی که دارای مناصبی ۱۲۲۷/۱۸۱۲ در سال ۱۹٥.کرداز عربی به فارسی ترمجه هرنیه

و مري فتح علی ۱۹٦لیف منودأ ت حبر الفنونعنوانا کتابی در جنوم بحتت حیدر علی و تیپو سلطان بوده طرساله منري در ضابعنوان ا در جنوم ب منظومای بن ابو تراب علی رضوی متخلص به مسعود رساله

برای ۱۲۴۶/۱۸۳۱ از جعفری در سال یی منظوم دیگر رساله ۱۹۷. برای منري امللک نگاشتجنومبعد ) امريزا جعفر بن مريزا کاظم متخلص به شرف(هجت شريازی ب ۱۹۸.منري امللک نگاشته شده است

در شرياز ۱۲۹۶/۱۸۷۹سال ه گشت و باز از حیدرآباد به اصفهان ب۱۲۳۵/۱۸۱۹از وفات پدر در سال ناصر الدوله ی مريزا طاهر شريازی متخلص به نیری، یکی از شاعران صاحب دیوان دوره.شتذدرگ

۱۹۹.است) ۱۸۲۹-۱۲۴۴/۱۸۵۷-۱۲۷۳(آصفجاه چهارم اداری و ماىل در سال در مورد امور ساالر انتظامعنوان اای ب رسالهسید غالم جیالنی علی اکرب بن حممد کاظم کاشانی ، ۱۲۷۵/۱۸۵۹در سال ۲۰۰. برای ساالر جنگ نوشت۱۲۷۲/۱۸۵۴

در ۲۰۱. را که آنرا برای خمتار امللک ساالر جنگ نوشته بود به وی تقدمي منودمسالک الوزراءرساله ای در فقه حنفی نام ابن حممد عراقی شافعی رسالهه عاملی سنی از عراق ب ۱۲۸۴/۱۸۶۷سال

.۱۱۴: ، ص۴ ذريعه، ج189 ۱۰۷۴، ش۱۱۸، ص۴طات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جفهرست خمطو 190 .۳۱۵۳، ش۶۹، ص۸فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 191 فتواىئه، رسالاخملترص النافع رشح در الضياء الالمع :، از بعضی از تصنيفات وی امس می برد۳۴۷: ، ص۱۳ الفقهاء، ج طبقات موسوعة192

.شفاء ابن سيناه بر ، و حاشيعني االصول، حتفة االحصابابعنوان .۴۳۱۶، ش ۴۱، ص ۱۱؛ هامن، ج ۲۹۱۷، ش ۳۲۳، ص۷فهرست نسخه های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ ، ج 193 .۲۴۱۶، ش ۱۸، ص۷هامن ، ج: نک 194 .۲۵۱: ، ص۲۵ ذريعه، ج195 .۴۳۲۹، ش ۵۳، ص۱۱فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 196 .۴۳۳۱، ش ۵۵، ص ۱۱ن، ج هام 197 .۴۳۳۲، ش ۵۵، ص ۱۱هامن، ج 198 .۲۲۰۱، ش ۳۴۵، ص۵جهامن، : برای ديوان نريی نک 199 .۳۶۶۶، ش ۱۱۳، ص۹هامن، ج 200 .۳۶۳۴، ش ۸۶، ص۹هامن، ج 201

۷۶تذکره (تذکرة الواصلني وقاری تهرانی ۲۰۲. را به ساالر جنگ تقدمي داشتخمتار اجلنایاتعنوان اب ۲۰۳.لیف و به ساالر جنگ تقدمي منودأ ت۱۲۸۷/۱۸۷۰را در سال ) شخصیتهای شیعه

برای اخالق حممدیعنوانا حممد علی یزدی کتابی در علم اخالق ب۱۲۸۸/۱۸۷۱در سال معروف ( از مريزا حبیب شريازی نصائح ملوکعنوان اای ب رساله۲۰٤.لیف منودأهمان ساالر جنگ ت

ای در مدح ساالر جنگ در آخر آن آمده در همني زمان که قصیده) حسان اهلند وبه حکیم قائینی ی در عربی و فارسی درباره خمتار اجلوامععنواناای ب جمموعه۲۰٥.)۱۲۹۶/۱۸۷۹ (لیف شده استأت

نام ه یث، ادعیه و تاریخ از حممد حسني بن حممد علی موسوی جزائری شوشرتی نیز بتفسري، حد ۲۰٦.ساالر جنگ نگاشته شده است

از کربال به حیدرآباد هجرت ) ۱۲۹۵/۱۸۷۸زنده در (سید حممد حسني بن امساعیل خراسانی ) مريزا ابراهیم بن حممد حسني معروف حباج آقا( صفا شريازی ۲۰۷.ود و متعاقبا به کلکته منتقل شدمندر مببئی در سال بعد از مدتی اقامتکه شاعر و خطاطی چريه دست بود،) ۱۳۰۱/۱۸۸۳متوفی (

پادشاه جوان ی معلمسمتب به حیدرآباد آمد و بعد از مالقات با ساالر جنگ بالفاصله ۱۲۸۹/۱۸۷۲ ۲۰۸.باشد در علم اخالق از تصانیف وی می کنز النصائحکتاب. گردیدمري حمبوب علی خان منصوب

علی نقی مازندرانی، متخلص به و ۲۰۹صدر الشعراء فیاض ایرانی مثنوی در مدح ساالر جنگ سرود ۱۲۹۰/۱۸۷۳ در سال وییدی در مدح احممد علی شريازی، با ختلص شیدا، قص و ۲۱۰ضیغم شاعر ۱۳۰جمموعه قصاید فارسی و اردو از (حدیقه خمتاریه و سید صادق علی رشتی ۲۱۱،اند هسرود

مريزا امسعیل دردی اصفهانی ۲۱۲.آوری منود گرد۱۲۹۱/۱۸۷۴را در سال ) در مدح ساالر جنگ اول انتصاب وی به ی را دربارهیادگار عجیبیکی از ادیبان عصر ساالر جنگ است که ) ۱۳۳۲/۱۹۱۳م (

مثنوی یوسف نامه را در مدح مري یوسف علی و همچننيش را در شرح حال یادگار جهانو توزار ۲۱۳.نگاشته است ۱۳۳۰/۱۹۱۲خان ساالر جنگ سوم در سال

از مصر به حیدرآباد آمده در این شهر مدتی اقامت مجال الدین اسدآبادی ۱۲۹۶/۱۸۷۹در سال .لیف کردأرسی در رد افکار سر سید امحد خان ت خویش را بفانیچریهگزید و در همني زمان رساله

. ملزم به اقامت در آن شهر منود اورادولت انگلیس وی را به کلکته فراخواند و مدتی

.۷۵۰، ش ۱۹۰، ص۳فهرست خمطوطات عرىب کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج 202 .۵۱۱، ش ۶۷، ص۲ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، جخمطوطات فارىسفهرست 203 .۳۶۳۸، ش ۸۹، ص۹هامن، ج: نکای از ان برای نسخه 204 .۳۶۴۵- ۳۶۴۶، ش ۹۳، ص ۹هامن، ج : نسخه های از ان بدست مريزا ابوالقامس شريازی کتابت شده است؛ نک 205 .۴۴۶۹، ش ۲۲۱، ص ۱۱هامن، ج 206 .۱۴۰: ، ص۹ ذريعه، ج207 .۳۶۴۳، ش ۹۲، ص۹انه موزه ساالرجنگ، جفهرست نسخه های خطی فارىس کتاخب: برای نسخ ان نک 208 .۲۲۴۰، ش ۳۷۱، ص۵، جهامن، 209 .۲۲۲۲، ش ۳۶۲۷، ص۵جهامن، 210 .۲۲۱۷، ش ۳۵۴، ص۵ جهامن، 211 .۲۲۱۸، ش ۳۵۵، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فارىسی خطیفهرست نسخه ها 212 .۲۲۳۷، ش ۳۶۹، ص۵ج؛ ۵۲۴، ش ۷۷، ص۲ ج؛۴۱۹، ش ۴۸۸، ص۱ جهامن، 213

قرن چهاردهم قطع کمرنگرت می شود وىل بطور کلی بازمهاجرتها و متاسهای علمای ایران با حیدرآباد در این دوره

۲۱٤ انوار االبصار و اثبات النبوة اخلاصةطبسی حائری، نویسندهشیخ حممد علی خراسانی . گردد منی را در اسئلة النثاریةشتذ معلی درگی در کربال۱۳۲۰/۱۹۰۲وی که بسال . به حیدرآباد مهاجرت منود

۲۱٥.کرده بودمطرح برایش سید نثار حسني عظیم آبادی نوشت که سؤاىل۲۳جواب در هبد اهللا قطيفی بعد از اقامت چند ماهبن ع بدر بنام شيخ حسن علی از قطیففقیهی

بن سلطان ( سید عبداهللا خان نیر ۲۱٦. به جنف مراجعت منود۱۳۲۹/۱۹۱۲حیدرآباد و لکهنؤ در سال در مدح ساالر جنگ سوم سروده ۱۳۳۲/۱۹۱۴قصاید نیر را در سال ) العلماء آقا سید علی شوشرتی

۲۱۷.استد أبو بکر بن عبد الرمحن بن حممد بن شهاب الدين نام سي ه دیگر از حضرموت ب فقیه و ادیبی

در جامعه نظامیه کفل تدریست موی. ی مدت طوالنی در حیدرآباد اقامت داشتعلوی حسني حضرمسال هبوی در همان شهر . ، شاگرد وی بوده استشبه قاره خطیب پرآوازه ، وعالمه رشید ترابیبود

۲۱۸. از دنیا رفت۱۳۴۱/۱۹۲۳که مدتی مقیم مببئی بود ) ۱۸۵۸-۱۲۷۵/۱۹۳۲-۱۳۵۱(بن عبد احلکيم کاشانی شيخ أبو القاسم

سید ی در جواب نامهجواب الکتاب الوارد من حيدرآباد اهلندعنوان ا بای مبسوط کتاب یا رسالهابن حممد جعفر بن حممد حسني بن (سيد بزرگ هسيد حممد حسني ملقب ب ۲۱۹.علی شوشرتی نوشت

-۱۲۷۵/۱۹۳۱-۱۳۵۰) (نور الدين بن نعمة اهللا املوسوي اجلزائريجعفر بن طيب بن حممد بن که در این دوره مقیم حیدرآباد هستندشيخ حممد علی بن حممد رضا نائينی از عاملانی و ۲۲۰،)۱۸۵۸

سيد إبراهيم بن عباس بن إبراهيم (این دوره سید ابراهیم رضوی متأخر یکی از علمای ۲۲۱.بوده اند تعلق ای علمی خانودهبهاست که ) بن عبد القادر بن حممد بن حسنبن حيدر بن عباس بن علی

در این شهر آمد و دنیا در نواحی حیدرآباد به ۱۲۹۵/۱۸۷۸سال هوی ب. بودداشته و جنفی االصل ۲۲۲.یادگار مانده است ه از وی ب المیه دکنعنواناب) ص(ای در مدح آل نبی منظومه.وفات یافت

و ۲۲۳اداریرمسی و آصف جاهان نیز زبان فارسی بعنوان زبانی رهبعد از قطب شاهان در دو

.۴۱۴: ، ص۲ ج، ۱۰۱: ، ص۱ ج، ۳۵۷: ، ص۲۴ ذريعه، ج214 .۳۷۱: ، ص۲۰ ج، ۹۳: ، ص۲ ذريعه، ج215 .۸۰: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان مستدراكت: وی و اتليفاتش نکی درابره 216 .۲۲۴۱، ش ۳۷۱، ص۵ کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج فارىسی خطیها فهرست نسخه 217، ۱۰ ج، ۳۷: ، ص۹ ج، ۵۲: ، ص۴ ذريعه، ج، ۲۹۰: ، ص۲ الرتاث، ج فهرس، ۲۹۴: ، ص۲ الشيعة، ج اعيان: وی و ااثرش نکی درابره 218 ، ۱۱۶: ، ص۱۶ ج، ۳۰۱: ، ص۱۵ ج، ۲۵: ، ص۱۳ ج، ۳۲: ، ص۱۰ ج، ۲۵: ص .۱۸۶: ، ص۵ ذريعه، ج219 . ۲۶۱: ، ص۹ الشيعة، ج اعيان: نک. کرد وی علوم غريبه را در حيدراابد تدريس می 220 العجالة: مدخل ، زير۲۲۱: ، ص۱۵ ذريعه، ج 221 .۴۲۹: ، ص۲ الرتاث، ج فهرس222، انتظام )م۱۸۰۲(قانون هند : مانند. بسياری از کتاهبای قانون و حقوق و نزي دستور العملهای اداری ان زمان به زابن فارىس است 223

، دستور العمل )۱۲۷۰/۱۸۵۴(، ساالر انتظام )۱۲۶۳/۱۸۴۷(، دستور العمل )۱۲۶۲/۱۸۴۶(، قانوچنه )۱۳/۱۹نيمه قرن (تعلقداری ، )۱۲۸۵/۱۸۶۸در مورد مسائل کيفری، (، منتخبات امحديه )۱۲۷۱/۱۸۵۵(، دستور العمل ملک برار و تليگانه و کهنر )۱۲۷۱/۱۸۵۵(

مقررات مربوط به ماليات و اور دادگسرتی حکومت حيدراابد، (، حتفة اخملتاريه )۱۲۸۴-۱۲۸۵خبشنامه های دولىت، (گشتيات

شعر ولیفات مربوط بهأ ت و نیز، علمی دینی و و ادب باقی ماند و بسیاری از کتابهایدیننیز زبان ۱۳/۱۹ قرن خرشد و این روند کم و بیش تا او لیف میأ وغريه به زبان فارسی ت و طب تاریخادب،

کمرنگ گردید اگر چه رمسی از اواسط این قرن رواج فارسی بعنوان زبانوىل ۲۲٤.ه استادامه داشت. تدریسی مدارس تا اواسط قرن بیستم میالدی ادامه داشتی تدریس آن به عنوان جزئی از برنامه

در . اند هاند معلمان فارسی و عربی بود اخري به هند رفتهی بیشرت ایرانیان حتصیل کرده که در دوره، جد مادری پدر اینجانب، از خراسان به خراسانیشته حممد قلی خان قرائیذابتدای قرن گ

سید حممد . از وی بعنوان معلم و مربی ساالرجنگ سوم دعوت به عمل آمده بود۲۲٥.د آمداحیدرآب از شرياز آمده در مدرسه عالیه و ۲۲٦رضا محزوی، پدر بزرگ اینجانب و معروف به آقا بزرگ شريازی،

از ایرانیانی که در این دوره به حیدرآباد . به تدریس فارسی و عربی بوده استنظام کاجل مشغول در ۱۳۳۰/۱۹۱۲ از سال وی. استحاج فتح اهللا بن عبد الرحیم معروف به مفتون یزدیآمدند

فارسی در درسانیکی دیگر از م ۲۲۷. است متعددیفاتیلأجاگريدار کاجل معلم فارسی بود و دارای توىل . د تهرانی بود که بعد از سقوط حیدرآباد به ایران و عراق مراجعت منودحیدرآباد شیخ حمم

مهمرتین شخصیت ادبیات فارسی در این دوره سید حممد علی داعی االسالم، مؤلف فرهنگ نظام سید حسن بن اسد اهللا رضوی اصفهانی، کنار عارف بزرگوار وی در دائره مري مؤمن در۲۲۸.است

سید شاه ۲۲۹. آرمیده استه، که مدتی در دکن بسر برد)م۱۹۴۷ توفیم (معروف به سید حسن مسقطیعباس خراسانی، روحانی و خطیب، و سید صمصام شريازی، مدیر نشریه شرياز، از آخرین

) ۱۳۶۷/۱۹۴۸ (که تا ساهلا بعد از اشغال نظامی حیدرآباد توسط ارتش هند هستند شخصیتهای ایرانی

گزارىش از امور (، نظم و نسق فوجداری )۱۳/۱۹ائني انمه مترب گذاری، اواخر قرن (ور العمل کاغذ اسالم ملک نظام ، دست)۱۲۸۹/۱۸۷۲

بودجه ( فصلی ۱۱۵۵، موازنه )۱۳/۱۹حقوق مدىن، اواخر قرن (، نظم و نسق ديواىن )۱۳/۱۹خبش نلگنده و دادگاههای کيفری، اواخر قرن امور مالی (، موازنه رصخفاص )۱۲۹۵/۱۸۷۸بودجه دولت نظام برای سال ( فصلی ۱۲۸۸، موازنه )۱۱۵۹/۱۷۴۶استان حيدراابد برای سال

فهرست ). (۱۳/۱۹ائني انمه استشهاد برای نريو انتظامی، اواخر قرن (، هدايت رضوريه کوتوالی )۱۳/۱۹مستغالت سلطان، اواخر قرن .۳۶۶۲-۳۶۸۰ ش ،۱۱۱- ۱۲۱، ص۹نسخه های خطی فارىس کتاخبانه موزه ساالرجنگ، ج

گورکاىن و اصفجاهی در ابيگاىن استان اندرا پرديش به ی به گفته اقای وسنت کامر ابوا، بيشرت اسناد و مدارک قدميی مربوط به دوره 224

د پريو بع به. م۱۸۶۰ی بعدی، يعىن از دهه ولی اکرث اسناد مربوط به دوره. ابشند زابهنای فارىس، ماراىت، اردو، تلگو و ديگر زابهنا می :نک. حتوالت در سازماندهی سلطنت توسط ساالر جنگ اول، به زابهنای اردو وانگليىس هستند

Vasant Kumar Bawa, Hyderabad Under Salar Jung I, New Delhi: S. Chand & Co. Ltd., 1996, p. 249. فهرست خمطوطات فارىس کتاخبانه موزه : نوشت علل و درمان باميری واب که برای خمتارامللک ی از وی است رساله طب درابره 225

.۴۱۵۰، ش ۱۳۰، ص۱۰ جساالرجنگ، به مناسبت نصب ساالر جنگ به وزارت رسوده بود به ۱۳۳۰/۱۹۱۲ رجب ۲۵ترجيع بندی از وی که در . وی طالع ختلص ميکرد 226

؛ پدر وی مريزا علی اکرب )۲۲۳۸، ش ۳۶۹، ص۵ ساالرجنگ، جی موزهی کتاخبانه فارىسی خطیفهرست نسخه ها(ايدگار مانده است ، تاليف علی بن طيفور، را برای خمتار امللک ساالر جنگ اول انوار التحقيقای از محزوی موسوی نزي مدىت در حيدراابد برس برد و نسخه

).۳۳۵۱، ش۲۰۰، ص ۸هامن، ج( نگاشت ۱۲۸۵/۱۸۶۸سال بهراهامنىئ ، )۶۳: ، ص۱۰ ج (راه راست: و تاليفات ديگرش اختصاص ايفته است، )۱۰۸۵: ، ص۹ ج(مدخلهاىي در الذريعه به ديوان شعر 227

) ۱۰۷: ، ص۱۹ ج (مثنوی اصف جاه، )۲۱۸: ، ص۱۲ ج (سلطان العلوم، )۱۸۸: ، ص۱۰ ج ( الرد ععلی البابيه،)۶۵: ، ص۱۰ ج (ترقی . اختصاص ايفته است

.۱۴۷: ، ص۲۵ ج، ۲۱۹: ، ص۱۶ ذريعه، جال: نک 228، و تقی بن ۱۰۱-۱۰۶ ه ق، ص ۱۴۲۱، ۶انتشارات علمه طباطباىئ، ط: ، مشهد مقدس روح جمرد محمد حسني طهراىن،عالمه سيد: نک 229

؛ عالمه ۱۴۲۳/۲۰۰۳دار احملجة البيضاء، : ، بريوتسرية العارف الکبري سيد حسن املسقطی املوسوی و کراماته: قدوة العارفنيحسني املوسوی، . از وی کسب فيض منود، ولی خشصيت اين بزرگوار برای شيعيان حيدراابد انشناخته استرشيد تراىب، خطيب معروف حيدراابد

. اند ته این شهر فعالیتهای فرهنگی داشدردر . اند جم فرهنگی قرار گرفتهاشته آماج شدیدترین نوع تهذمسلمانان هند در طول دو قرن گ این تهاجم آنها مرياث فرهنگی خود را که بیشرت در قالب فارسی قرار داشت از دست مرحلهاولني در ات داده آنرا از نابودی جنهای فرهنگی خود را با این حال آنها کوشیدند خبشی از سرمایه. دادند

در آموزش ی دانشگاه عثمانیه که در آن اردو وسیلهقالب اردو حفظ منایند و در همني راستا بود که با رفنت انگلیسی ها سیاستهای فرهنگی وىل . تاسیس گردید در حیدرآبادهای علمی بود متام رشته

اردو که طی آن تهاجم قرار گرفتند دوم این ی آنها آماج مرحلهآنها در قبال مسلمانان از بني نرفت و در نتیجه این . داد دست آموزش دانشگاهی ازی نیز موقعیت خود را بعنوان زبان رمسی و وسیله

برای بار دو می باشد و بدین طریق ریاست اکثریت نسل جدید فاقد سواد خواندن و نوشنت به زبان اس .خود قطع شده است آن با مرياث فرهنگی ی دوم رابطه

فارسی در اسالمی ی چند صد ساله رخان هندی متدنورخان انگلیسی و به پريوی آنها موم .اند نامیده یا متدنی ابرت متدنی نافرجاممبعنی) aborted civilization(هند را متدنی سقط شده

شه قرآن ری لسانکه درزایل ناشدنی است اند از این حقیقت که این متدن پیوسته به اصلی آنها غافل . و فرع آن در آمسان و بقول حافظ گوهریست بريون از صدف کون و مکان استآن ثابت

، جزوی از تاریخ ملتهاها را تشکیل میدهد و ما ها و فرازهازمانهای قدرت و ضعف، نشیب بار دیگر حبول و قوه اهلی مردم هند تعصب و کوتاه نظری،ی نده شدن ابرهای تريهک با پراامیدوارمي

.مند شوند ه بهر بنحوی خویشی شتهذفیق را خواهند یافت تا از مرياثهای علمی گاین توشت مرحوم مري مؤمن ذ سال درگمني مطابق خواهد بود با سالگرد چهارصد۱۴۳۴شوال

این فرصت را مغتنم ای قاره شبهپژوهان ایرانی و اسرتآبادی و بنده امیدوارم دانشمندان و دانشواهللا . بردارندتاریخ تشیع در دکن و احیای مرياث آن قدمهای بلند و شایسته مشرده در جهت بازیافت

.وىل التوفیق

سید علی قلی قرائی شهر مقدس قم

قه ۱۴۲۸ شعبان ۵