Nona nvol. II

.'

r_"_-' .

Ciągnik artyleryjski STZ- 3 " Konsomolec", jednostka nieustalona, Ukraina, lipiec 1941 roku.STZ-3 "Konsomo lctz ' an il/ery ttuctor ar unidcntiiicd unit. Ukraino, July 194 1.

Czołg lekki T-3D z nieustalonej jednostki, Karelia , sierpień 1941 roku.T-3U liglit tank otunidentiticd unit. Karelis. A ugust 1941.

Ciągnik artyleryjski STZ-S jednostka nieusta1ona, Leningrad, wrzesień 1941 roku.STZ-j anil/ery tractor ar unidcntiticd unit. Leningrad. Septernbet 1941.

I. DrogowozwspółpracaA. lIin iW. Gołokow

Czerwona nawałnica

vol. II Wojna

Warszawa 2001

Okładka - Arkadiusz Wróbel i Iarosław Wróbel

Plansze barwne - Grzegorz laclmwski

O pracowanie redakcyjne - Artur Winiarski

Tłumaczen i e - Tatiana Niewczas

Zdifcia/Photo Credits: S. Romadin

RGAKFD, Moskwa

CMWS, Mos1wa

lGAKFD, St. Petersberg

lGMOR. St. Petersbu'llO . Baronow

Wu elkil! prawa zastrzeżone. żadna czrśt te] książki nie może byt kopiowana w żadnej formie ani żadnymi metodami mecha­nicznymi, an i elektronicznymi, łącznie z ~orzystaniem systemó w przechowywania i odtwarzan ia informacj i MZ pisemnej zgod ywłaściciela praw autorskich. Układ graficzn y strony tytułowe; i liternictwo prawnie zastrzeżone. Znak wydawnictwa i nazwaprawnie zastrzeżona.

Ali ri8hts resf:!rvf!</. No pon of th;~ hoo k may bto ff: proouced Dr tr.ln .m l ifted in .m y iotm ur by any means, elcetronie Dr mecbnicel.inr/lIr/ing phutocopying, rcconting Dr .my ;O(U"",l ';On storilf.:Cend (etTievaJsystt'm withou r written pennissicn (rom cop yright owner.

iDCopyright by Wydawnictwo " M ILITARIA" " ·, Warszawa 2001

Ali rights reserved

Wydawnictwo . MllITARIA"@- 00-961 Warszawa 42 skr. pocz. 106

tel, 48 22 845 14 27 (24h order service) O 601 21 79 99

e mail : militaria@SUpennedia .pl

www militaria.net.pl

ISBN 83-7219-106-9

Kolumn a sowieckich samochodów pancernych BA-1 0M z jedn ostki zmechanizowa nej Frontu Poludniowego w marszu z Kiszyniowado zachodniej gr anicy ZS RS, 24 czer wca 1941 roku. Soviet BA-10M armoured cars CO IIl /ll Il of mechanised unit of the Southern Frontmowing 0 111 Kishiniev to western border; 24 June 1941. (CMWS)

Rankiem 22 czerwca 1941 roku huk niemiec­kich dział obwieścił kon iec krótkiego aliansunajwiększych tyranów XX wieku: wodza IIIRzesz y Adolfa Hitlera i krwawego dyktatoraRosji Sowieckiej józe fa W. Stalina.Był to początek zmagań o panowanie nad

Europą, a może i światem. Wehrmacht praw­dop odobnie wyprzedził o kilka dni oddziały

Armii Czerwonej szykujące się do wykonaniaoperacji .B urien", czyli niespodziewanegoataku na za chód, na terytorium Niemiec(Generalnego Gubernatorstwa), Słowacji,

Węgier i Rumunii.Sowieci wszystkie niemieckie przygoto wania

do operacji zaczepnej na wschodzie odcz yty­wali jako ...organizowanie obrony przed ichwłasnym atakiem, a Stalin prz ez długi czas niemógł uwierzyć, że Hitler uderzył pierwszy.Wszak Fiihrer miał n iespełna 4000 czołgów, aArmia Czerwona ponad 20 ODO!

KORPUSY ZMECHANIZOWANE W WALCE

Ju ż w pierwszych dniac h woj ny sowieckie korp usy zmec ha­nizowane zostały wciągnięte w zażarte wa lki z wojskami agre­sora, dlatego wojs ka sowieckie, jak przewidywały to przedwo­jenne plany, nie mogły szybko przerwać obro ny przeciwnika iwejść w wyrwę w linii frontu, aby walczyć na głębokich tyłach .

Pod stawowym rodzajem działal ności bojowej było przeciw­natarcie na atakujące zgrupowania przeciwn ika, co do chwi liwybu chu wojn y było dla sowieckich sowiec kich strategów niedo przyjęcia . W pierwszych dn iach woj ny dz i ałani a operacyjnekorpusów zmechanizowa nyc h były określone rozkazemLudowego Komi sariatu Obrony ZSRR nr 3 z 22 czerwca 194 1roku . Rozk az mówi ł :

" 1) Przeciwnik rea lizując główne natarcie z występu suwal­skiego na Olite i z rejonu Zamościa ria froncie Włodzimierz

Wołyński, Radz iechów i wykonując pomoc nicze natarcie wkierunku Tylży, Szaw li, Siedlec i Wołkowyska w czasie 22czerwca, ponosząc duże straty osiągnął " n ikłe sukcesy na tychkierunkach".

2) Rozkazuję:

a) Armiom Frontu Północnego kontynuować silną obronę

granicy państwowej:b) Armiom Frontu Północno-Zachodniego utrzymać

wybrzeże Bałtyku, wykonać silny kontratak z rejonu Kowna naskrzydła i tyły suwalskiego zgrupowania przeciwnika, z likwi­dować je przy współpracy z Frontem Zachodn im i do 24 cze r­wca zająć rejon Suwałk;

c) Armiom Frontu Zachodn iego zatrzymać przeciwnika nakierunku warszawskim, wykonać silne przeciwuderzenie siłami

minimum dwóch korpusów zmechanizowa nych i lotnictwafronto wego na skrzydło i tyły suwalskiego zgrupowania przeci­wnika zniszczyć go i wspólnie z Frontem Północno-Zachodnim

do 24 czerwca zdobyć Suwałki, posuwać się wzdłuż Narwi iopanować Warszawę;

d) Armie Frontu Południowo-Zechodniego winny osłaniać

granicę państwową z Węgrami i koncentryczn ymi uderzenia­mi w kierunku na Lublin siłami 5. i 6. Armii, nie mniejszymi od5 korpusów zmechanizowanych i całego lotnictwa, otoczyć i

5

zlikwidować zgrupowanie przeciwnika, atakującego na froncieWłodzimierz Wołyński-Krasnystaw i do 24 czerwca zdobyć

rejon Lublina oraz wyprowadzić natarcie w kierunku Krakowa,który należy zdobyć 30 czerwca;

e) Armie Frontu Południowego miały nie dopuszczać doprzedostania się przeciwnika na terytorium Z5R5, wykonać

uderzenie w kierunku Czerniowiec lub forsować rzeki Prut iDunaj i mocnymi skrzydłowymi atakami wojsk ledowych przywspółpracy z lotnictwem zlikwidować wroga. W nocy 23 cze r­wca skoncentrować dwa korpusy zm echanizowane w rejonieKiszyniowa i lasów na północny-zachód od Kiszyniowa i przy­gotować je do ataku na Rumunię.

Dyrektywa Ludowego Komisariatu Obron y miała charakterbardziej życzeniowy n iż realny. Szef Sztabu Generalnego G.K.Żukow nie uczestn i czył w opracowywaniu tego rozkazu ,ponieważ znajdował s i ę w szta bie Frontu Połudn iowo­

Zachodni ego i w rozmow ie telefonicznej ze swoim zastępcą

Watutinem zauważył : " My jeszcze nie wiemy, jakimi siłami

przeciwnik wykonuje uderzenia. Nie lepiej do rana zorientować

się, co dzieje się na froncie i podjąć właściwe decyzje". Leczproblem ten był już " rozwiązany" przez Stalina i Timoszenkę .

W tych wa lkach sowieckie korpusy zmechanizowane nieodn iosły sukcesów , lecz za cenę ogro mnych strat udawało imsię powstrzymywać natarcie przeciwnika na głównych kierunk­ac h uderzeń .

W pierwszych tygodniac h woj ny korpu sy zmech an izowanepraktyczn ie st raci ły wszystkie czołg i i większość żołn ierzy ­rezult atem tego była dyrek tywa Stalin a z 15 lipca 1941 roku,przewidująca likwidację korpusó w zmecha nizowanyc h.Dywizje pancerne przekazano pod dowód ztwo armii, a dywiz­je zmechanizowane przeformowano w strze leckie.

FRONT PÓŁNOCNO-ZACHODNI

W chw ili rozpoczęcia woj ny w skład wojsk Nadbałtyc­

kiego Okręgu Wojskowego wchodz i ły 3. i 12. KorpusZmechani zowan y. Jeszcze 18 czerwca na rozkaz dowód cyokręgu generała F.J. Kuz niecowa rozpoczęto przem ieszczaniew kierun ku granicy 12. Korpusu Zmech an izowan ego.

Po rozpoczęc iu dzi ałań bojowych dowód cy kor pu sówzmec ha nizowanyc h otrzyma li od dowodzącego fro ntemrozkaz: "Wykonać przeciwuderzenia na zgrupowania przeci­wnika: 12. Korpus Zmechanizowany - zlikwidować 3. DywizjęPancerną prz eciwnika znajdującą się w Kretingu, główne siły

rozwinąć w kierunku na Poniewież w celu uderzenia na tyły

prz eciwnika przerywającego się do Taurogów, 3. KorpusZmechanizowany: pozostawić, 5. Dywizję Pancerną podległą

dowódcy 11. Armii, 2. Dywizja Pancerna i 84. DywizjaZm echanizo wana w nocy z 22 na 23 czerwca mająwyjść nadrogę przemarszu w rejon Rosień i uderzyć na przeciwnikaprzy współpracy z 12. Korpusem Zmechanizowanym i 9.Brygadą Artylerii Prz eciwpancernej".

12. Korpu s Zmec ha nizowa ny i część 10 . KorpusuStrzeleckiego z rejo nu Windawy i 2. Dywizja Pancern a z 3.Korpusu Zm echan izowan ego , ws pó lnie z 48 . Dywizją

Strzelecką z rejonu Kiejda n i Rosien i uderzen iem w kierun kuSzawli powinny były rozbić zgrupowanie Niem ców w rejonieTyl ży.

W wy niku złej orga nizacji przeciwnata rcia podjęte w dn iach23-2 4 czerwca sprowadzały się do pośpiesznych , nieskoor­dynowan ych czasowo i miejscowo dz i ałań.

Dwa sowieckie czołgi pływające T- 38 w czas ie patrołu rozp ozn awczego, Fro nt Pó łnocno-Zachodni, lipiec 1941 roku . Two Sovi ei -" ,T-38 amphibious tank s ofunidentifled unit ofNorth-Western Front 0 11 a recce misston. July 1941. IS. Romadin ]

6

Kolumna sowieckich czołgów lekkich T- 26 i T- 26RT, Pndla sie,Polska, czerwiec 1941 rok. A CO/l/lII11 ofSoviet T- 26 alld T- 26R Tlight tanks, Podlasie, Poland, June 194/. IS. Rornadin ]

Płonący niemiecki czołg lekki PzKpfw II Ausf. C prawdopodobnie z 8. Dywizji Pan cernej . A burning Gel"l/IGII P=Kpji l' /I Al/s! C lighttank probably ofthe Sth Panzer Division . IS. Romadin ]

Dowodzący wojskami samoc hodowo-pance rnymi FrontuPółnocno-Zachodn iego gen. P. P. Połyboja row tak opisał tewydarzenia: " Przemieszcza nie się wojsk do przeciwuderzenianastępowało w warunkach, kiedy dywizje pierwsz ego rzutu 8.Armii wycofywały się przed necierejecym przeciwnikiem...Dywizje 12. Korpusu Zmechanizowanego przy wychodzeniuna wyznaczone linie były celem silnych ataków lotnictwa prze­ciwnika".

2. Dywizja Pancerna z 3. Korpusu Zmechan izowanegorazem z oddziałami 48. i 125. Dywizji Strzeleckiej kontr­atakowały od rana 23 czerwca, lecz ich działan i a nie przyniosły

sukcesów. 24 czerwca na tym odcinku frontu rozwi nęła się

zażarta pancerna bitwa spotka niowa. Na linii frontu o sze­rokości 60 km i głębokości do 25 km w walkach z obydwu stronuczestn i czyło do 1000 czołgów. Pod wieczór sowiecka 2.Dywizja Pancerna została otoczona przez wojska niemieckie, a26 czerwca 1941 roku zosta ła ostatecz nie rozb ita.

27 czerwca został roz bity szta b 12. Korp usuZmech ani zowanego, a dowódca korpusu ge n. N. M.Szestapałow dostał się do niewoli (od 1 lipca dowódcą 12. kor­pusu mia nowano gen . W. J. Grinberga ). 4 lipca korpus prze nie­siono do odwodu frontu. A oto pogląd niem iecki wyrażonyprzez szefa sztabu Wehrmachtu F. Haldera: " Wojska grupy.Pć łnoc" na całej linii frontu (za wyjetkiem 29 1. Dywizj iPiechoty necierejecej na Lipawę) odpierały pancerne kontrata­ki przeciwnika, które głównie prowadził J . Korpus PancernyRosjan przy wsparciu kilku brygad zmotoryzowanych. Dzięki

wzmocnieniu prawemu skrzydłu grupy armijnej udało się prze­suna ć do Wilkomierza. Na tym odcinku Rosjanie welczezażarcie i stewie]« silny opór". (notatka z 24 czerwca)

7

Sowiecki czołg szy bki BT-7 Mod el 1935, widoczne dw a reflektory używane do walki w nocy. BT-7 etu ise r tank equipped with IWo so­called "fighting-lights " over the gl/n IIIOUI/l. ICi\lWSI Poniżej . Trzy zagrzebane w blncle czolgi ś red n ie T- 34. BeIO\I ~ Three bogged in themud Soviet T-34 medium tanks. [Slgnal]

8

Czołgi sowieckie BT i KW zniszczone na drod ze przez sa molo­ty Luftwaffe. Soviet BT and KI' tanks destroyed on the road byLuftwaffe attack. [Signa l]

Kolumna sowieckic h czołgów BT- 7RT, T- 26 i T- 26RT, Białoruś, ł 941 rok. Soviet BT- 7RT, T- 26 and T- 26RTtanks. Belorussia, 1941.(S.Roma dinl

25 cze rwca Hald er zapisał: " Jasne jest, że tylko 3. KorpusPancerny przeciwnika, od początku znajdujący się w tymrejonie, został rozbity przez korpus Reinhardta, i że korpusczołgowy Mansteina na tyle daleko przesunął się na wschód,że zmusił Rosjan do wycofywania się na linię zachodniejDźwiny. Przeciwnik wycofuje się w sposób zorganizowa ny,osłaniając odwrót oddziałami czołgowymi".

Rezultaty były mizerne, a straty w czołgach bardzo duże.

Tylko 12. Korpus Zmech an izowany do 29 czerwca straci ł doBO% sprzętu . Już od 25 czerwca korpusy zmec ha nizowaneprowadz i ły wa lki osłaniające odwrót B., 11. i 27. Armii FrontuPółnocno-Zachodn iego.

W wyniku przed arcia się 4. Grupy Pancernej wojska Fro ntuPółnocno-Zachodn iego wycofywały się w kierunku : B. Armiana Rygę, 11. Armia na Połock .

Już rano 26 czerwca B. Dywizja Pan cern a LVI. KorpusuZmotoryzowanego Mansteina doszła do Dynenburga. W cel uzlikwidowa nia tej wyrwy z Moskiewskiego Ok ręgu

Wojskowego na Front Północno-Zachodni został przerzucony21. Korpus Zmech anizowany gen. majora D. D. Leluszen ki,który otrzymał rozkaz osłony kierunku na Dynenburg, a częścią

si ł miał zlikwidować wojska przeciwn ika w rejonie Rezekne.J uż rano 2B czerwca oddz iały 2 1. Ko rpusu

Zmechani zowanego, mające tylko 9B czołgów, przeszły donatarcia. W wyniku trzydniow ych walk niemieckie natarcie do2 lipca zostało zatrzymane, aż do podejścia głównych sił

niem ieckiej 4 . Grupy Pance rnej generała Hoepnera.Dowód ca LVI. Korpusu generał Manstein tak opisywał

później te wydarzenia: ,,Jak można było przewidzieć prze­ciwnik podciągnął świeże siły nie tylko spod Pskowa i Mińska,

lecz i spod Moskwy. Teraz na północnym brzegu Dźwiny

broniliśmy się przed atakami przeciwnika wspartego jedną

dywizją czołgów. Na pewnych odcinkach sytuacja była groź-

9

na... Dopiero 2 lipca mogliśmy ponownie nacierać, kiedy dokorpusu przybyła trzecia zmechanizowa na jednostka - dyw iz­ja SS n Totenkopt", a na lewo od nas XXXX/. KorpusZmotoryzowany przekroczył Dźwine w rejonie Ekebpils".

W lipcu w celu zapobieżen i u próbom przed arcia s ię

Niemców do Nowogrodu z Fro ntu Północno-Zachodn iego

został wysła ny 1. Korpus Zmechanizowany ge n. maj. M.D.Cze rniawskiego, który do wybuc hu wojny z najdował się ws k ład z ie Le ningrad z kiego Okręgu Wojskowego . Do tegomom en tu pozosta ła w nim jed ynie 3. Dywizja Pance rna, a i taosłabiona bow iem bez jednego batalionu czołgów, batalio nustrze lców i karabi nów maszynowych. Jeszcze przed woj ną, 17cze rwca, ze składu korp usu została wyłączona 1. DywizjaPan cern a. 30 czerw ca korp us wszed ł w skład Frontu Północno­

Zachodniego, a następnego d nia został przekazany do 27 .Armii.

5 lipca część 1. Korpusu Zmech anizowanego po ciężkich

wa lkach zajęła miasto Ostrów, lecz j u ż wieczorem została zniego wyparta. 14 i 15 lipca korp us wykonał silne uderzeni e na8. Dywi zję Pancerną wchodzącą w skład LVI. KorpusuZmecha nizowanego w rejon ie miasta Stołpce i od rzuc i ł go na40 km. To przeciwuderzenie miało na ce lu za trzyma nieniemieckiego natarcia na Leni ngrad i wyjśc ia na li nię rzek iŁuga głównych s i ł niemi eckiej 18. Armii oraz do za trzyma nia4. Gru py Pancern ej. Lecz sam 1. Korpus Zmech anizowanypraktycz nie przestał i st n i eć, po nieważ st raci ł większość swo ichczołgów. W połow ie lipca wszystkie czte ry korpusy walczące

w składzie Frontu Północno-Zachod niego w wyniku ogrom­nych strat (od 22 czerwca do 9 lipca strac i ły 2523 czołgi)

zostały przekształcone w osła bio ne jednostki strze lec kieosła n iające odwró t, a następn ie zostały rozfor mowa ne.

FRONT ZACHODN I

Tutaj dyrektywa nr 3 Ludowego Komisariatu O bro ny wyda nawieczorem 22 czerwca stawiała przed korpusami zmecha ni­zowa nymi zada nie - nac ierać w rejonie Grodna w kierunku naSuwałki , wspó lnie z wojskam i Fro ntu Północno-Zachodniego,

do 24 lipca otoczyć i z li kw idować suwa lskie zgrupowanieNiem ców . Przeciwude rzen ie miał reali zować 6. KorpusZmech an izowan y 10. Armii, 11. Korpus Zmechanizowan y 3.Armii i 6. Korpus Kaw aler ii. Dowód ztwo nad tym zw iązkiem

po w ierzono zastępcy dowódcy fro ntu genera łow i I. W.Bołd inowi. 11. Korpus Zmechanizowa ny genera ła D. K.Mostowien ki j uż 22 czerw ca rozpoczął walki na prawy m skrzy­dle Frontu Zachodniego i nie było z nim łączności. 6. KorpusZmec ha nizowany generała M.G. Chackiewicza 23 cze rwcarozpoczął marsz z rejo nu Białegostoku w kierunku na Grodn o,ponosząc duże straty w wyniku ataków lotn ictwa przeciwnik a.4 . i 7. Dyw izje Pancerne wyszły na linię frontu j uż w południe

23 czerwca, wtedy zostały zaatakowa ne przez a rty l eri ę przeci­wpancerną i Luftwaffe.

W wyniku zażartych wa lk udało im się odrzucić nacierające

w kierunku połudn iowo-wschodnim jednostki Wehrmachtu, awieczorem osiągnąć w strefę ob rony 27 . Dywizji Strzeleckiejwchodzącej w skład 3. Armii. W następnym dniu , kiedy Niem cyzdo byli Grodno 6. Korpus Zmechanizowany wykonał uderzen iew kierunku północnym . Napotkał na s i l ną obronę przeciw­pancerną i poniósł duże straty.

24 czerwca po połud n i u dywizje pa ncerne z 6. KorpusuZm ech anizowanego zostały skierowane na połu d n iowy­

wschód od Grodna, gdz ie rozpoczęły wa lki z jednostkami 3.Grupy Pancernej genera ła Hotha, próbując uniemożliwić jejmarsz w kierunku na Mińsk Bi ałoruski.

Sowieckie czolgi porzucone na bocznicy kolejowej. Od lewej T-26 Mode l 1937, T-40 i T-26 Mode l 1931, na końcu T-26 Mode l 1937.a pierw szym plani e a r mata dywizyjna F-22 ka lib ru 76,2 mm. Soviet tanks abandoned 0 11railway side-track. Left T-26 model 1937. mid­

dle T-40 and T- 26modeI 1931.far right T- 26 model 1937. III the fo reground a divisional F-22 76.2 111111 glin. ICMWSI

10

U góry. T- 34 l odel 1941 z jedno stki majora 8aranowa, poludniowa Ukra ina, październik 1941 roku . Top. A grolIp oj maj or BaranovsT-34 model 1941 tanks, Southern Ukraine, October 1941. IS. Romadin] Czolgi T-26 'Jodel 1933 w czas ie przemarszu przez wieś koloJ elni, Front Zac hod ni, lipiec 1941 roku . T-26 model 1933 tanks passing a village near Yelnya , Western Front, July 1941. IŁGAKFDI

II

Wprowadzając do wa lki 8. i 20. Korpusy Armijne, przeciw­nikowi udało się rozerwać dywi zje 6 . KorpusuZmechan izowanego, który był zmuszo ny prowadz ić licznepotyczki nie związane z ogó lnym planem bitwy. Ge n. Bołdi n

ze swoim sztabem został otoczony i straci ł łączność zdowód ztwem 6. Korpusu Zmech anizowan ego. Dowodzący

Frontem Zachodnim gen. Z. F. Pawłow rozkazał 6. Ko rpusowi:"Przerwać walki i forsownym marszem w nocy przeprowadzić

koncentrację w Słonimie " , ... który jeszcze 24 czerwca został

zdobyty przez 17. Dywizję Pancerną gen. von Arnima.6. i 11. Korpusy Zmechanizowane, walczące z dwoma kor­

pusami niem ieckie j 9. Armii, poniosły duże straty w wynikubraku za bezpieczenia logistyczn ego, w czasie gdy trwały wa lkizabrakło im paliwa i amunicji!

Pod uderzeniami wojsk niemieckich korpusy raze m z częś­

cią 3. Armii zostały zmuszo ne do wycofania się w st ronę

Puszczy Nalibockie j, co doprowadziło do powstani a dużej

wyrwy na styku Frontu Północno-Zachodniego i Zachodniego.Pod ko niec czerwca dyw izje 6. i 11 . Ko rpusu

Zmech anizowanego zostały oto czone na zachód od Mińska.

14. Korpu s Zmech ani zowan y generała S. I. Oborinawchodzący w sk ład 4. Armii gen. A. A. Korobkow a wieczorem22 czerwca ot rzymał od dowodzącego wojskami 4. Armiirozkaz nr 02 , któ ry głos i ł : ,, 14. Korpus Zmechanizowany (22.,30. Dywizja Pancerna i 205. Dywizja Zmechanizowana) wdniu 23 czerwca nacierać z rejonu Krywlany, Pieliszcza,Chmielowa, w kierunku na Wysokie Litewskie, aby wieczoremzlikwidować przeciwnika na wschód od rzeki Bug". O godz.6.00 23 czerwca część 14. Korpusu Zmech anizowanego, 28.

J ednostka czołgów T- 26 Mod el 1937 na pozycji wyj ściowej doataku, 1941 rok. T- 26 model 1937 tanks II/Iil in assembly areawaiting fo r battle model; 1941. IRGAKFDI

Korpusu Strzeleckiego, 75. Dywizji Piechoty rozpoczęły prze­ciw natarc ie na niemiecki XII. , XXIV. i XXXXVII. Korpus.

Przystępując do ataku 30. Dywizja Pancern a miała ok. 130czołgów, a 22 . Dywizja Pancern a około 100 czołgów. W cza­sie walki dywizje poniosły duże straty od og nia artylerii, lot­nictwa i czołgów przeciwnik a. Wo jska sowieckie zostały

T- 26 Model 1939 z wieżą cyli n d ryczną i zmodyfikowanym kadłubem, poligon w Kubince. 1941 rok . T-26 Mod el 1939 tank with COllie

turret and modified 11111/. Kubinka pro ving ground, 1941. IS. RomadinJ

12

Porzu cony czołg pływaj ący T-38, Litwa, lipiec 1941 roku . ..III

abandoned T-38 amphibious tank 0 11 the street of a Lithuan ian1011'11. JII/Y / 94/ . (RGAKFDI

Zniszczona sowiecka pozycja przeciwpancern a, a rmaty F-22 kalibru 76,2 mm. A destroyed Soviet ATartillery pos ition, note F- 22 ATg Il II.

(Der Signa ll

zagrożone w wyniku obej ścia od północy prze z s i ły niemiec­kiej 17. Dywizji Pancernej, dlatego zaczęły wycofywać się. .Straty 14. Korpusu Zmechan izo wanego to 120 czołgów .

Przeciwud erzenie nie od niosło sukcesu, 4. Armia została

rozpro szon a przez wo jska Gud eriana, a wojska sowieckiez aczęły wycofywać się na wschód. 14. KorpusZmechanizowany osłaniał odwrót. Do 28 czerwca 1941 rokupozostały w nim dwa czołg i T-26. Korpus został przesunięty natyły i rozformowany.

Za klęskę został obwiniony gen. S. I. Oborin (26 lipca został

ranny, dowód ztwo 14. Korpusu objął I. W. Tutarinow), któ ryzostał aresztow any i rozstrzelany. 13., 17. i 20 . KorpusyZmechanizowane w chwili wybu ch u wojny znajdowały się wstanie fo rmowa nia, dlatego w walkach były wykorzystane jakojedn ostki strzeleckie, pon ieważ zostały bez czołgów.

Na początku lipca w skład Frontu Zachodni ego weszły : 5.Korpus Zmechanizow any gen. I. P. Aleksiejenki , uprzed nioprzydzielony do Frontu Południowo-Zachodniego i 7. KorpusZmechaniz owany gen. W. I. Winogradowa z MoskiewskiegoOkręgu Wojskowego, posiadające w swoim składzie 924 i 715czołgów. Zostały one włączone do 20 . Armii ge n. P.A.Kuroczkina, który otrzymał rozkaz od dowódcy frontuZac hodniego. "Bron ić linii rzeki Zachodnia Dźwina, rano 6lipca 1941 roku przejść do zdecydowanego natarcia dla zlik­widowania lepieIskiego zgrupowania przeciwnika". Głębokość

ud erzen ia została określona dla 5. KorpusuZmechanizowanego na 140 km, a dla 7. Korpusu na 130 km.

Rano 6 lipca 7. i 5. Korpusy Zmechanizowane rozpoczęły

wa lki. Początkowo ich przeciwdziała ni e odnosiło pew nesukcesy, obydwa korpu sy pokonując opór wroga zajęły rejonyna północ i połudn ie od Sienn a. Tutaj przeciwnik wysunął 17.i 18. Dywizję Pancerną . Przez dwa dni sow iec kie wojska pow-

13

góry. Samob ieżne działo przeciwlotnicze Sd Kfz 10/4 ostrzeliwuj e pozycje wojsk sowieckich. Top. A Sd Kfz / 0/4 SP AA gun firing posi­riali ofSoviet troops. IDer Signal) Czołg T- 34 zni szczon y w wyniku bitwy z czołgam i niemieckimi. A T- 34 wilk destroyed in battle wir"German tanks. IS. Romadin]

14

strzymywały natarcie tych jednostek, co spowodowało zatrzy­man ie marszu 3. Grupy Pancernej w kierun ku Dniepru. Jedn akprzec iwuderzenie korp usów zmecha nizowa nych nie było

silne, bowiem Niemcy rzucili na ten odci nek duże si ły lotnicze,sowieckie korpu sy z na lazły s ię w ciężk im położeniu i poniosły

duże straty. Były zmuszone wycofywać się, będąc atakowaneprzez czołg i i lotnictwo przec iwnik a. Gen. major wojs kczołgowych A. Borzikow w sprawozda niu składanym naczel­nikowi wojsk pancernych Armii Czerwonej, tak oceni ł ichwalkę : " Korpusy 5. i 7. walczą dobrze, jednak sz taby są nieop­eratywne i nieruchliwe, a jeszcze gorzej, że wiele maszynzdobywa wróg z powodu drobnych ich niesprawności. Żadna

jednostka nie potrafi organizować napraw i ewakuacji, anidywizje ani korpus zmechanizowa ny, armia, front, brak jestczęści zapasowych, ogumienia, zaopatrzenie jest złe. Korpusyzm echanizowane nie mają lotnictwa, są one ślepe, brak jestłączności pomiędzy nimi i z sąsiadami. Straty 5. i 7. Korpusu są

duże. Teraz 5. Korpus znajduje się w rejonie Orszy, a 7.Witebska i będą działać współpracując z piechotą. Przeciwnikpolewa sowieckie czołgi pa lną mieszanką i czołgi palą się.

Największe straty to rezultat działań lotnictwa. Stracono 50%czołgów, duża część czołgów wymaga napraw."

Na front zachodni w lipcu 1941 roku zostały przerzucone:25 . Korpus Zmechanizowany ge n. Kriwos zei na zCharkowskiego Okręgu Wojskowego, 23 . KorpusZmech an izo wan y ge n. majo ra M. A. Mjasn ikowa zOrłowsk i ego Okręgu wojskow ego i 27 . Korpu sZmech ani zowan y ge n. majora I. E. Piet rowa zeŚrodkowoazjatyckiego Okręgu Wojskowego.

Po przybyciu na front korpusy zostały szybko rozformowane,a dywizje wchodzące w ich skład stały się samodziel nymi.

25 . Korpus Zmechanizowany 4 lipca w rejo nieNowozybkowa wszedł w skład 21. Armii (wcześniej był przez-

naczon y dla Frontu Południowo-Zachodniego i nawet 30 czer­wca rozpoczęto rozładunek eszelonów na stacji Irpień podKijowem, lecz ze względu na skomplikowaną sytuację naFronc ie Zachodnim został skierowa ny na Białoruś, otrzymał

tam dod atkowo 32 czołg i typ 1-34 . Korpus wykonał kontr atakpod Bob rujskiem. Dowódca 25. Korpusu ZmechanizowanegoS. M. Kriwoszein "spotkał" się tutaj ze swoim starym znajomymGuderianem , dowodzącym 2.Grupą Pancerną. We wrześniu

1939 roku raze m przyjmowali defiladę wojsk niem ieckich isow ieckich w B rześciu kończącą wspó lny napad na Polskę.

W walkach na Fron cie Zach odnim sowieckie woj skapancern e poniosły duże straty . W wa lkac h na Fron c ieZachodnim w okresie od 22 czerwca do 9 lipca straci ły 4799czołgów, co daje średnią dzienną 267 czołgów.

W zasa dzie wszystkie czołgi Frontu Zachodn iego zostały

zniszczon e lub zdobyte przez Niemców na Białoru si .

FRONT POŁUDN IOWO-ZACHODNI

W chwi li wybuchu woj ny w składz ie Frontu Połudn iowo­

Zachodni ego znajdowało s ię 8 korpusów zmec hanizowanycho różnym stopniu ukompl etowan ia. Największą si łę stanow i ły

4. i 8. Korpusy Zmech an izo wane. Dyrektywa LudowegoKomisariatu O brony stawiała im następujące zadania: " Przywsparciu lotnictwa wykonać zbieżne uderzenia na Lublin,otoczyć i zlikwidować zgrupowanie wroga atakującego zrejonu Włodzimierza Wołyńskiego i do końca 24 czerwcazająć rejon Lublina".

Realizacja tej dyrektywy napotkała na duże trudności .

Zmechan izowane korpusy osłony (4., 15. i 22.) były już

wciągnięte w wa lki przygra nicz ne i pon iosły duże straty, kor­pusy zmechanizowane pozostające się w odwodzie frontu, zna-

Porzu cone w warsztacie polowym uszkodzone czołgi szybkie typu BT- 7. Damaged BT- 7 cruiser tanks abandoned in fie ld warkshop.[RGAK FD)

15

Kolumna sowieckich samochodów pancernych BA-10M z jednostki zmechanizowanej Frontu Poludniowego w marszu z Kiszyniowado zachodniej granicy ZSRS, 24 czerwca 1941 roku. Soviet BA-10M armoured cars column ofmechanised unit of the Southern Frontmowing out Kishiniev to western borden 24 l/me /94/. ICMW SI Poniżej. Czolgi lekkie T- 26 i T- 26RT z nieustalonej jednostki pancernejArmii Czerwonej. Below. T-26 al/d T-26RT tanks ofunidentified Red Anny armoured unit. IS. Rornadln]

16

j dowały się w odległościach 200-400 km od lin ii rozwi nięcia

natarcia i były celem ataków lotn iczych. Lotni ctwo sowieckie,które winno wspierać z powietrza korpusy zmechanizowane zewzględu na duże straty nie mogło wykonać swoic h zadań . Wwyniku tego korpusy zmechanizowa ne przystępowały do wa lkiw różnym czasie, w miarę zbliżan ia się do lini i frontu.Głównym celem przeciwuderzenia było rozbicie 1. Grupy

Pancernej E. Kleista, która przerwała się na styku 5. Armii gen.M. I. Potapowa i 6. Armii gen. I. N. Mu zyczenki. Od 23 czer­wca 194 1 roku rozpoczęła s ię w ielka bitwa spotkaniowa wrejo nie Łucka, Dubna, Równ ego. Od strony Łucka i Dubn a nalewym skrzydle 1. Grupy Pancernej silne uderzenie wykonał 9.Korpus Zmechanizowany dowod zon y przez gen. K. K.Rokossowskiego i 19. Korpus Zmechanizowany gen. N.W.Fieklenki. Od południa z rejonu Brodów na Radziechów iBeresteczko atakował 34. Korpus Zmechanizowany gen. I. I.Karpezo i 8. Korpus Zmec hanizowany gen. D. I. Rjabyszewa.23 czerwca wojska niemieckie nacierały na Łuck, Beresteczkozwiększając lukę pomiędzy 5. i 6. Armią. W tym dniurozpoczęło się przeciwnatarcie. Rano w rejonie Radjechowa nafroncie o szerokości 70 km przeszedł do natarci a: 15. KorpusZmechanizowany, lecz poniósł bardzo duże straty i był zmu­szony wycofać się . 4. Korpus Zmech. gen. A. A. Własowa za­miast uczestn i czyć w natarciu na 1. Grupę Pancerną, został

skierowany dla likwidacji luki jaka powstała na styku 6. i 26 .Armii w rejoni e Mościsk (bez 32 . Dyw izj i Pancernej, która wal­czyła wspóln ie z 15. Korpusem Zmechanizowanym).

Przeszedłszy do natarcia, 24 czerwca , 22 . KorpusZmechanizowany z linii Wojnica-Bogusławska - przedarł się o7-10 km do Łokaczy. Działał samodziel nie bez wsparcia lot­niczego i poniósł duże straty (powyżej 50 %), po czym wycofa ł

s ię na pozycje wyjściowe . 41 . Dywi zja Pancerna 22 . KorpusuZmechanizowanego nie uczestniczyła w przeciwud erzeniu.

W "Opisie działań bojowych 22 . KorpusuZmechanizowanego na froncie Południowo-Zachodnim wdniach od 22 do 29 czerwca 1941 roku" tak opisano walki : ,,24czerwca 1941 roku 19. Dywizja Pancerna od 13.30 kontr­atakowała jednostki przeciwnika w rejonie wzgórza 228,6Aleksandrówka-Markowice. Atakowało 45 czołgów T-26 i 12samochodów pancernych BA-lO. Większość czołgów została

rozbita przez wroga. Po osiągnięciu przez czołgi lasu napołudnie od wzgórza 228,6, na północ od Kaniowa, piechotaprzeciwnika zaczęła się wycofywać, a z lasu został otwartysilny ogień artyleryjski i z karabinów maszynowych orazpojawiły się czołgi średnie i ciężkie. Rozpoczęła się bitwapancerna, która trwała 2,5 godz. Po walce ocalałe czołgi

zaczęły się wycofywać. Piechota zaczęła paniczn ie uciekać.

19. Dywizja Pancerna odeszła na linię rzeki Sierża. W walcezginął dowodzący 22. Korpusem Zmechanizo wanym gen.major Kondrusiew (zastąp ił go szef sz tabu gen. majorTemruczi)."

Rano 25 czerwca z północy przeszły do natarcia 9. i 19.Korpusy Zmecha nizowane odrzucając niemiecki 3. KorpusZmotoryzowany na południowy-zachód od Równ ego. Lecz nieudało się rozwinąć tego sukcesu z powodu nieprzygotowaniawojsk, atak został przeniesiony na następny dzień. 26 czerwcawojska 1. Grupy Pancernej i 6. Armii były atakowane przez 9.i 19. Korpus naci erające od północy, 8. i 15. KorpusZmechanizowany od południa, rozpoczynając bitwę spotka­niową z 9., 11., 14. i 16. n iemiecką Dywi zją Pancerną. 9. i 19.Korpus Zmechanizowany 26 i 27 czerwca prowadz iły wa lki zdywizjami III. Korpus Zmotoryzowanego, lecz w wynikuataków lotnictwa zmuszone były wycofać się na zachód odRówn ego. 8. Korpus Zmechanizowany zaatakował 16. Dywizję

Pancerną i wdarł się na 12 km. W nocy 27 czerwca wycofał się

z wa lki i rozpoczął koncentrację za 37. Korpu sem.

Zdobyte sowiecki e czołgi lekkie T-30, Białoruś, lato 1941 roku. Captured Soviet T-3D lig/u tal/ks. Belorussia , Summer /941. (CMWSI

17

Zdobyte sowieckie czolgi ś red n ie T-3-ł z 3-ł . Dywizji Pan cernej, Rejon Równego, czerwiec 1941 roku. A captured Sovi et T-34 mediumtanks, Rownyarea, Jun e 1941. ICl\ IWSI

Niemiecka j ednostka zmotoryzowanej a r ty ler ii pp an c.Ukraina, 1 9-łl roku . Samochody Wanderer W I I i ar ma ty Pak35/36. A German AT motorised unit equipped with Wandete r IV IIcars and 3. 7 cm Pak 35/36 ATguns. IC l\lWSI

18

Zdobyte sowieckie armaty przeciwlotnicze wz. 1939 kalibru 85mm i cięża rówki, rejon Kijowa . j esień 194I roku. A capturedSoviet model 1939 85 mm AA gllll and trucks, Kiev area, Autumn1941. ISignall

Ope racyjne zestawienie sztabu Frontu Połudn iowo­

Zachodniego informowało : " B. Korpus Zmechanizowany o9.00 26 cze rwca niezdecydowanie atakował jednostki zme­chanizowane przeciwnika w rejonie Beresteczka i nie mając

dostateczn ego wsparcia lotniczego i ze strony lewego sąsiada

został zatrzymany przez przeciwnika w położeniu wyj­ściowym. 15. Korpus Zmechanizowany dzia ła ł również

niezdecydowanie, nie wykonał rozkazu ataku. Do godz . 9.00w dniu 26 czerwca - terminu rozpoczęcia ataku 15. KorpusZmechanizowany nie był skoncentrowany w rejonie wyjś­

ciowym do ataku". Sztab Frontu Południowo-Zachodniego zewzględu na ni kłe rezu ltaty kontrat aków zaleci ł odwodom fro n­tu (31., 36. i 37 . Korpus Strzelecki) wzmocnić obronę na liniiŁuck, Krzemieniec , a 15. Korpus Zmec ha nizowany wycofać zwalk dla przygotowani a nowego silnego przeciwnatarcia.Naczelne dowództwo nie zatwierdziło te j decyzji polecając

rano 27 czerwca kontynuować ataki. Wycofujące się dywiz je8. Korpusu Zmech anizowanego zostały zawrócone. Nie były

jednak wz moc nione innymi korpus ami zmechanizowanymi, asam 8. Korpu s Zmechani zowany został okrążony. Dowódca 8.Korpusu Zmechan izowanego gen. major D. I. Rjaby szew wmeldunku bojo wym z 28 cze rwca 1941 r. donosił : .Poło źenie

jednostek jest bardzo trudne, proszę w dniu 2B cze rwca owsparcie lotnicze. Jednostki przeciwnika znajdują się nadrodze Wierba, Dubno. Czołgi, kt6re weszły w rejon Dubnazostały odcięte od 7. Dywizji, nie wiadomo w jakim są

położeniu, lotnictwo wroga wykonuje uderzenia bombo we. 7.Dywizja poniosła duże straty."

Kontrataki korp usów zmecha nizowanyc h na Fronc iePołudniowo-Zachodn im zatrzymały na tydz ień natarcie 1.Grupy Pancernej i zniweczyły plany przeciwn ika przedarcia się

do Kijowa i otoczenia 6., 12. i 26 . Armii Frontu Połudn iowo­

Zach odniego na występie lwowskim, lecz nie osiągn ięto

przełomu w działan iach bojowych. J edną z głównych przyczynklęski sow ieckich korpu sów zmec hanizowanych w tej bitwiebył brak łączno śc i i współpracy pomiędzy nimi.

Dowód ca 9 . Ko rpu su Zmechan izowan ego K. K.Rokossowski: " Szczg6lne trudności napotkaliśmy w czasierozpozn ania. Informacje należało zdobywać samodzielnie.Jeżeli o wydarzeniach na naszym odcinku udawało się coś

dowiedzie i domyśleć, to o działaniach na odcinkach innycharmii Frontu Południowo-Zachodniego nie wiedzieliśmy nic.Prawdopodobnie sztab 5. Armii r6wnież niczego nie wiedział,

ponieważ nas nie informował. Brakowało najczęściej łącznoś­

ci ze sz tabem 5. Armii, a z sąsiadami okresowo była przery­wana." Dowódca batalionu zwiadowc zego 43. DywizjiPan cernej, 19. Korpusu Zmech an izowanego W. S. Arch ipow:" Łączność była naszym najsłabszym ogniwem. Nie tylkołączność pomiędzy dwom a grupami korpus6w zm echani­zowanych, kt6re atakowały z południa (B. i 15. KorpusZm echanizowany) i z p6łnocy (9. i 19. KorpusZmechanizowany), lecz r6wnież wyższych sztabów z tymizgrupowaniami - sztabu Frontu Południowo -Zachodniego isz tabu 5. Armii.

Zła łączność radiowa z długotrwałymi przerwami była przy­czyną spóźniania się informacji z linii frontu do sztabówwyższego szczebla. Dlatego również decyzje podejmowane wsz tabach i przekazywane na front, często nie odpowiadały

zmieniającej się sytuacji. Przykładowo, wieczorem 26 czerwca• 1941 roku, kiedy dywizja zniszczyła prawe skrzydło niemiec­

kiej l l . Dywizji Pancernej i rozbiła jej 15. Pułk Pancerny, niktnie wiedzia ł, że dywizja weszła do Dubna. Nikt z nas niewiedzia ł, że z południa zadając duże straty oddzia łom

Zdobyty uszkodzony niemi ecki wóz obserwacyjn y artyler ii Sd Kfz 253 z I. Dywizji Panc ernej , 1941 rok . A captured, damaged Sd Kft253 artillery observation vehicle of the 1st Panzer Division. (RGA KFDJ

19

20

U góry. Cz olg lekki T-26 Mo de l 1933 przej e żd ż a przez mo st 1Il1

D źwinie, po lewej zdo byczny lntewski Ford Mod el 1939. Top. AT- 26modelI 933 /igh t tank cross ing river Dvina . 011 the left II cap­tured ex-Latvian Ford model 1939 pick-up. / C i\IW IPo lewej . Porzucony sa moch ód sztabowy GAZ M I, frontwsch odni, 194 1 rok. Left . Ali abandoned GAZ Ali staff car,Eastern Front, 1941.

Porzu con y czołg ś red n i T- 28, fro nt wschod ni, ł 94 ł rok. Aliabandoned T- 28 medium tank, Eas tern Front, 194 1.

niem ieckiego XXXXVIII. Korpusu Zmotoryzowanegoodnosząc sukcesy zbliżała się do jednostek B. KorpusuZmechanizo wanego generała O. I. Rjabyszewa. Podobna sytu­acja powtórzyła się następnego dnia, kiedy wszystkie trzy kor­pusy: 36 . Strzelecki, B. i 9. Zmechanizowane znowu atakowały

w kierunku na Oubno.Zno wu my i nasi sąsiedzi strze lcy 36. Korpusu doszli do

przedmieść Dubna nie wiedząc, że do miasta wdarła się 34.Dywizja Pancerna płk. I. W. Wasilewa z B. KorpusuZmechanizowanego".

W ten sposó b 26 i 27 cze rwca sowieckie kliny pan cernedwu krotn ie bardzo głęboko, do 30 km, wdz ierały s ię w obyd­wa skrzydła niem ieckiego XXXXVIII. Ko rpu suZmotoryzowanego. Jednak brak łączności pomiędzy tymi kli­nami i brak informacji nie pozwoli ł doprowadzić działań

zaczepnych do końca, czy li do okrążenia pomiędzy Brodami iDubnem XXXXVIII. Korpusu Zmotoryzowanego. 34. DywizjaPancern a, która zajęła Dubno została otoczona i zniszczona, adowód ca płk I. W. Wa silew zginął.

Dowodzen ie dz i ałaniam i bojowymi korpu sów zmec hani­zowanych było niewłaściwe. Rozkazy do wód ców różnych

szczebli były często sp rzeczne ze so bą. Widać to naprzykładz ie 8. Korpusu Zmech anizowanego. Potwierd zeni emjest to notatka z krótkiego przeglądu działań jed nostek zmec h­anizowa nych frontów w okresie od 22 czerwca do l sierpnia1941 roku: ,,22 cze rwca 1941 roku nie pozwa lając korpusowiwykonać roz kazu 26 . Armii, dowodzący frontem wyznaczanowe miejsce koncentracji i podporządkowuje korpus 6.Armii. Dowódca 6. Armii nie uwzględniał, że korpus realizując

rozkaz dowódcy Frontu Południowo-Zachodniego maszeruje

Cał kow i c ie zniszczony sowiecki czo lg c iężki typu KW-I , rejonDubna. A destroyed Soviet KV-/ heavy tank in Dl/bilo area. JI/Ile/ 94/ . [RGAK FDI

do innego rejonu koncentracji. W wyniku tego rozkazu korpuswinien wykonywać marsz w nowym kierunku. 24 czerwcadowódca 6. Armii przerzu ca korpus w nowy rejon. Z kolei 26czerwca rozkazem nr 0015 dowódcy frontu korpus zostaje dys­loko wany w nowy rejon. W taki sposób, nie uczestnicząc wwalkach, a wykonując bardzo forsowne marsze dofrontowe iwykonując rozkazy dowódców 26. i 6. Armii korpus pokonałodległość 495 km pozostawiając na drogach w czasie marszu

Niemiecki czołg lekki PzKpfw II Ausf. C zniszczon y w rejonie Dubna, czerwiec 1941 roku. A destroyed German Pzk pfw /I Ausf. C liglittank, Dl/bilo area, JIII/ e /94/. (RGA KF D]

21

Zni szczone czołg i "chemicz ne" OT- 133 z nieustalon ej je d nost­ki, rejon Kij owa, wrzesi eń ł 941 roku . Three abandoned OT-/33fla methrower tank ofunidentified unit, Kiev area, Septentber / 94 / .[Signal]

22

owiceki czołg ciężk i typu KW-I z dodatkowym opancerz ę­

nie m kadłuba, 1941 rok. A So vi e t K V-/ h eavy ta nk wi thadditional hllll armour p/mes. / 94/. I DAKFD]

Porzucony sowiecki lekki ciągn i k artyleryj ski " Konsomolec",fro nt wschodni, lat o 1941 roku. Al/ abandoned "Konsomolets "light artillery tra ctor; Eastern Front, SIIII/II/ er / 94/ . IOłeg

Baronowi

iiemiecki czołg śred n i PzKpfw III z I I. Dywizji Pa ncernej I. Grupy Pancernej "Kleist", front wschodni, 1941 roku. German PzKpf wIll medium wilk ofthe l l th Panzer Division, /st Panzer Group, Eastern F IVIIt. / 94/. [Signal]

50% sprzętu, i zużywając w dużym stopniu paliwo i smary orazmęcząc kierowców. 26 cze rwca realizując rozkaz dow ćdcy

frontu nr 00 15 i 00 16 dowódca korpusu rozpoczyna walkiczęściami korpusu bez rozpoznania prz eciwnika, bez informa­cji o jego rozmieszczeniu i siłach. W wyniku tego korpus" nadziewa" się na silną obronę przeciwpancerną i bagna,ponosi duże straty i nie realizuje postawionych mu zadań ".

Dzi ałan ia korpusu nie były wspierane z powi erza, nie było

zorganizowanej współpracy w ramach frontu. Pojawiła się ner­wowość wyższych sztabów i kierownictw w wytyczaniu celów,zbyt duża ilość rozkazów nie związanych ze sobą , zaś

nieprzestrzeganie elementarnyc h norm w orga nizacj i iprzeprowadzaniu marszów było główną przyczyną utratygotowośc i bojowej korp usu i zniszczenia dużej części sprzętu .

Nie było lepiej w 15. Korpusie Zmechanizowanym: "Częste

zmiany zadań stawianych korpusowi i dostarczanie rozkazówze sz tabu frontu i 6. Armii z dużym opóźnieniem wprowadzało

niejasności, bałagan . Przykładowo, 24 czerwca korpus otrzy­mał rozkaz ze sztabu frontu o zajęciu przez 15. KorpusZm echaniz owany linii Kolesniki-Chołojów w rejon ie napołudniowy-zachód od Brodów, w celu wspó lnego z B.Korpusem Zmechanizowanym ataku w kierunku Beresteczko­Oubn o. Jedn ostki korpusu przystąpiły do realiz acji tegorozkazu i byłyjuż w drodze, a niektóre osiągnęły już rejon kon­centracji. 25 czerwca wydano nowy rozkaz, aby korpuspowrócił na wcześniej zajmowaną linię w celu przygotowaniasię do ataku w kierunku na Radziwiłłów-Sokal razem z 4.Korpusem Zmechanizowanym. 26 czerwca o godz . 23.00wydano nowy rozkaz sz tabu frontu: rozbić zmechanizo wanezgrupowanie prz eciwnika działające w rejonie Dubn e,uderzając w kierunku topatyń-Beresteczko-Oubno. 27 czerw­ca korpus otrzymał kolejny rozkaz zmieniający istotnie cel

działań : odejść w rejon Wzgórz Złoczowski ch. Korpu sprzystąpił do wy konania zadania, lecz z dow ództwa frontuotrzymał kolejny, nowy. " Bez względu na trudności atakować

w kierunku Berestecz ka". Wszelkie komentarze są zbyteczne.Rozpoczynając przeciwuderzenie 8. Korpus Zmechanizowany

głęboko wklinował s i ę w niemieckie lin ie obronnne i wyszedł

na tyły 11. Dyw izji Pancernej, zagroz i ł równ ież magazynomniemieckim znajdującym się w Dubn ie. Natarcie niemieckie naki lka dni było powstrzymane, jednak 1 lipca pozostałe części

korpusu zostały otoczone bez paliwa i amunicj i. Ni e byłomowy o kontynuowaniu kontrn atarcia . Czołgi ści przeszli doobrony walcząc z okopa nych czołgów.

Los korpu su był katastrofa lny - jak stwierdz ił za ki lka dniHalder: " W czasie długotrwałych zażanych walk siły sowieck­ie zostały zdruzgo tane, a większa część jednostki rozbita".

30 czerwca wojska otrzymały rozkaz wyc ofywania s i ę doumocn ień na lin ii sowieckiej granicy sprzed agresji na Polskę

w dniu 17 września 1939 roku Z początkiem lipca wojskagrupy armii . Połudn ie " p rzerwały i tę linię sowieckiej obrony.

7 lipca niemiecka 11. Dyw izja Pancerna zajęła Berdyczów,a III. Korpus Zmotoryzowany zajął Żytomierz . W wy niku pow­stania tej luki zaistniało zagrożenie zajęci a Kijowa i otoczeniaczęści 6. i 12. Armii Frontu Połudn iowo-Zachodn iego napołudniowy-zachód od Kijowa. Hi tler żądał zli kw idowa niamożl iw ie najw iekszych zgrupowań przeciwnika na zachód odDn iepru, aby u niemożliw i ć Rosjanom prowadzenie operacji nawschó d od Dniepru. Do wództwo Frontu Południowo­

Zachodni ego było zmuszone szybko podejmować środ k i dlaprzeciwdziałani a atakom wojsk niemieckich.

W rejoni e Berdyczowa kont rataki prowadz i ły dywi zje 4. i15. Korpusu Zmechanizowanego. Tutaj został przesunięty zFrontu Połudn iowego 16. Korpu s Zmechanizowany. Jego

23

dywizje przystępowały do wa lki wyładowywane pros to z tran s­portów kolejowych.

Z jed nostek 4., 15. i 16. Korpusu Zmech ani zowan ego, pow­stało zgrupowanie bojowe pod dow ód ztwem generała majoraA. D. Sokołowa. W wy niku kontrataków udało s ię zmusić

Niem ców do ob rony, zatrzymując ich marsz w kie run ku Białej

Cerkw i.W czasie tych wa lk tylko niem iecka 11. Dyw izja Pan cern a

st rac i ła po nad 2000 ludzi .Halde r omawiąc problematykę tych zmagań 1. Grupy

Pancern e j stwierdz i ł, że "d reptała" ona w rejoni e Berdyczowai Bi ałej Cerkwi. W wal kac h pod Berd yczowem szczególniewyróżn i ła s ię 8. i 10. Dywizja Pan ce rna, któ re wiązały si ły

zgrupowania pa ncernego Kleista przez tydz i eń . W tym samymczas ie toczyły się c iężk ie wa lki w re jo nie NowogroduWołyńsk i ego, gdzie wo jska 5. Armi i Frontu Południowo­

Zachod niego wykonały kontra tak i na północne skrzydło 1.Grup y Pan ce rnej zbliżającej s ię do Ki jowa. Główną si łą

ude rzen iową 5. Armii były trzy korpusy zmecha nizowane: 9.ge n. mj r A. G. Masłowa (19 lipca zastąp i ł K. K.Ro kossowskiego), 19. gen. majora N. W. Fieklenki i 22 . ge n.mjr W. S. Tampuczi posiadające na stanie po 30-35 czołgów

(w 19. Korpusie Zmech . z najdowało s ię aż 75 czołgów!).

Jed nak si ły korp usów zmecha nizowanyc h były wyczerpa ne,a grupa pod Korostiene m została zmuszo na do obro ny (i jakzauważa l i Niem cy "czołgów więcej nie zeobserwowe no").

W tym czasie z korp usów zmecha nizowanyc h pozostał tylkoc ień dawn ej potęgi. Według rapo rtów szta bu dowód ztwaFrontu Południowo-Zachod niego o sta nie osobowym dywizjistrze lec kich i pa ncernyc h, dywizje pancern e li czące do 1000stanow i ły 20% si ł pa ncernyc h, od 1000 do 2000 około 30%,od 3 do 5 tysi ęcy około 40% i od 10 do 16 tysi ęcy tylko 10%.Z 12 dyw iz ji pa nce rnyc h tylko dwie mi a ły 118 i 87 czołgów.

Pozostałe mi ały jedynie po kilka czołgów.

Zniszczony sowiecki czołg ś red n i typu T-34. A destroyed SovietT-34 medium tal/k.

Zdobyty niemi ecki wóz lączności Sd Kfz 261, Front Zacbodni, sie rp i eń 1941 roku. A captured German Sd Kfz 261 signal vehicle , WesternFront, Al/gl/st. 1941. IL GMORI

24

Zniszczony niemiecki czołg średni PzKpfw III Ausf. H z 13.Dywizj i Pancern ej, front wschod ni, 1941 rok. A destroyedPzKpf w III Ausf. H tank of' the 13th Panzer Division, Eastern Front,1941.

.' ,_1 ' 1 'L

Atak kawalerii sowieckiej wspiera nej przez czolg T- 26 Model 1933, Front Poludniowy, 1941 roku. A cavalry attack with support a T- 26model 1933 tank, South ern Front, 1941. IS. Romad in]

W drugiej połowie sierpnia jednostki 5. Armii , w tym kor­pusy zmechanizowane, wycofały się za Dniepr. W pierwszychtygodniach woj ny na żadnym z kierunków strategicznych prze­ciwdziała nia sowieckich korpu sów zmechanizowanych,skierowane przeciwko zgrupowaniom uderzeniowym prze­ciw nika, nie odnotowały żadnego sukcesu.

Niemieckie dowództwo oceniając dz i ałan ia wojsk sowi ec­kich w odpieraniu kontrataków stwierdz i ło: " W rejonie walkGrupy Armii . Południe " przeciwnik dobrze prowadził

działan ia operacyjne, chociaż popełn ił wiele błędów. Na fron­cie Grupy Armii " Centrum" i .P ć łnoc" przeciwnik nie był aż

tak skuteczny. Dowodzenie wojskami na poziomie taktycznymdostateczne."

FRONT POŁUDNIOWY

W rejonie Frontu Połudn iowego sowieckie korpusy zmecha­nizowane miały kolosal ną przewagę 769 czołgów 2. i 18.Korpusu Zmechanizowanego przeciwko 60 czołgom

rumuńskim . Stosunek si ł wynosił 12,8:1. Dowodzący frontemgen. Tjuleniew uważał, że jego wojskom zagraża 13 dywizjipancernych i zmotoryzowa nych, lecz ich tam nie było. Na tymobszarze w czerwcu najbardziej aktyw nie działał 2. Korpusgen. J. W . Nowosielskiego. Wspólnie z 48. KorpusemStrzeleckim gen. R. J. Malinowskiego wykonali przeciwud­erzenia na rumuńskie i niemieckie wo jska na linii rzeki Prut. 8lipca uderzeniem na styku niemieckiej 11. Armii i rumuńskiej

4. Armi i 2. Korpus Zmechanizowany zatrzymał natarcie prze­ciwnika. 22 lipca 2. Korpus Zmechanizowany wykonał kon­tratak z rejonu Christianówk i na Humań, na 11. i 16. Dyw izjePancerne i odrzucił je na 40 km, likwidując prawdopodobneokrążenie wojsk 18. Armii . 18. Korpus Zmechanizowany 30

25

czerwca z Akerm anu zosta ł prz em ieszczony w rejonWopinjarki, gdz ie miał otrzymać uzupełnien ia , a 4 lipcawszedł w skład Frontu Połudn iowego. 19 lipca zosta ł przy­dzielon y do 18. Armii i mając 387 czołgów wykonał kontratakna prawe skrzydło LII. Ko rpusu 17. Armii na południe odWinn icy. 25 lipca dywizje 17. Armii, przerwały obronę w stre­fie 18 . Korpusu Zmecha nizowanego i 17 . KorpusuStrze leckiego w rejonie Gajsin-Trostjaniec. Do 30 lipca 18.Korpus bronił się koło Gajwe ron a. a w sierpniu został przerzu ­co ny do Pawłogradu .

Pod koniec lipca dywizje 2. Ko rpusu Zmech an izowanegop róbowały pomóc częściowo okrążonej 6. i 12. Armii FrontuPołudniowego, lecz nie p rzerwały obrony wojsk niemieckich.W tym czasie jednostki pan cern e Front u Południowego

odn iosły poważne straty, lecz ich potencja ł bojo wy nad alpozostawał duży .

Zgodnie z raportami dowodzącego wojs kami FrontuPołudniowego kierowa nymi do dowództwa wojsk pancernych z31 lipca 1941 roku, w korpusach zmec hanizowa nych pozostało:

- w 2. Korpusie Zmech anizowanym: KW; 18 T-34; 68 BT,26 T-26, 7 OT-13O, 27 T-37, 90 BA-lO , 64 BA-20 (1 47czołgów, 22 czerwca stan wynosi ł 489 czołgów);

- w 18. Korpu sie Zmechanizowanym : 15 BT i T-26; 5 T-28;2 miotacze ognia, BA-lO, 4 BA-20 (22 czołgi , 22 czerwca stanwynosi ł 280 czołgów);

- w 16. Korpusie Zmechan izowanym 5 T-28; 11 BA-lO;BA-20 (5 czołgów, 22 czerwca - 608 czołgów!! !);

- w 24 . Korpusie Zmechani zowanym 10 BT; 64 T-26; 2OT-13O, 10 BA-lO, 5 BA-20 (76 czołgów, 22 czerwca 222).

Pon adto wiele czołgów było uszkodzo nych. W wynikuzużycia, awarii , u szkodzeń i innych niesprawności i stni ała

potrzeb a wyko nania wie lu nap raw śred nich : w 2. Korpu sieZmechan izowanym do 200 nap raw, także w 18. KorpusieZmechani zowan ym do około 200 napraw.

Stan korpu sów zmec ha nizow anych można ocen ić na pod ­staw ie sp rawozd a ń bojowych szta bu 6. Armii FrontuPołudniowego z 26 lipca 1941 roku " 16. KorpusZm echanizowany z minimalnym i resztkami: 24. DywizjiZmechanizowanej, 15. i 44. DPanc, z których sformowanooddział piechoty w sile jednego batalionu i batalion motocyk­listów, 16. Korpus nie przedstawia sobą żadnej realnej siły" .

Korpusy roz mieszc zo ne w wewnętrz nych okręgach

woj skowych , po wybuchu wojny zostały rozformowane, a naich bazi e stworzo no dziesięć dywiz ji pa ncerny ch o nowejstrukturze organ izacyjnej. Podstawową przyczyną przefor­mowani a rozbi tych przez Niem ców korpu sów zmech an i­zowanych było "ca łkowite zniszcz enie sprzętu ".

Pod czas analizy wydarzeń pie rwszych tygodni wo jny,rodziło się pytanie: dlaczego Sowieci, którz y dysponowalikol o-salną przewagą ilościową czołgów w strefie FrontuZachodniego 2,7 :1; w strefie Frontu Połudn iowo-Zachodn iego

5,6:1 i w strefie Frontu Połudn iowego aż 12,8:1 i posiadaliczołg i nie ustępujące jakośc iowo niemieckim , a nawet o lep ­szych własnościach bo jowych , pon ieśli taką d ruzgocącą

klęskę?

Próby t łumaczenia tej bezprzykładnej porażki wa loramibo jowymi sprzętu niem ieckiego czy zaskoczeni em nagłej

napaści , jak czy nio no to dot ych cz as, nie jest od daw na

Zniszczony sowiecki czołg ci ężki typu KW-I , zdjęcie propa gandowe wykonane przez l iemców. Adestroyed KV-/ hemy tank and a "crell' ''. (RGAKFDI

26

'-

nie przeznaczonych do szerok iego dostępu , były one wyczer­pująco omów ione. Jako przykład przytoczę referat gen. majorawo jsk pan cernych Wolskiego, przeznaczon y dla ludowegokomisarza obrony gen. Fiedorenki z 5 sierpnia 1941 roku. Wdokum encie była mowa o dzi ałaniach korpusów zmec hani­zowanych Frontu Południowo-Zachodn iego, lecz wnioski tedotyczyły równ ież korpusów na innych frontac h.

Przedstawiono w mater i ałach tych podstawowe przyczynytak szybkiej klęsk i jednostek pancernych:

1. Od pierw szego dn ia woj ny korpusy zmechanizowanebyły n ieprawidłowo wykorzystane, ponieważ znajdowały s ię

pod rozkazami arm ii, a nie frontów.2. Wszystkie dz i ałania bojowe korpusów były prowad zon e

bez szczegółowego rozpozn ani a, niektóre jednostki niewiedz iały, co dzieje się w najbliż szej od ległośc i. Nie było

zwiadu lotniczego prowad zonych na korzyść kor pusówzmec ha nizowanych . Dowodzeni e korp usami zmec han i­zowanymi przez dowód ców armii było złe, jed nostki korpuśne

były często rozrzucone np. 8. Korpus Zmechanizowany. Sztabarmii nie był przygo towa ny do dowodzenia takimi dużymi jed­nostkami zmechanizowanymi jak korpus zmechanizowany.

3. Sztaby armii zupełn ie zapomniały, że pojazdy mają swojeokreślone godz iny pacy , że wymagają one przeglądów i drob­nych napraw, dodatkowego tankowa nia, dostaw amunicji, apersonel techni czny i nacze lnicy służb techni cznych armii nieprzypomniały o tym, aby po wykonaniu zadań przydzie lić

czas niezbędny do przeglądów. Dowódcy żąda li tylko wyko ny­wa nia zadań . Korpusy zmec hanizowane nie mi ały wsparcialotniczego w czasie przemarszów i w wa lce.

4. Informacje ze sztabów do jednostek oraz do sąsiednich

oddziałów były przekazywane bardzo wol no. Wojna od pier­wszego dn ia miała charakter manewrowy, przeciwnik był

bardziej ruchliwy.

Kolumn a zniszczonych przez samoloty Luftwaffe sowieckich czolgów T- 26 i T- 34. German so/diers pass Soviet T- 26 al/d T-34 tanksdestroyed by Luftwaffe attack. 10. Baronowi

przekonywujące. Dlatego wa rto zapoznać się z relacjamibezpoś rednich uczestni ków wa lk. P. P. Połuboj a row

dowodzący wojskami samochodowo-czołgowym i FrontuPółnocno-Zachodniego pi sał: " W większości przypadkówsowieckie wojska kontratakowały frontalnie, nie koncentrując

sił na decydujących kierunkach , przez co atakowały zbyt silnezgrupowania przeciwnika. Niemcy posiadali dobry zwiad lot­niczy. Hitlerowscy lotnicy szybko wykrywali przegrupowania ikoncentrację wojsk sowieckich, a zwłaszcza czołgów" .

K. K. Rokossowski, w czerwcu 1941 roku, dowód ca 9.Korpusu Zmech ani zowanego Frontu Południowo­

Zach odniego, napisał: " Wojska Kijowskiego Okręgu

Wojskowego od pierwszego dnia wojny okazały się całkowicie

nieprzygotowane do walki z wrogiem. Rozmieszczenie wojsknie odpowiadało powstałemu na granicy zagrożeniu inieoczekiwanej napaści. Wiele jednostek nie miało pełnego

zapasu amunicji i artylerii, którą wywieziono na poligony przysamej granicy i tam pozostawiono (w ten sposó b pośred n io

Rokossowski przyz naje , że to Stalin w najbliższym czasie miał

zaatakować - przyp . wyd. polskiego) . To co nastąpiło 22 czer­wca nie było przewidywane w żadnych planach, dlatego wojs­ka wpadły w panikę. Utrata łączności pomiędzy sztabemokręgu a wojskami pogłębiła ciężką sytuację. Ginęły wnierównej walce dobre kadry czołgowe. Nawet wtedy, kiedybyły całkowicie znane kierunki głównych uderzeń wojskniemieckich oraz ich zgrupowania, do wództwo okręgu

okazało się niezdolne wziąć na siebie odpowiedzialność ipodjąć zasadnicze decyzje dla ratowania położenia iuniemożliwienia pełnego rozbicia większej części wojsk".

Nie będziemy omawiać strategicznych przyczy n k lęski - wostat nim czasie poświęcono im wiele opracowań histo­rycznych. Przyczyny klęsk na poz iomie operacyjno-takty­cz nym były ocenione jeszcze w 1941 roku. W dokumen tach

27

Zniszczone sowieckie czołg i BT-7 (po łewej ) i KW-l (z armatą F-32) po bitwie pod Welikaj a pod Pskowem, Front Północno-Zachodni,

s ierpień 1941 rok u. Knocked Ol/t Soviet BT- 7 al/d KV- l tanks after battle of Velikaya, Pskov area, August 1941. IRGAKF DI

Powyższe stwierdzenia dotyczą do wód ców ogólnowo­jskowych. Równ ież wiele błędów popełn ili dowódcy jed nostekzmechanizowanych. Do nich należy za l iczyć:

1. Sztab y korp usów zmecha nizowanyc h i dywiz jipancern ych nie pos iadały niezbędnego przygotow ania opera­cyjno-taktycz nego. Nie mogły prawidłowo wyciągać wnioskówi nie rozumi ały istoty dowodzenia arm ią i frontem.

2. Dz i ałan ia charakteryzowały się ociężałości ą , brak było

sprawności w działaniach zaczepnych .3. Dz i ałan i a w zasadzie ograniczały się do uderzeń

czołowych, co doprowadzało do niep ot rzebnych stra toso bowych i utraty czołgów i innych pojazdów bojowych .

4. Nie potrafiono organ i zować odpowiednich szyków jed ­nostek korpu su oraz rozpoznać p rawidłowo drogi przem arszujednostek przeciwnika, a ten przemieszcza ł się głównie droga­mi.

5. Nie próbowano pozbawić przeciwnika dostaw paliwa iamunicji. Nie przygotowano zasa dzek na głównych kierunkac hataku.

6. Nie wykorzystano dużych miast do organizowania punk ­tów obrony i nie umiano prowadzić działań w terenie zabu ­dowanym.

7. Dowod zen ie od dowódcy kompa nii do do wód ców wie l­kich jednostek było złe, nie wykorzystywano właściwie radia ,ź le była zorganizowana służba szyfrowa .

8.Wyjątkowo źle były wyszko lone załogi czołgów, które nietroszczyły s ię o stan tec hniczny pojazd ów. Były przypadki ,kiedy załogi porzucały sprawne czołg i z amunicją , były przy­padki kiedy po prostu porzucały maszyny i uciekały.

9. We wszystki ch jednos tkac h brakowało pojazd ówumożl iw iaj ących ewakuację uszkodzonych pojazdów z polawa lki.

28

10. Załogi nie z nały nowych czołgów, a zwłaszcza KW iT- 34 , i zupełnie nie potrafiły przep rowadzać nap raw w wa run­kach po lowych.

11. Brak regulamin ów ewa kuac ji doprowadzał do tego, żeuszkod zonych pojazdów po prostu nie ewakuowano.

12. Sztaby nie były odpowiednio przeszkolone. Były obsa­dzone przez dowód ców ogó lnowojskowyc h nie posiadających

doświadczen ia w dowod zen iu jednostkami pancernymi.13. W wyższych szkołach wojskowych (akademiach) takich

rodzajów wa lki, z którymi się spotkano, nigdy nie przerabiano.Z tymi wnioska mi można się tylko zgodz ić i poprzeć

konkretnymi przykładami .

W 8. Dywizji Pancernej 4 . Korpusu ZmechanizowanegoFrontu Południowo-Zachodniego same załog i zniszczyły 107czołgów, w tym 25 czołgów KW, 3 1 czołgów T-34, przyczynautraty 18 czołgów T- 34 nie była w ogó le znana.

W I O. Dywizji Panc ern ej, 15. Korpusu ZmechanizowanegoFron tu Południowo-Zachodniego pod czas odwrotu porzucono140 czołgów, z czego 34 czołgi KW i 9 T- 34 , 6 czołgów za­ginęło bez wieści.

7. Dywizja Pancerna 6. Korpusu Zmechanizowanego FrontuZachodniego tylko 22 czerwca od ataków lotniczych strac i ła

63 czołg i .

13. Dywizja Pancerna 15. Korpu su ZmechanizowanegoFrontu Zachodniego w chw ili podjęcia kontrn atarcia została

unieruchomiona z powodu braku paliwa. W takiej sytuac jiznalazła się także 6. Dywizja Pancerna i kilka jednostek zinnych korpusów zmechanizowanych.

5. i 7. Korpus Zmechanizowany Frontu Zachodniego w lipcurozpoczęły przeciwuderzenie w warunkach skrajn ie niesprzy­j ających użyciu czołgów i bez odpow iedniego rozpoznania, codoprowadziło do dużych strat. 22. Dywizja Pancerna 14.

Korpusu Zmech an izowan ego, wchodząca w skład FrontuZachodniego, rozmieszczona w Brześci u , już rano 22 czerwca1941 roku w wyniku obstrzału artyleryjsk iego straci ła więk­

szość czołgów i artylerii. Zostały też zlikwidowane składy

materi ałów pędnych i smarów oraz amunicji.23 . i 28. Dywizja Pancern a 12. Korp usu Zmech an izowanego

Frontu Północno-Zachodn iego, uczestnicząc w kontrnatarci una Ty l żę nie rozpoczęły wa lki równocześnie, pon ieważ

brakowało podstawowej koo rdynacj i dzi ałań .

Pon adto 28 . Dywizja Pancern a nie miała materiałów pęd­

nych i nie mogła walczyć.

DYWIZJE ZMECHANIZOWANE

W skład każdego korpusu zmec ha nizo wa nego , obo k dwóchdywizji pancernych wchodziła dywizja zmec ha nizowana . Była

on a przeznaczona do utrzymania terenu zdobytego przezdywizje pancerne i wy konywania innych zadań w głębi obronyprzeciwnika. Dywizje zmecha nizowa ne pierwszych dziew ię­

ciu korpusów były rozwi n ięte z dywiz ji strzelec kich , zzac howaniem ich poprzed niej numeracji. Dla nowo pow­sta j ących korpusów zmechanizowa nyc h dywizje zmotory­zowane były tworzon e albo od nowa, albo na baz ie rozfor­mowan ych dywizji kawa leryjskich. Skład i orga nizacja dywizjizmotoryzowanej był zatwierdzony rozkazem Komitetu Obronynr 5155 z 22 maja 1940 roku.

Dywizja zmec ha nizowa na składała s ię z następu jących odd-ziałów i pododdz i ałów :

- dowód ztwa dywizji ,- dw óch zmotoryzowanych pułków strze leckich,- baterii artylerii - 4 armaty kalibru 76 mm,- pułku czołgów (w składzie 4 batalionów czołgów i podod -

działu za bezpieczenia technicz nego ),- pułku hau bic,., pododdz iału zabezpiec ze nia .

Porzucony, uszkodzony sowiecki samochód pancern y BA-20M,j esień 1941 roku. An abandoned damaged BA- 20M armoured car.AI/t/m l/I 1941. (O. Baronowi

Zdobyty niemiecki czo łg PzKpfw III Ausf. J używany przez Armię Czerwoną.A captured German P=Kpjil' III Ausf. J tank put intoservice by Soviet tankers. IS. Romadin]

29

U gór y. Sowiecki czolg ciężki KW-I z armatą F-32. Top. K I'-I heavy tank armed with F-32 gl/n. IS. Rornadin] Zdobyty niemiecki czołgś red n i PzKpfw III Sd Kfz 141 Au sf. H. A captured German PzKpf ll' 11/Sd Kft 141 Ausf. H medium tank. (RG AKFDI

30

Fabrycz nie nowy czołg T- 34, Front Północno-Zachodni, wrzesień 1941 roku. Czołg jest pozbawiony dodatkowego wyposażenia irad iostacj i. Afactory-fresh T-34 medi um tank without spare parts and radio equipment. Non h-Western Front, September 1941. IS. Rornadin ]

Plan owan y stan dyw izji na okres woj ny to 11 53 4 ludzi, 258czołgów BT, 17 czołgów T- 37, 5 1 samochodów pan cern ych ,12 haubi c kalibru 152 mm , 30 arma t przeciwp an cern ych kali ­bru 45 mm , 8 armat przeciwl otn iczych kalib ru 37 mm, 12przeciwlotn iczych kar abinów maszynowych OSzK, 12moźdz i erzy kalibru 82 mm , 60 granatników kalibru 50 mm , 80karabinów maszynowych , 367 ręcznych karab inówmaszynowych , 1587 samoc hodów, 128 c iągników, 159motocykli.

Num erac ja oddz iałów w dywizjach była wspóln a z dywizja­mi strze leckim i, tj. bezsyste mowa (po m imo, że do 1939 rokunum erac ja pułków w dywi zjach strze lec kich wyróżniała się

prostotą , ich num e ry były kole jne, przykładowo w 11. Dywiz jiStrzelecki e j 31., 32. , 33. Pułk Strze lec ki, 24 . Dyw iz jaStrzelecka 70 ., 71. i 72. Pułk Strze lec ki , to od 1939 rokuodpowiednio 7., 168. i 274. Pułk Strzelecki. Dywizje zmecha­nizo wan e różn iły się pomiędzy sobą składem osobo wym,uzb rojen iem i wyposażen iem . Widać to jasno na p rzykładz i e

trzech jednostek: 131. , 2 13. i 2 15. Dywizji Zmech ani zowan ej,wchodzących w skład Kijowsk iego Specj aln ego Okręgu

Wojskowego.Choć posi adały i lość żołnierzy zbliżoną do etatowej (11 53 4

lud zi) w 13 1. Dyw izji było 10 580, w 213. Dyw izji 10 02 1lud zi, a w 2 15. Dywizji Zmech an izowan ej było 10 648 ludzi,w dyw izjach bra kowało oficerów i pod oficerów - według etatuwinno być 1095 ludzi, lecz w 131. Dywi zji było 784 ludzi orazodpowiednio w 213. - 459, a w 2 15. Dywizji -: 596.

W dyw izjach było tylko 38% etatowego sta nu czołgów. W131. Dyw izji były 122 czołg i , i odpowiednio w 2 13. Dyw izji ­55 czołgów, a w 2 15. Dywizji Zmech ani zowan ej - 129czołgów. Występowały też poważne braki w uzbrojen iuartyleryjskim: arma ty kaliber 76 mm - 66,6% stanu etatowego,arma ty plot. 37 mm - 50%, haubi ce kalibru 152 mm - 22,2 %,haubi ce kalibru 122 mm - 9 1,6%, moździerze kalibru 82 mm- 88,8%, granatniki kalibru 50 mm - 100 %.

W jednostkach znajdowała się tylko 1/4 eta towej i lości

samochodów c iężarowych. Zami ast 1587 samochodów w 131.Dywizji Zmech ani zowan ej było 595 i odpowiednio w 23 1.Dyw izji 140, a w 215. Dywizji Zmech an izo wan e j - 405 samo­chodów.

Traktory i ciągn i ki były skompletowa ne w 62,6% sta nu eta­towego . Z etatowych 128 po jazd ów w 131 . Dywi zji było 69o raz odpowied nio w 213 . Dywiz ji - 47, a w 2 15. DywizjiZmech ani zo wan ej - 62 traktory i ciągn i k i.

Katastrofalni e przed stawi ało s ię zaopatrze nie w motocykle,bowiem jednostki otrzymały tylko 3,5% etatowych po jazd ów.Zami ast 159 motocykli w 131 . Dywi zji Zmech ani zo wan ej było17 sztuk, a w 213. i 2 15: Dyw izji Zmech an izo wan ej nie było

ich wca le.Należy pamiętać, że były to dywizje pie rwszego rzutu . W

okręgac h wojskowych wewnątrz kraju sytuacja była znacz niegorsza. Dlatego w pie rwszych dni ach wo jny większość dywiz­ji zmecha nizowanyc h została wy korzysta na w wa lkac h jakojednostki strze lec kie (piechoty) .

Przed wybu ch em woj ny w składz ie korpusów znajdowało

s ię 29 dywi zji zmecha nizowanyc h. Dod atkowo i stn i a ło

jeszcze kilka samodz ielnyc h dywizji.Losy zmo to ryzowa nyc h dywi zji korpusów zmecha ni­

zowanyc h były róż norodne :

1. Dywizj a Zmotoryzowan a, 7. Korpusu Zmech. 21 września

1941 roku została przekształcona w 1. Gwardyjską Dywizję

Zmotoryzowaną, a od 23 stycz nia 1943 roku w 1. Gwardyjską

Dywizję Strze lców Zmotoryzowanych . Zakończyła wojnę jako1. Gwardyjska Moskiewsko-M i ńska Proletariacka Dywiz jaPiechoty odz naczona O rderem Lenina, Czerwonego Sztand aru,Suworowa i Kutuzowa;

7. Dywizja Zmech anizowana, 8 Korpu su Zmech. została prze­formowana w 7. Dywizję Piechoty, a 27 grudnia 1941 roku została

rozformowa na;

31

15. Dywizja Zmechanizowana, 2. Korpusu Zmec h. 6 sierp­nia 1941 roku zost ała przeformowana w 15. Dywizję

Strzel ecką. Zakończyła wojnę jako 15. InzienskaSiwaszsko-Szczecińska Dywizja Piechoty odznaczona ordera­mi: Lenina, dwukrotni e Czerwonego Sztandaru, Suworowa iCzerwonego Sztandaru Pracy,

29. Dywizja Zmechanizowana, 6. Korpusu Zmech. 19września 1941 roku została rozformowana;

81 . Dywizja Zmechanizowana, 4. Korpusu Zmech . 16 lipca1941 roku została przeformowana w 81 . Dywizję Strzelecką, a27 września 1942 roku została rozformowana,

84 . Dywizja Zmechanizowana. 3. Korpusu Zmech . zostałaprzeformowana w 84 . Dywizję Strzelecką. Zakończyła wojnę

jako 84 . Charkowska Dywizja Strzelecka odz naczona O rdere mCzerwo nego Sztandaru ,

103. Dywizja Zmechanizowana, 26. Korpusu Zmech. 28sierpnia 1941 roku zosta ła przeformowana w 103. Dywizję

Strzelecką, a 27 grudnia 1941 roku została rozformowana,109 . Dywizja Zmechanizowana, 5 Korpusu Zmech. została

przeformowana w 304. Dywizję Strzelecką,

131. Dywizja Zmechanizowana, 9. Korpusu Zmec h. 9 lipca194 1 roku została przeformowana w 131. Dywi zję Strzelecką,

a 27 grudnia 194 1 roku została rozformowana,163. Dywizja Zmechanizowana, 1. Korpusu Zmech. została

przeformowana w 163. Dywizję Strzelecką. Zakończyła wojnę

jako 163. Romiensko-Kijowska Dywizja Piechoty odznaczonaorde rami: Lenina, Czerwonego Szta ndaru , Kutuzowa iSuworowa,

185. Dywizja Zmechanizowana, 21. Korpusu Zmech.została przeformowana w 185. Dywizję St rze lecką . Zakończyła

wojnę jako 185. Pankratow sko-Praska Dywizja Piechoty od­znaczona Ord erem Suworowa,

198. Dywizja Zmechanizowana. 10 Korpusu Zmech. zostałaprzeformowana w 198. Dywizję Strzelecką,

202. Dywizja Zmech ani zo wan a, 12. Korpu su Zmech.została przeformowana w 202. Dywizję Strzelecką. Zakończyła

woj nę jako 202. Korsuńsko-Szewczenkowska Dywiz jaPiechoty odznaczona orderami: Czerwonego Szta ndaru,Kutuzowa i Suworowa,

204. Dywizja Zmec hanizowana, 11. Korpu su Zmec h. 19września 1941 roku została rozformo wana,

205. Dywizja Zmec hanizowana, 14. Korpusu Zmech . 30czerwca 1941 roku została rozformowana,

208 . Dywizja Zmec hanizowana, 13. Korpusu Zmech. 19września 1941 roku została rozformowana,

209. Dyw iz ja Zmec ha nizowana, 17. Korpusu Zmech.została rozformowa na 19 września 1941 roku,

210. Dywizja Zmechanizow ana, 20. Korpu su Zmech.została rozformowa na 14 lipca 194 1 roku i przekształcona w4. Dywizję Kadrową,

213 . Dywizja Zmechan izowana, 19. Korpusu Zmech. 19września 194 1 roku została rozformowana,

215 . Dywizja Zmec hanizowana, 22. Korpusu Zmech. 19września 1941 roku została rozformowa na,

216. Dywizja Zmechanizowana, 24. Korpusu Zmech. 19września 1941 roku została rozformowa na,

218 . Dywizja Zmec hanizowa na, 18. Korpusu Zmech. 8wrześn ia 194 1 roku została przeformowana w 218. Dywizję

Strzelecką, a 27 września 1942 roku dyw izja została rozfor­mowana,

219. Dywiz ja Zmecha nizowa na , 25 . Korpus u Zmec h.została przefo rmowana w dn iu 9 września 1941 roku w 219.Dywizję Strzelecka, a 27 grudnia 1941 roku rozformowa na,

220 . Dywizja Zmec hanizowa na 23. Korpusu Zmec h. w dniu21 lipca 1941 roku została przeformowana w 220. Dywizję

Strzelecką. Zakończyła wojnę jako 220 . Dywizja Piechoty od­znaczona orderami Czerwonego Sztandaru i Suworowa.

Sowiecki imp rowizowan y samochód pan cerny na podwoziu ciężarówki ZiS-5 uzbrojony w morskie działko 21- K kalibru 45 mm ikarabin maszynowy DT, Fro nt Lenin gradzki, 5 października 1941 roku. ZiS-5 In/ck with armoured body armed with Dr machine g li n

and 21- K nI/ vIII 45 111111 CIIII/IOIl, L eningrad Fr ont, 5 October 1941. [LGAKFD I

32

góry. Naprawa uszkod zon ych samo cho dó w pan cern ych BA-l O w warszt atach napraw czych . Top. BA-JOarmoured cars receivemaintenance and repairing. IŁGAKFDI Krótka odprawa bojowa kierowców plut onu czołgów. A silon briefing o/ tank drivers beforebattle action. /8 . Romadin)

33

Czołg śred ni T- 28 w akcj i na Froncie Zac hodnim w czerwcu 1941 roku. A T- 28 medium tank in action, lVestem Front. June 1941.

22 1. Dywiz ja Zmech anizowana 22. Korpusu Zmech. 10sierp nia 1941 roku została rozformowana;

236. Dywizja Zmechan izowan a 28. Korpusu Zmech . wewrześniu 194 1 roku została przeformowana w 236. Dywizję

Strze lecką. Zakończyła wojnę jako 23 6. DniepropietrowskaDyw izja Piech oty odz naczo na ordera mi: CzerwonegoSztandar u i Suworowa;

239 . Dywizja Zmech ani zow an a 30. Korpusu Zmech. została

przeformowana w 239 . Dywizję Strzelecką . Zakończyła wojnę

jako 239 . Dywizja Piechoty odz naczona O rderem CzerwonegoSztandaru .

240. Dywizja Zmechanizowan a 16. Korpusu Zmech. zostałaprzeformowana w 240. Dywizję Strzelecką. Zakończyła woj nę

jako 240 . Kijowsko- Dnieprowska Dywizja Piechoty odzna­czona o rderami: Czerwonego Sztand aru , Suworowa i BohdanaChmie lnickiego.

Większość dywizj i zmechanizowanych po likwidacji kor­pu sów zmec ha nizowa nych zostało przeformowa nyc h wdywizje strze leckie, ponieważ praktycznie nie było w nichczołgów, a na dostawę nowych nie można było w najbliż szym

czasie li czyć .

DYWIZJE PANCERNE (CZOŁGOWE)

Główną siłą korpusów zmec ha nizowanych były, wchodzące

w ich skład, dwie dywiz je pa ncerne (czołgów). Głównym

zada niem dywiz ji pa nce rnych było dokon an ie wyłomów wnaj słabszych miejscach linii obronnych przeciwn ika, rozwi n ię­

c ie natarcia na dużą głębokość i dz i ałanie na tyłach frontu ­rozbicie odwodów przeciwnik a, sztabów, zniszczenie systemuzaopatrze nia tyłów, oraz zdo byc ie ważnych obiektów strate­gicznyc h. W walkach o bro nnych dywizje pan cern e miały

kontratakowa ć w ce lu likwidacji ewentua lnego włamania

prze ciw nika.

34

To zada nie przed wybu chem wojn y było uważane za dru ­go planowe. Dlatego w wa lkac h na początku wo jny nieudawało się wykonywać przeciwuderzeń. O rgan izacja dywizjipancernej i przyjęte etaty całkowicie odpowiadały jej ofen sy­wnemu przezn aczeniu . Pon ieważ przygotowywano się doagresyw nej woj ny, panowała teori a "małych strat i wojny naobcym terenie", czyli dominacja w powi etrzu i atak jako pod­stawowy rodz aj działań bojowych . Dlatego dywizj e pan cernemiały dużą siłę uderzeniową, lecz zupełnie brakowało środków

obron y przec iwlotniczej oraz pojazdów ewa kua cyj nyc h.Fo rmowan ie dywizji pancern ych rozpoczęło s ię zgodnie zetatami zatw ierdzonymi przez Radę Komi sarzy Ludowych z 6czerwca 1940 roku nr 1193-4645.

Dywiz ja powinna posiadać 11 343 ludzi , 413 sztuk czołgów

(z tego 105 KW; 210 1-34; 26 81-7, 18 1-26 i 54 czołgów zmiotaczami płomieni , 91 samochodów pan cernych, dział imoźdz ierzy (bez granatników kalibru 50 mm) - 58 sztuk. Wma rcu 1941 roku organizacja pułku czołgowego dywi zjiczołgowej została zmieniona . Ilość ciężkich czołgów zmni ej­szo no z 52 do 31. Zgodni e z tym i lość czołgów w dywizjizmniejszyła s i ę z 413 do 375. W korpu sie zmechanizowanymzamiast 1108 czołgów miało s i ę znaleźć 103 1 czołgów.

W 1940 roku zostało sformowanych 18 dywizji w składzie

korpu sów zmech anizowanych i dw ie samodzielne (6. DywizjaPancern a w Zakau kaskim Okręgu Wojskowym i 9. DywizjaPancern a w Środkowoazj atyckim Okręgu Wo jskowym).

Organ izacja dywizj Lpancern ych była następująca:

- dwa pułki czołgowe, każdy w składz ie 4 batalionów (bata­lion c iężkich czołgów 31 czołgów KW i dwa bataliony śred­

nich czołgów, po 52 czołg i T-34 w każdym batalionie, i bata ­lion czołgów z miotaczami płomieni,

- pułk strze lców zmecha nizowanych,- artyleryjski pułk haubic,- pododdziały pomocn icze.

Kompania czołgów średnich liczyła 17 pojazdów, w plu­to nie było 5, batalion miał 52 czołgi . Batalion ciężkich

czołgów m iał 31 czołgów (l O w kompa nii i 3 czołgi w plu­tonie).

W dywizjach pancernych zachowano prostszą numerację

pułków niż w zmotoryzowanych dywizjach strzeleckich.Num ery tzw. " p ie rwszyc h" pułków pan cern ych (pozanie liczn ymi wyjątkami) odpowiadały dwukrotn iepomnożonemu numerowi dywizji minus 1 (np. w 47. DywizjiPancernej był 93 . i 94 . Pułk Czołgów, ponadto w 16. Dywizji31. i 149. Pułk Czołgów, 23. Dywizja Pancern a: 45. i 144 . PułkCzołgów, 29. Dywizja Pancerna - 57 . i 59 . Pułk Czołgów, ist­n i ały wyjątki np. 24. Dywizja Pancerna: 48. i 49 . Pułk

Czołgów, 25 . Dywizja Pancerna: 50. i 113. Pułk Czołgów, 27.Dywizja Pancerna, 54 . i 140. Pułk Czołgów.

Numery pułków zmechanizowanych, pułków artyleryjskich,dywizjon u arty lerii przeciwlotniczej, batalionu zwiadowczego,pontonowo-mostowego, med yczn o- san itarn ego , samo­chodowo- tra nsportowego, remo ntowo-regeneracyj nego,ba ta lionu łącz nośc i , kompa nii reg ulacji ruchu, polowejpiekarn i były takie same jak numer dywizji. Po lowe urzędy

pocztowe i kasy ba nku mi ały swó j system num eracji.W dywizjach pancernych sformowanych w wewnętrznych

okręgach wojskowych numeracja zmieniała się. P rzykładowo

w 1. Dyw izji Pance rnej: 1. i 2. Pułk Czołgów, 1. Pułk PiechotyZmech an izowanej, 1. Pułk Artyleryjsko-haubiczny, 1. BatalionRozp oz nawczy, 1. Batalion Pontonowy, 1. Samodziel nyBata lion Łączności , 1. Batalion Medyczny, 1. BatalionSam och od owo- Transpo rtowy, 1. Batalion Rem o ntowy, 1.

Kompania Regulacji Ruchu, 1. Polowa Piekarnia, 63 . PolowyUrząd Pocztowy, 204 . Po lowa Kasa Banku Państwowego .

Etat d ywi z ji pan ce rne j Arm ii Czerwo nej w 1941 rok uwynosi ł 10 942 ludzi , w tym 1288 sta rszyc h dowód ców, 23 31młodszych dowód ców i 7323 szeregowych.

Uzbroje nie dywizji składało się z 375 czołgów (63 ciężkich,

210 średnich, 26 - BT, 26 - T-26 i 54 z miotaczami płomieni ) ,

95 samoc hodów pa nce rnych (56 BA-lO i 39 BA-20), 12 haubi ckalibru 122 mm, 12 haubic kalibru 152 mm, 4 armat pułkowych

kalibru 76,2 mm, 12 automatycznych armat przeciwlotn iczychkalibru 37 mm, 18 moźdz ierzy kalibru 82 mm, 27 granatnikówkalibru 50 mm , 1360 samoc hodów, 84 ciągników i traktorów,380 motocykli, 122 ręcznych karabi nów maszynowych, 390pistoletów, 1528 karabinów samopowtarzalnych..' Przeb ieg dz i ałań wojennych pokazał, że słabym punktem

dywizji pa ncernych był brak uzb rojen ia przeciwlotni czego iprzeciwpancernego oraz całkowity bra k tra nsporterówopa ncerzonych. Reszta uzb rojeni a pozostawała na poziomienajlepszych wzorców niem ieckich lub nawet była lepsza.Czołgi ciężkie w Kijowskim, Zachodn im i NadbahyckimOkręgu Wojskowym reprezentowało 48 czołgów T- 35 (wszys­tkie w składzie 34. Dywizji Pancernej), 5 16 czołgów KW-l iKW-2 (tych ostatnich w chwili wybuch u woj ny było 31 i nieposiadały amu nicji).

Park czołgów śred nich w zac hod nich okręgach wojs kowyc hw 1940 i 1941 ro ku był uzupełniony dostawą 1070 czołgów

T- 34. Najbardziej typowe to czołgi BT- 5 i 8T-7 (około 3500szt.) oraz czołgi lekkie T- 26, jak również jego różnorodne

mod yfikacje np. uzb rojon e w miotacze ognia (raze m około

Naprawa czołgu lekkiego T-26 Model 1937 w fabryce w Leningra dzie. A T-26I1lode//937/ig/1/ tank undergoes repairing at ol/e of theLeningrad plants . IS. Romadin]

35

najlep szy z nich " Komintern" był w stanie holować tylko12- ton owy ładunek i w optyma lnych wa runkach mógł służyć

tylko do ewa kuacji czołgów lekkich.Zgodni e z etatem w dywizji pancernej powinno znajdowało

się 1360 samoc hodów. Ich równ ież b rakowało - i lość samo­chodów wahała s i ę od 157 w 40. Dywizji Pancernej, do 68 2 w41. Dywizji Pan cernej. Średni stop ień nasyceni a samochodami9., 19. i 22. Dywizjach Pancernych wynosił 27%, a w dywiz­jac h zmecha nizowa nych - 24%. Każda dywiz ja pancernazgodnie z etatem powinna posi adać 380 motocykli. W rzeczy­wistośc i stan ich posiad an ia był zupełnie inny - 35 ., 40. i 41.Dywizja Pancern a w ogóle nie miały moto cykli, w 19. i 20.Dywizja Pancernej miały po 10 moto cykli, a w 43. DywizjiPancernej było aż 18! Ogóln y procent wyposażen ia wynosił

1,7% przewidzian ego etatu.Nie lepi ej było w dywizj ach zmech an izowan ych. Etat

wprawdzie wynosił 159 motocykli, jednak w 213 ., 215.Dywizji Zmechanizowanej nie było wcale moto cykli, a w 131 .Dywizji Zmech an izow an ej było ich tylko 17! Zatem stopień

wyposażen ia wynosi ł 3,5%.Motocykle pozostające na stanie były zużyte i znajdowały

się w złym stanie techni cznym. Oto świadectwo dowódcy 43 .Batalionu Rozpoznawczego, w 43. Dywiz ji Pancernej W. S.Archipowa: " Na początku czerwca 1941 roku 43 . BatalionRozpoznawczy był prawie skompletowany. Czekaliśmy tylkona nowe motocykle. W kompanii motocyklowej motocyklebyły stare, różnych marek, było ich bardzo mało tak, że więk­

szość żołnierzy była przewożona samochodami. Utrudnia ło toprowadzenie zwiadu oraz organizację łączności ".

Środki łącznośc i były1ednym ze słabych punktów korpus ów .Według etatu z 1939 roku były używane radio stacje czołgowe

71- TK i samoc hodowe S-AK. Tych ost atn ich rad iostac jibrakowało nawet w sztabac h " starych" korpu sów zmechani­zowanych , a tym bardzie j ich zabrakło po zwiększeniu ilości

korpus ów, które miały dwa razy więcej czołgów n iż wcześniej

sformowa ne jed nostki.

Okopany i zamas kowa ny czołg T- 34 na pozycji obronnej, fro nt wschod ni, 1941 rok. A crew camouflages their T-34 tank in shelter withfoliage. (S. Rom adin ]

9500 sztuk). Do roz pozna nia były przezn aczon e czołgi

pływające T- 37, T-38, T-40 oraz samoc hody pa ncerne BA-lOi BA- 20, w które były wyposażone batalion y i kompanierozpoznawcze w dywizjach pancerny ch i zmec ha nizowa nych.

W każdej dywizji pancernej, zgodnie z etatem powinn y być

84 c iągniki i traktory do holowani a dzi ał arty leryjskic h.Faktycznie było ich znacz nie mniej. Przykładowo w 19.Dywizji Pancernej było ich 52, a w innych było zn aczni emniej . W 41. Dywizji Pancernej tylko 15 sztuk, w 20. Dywiz jiPancernej 38 sztuk, w 35 . Dywizji Pancernej - 7, zaś w 40.Dywizji Pan cernej - 5 ciągników.

Stopień nasycen ia ciągnikami w ko rpusach zmecha ni­zowanych 5. Armii w Ki jow skim Specjaln ym Okręgu

Woj skowym wynosi ł 26,1%. Często do zadań wojs kowyc hwykorzystywan o ciągniki rolnicze, pon i eważ b rakowało

pojazdów o przezn aczen iu czysto wojskowym. Natomi ast oprzydatności posiadany ch ciągni ków niech św iadczy fakt, że

Porzu con y "czołg che miczny" OT- ł 33 oglądany przezżołn ierzy Waffen SS. Waffen SS soldiers inspecting an abandonedfla me-thrower OT-I33 tank. (CAW)

36

Zdobyty niemiecki czolg ś redn i PzKpfw III Sd Kfz 14 ł Ausf. H z 6. Pułku Pancernego 3. DPan c. A captured German PzKpfiv IJ/ Sd Kfz141 Awf. H medium wilk ofthe 6th Panzer Regiment, Ird Panzer Division. (RGAK FDI

W rzeczywistości stan wyposażenia i skład osobowy dywiz- liany w każdym) . Pozostałe pododdz iały , ich stany i przez-ji pancernych daleko odbiegał od etatów. Tylko kilka jednostek naczenie były praktycz nie bardzo zbliżone.

było całkowicie wyposażonych. Park czołgowy dywizji pancernych Armii Czerwonej był

Ilość czołgów w dywizjach pancernych wahała s ię od 36 szt. zróżnicowany. W 7., 8. i 10. Dywizji Pancernej większość

w 20. Dywizji Pancernej do 415 w 14. Dywizji Pancernej. stanowiły nowe czołgi T-34 i KW, zaś w 40. Dywizji PancernejZbl i żone do pełnego etatu były stany w 1., 3., 7., 8. i 10. dywiz- ze 158 czołgów aż 139 stanowiły słabo opancerzone i uzbro-ji. Większość pozostałych dywizji znajdowała się wówczas jone tylko w karabiny maszy nowe czołgi pływające T-37 ijeszcze w okresie formowa nia. tylko 19 czołgów T-26. Stąd potencjał bojowy jako jed nostki

Porównując organizację dywizji pancernych niemieckich i pancernej był minimalny! W większości dyw izji podstawęsowieckich warto zauważyć, że sowiecka miała etatowo dwa

wyposażenia stanow i ły czołgi BT i T-26 różnych typów .razy więcej czołgów, lecz u stępowała niemieckiej w ilościżołn ierzy _ 10 942 w sowieckiej i 16 000 w niemieckiej. Stopień zorga nizowa nia dywizji pancernych, ich uzbrojenie

Organizacja dywizji również była inna: w sowieckiej znaj- i skład osobowy można przeana l izować na podstaw ie jednos-dawały się dwa pułki czołgowe w każdym po trzy batalio ny, a tek 9., 19. i 22. Korpusów Zmechanizowanych Kijowskiegow niemieckiej pułk w składzie dwóch batalionów. W sowieck- Specjalnego Okręgu w ojskowego, ponieważ mamy o nichiej był jeden pułk piechoty zmotoryzowanej (3 batal iony), a w najbardziej wiarygodne i pełne da ne. Rozpoczn iemy od składu

niemieckiej dwa pułki strze lców zmo toryzowanych (po 2 bata- osobowego.

DYWIZJA RAZ EM KW T-34 T-28 BT T-26 T-37PANCERNA CZOŁGÓW

I. 370 - - - 265 105 -3. 338 - - 38 232 68 -7. 368 5 1 150 - 125 42 -8. 325 50 140 68 3 1 36 -10. 365 63 38 6 1 181 22 -19. 163 - - - 34 129 -20. 36 - - - 30 6 -30. 174 - - - - 174 -35. 142 - - - - 142 -40. 158 - - - - 19 1394 1. 4 15 3 1 - - -- 383 I43. 237 5 2 - - 230 -

Wyposażenie czołgowe niektórych dywizji pancern ych w cze rwc u 1941 roku .Tank equipment ofsome Soviet armoured division in l/me 1941.

37

LEN ING RAD. NADBALTY. ZAC HODNI KIJOWSKI ODESKIOW RAZEMOW OW SPEC. OW SPEC.OW

Srednie 133 224 343 466 131 1297samochody

pancerne BA-6/10

Lekkie 193 114 136 218 58 719samochody

pancerne BA-20Cysterny 999 78 550 989 313

Warsztaowe 256 9 156 310 83 814typ "A"

Warsztaowe 188 8 60 138 63 457typ "B"

Wyposażenie parków samochodowych zachodnich okręgów wojskowych w czerwcu 1941 roku.Armoured cars and military tri/eks ojthe Western Sovie t military districts in JI/Ile 1941.

Brakowało znacz nej części kad ry oficerskiej. Etat wynosi ł

1069 osób rzeczywista ilość wahała s ię od 428 w 35. DywizjiPancernej, do 722 w 19. Dywizji Pancern ej. Personel podofi­ce rski (etat 233 1 ludzi) faktycznie także nie był obsadzony,wynosi ł od 687 osó b w 20. Dywizji Pancernej, do 1644 w 35.Dywizji Pancernej. Wynika z tego, że brakowało ponad połowy

dowódców różnych stopni. Przy etacie 10 942 żołnierzy stanosobowy wahał się od 8436 w 43. Dywizji Pancernej, do 9347w 19. Dywizji Pancernej. Skompl etowanie stanu osobowegowynosi ło 8 1,4%. Il ość czołgów w sześc i u wzmiankowanychdywizjach wynosi ła 5 1% etatowej. Il ość poszczególnych typówczołgów była jeszcze bardziej obn iżona. Czołgów KW było

9,41 % etatu , T-3 4 jeszcze mniej - 0,16%, a BT - 4 1%, T- 26 ­64,9%, zaś " chemicznych" wynosi ł 16% etatu.

Podstawowym czołgiem był T-26, w 41. Dywizji Pancernejbyło ich 342, a w 43. Dywizji 230 . Nieco lepiej było z uzbro­jeniem artyleryjskim. Dział kalibru 76 mm 66,6%, przeciwlot­niczych kalibru 37 mm 33,3%, haubi c kalibru 152 mm ­66,6%, haubi c 122 mm - 86 %.Dużym problemem dla dowódców dywizji był brak trans­

portu samochodowego, zwłaszcza cystern samoc hodowych.Przykładowo w 11., 13., 17. i 27. Korpusie Zmechan izow anymilość wynosi ła od 8 do 26% etatowej .

Najtrudniej sza sytuacja powstała w Nadbałtyckim Okręgu

wojskowym, gdz ie dowódca okręgu gen. płk Kuźniecow 18czerwca 194 1 roku był zmuszo ny wydać rozkaz: "Odebrać zjednostek (oprócz zmechanizowanych i lotniczych) cysternypaliwowe i przekazać do 3. i 12. Korpusu Zmechanizowanego".

Czołgi lekkie T-26 Mode l 1931 z niezid ent yfikowanej dywizji pan cernej, 1941 rok. T-26 model 1931 liglit tanks ofunidentified Sovietarmoured division, 1941. IRGAKFDI

38

góry. Zni szczony czołg PzKpfw 38( t) Ausf. C/D . Top. Destroyed German P=Kpf ll' 38(t) Ausf. ClD tank. Czołg i T- 34 zniszczone naUkrainie, łato 1941 roku . Destroyed Soviet T-34 tanks, Ukraine, Summer 1941. IRGAK FDI

39

Pojazdy pancerne na podwoziach ciągników STZ-S uzbrojonew karabiny ma szynowe produkowane w Od essie. STZ-5armo ured tractors arm ed with DPmachine gun. These "sub-tanks"had hull of naval stee/ plates al/d were man ufactured by Odessaplants. IS. Rnrnadln]

Wszystko to doprowadzało do tragicz nych skutków: w pier­wszych dn iach woj ny często okazywało się, że jednostki byłypozb awion e paliw a i godz inami czekały na tankowanie (cona ruszało wszys tkie p lan y współdz iałania) lub załogi mus i ały

porzucać swoje czołgi , gdyż nie mogły ich ewakuaować .

Drugim nieszczęściem był brak środków ewakuacyj nyc h, wwyniku czego nie tylko uszkodzone czołgi , lecz równ ież

sprawne, które utkwi ły w bagnach, rzekach i w innyc hprzeszkodach nie były ewakuowane z pola wa lki.

Dywizje posiadały po 3-4 słabe ciągniki przeznaczone doewakuacji. W okresie przed wojennym remo nt traktowano jakoprzedsięwzięcie w ce lu usunięci a n i esp rawnośc i , które pow­stają w procesie eksploatacj i, a nie jako dzi ałan i a mające przy­wrócić sprawność bojową . Dlatego prace nap rawcze na po luwa lki przeprowadzano dopiero po zakończeni u walk i. Wpołączeniu ze złym przygotowaniem persone lu tech nicz negodoprowadziło to do tego, że straty wozów bojowych z powodudrobnych uszkodzeń przek raczały nawet 50% stanu.

P rzyczyną tej " roz rzutnośc i " , na równi ze słabą bazą

nap rawczą i brakiem częśc i za pasowych (w sow ieckiej prak ­tyce ich produkcja kończyła się po zakończen iu produk cjidanego typu pojazdu l), było słabe przygotowan ie wiel u załóg,

które po raz pierwszy w wojsk u zetknęły s ię ze skomplikowaną

tech niką, i które porzucały czołgi nawet przy niewielkichuszkod zeni ach , któryc h nie pot rafi ły samodzie lnie usu nąć .

Według dan ych niemieck ich w ciągu dwóch pierwszychmies i ęcy wojny Niemcy zdo byli 14 079 czołgów uszko­dzon ych lub porzuco nych przez załog i sowieckie! Donosił otym raportoddziału propagandy FrontuPołud n iowo-Zachodn iego .

/I W 22. Korpusie Zmechanizowanym od 22 czerwca do 6lipca1941 roku stracono 46 samochodów, 119 czołgów, zczego 58 zosta ło wysadzonych przez załogi w czasie ucieczkize względu na niemożność naprawy w warunkach polowych.Szczególnie duże straty czołgów KW odnotowano w 4 1.Dywizji Pancernej. Z 3 1 czołgów, które miała dywizja, 6 lipca194 l roku pozostało tylko 9. Z tego 5 zostało zniszczonychprzez przeciwnika, 12 wysadzo nych przez załogi, a 5 oddanodo naprawy. Tak duże straty czołgów KW można wyjaśnić

słabym przygotowaniem techniczn ym załóg, nieznajomością

czołgów oraz brakiem części zapasowych. Często załogi, niemogąc usunąć n iesprawności unieruchomionych czołgów KW,wysadzały je". Stan wie lu dywizji pancern ych przed wojną

można okreś l ić na podstawie " Opisu dzia łań 40. DywizjiPancernej 19. Korpusu Zmechanizowanego".

Zniszczona jednostka sowieckiej artylerii zmotoryzowanej, 1941 rok. A destroyed Soviet motorised art illery unit, 1941. (RGAKFDI

40

NAZWA OP ERACJI, OKRES TRWANIA OP ERACJI STRATY BOJOWE STRATY NIEBOJOWENadbałtycka operacja obronna 22 czerwca - 9 lipca 194 1 roku 2523 140B ia łoruska operacja obronna 22 czerwca - 9 lipca 1941 roku 4799 267Operacja obronna w Zachodniej Ukrainie 22 czerwca - 6 lipca 1941 roku 4381 292Operacja obronna w Karclii i na Dalekiej Północy 546 529 czerwca - 10 października 194 1 rokuKijowska operacja obronna 7 lipca - 26 września 194 1 roku 411 5Leningradzka operacja obronna 10 lipca - 30 września 1941 roku 1492 18Bitwa pod Smoleńskiem 10 lipca - 10 września 1941 roku 1348 21Moskiewska operacja obronna 30 września - 5 grudnia 1941 roku 2785 42

Przyj ęto stan si ł pancernych 22 czerwca 194 1 roku: 22 600 czołgów (w tym 500 ciężkich, 900 średnich i 21 200 lekkich),13 100 samoc hodów pance rnych, ciągn ików, samoc hodów etc.Prod ukcja w okresie od 22 czerwca do ko ńca 1941 roku: czołgi ciężkie KW 1000 sztuk, czołgi średnie T- 34 2200 sztuk,czołgi lekkie T-40rr- 30, T-60 2400 sztuk, samochody pancerne c i ągn iki etc. 10 800 sztuk.Łączni e czołg i 22 600 sztuk i produkcja 5600 szuk 28 200 sztuk, straty 20 500 sztuk (72,7%)odpowiednio czołgi ciężkie 500 sztuk, produkcja 1000 sztuk, straty 900 sztuk czy li 60%,

czołgi średn ie 900 sztuk, produkcja 2200 sztuk, straty 2300 sztuk czy li 74,2%,czołgi lekkie 21 200 sztuk, prod ukcja 2400 sztu k, straty 17 300 sztuk czyli 73,3%,samoc hody pancerne, ciągniki, samoc hody 13 100 sztuk, produkcja 10 800 sztuk, straty 3000 sztuk czy li 12,5%.

Straty sprzętu jednostek pancernych i zmechanizowanych od 22 czerwca do końca 194I roku.Soviet armoured and mechanised units /osses f rom 22 June lo end / 94/.

,,22 czerwca 1941 r. dywizja została skompletowana w8-9%, a i to niezgodnie z etatem. Czołgi typu T- 37, T- 38 iT-26 po średnich naprawach były przydatne tylko do szkole­nia. Brak było czołgów bojowych.

Uzbrojenie: żołnierze pułków czołgów mieli karabiny tylkodla pełn ien ia służby wanowniczej. Dowódcy posiadali broń

osobistą w 35 %. Specjalne uzbrojenie, które zgodnie z dyrek­tywą powinni otrzymać nie dotarło do dywizji. Pułk anyleryjs­ki miał 12 dział, pułk strzelców zmechanizowanych był uzbro­jony w broń automatyczną tylko do 17-18% stanu etatowego.

Przed woje nne rozmieszcze nie w ie lu dyw izji było

nadzwyczaj niewygodn e. Przykładowo : 22 . Dywizja Pan cerna14 . Korpusu Zmech. 4. Armii Frontu Zachodni ego została

rozmieszczona w Brześciu nad Bugiem (2,5 km od granicy). Wcel u dot arcia do rejonu konce ntracji w rejon Żabink i - należało

przeprawić się przez rzekę Much awiec, przeciąć szosę warsza­wską oraz dw ie lin ie ko le jowe B rześć-B a ranowi cze iBrześć-Kowel. Oznaczało to, że na czas przejścia dywizji wrejo n konce ntrac ji należy przerwać wszelki ruc h w rejonieB rześc i a. Oprócz tego, ze względu na b l i skość gra nicy dywizjajuż w pierw szych godzinach woj ny poniosła duże straty odobstrzału artyleryjskiego przec iwnika i została pozb awionaamunicj i i paliwa.

Po wybuc hu woj ny wiele dywizji pancernych, z powodubraku części uzbrojenia, zostało przeformowan ych . Już 24czerwca 1941 roku zostały przeformowane dywizje pa nce rne21. Korpusu Zmech. w Moskiewski m Okręgu Wojskowym.

W 42 . i 46. Dywizji Pancernej pozostawiono po dwa pułk i

czołgów, lecz w każdym znajdował się tylko jede n bata lionczołgów składający s i ę z dwóch kompa nii. Kompanie składały

s ię z 3 plutonów po 3 czołg i . Do nich należy dodać 9 czołgów

dowód czych. Razem w dywizji pance rnej było 45 czołgów, costanowiło ilość mniejszą n i ż w batalioni e czołgów w okresieprzedwoj ennym. W lipcu 194 1 roku po zlikw idowaniu kor­pusów zmech anizowa nych, z korpusów zmec ha nizowanych,

znajdujących s i ę w wewnętrznych okręgach wojskowych, sfor­mowano 10 dywizji pa ncerny ch o now ej organizacj i. Ilość

czołgów, zgodnie z eta tem, zmniej-szo no do 217, a w kom­pan ii czołgów zmniejszo no ilość czołgów z 17 do 10.Przeo rgan izowano pułk haubic pułk w przeciwp ancern y. Wskład dywizji włączono kompanię remontowo-naprawczą,

która miała w swoim składzie :

- pluton naprawczy czołgów ciężkich i śred n ic h;

- dwa pluton y nap rawy czołgów lekkich;- pluto n naprawy pojazd ów kołowych;

- pluto n e lektrotec hnicz ny;- pluton nap rawy bron i arty leryjskiej i strze leckiej;- pluton zaopatrzenia w części zam ienne;- pluton ciągnikowy (ewak uacyj ny).Samodzie lne dywiz je pan cerne zostały podporządkowane

armiom ogólnowoj skowy m. Do stycznia 194 2 roku wszystkiedywizje czołgowe zostały rozformowane lub przekształcone wbrygady pan cerne, które stały się pod stawowymi jednostkamiwojsk pa nce rnych.

Do 194 5 roku "stary" etat zachowały tylko 61. i 111.Dywizje Pancerne wchodzące w skład Frontu Zabajkalskiego,które uczestn i czyły w rozg ro mieniu japońskiej ArmiiKwantu ńsk i ej w sierpn i u-wrześn iu 1945 roku.Dz i ałan ia bojowe sowieckiej dywi zji pancernej można poz­

nać na przykładzie 43. Dywizji Pancernej 19. Korpusu Zmech .5. Armii Frontu Południowo-Zachodn iego. Do wybuchu wojnynie udało się zakończy ć jej formowania, chociaż dywizja miała

237 czołgów, w tym 5 - KW, 2 - 1-34 i 230 czołgów 1-26.Dywizją dowodzi ł płk I. G. Cybin, szefe m sztabu był płk W. A.Butman-Doroszkiewicz.

O walkach opow iada sprawozda nie za okres od 22 do 29cze rwca 194 1 ro ku: "Skład osobowy: sztab dywizji był prawiecałkowicie skompletowany, z pełni przygotowanymi dowód­cami, doświadczonymi i zdolnymi do dowodzenia wojskami.

41

Kadra Sz tabu zosta ła oparta na sz tabie 35. Brygady Czołgów

Orderu Czerwonego Sztandaru, która została wleczone w skład

dywizji. Starszy i średni personel dowódczy był dostatecznieprzygotowany, większość uczestniczyła w wojnie zimowej zFinlandia. Specjalistów dywizja posiadała we właściwych iloś­

ciach, jakościowo byli przygotowani dostateczn ie. Załogi

bojowe posiadały doświadczen ie i całkowicie opanowały po­siadane uzbrojenie. Młodsze dowódz two, szczególnie wzmechanizowanym pułku strzeleckim było skompletowane w70%, przygotowanie jego niedostateczne, ponieważ wielupodoficerów przybyło z innych jednostek lub zostało awan­sowanych z szeregowców. Niedostateczn ie wyszkolony był

skład osobowy pierwszych batalionów pułków czołgów,

ponieważ wielu żołnierzy skierowanych do jednostki zuzupełnienia przeszło tylko kurs rekrucki.

Pojazdy bojowe były w pełni przygotowane do walki, miały

skompletowane załogi, lecz były zużyte. Z posiadanych samo­chodów około 150 było niesprawnych, częściowo znajdowały

się w bazach naprawczych, część nie została obsadzo nakierowcami i zgodnie z planem mobilizacyjnym sta ła wBerdyczowie, czekajac na obsadzenie.

Stan części zapasowych w magazynach oceniano na4~5%. Posiadana ilość samochodów uniemożliwia ła dywiz-

ji rozpoczęcie przemarszu i podclegniecie odwodów. Wrezultacie tego podstawowy skład osobowy pułku strzelcówzmotoryzowa nych i innych specjalistów nie mógł

przemieszczać się transportem samochodowym. Brakowało

także części pojazdów pomocniczych w pierwszych batal­ionach obu pułków czołgów. Nie było pocisków do armatprzeciwlotniczych kalibru 37 mm. Dla haubic 122 i 152 mmbyła tylko jedna jednostka ognia. Pułk zmechanizowa ny w sto­sunku do etatu przewidywanego posiadał tylko 10-15% broniautomatycznej i moździerzy.

W południe 22 czerwca dywizja miała skoncentrować się

20 km na południowy-zachód od Równego i być gotowa donatarcia w kierunku Oubno-Oubro wka. Przemarsz do rejonukoncentracji trwał trzy dni i odbywał się przy ciegłych atakachlotniczych, stałym braku paliwa i części zapasowych, którychna leżało szukać nawet w magazynach w odległości 150-200km. W tym czasie sztab dywizji nie otrzymywał żadnych infor­macji o sytuacji na froncie, żadnych danych zwiadowczych ioperacyjnych, nie miał też informacji o swoich sasiedech naskrzydłach i o przeciwniku. Uważano, że podstawowe siły

Armii Czerwonej prowadza zwycięskie walki na zachodzie, iże zadaniem dywizji jest tylko likwidacja przerywajacych się

niemieckich zgrupowań pancernych. Ze względu na brak

Porzucony uszkod zony sowiecki sprzęt wojskowy: armata przeciwlotnicza wz. 1939 kalibru 85 mm, samochód pancern y BA-10M,samochody ciężarowe. Abandoned Soviet military equipment: 85 mm model 1939 AA grill, BA- 10M armoured car and trucks. (Signal)

42

Atak piechoty sowieckiej wspiera ny przez czołg ciężki KW- I i dwa czołgi T- 34. Soviet infantry attack supported by t\l'O T-34 tanks andKV-/ heavy tank. (LGl\10RI

transportu samochodowego półtora tysiąca ludzi maszerowało

piechotą . Rano 26 czerwca grupa czołowa dywizji składająca

się z 2 czołgów KW, 2 - T- 34 i 75 czołgów T- 26, maszerująca

w kierunku Dubne, spotkała wycofujące się jednostki sowiec­kie. Nie udało się ich zatrzymać, włączyć do jednostki i razemprzygotować się do obrony. Dywizja nie posiadała artylerii,która pozostawała daleko w tyle, nie posiadała osłony z powi­etrza i żadnych informacji z wiadowczych. Tym niemn iej wwyniku ataku czołgowego udało się osiągnąć cel, wejść naprzedmieścia Dubna i odrzucić przeciwnika na 15 km. Walkipancerne trwały 4 godziny. W ich rezultacie zlikwidowano 2 1czołgów przeciwnika, dwie baterie armat przeciwpancernych,50 samochodów, lecz ze względu na brak pocisków przeciw­pancernych czołgi KW i T-34 O!!) prowadziły ogień pociskamiodłamkowymi i swoją masa niszczyły obronę przeciwpancerną

przeciwnika. W wyniku walki zostały spalone dwa czołgi KW i15 T- 26. Nie wykorzystano sukcesu ze względu na brakwspółpracy z jednostkami skrzydłowymi i pod fla nkowychprzeciwnatarciach Niemców wycofa no się. Za nimi, podobstrzałem, nocą wycofała się 43. Dywizja Pancerna.

Po zajęciu linii na wschód od Równego 43. DywizjaPancerna, pod obstrzałem artylerii niemieckiej i atakami lot­nictwa odpierała ataki Niemców, tracąc stopniowo kontakt zsąsiadami. Sowieccy czołgiści przechodzili do obronyruchom ej, kontratakami osłaniając swoje linie obronne iodpierając ataki Niemców. Do końca 28 czerwca 43. DywizjaPancerna straciła 19 czołgów T- 26".

1. Dywizja Pancern a Ord eru Czerwone~o Sztandaru sfo r­mowana w czerwcu 1940 roku w Leningradzkim Okręgu

Wo jskowym na bazie 20. Brygad y Czołgów i 1. Brygad yCzołgów Lekkich w składzie 1. Korpusu Zmech an izowanegoprzed wojną stacjonowała w Pskowie. Zgodnie z rozkaze mnaczelnik a sztabu Leningrad zkiego Okręgu Woj ennego gen.majora Nikiszewa 17 czerwca została przerzu cona na północ,

gdzie od wybuchu woj ny do 8 lipca walczyła z niemi eckimXXXVI. Korpusem w rejon ie Ałaku rtti. 3 lipca załoga czołgu

A.M. Borisow a utrzymywała pozycje przy moście na rzeceKuoajke i przez 32 godzi ny odpierała ataki niemieckie. 9 lipcadywiz ja (bez 2. Pułku Czołgów) została przerzu cona w rejonGatczin y i do połowy sierpnia prowadziła wa lki obro nne,broniąc dostępu do Leningradu. W połowie wrześn ia weszła wskład 42. Armii Frontu Len ingradzkiego i broniła pozycji na liniiLigowo-Pu łkowo. 30 wrześn ia została rozfo rmowana, a na jejbazie utwo rzon o 123. B rygadę Pancerną. Dowód ca ge n. majorW.1. Baranow. W dniu 22 czerwca 1941 roku miała 370czołgów i 53 samoc hody pancerne.

1. Dywi z ja Pan cern a (powtó rn ie sfor mowa na)przekształcona z 1. Dywizji Zmechan izowanej od 18 sierpnia1941 roku prowadziła wa lki na Fron cie Zachodnim. 21 wrześ­

nia została p rzekształcona w 1. Gwardyjską Zmotoryzowaną

Dywizję Strzelecką.

2. Dywiz ja Pancern a została sformowana w czerwcu 1940roku w Nadbałtyckim Okręgu Wojskowym w składzie 3.Korpusu Zmechanizowanego. Przed wojną stacjonowała wUkmerd ze. 22 czerwca znajdowała s ię na wschód od Kowna.23 cze rwca wspó lnie z 48 . i 125 . Dywizją St rzelecką kon ­t ratakowała n iemiecką Grupę Armii .Pćłnoc" w kierunku naSzawie. W walce spotkaniowej z niem iecką 6. Dywizją

Pancerną zadała jej duże straty, lecz 24 czerwca została

okrążona przez wojska LVI. Korpusu Zmot. ge n. Manstein a ipozostała bez paliwa i amunicji. W rejoni e Rosień jede n czołg

KW-2 skutec znie powst rzymywał natarcie całej niemieckiej 6.Dywizji Pancern ej. 26 cze rwca dywi zja prowadziła ostatn ią

walkę, w trakcie której zgi nął dowód ca dywi zji ge n. major E.N.Solank in. Pozostałe czołgi zostały wysa dzone, a żołnierze

dywizji przeb ili się do własnych wojs k. 16 lipca 1941 rokudywizja została rozformowana.

3. Dywizja Pancern a sformowa na w czerwcu 1940 roku wLeningradzkim Okręgu Wo jskowym stacjonowała w rejon ie

43

Pskowa. Miała na stanie 338 czołgów i 74 samochodypa nce rne. Na początku lipca otrzymała 10 czołgów KW izostała przekazana do Frontu Północno-Zachodn iego.

Uczestniczyła w przeciwnatarci u na LVI. KorpusZmotoryzowany. 5 lipca atakowała niemiecką 1. Dywizję

Pancerną, któ ra zajęła Ostrów. Nie mając wsp arcia artylerii iprowadząc kontrnatarcie bez piechoty straci ła połowę swoichczołgów. 6 lipca w dywizji pozostały 43 czołgi . 6 lipca ranozostała wyparta z miasta przez sko nce ntrowane uderzeni eniemieckich 1. i 6. DPane. 7 lipca 5. Pułk Czołgów został

przeka zany do 22. Korpusu Strzeleckiego , a 6. Pułk Czołgów

prowadz ił wa lki w składzie 41 . Korpusu Strzele ckiego. 3.Dywizja Pan cern a przestała i stnieć jako samodzielna jed nost­ka. Do 1 sierpnia w dywizji pozostało 15 czołgów, dlatego wa l­czyła jako jed nostka piechoty. 14 grudnia 1941 roku została

przekształcona w 225 . Dywizję Strzelecką (zakończyła wojnę

jako 225. Nowogrod zka Dywizj a Piechoty Ord eru Kutuzow a).Dowód ca pułkown ik K. ]. Andrejew.

4. Dywizja Pan cerna została została sfo rmowana w czerwcu1940 roku w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym wskładzie 6. Korpusu Zmech . W chwili rozpoczęcia woj nystacjonowała w rejonie Bi ałegostoku , mając m.in . 63 czołg i

KW i 88 czołgów T-34. 22 czerwca toczyła walki nad Narwią,

lecz wieczorem została wycofana w ce lu wyko nania przeciw­natarcia. 23 czerwca razem z innymi dywizjam i pancernymiFrontu Zachodn iego (6. i 11.Ko rpus Zmech. ) uczestn iczyła wprzeciwn atarciu na suwalskie zgrupowa nie woj sk niemieckich.W trakcie walki pozostała bez paliwa i amunicji, i została

zmuszo na do wycofywania s ię w kie runku Nowogródk a.Pozo stawio ne czołgi zostały wysadzone . Resztk i dywizjiwspó lnie z innymi wojskami 3. i 10. Armii zostały otoczone wrejonie na zac hód od Mińska Białoruskiego, gdz ie do 1 lipcawalczyły z niem ieckim X. Korpusem Zmotoryzowanym,próbując przerwać się w kierunku Baranowicz. 6 lipca dywiz jazostała rozformowa na . Dowód ca ge n. major A. G.Potaturczew.

5. Dywizja Pan cerna została sformowana w czerwcu 1940roku w Nadbahyckim Okręgu Wo jskowym na bazie 2. BrygadyCzołgów Lekkich w składzie 3. Korpusu Zmech . Przed wojną

stacjonowała w rejonie Alitus. 22 cze rwca po wyjśc iu z miejs­ca stałej dyslo kacji dywizja m iała rozwinąć się na froncie 30km dla obrony przepraw w rejonie Alitusa, aby umoż l iw ić

wycofywanie się 128. Dywizji Strzeleckiej.Poszczególn e jed nostki dywizji rozpoczyn ały wa l kę w

miarę osiąganej gotowości bojowej. W ciężkich wa lkach 5.Dywizja Pance rna nie wykonała bojowego zada nia - jednostkiczołgowe pon iosły duże stra ty i pozwoli ły wojskomniem ieckim zdobyć trzy mosty na rzece Niemen . Sama dywiz­ja została okrążona na wsc hodnich brzegach Niemn a i prakty­cz nie z likwidowana. Sztab niemieckiej 3. Grup y Pancernejinformował sztab Grupy Armii "Środek". " Wieczorem 22 czer­wca 7. Dywizja Pancerna prowadziła największą bitwę tejwojny na wschód od Olity z 5. Dywizja Pencetn e.Zlikwidowano 70 czołgów i 20 samolotów (na lotniskach]prze­ciwnika. Straciliśmy 11 czołgów w tym 4 ciężkie ".

6. Dywizj a Pancern a została sformowa na w czerwcu 1940roku w Zakaukaskim Okręgu Wojskowym jako samodziel nadywizja pa ncerna, następn ie została włączona w skład 28.Korpu su Zmech. Przed wojną całkowicie sformowana dywizjabazowała w Armeni i. Po roz formowaniu w 1941 roku 28.Korpusu Zmech. , dywizja została włączona w s kład 47 . Armii.W sierpniu 1941 roku zost ała prze rzu con a w rejo nNachiczewana na terenie Iranu i przeb azowana w kierunku naTebriz. Po powrocie do Zakau kaskiego Okręgu Wojskowego

44

Zniszczony sowiecki czołg średni T-28. A destroyed Soviet T-28medium tank. (O. Baronow]

została rozfo rmowa na, a na jej bazie utworzo no 6. B rygadę

Pancerną. Dowód ca płk W. A. Aleksejew.7. Dywizja Pan cern a została sformowana w czerwcu 1940

roku w Zac hod nim Okręgu Wojs kowym w składzie 6. KorpusuZmech. Przed wybuchem woj ny stacjonowała w rejo nieB i ałegostoku , gdzie m ia ła w swoim składzie 368 czołgów (znich 51 KW i 150 T-34). Była jedną z najpełn iej sformowanychi najsilnie jszych dywizji pancernych Armii Czerwonej. 22 czer­wca rozpoczęła wa lki, w nocy z 22 na 23 wykonała przem arszna wsc hód od Bi ałegostoku w ce lu likwidacji sił niemieckich ,które podobno przedostały się na ten tere n. Nie wykryła

Niemców, lecz w wy niku ataków lotnictwa straci ła aż 63czołg i . W nocy z 23 na 24 maszerowała na Grodn o, lecz niewykryła przeciwni ka. 24-25 czerwca uczestn i czyła w przeciw­natarciu 6. Korpusu Zmechan izowanego przeciwko wojskomniemieckim. Ze względu na brak paliwa straciła prawie wszys­tkie czołgi i wycofała się w kierunku Mińska, gdzie razem zwojskami 3. i 10. Armii została okrążona. W końcu czerwcapróbowała p rzerwać fro nt niemieckiej 12. Dywizji Pancern ej wrejonie Mołodeczna i wyjść z kotła, lecz do 1 lipca straci ła

wszyst kie czołgi, późn iej została rozformowana. Dowód cagen . major S. W. Borziłow (zgi nął 28 czerwca 1941 roku).

8. p ywizja Pancern a została sformowana w czerwcu 1940roku w Kijowskim Specja lnym Okręgu Wojskowym w składzie

4. Korpusu Zmech . W chwili wybuc hu woj ny znajdowała się wrejonie Lwo wa mając w swoim składzie 325 czołgów (w tym50 KW i 140 T-34). Od 22 czerwca walczyła na występie

lwowski m w rejonie Gródka ]agielońskiego. 23 czerwca wrejonie Radzichowa odpierała ataki 262. Dywizji Piechoty iinnyc h wojsk XXX XIV. Korpus u. 26 czerwca została

przekazan a 15. Korpusow i Zmechanizowanemu. W końcu

czerwca i na początku lipca prowadz iła wal ki obronne na tere­nie tzw . zachodniej Ukrainy (czyli na tere nac h ode bra nychPolsce) i wycofywała się do Kijowa. 8 lipca jej oddziały broniły

Berdyczowa. W końcu lipca w rejoni e Humania dostała się dokotła, lecz potrafiła wyrwać się z okrążenia. W połowie sierp­nia wa lczyła w rejonie Dniepropietrowska. 20 wrześn ia została

rozformowa na i a z jej resztek utworzo no 130. Brygadę

Pancerną . Dowódca płk P. S. Fotczie nkow.9. Dywi zja Pancerna została została sformowana w

Ś rodkowoazjatyck im Okręgu w ojskowym jako samodzielnadywizja, następnie zosta ła włączona w skład 27 . KorpusuZmech. Stacjonowała w rejonie Mary (Turkme nia). W po łowie

czerwca dyw i zję zaczęto prze rzucać na U kra i nę. Porozpoczęc iu wo jny 27. Korpu s Zmechanizowany został rozfor­mowan y, a 9. Dywiz ja Pan cerna po now nie stała s ię

samodzie l ną jednostką i zmien i ła oz naczenie na 114. Dywizję

Pancerną . Dowód ca płk Burkow.10. Dywizja Pancern a została sformowana w lipcu 1940

roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W 1941roku została podporządkowana 15. Korpusow iZmech anizowanemu. Przed wojną stacjonowała w miasteczk uZłoczów. W pełn i uzbrojona - 365 czołgów (w tym 63 - KW,38 - T-34) i 83 samochody pancerne. 22 czerwca rozpoczęła

walki z niemieckimi 262. i 297. Dywizjam i Piechoty. 26 czer­wca w składzie 15. Korp usu Zmechanizowanego uczestni czyła

w natarciu Fro ntu Południowo-Zachodniego, na cie raj ąc zrejo nu Brodów na Rad ziechów i Beresteczko. W wa lceponiosła duże straty, a późn iej osłaniała odwrót wojs k FrontuPołudniowo-Zachodn iego. W początkach lipca prowadziła

wa lki z niem iecką 11. Dywizją Pancerną, została otoczona,lecz zdoła ła wyrwać się z okrążenia . Pod koniec lipcaponowni e okrążona w rejonie Huma nia i lecz po now nie udało

się jej wydostać z kotła. Po przeformowaniu 20 sierp nia została

włączona w skład 40. Armii bron iącej się w rejoni e Kon otop y.29 sierpnia nacierała w kieru nku Szostk i i Głuchów . Wewrześn iu odpiera ła natarcia 2. Grupy Pancernej na połudn ie.

Wa lki zakończyły się okrążen iem głównych si ł FrontuPołudniowo-Zachodniego. Po utracie wszystkich czołgów 10.Dywizja Pan ce rna została przesunięta na tyły w rejo nCharkowa. Tutaj 28 września została rozformowana, a na jejbaz ie zostały utworzone: 131. i 133 . Brygady Pancerne .Dowód ca gen. major S. J. Og urcow (w sierpniu 1941 rokudostał się do niewoli).

11. Dyw jzja Pancern a została sformowa na w czerwcu 1940roku w Odeskim Okręgu Wo jskowym. Przed wybuche m wo jnystacjonowała w rejonie Tyraspo la. W chwi li rozpoczęcia wo jnypodeszła do granicy sowiecko-rumuńskiej i wspó lnie z 74.Dywizją Strzelecką wykonała kontruderzenie na przyczółek

pod Skulanami. 27 czerwca zajęła Skulany. Na przełomie czer­wca i lipca uczestniczyła w kontrnatarciu na II. KorpusZmotoryzowany w celu zatrzymania natarcia przeciwnika . 8lipca wykonała uderzeni a na styku rumuńskiej 4. i niemieckiej11. Armii i pot rafiła do 10 lipca zatrzymać wroga. W związku

z zaostrze niem s ię sytuac ji na prawym skrzyd le FrontuPołudni owo-Zachodn i ego 22 lipca 2. KorpusZmecha nizowany zosta ł przerzuco ny w rejon Chrystianówki,gdz ie sow iec kie dywizje atakowały 11. i 16. Dywizję Pancerną

przeciwnika w kierunku na Hurna ń , w ce lu uniemożliwienia

otoczenia wojsk 18. Armii. Zad anie zostało wyko nane, anastępnie dywizja prowadz i ła wa lki obronne wycofując się nawschód. Do 30 lipca dywizja straci ła 442 czołgi z pos iada nychna początku wojny 489. 27 sierp nia dywizja została rozfor­mowa na, na jej baz ie została utwo rzon a 132. Brygada

Postój niemi eckiej jedno stki pancernej (czołgi PtKpfw II Ausf. C, III Ausf. J i IV Ausf. E) wc wsi koło R żewa, jesicń 1941 roku. OnMoscov direction : German PzKpjil' II Al/S! C (in the foreground) PzKpfll' III Al/S! J and PzKpfll' IV Al/S! E in a village near Rzhew; Autunin1941. (RG AKFDI

45

Naprawa uszkodzonego czołgu lekkiego T-60, wrzesień 1941 roku. A T-60 light tank undergoing maintenance before being c0111111ited tocombat. [S.R0111adill}

Pan cern a (od 24 stycznia 194 2 roku 4 . Gwa rdyjskaSmoleńsko-Mińska Brygada Pan cern a odz naczona orderami:Czerwon ego Sztandaru i Suworowa). Dowód ca ge n. major G.1.Kuźmi cz .

12. Dywizja Pancern a została sformowana w czerwcu 1940roku w Ki jowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym w składzie

8. Korpusu Zmech. na bazie 14. Brygad y Czołgów. Przedwojną stacjonowała w Stryju. 22 czerwca po przekazaniu 8.Korpusu Zmech an izowanego z 26. do 6. Armii wykonała prze­marsz do nowego rejonu koncentracji . 23 czerwca walczyła znacieraj ącymi jedn ostkami niemi eckimi : 16. Dywizją Pancerną

i 16. Dywizj ą Zmotoryzowaną z XXXXVII. Korpusu. 24 czerw­ca na pod stawie roz kazu do wód cy 6. Armii pomaszerowała wnowe miejsce ześrodkowan ia . W c i ągu pierwszych czterechd ni wojny, w wyniku otrzymywania sprze cznych rozkazów,dywizj a pokonała blisko 500 km i st ra ci ła z przyczyn tech­nicznych 50 % czołgów. 26 cze rwca rozpoczęła wa l kę zmarszu , pojed ynczymi oddziałam i . Po sforsowaniu rzekiS łonówk i prowadz i ła wa lki z niemiecką 16. Dywizją Pancerną

i wdarła się o 20 km. 27 czerwca na linii Turkow iczi- Poddybceponiosła duże straty od og nia artyleryjskiego i przeszła doob rony. 28 czerwca powtórnie atakowała przeciwni ka - 16.Dywizję Pancerną, 75. i 111. Dywizje Piechoty. Przesunęła s i ę

o 12 km, lecz pod wieczór została zmuszona do wycofania . 29czerwca została otoczona w rejoni e Rad ziwillowa, lecz dokońca dni a wyrwała się z kotła tracąc czołgi. Do 30 czerwca w8. Ko rpusie Zmechanizowan ym z 858 czołgów pozostało tylkolO! W wa lkach uczestn iczyła jako dywizja strze lecka . 1 wrześ­

nia została rozform owan a, a na jej bazie została utworzon a129. Brygad a Pan cern a. Dowód ca ge n. major T. A. Miszanin.

13. Dywizja Pan cern a została sformowana w czerwcu 1940roku w Zab ajkalskim Okręgu Wojskowym w składz ie 5.Korpusu Zmech. Stacjonowała w rejoni e Borzi (blisko granicymon golskiej i ch i ńskiej ) . 15 cze rwca w składzie 16. Armii

46

zosta ła przewiezion a do Ki jowskiego Specjaln ego Okręgu

Wojskowego (Stalin podpisał z J aponią pakt o nieagresji izamierza ł zaatakować na zachod zie - przypis wyd. polski ego).W końcu czerwca została przerzucona na Front Zachodni,gdzie weszła w skład 20. Armii. 5 lipca mając 238 czołgów

8T- 7 i innych typów, wspó lnie z 17. Dywizją Pancerną z 5.Korpusu Zmech anizowanego, 14. i 18. Dywizją Pan cerna 7.Korpusu Zmech . uczestniczyła w przeciwnatarciu na XXXIX. iXXX XVI. Korpus Zmotoryzowany Grupy Armii " Środek". Popokonaniu 20 km została unieruchomiona z powodu brakupaliwa. Po wznowi eniu natarcia 7 lipca dywizje napotkały zor­gan izowaną obronę i straciły ponad 50 % czołgów. Od 9 lipcawalczyła z niemiecką 17. Dywizją Pancerną na północ odOrszy. W połowie lipca wra z z innymi woj skami została oto ­czo na w rejo nie Smoleńska . Na początku sie rpnia resz tkidywi zji wyrwały się z kotła. 10 sierpnia dywizja została rozfor ­mowana. Dowód ca płk F. U. Graczew.

14. Dywizj a Pancerna została sfo rmowana w lipcu 1940roku w Moskiewskim Okręgu Wo jskowym w składzie 7.Korpusu Zmech . Stacjonowała w rejonie Moskwy. W chwiliwybuchu wojny miała 179 czołgów 8T- 7 oraz innych typów.Po rozpoczęc iu woj ny 7. Korpus Zmechanizowany wszedł wskład Fro ntu Zachodniego. 5 lipca uczestniczył w przeciw ­uderzeniu sowieckich 5. i 7. Korpusu Zmechanizowanego iprowadził wa lki z niemiecką 18. Dywizją Pancerną w rejonieSienna. Ze względu na duże straty (ponad 50 % czołgów) 9lipca dyw izja została wyprowadzona z walki i przeniesiona doodwodu. Pod koniec lipca znajdowała s ię w rejonieWiaźmy wod wodzie dowodzącego Frontem Zachodnim. 19 lipca została

rozformowana. Dowódca płk I. D. Wa siliew.15. Dywizja Pancerna została sformowana w marcu 1941

roku w Ki jowskim Specj alnym Okręgu wojskowym w składz ie

16. Korpusu Zmech . Stacjonowała w Stanisławowie. Odpoczątku wojny walczyła z XXXXV II I. Korpusem

Zmotoryzowanym, działającym na prawy m skrzydle 1. GrupyPan cern e j. 26 cze rwca została przekazan a do FrontuPołudniowo-Zachodn iego i uczestni czyła w wa lkach obron­nych w rejonie Berdyczowa, osłaniając odwró t wojsk tego fron­tu. Do końca lipca strac i ła wszyst kie swoje czołgi (30 lipca1941 roku w 16. Korpusie Zmechanizowanym było 5 czołgów

T- 28 i 12 samochodów pa ncernych) i dostała s ię do kotła podHuman iem . Resztkom dywizji w sierpniu udało się wyrwać zokrążenia . 14 sierpnia zosta ła rozformow ana, a na jej baziezostała stworzona 4. Brygada Pancerna (od 11 listopada 1941roku 1. Gwardyjska Czo rtkowska Brygada Pancerna odzna­czona orderami: dwu krotnie Lenin a, Cze rwonego Sztand aru,Suworowa, Kutuzowa i Bohd ana Chmielnickiego). Dowódcapłk W. I. Połozkow.

16. Dywizja Pancerna została sformowa na w lipcu 1940roku w Od eskim Okręgu Wo jskowym. Stacjonowała wKatowsku. Po rozpoczęciu woj ny weszła w skład 9. ArmiiFrontu Połudn iowego . W końcu czerwca 194 1 roku wspó lnie z11. Dywizją Pancerną uczestniczyła w przeciwnatarciu wkierunku miasta Bielcy zatrzymując natarcie wroga. Następniezostała przerzucona w rejon Hum ania, gdz ie wspóln ie z 11 .Dywizją Pancerną nacierała na niemieckie 11. i 16. DywizjePancerne, un iemożl iw i aj ąc okrążenie 18. Armii. Po odrz uce­niu wroga o 40 km prowadziła wa lki obronne w rejonieChrystianówki. 20 sierpnia została rozformowana. Dowód capłk M. I. Mynd ro.

17. Dywizja Pance rna została sformowana w lipcu 1940roku w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym. Stacjonowała wrejonie Borzi. W chwi li wybuchu wojny m i ała 255 czołgów

8T-7 i innych typów . 15 czerwca rozpoczęło się przerzuca niedywizji na Ukrai nę, lecz j uż po wybuchu wojny raze m z 5.Korpusem Zmechan izowanym została skierowa na na FrontZachodni. 5 lipca uczestniczyła w przeciwnatarciu 5. i 7.Korpusu Zmechanizowanego w kierunku Lep ieiska. Po prze­jechaniu 20 km prawie przez dobę stała bez pal iwa i

rozpoczęła natar cie dopiero 7 lipca. 8 lipca prowadz iła bitwę

spotkaniową z niemiecką 18. Dywizją Pancerną w rejoni eDubianki. Po utracie większej częśc i swoich czołgów została

prze niesio na do odwodów i zgrupowana w rejonie O rszy.Późn iej uczestn i czyła w bitwie pod Smoleńsk iem. 17. Pułk

Zmechanizow any wchodzący w skład tej dywizji - jako pier­wszy w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej został odzna­czony O rderem Len ina. 28 sierpnia dywizja została rozfor­mowana, a na jej bazie utworzono 126. B rygadę Pancerną.

Dowód ca płk I. P. Korczagin.18. Dywizja Pancerna została sformowana w lipcu 1940

roku w Moskiewskim Okręgu wojskowym. Stacjonowała wrejonie Moskwy. 28 czerwca została włączona w skład wojskFrontu Zachodn iego. W lipcu uczestn i czyła w kontrnatarciu wkierunku lep ieiskim. W wa lce z niem ieck imi dywizjamipanc ernymi straci ła ponad 50% czołgów. 9 lipca została prze­su n ięta do odwo dów Frontu Zachodni ego i skoncentrowała się

w rejonie Wiażmy. astępnie p rowadziła walki na kierunkumoskiewskim. 1 września została rozformowana, a na jej baziezostała stworzona 127. Brygada Pancerna. Dowód ca gen.majo r F. T. Rem izow.

19. Dywizja Pancerna została została sformowa na w marcu194 1 roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wo jskowym wskładz ie 22. Korpusu Zmech . Stacjonowała w Równem . 22czerwca 1941 roku mi ała 163 czołgi. W nocy z 22 na 23 czer­wca wykonała 50-ki lome trowy przem arsz w rejo n napółnocny-wschód od Łucka, t racąc od ataków lotni ctwa zprzyczyn techni cznych 118 czołgów, czy li 72% swojego stanu.24 czerwca mając tylko 45 czołgów T- 26 zaatakowała

n iem iecką 14. Dywi zję Pancerną w rejonie Wojnicy. Po utra­cie większości czołgów - wycofała się . W wa lkach zgi nął

dowód ca 22. Korpusu Zmech . gen. Kondrusiew, a ranny został

dowódca dywizji . Resztki dywizji wycofały się do Równego. 1lipca dywizja uczestniczyła w kontratak u w kierunku Dubna,lecz 2 lipca została ze skrzydła zaatakow ana przez dywizję

KW-l z dodatkowym opancerzeniem i mocowaniem prz eciwlotniczego karabinu maszynow ego DT, Front Zachodni, koni ec 1941roku. A KV- l heavy tank fi tted with applique armour and DT AA machine glin mount on the turret, Westel'll Front , end 1941. IS. Romadin)

47

20. Dywiz ja Pancern a została sfo rmowana w lipcu 1940roku w Kijowskim Specja lnym Ok ręgu Woj skowym.Stacjonowała w Szepietówce. W chwi li wybuc hu wojny miała

tylko 36 czołgów . Wchod zi ła w skład 9. KorpusuZmech an izowan ego. W iecz orem 22 czerwca 194 1 rokupomaszerowała w kierunku Łucka . 24 czerwca pod Klewanią

zaatakowała n iem iecką 13. Dywizję Zmotoryzowaną i straci ła

wszystkie swoje czołgi. 26 czerwca w składz ie 9. Korp usuuczestn i czyła w kontrnatarciu w rejonie Dubna przeciwko 13.

Ca łkowic ie zniszczony w wyniku eksplozj i czołg T- 26 Model 1937, 1941 rok. A wreckage ofa T-26 model 1937 liglit tank after interna!explosion, 1941. IS. Rornad in]

zmotoryzowaną SS .L eibstendette SS Adolf Hitler" przeszła doo bro ny odstępując na wschód. 10-14 lipca atakowała

n i emiecką 11 3. Dyw i zję Piech oty i 25. Dywi z j ę

Zmotoryzowaną w rejoni e Nowogrod u Wołyńskiego. Nap rzełom ie lipca i sierpnia walczyła w Korost i eń skim Rejon ieUmocnionym. 19 sierp nia dywizja miała tylko jeden czołg ! 8październ i ka została rozformowana . Dowódca gen. major K. A.Siemieczienko.

Czołg T- 34 wspiera atak piechoty w rejonie Moskwy, Fro nt Zac hodni, grudzień 1941 roku . A T-34 with infantry during an advance nearMoscov; Western Front, December 1941. (S.Romadin)

48

Naprawa w warunkach bojowych uszkodzonego czolgu BT- 7,listopad 1941 roku . A BT- 7 tank undergoing maintenance befo rebeing commited l o combat. IS. Romad in ]

Dywizji Pancernej i 299. Dywizji Piechoty. Pod koniec dn ia,zagrożona otoczeniem , wycofała się do Klewani . Do 30 czer­wca wa l czyła z 14. Dywizj ą Pan cerną i 25. Dyw i z j ą

Zmotoryzowaną na linii rzeki Goryń a następn ie pod

Klewan iem . W dn iach 10-14 lipca uczestni czyła w przeciw­natarc iu w kieru nku Nowogrodu Wołyńsk i ego, a następnie do6 sierpnia walczyła w umocn ion ym rejo nie korosteńskim (zewzględu na brak czołgów walczył tylko skład oso bowy dywiz­ji 2 000 ludzi). Pod kon iec sierpnia bron iła s ię na północ odCzernihowa. 9 wrześn ia została rozformowa na. Dowód ca płk

M. E. Katu kow (w pierwszyc h dn iach woj ny ze względu na jegochorobę dowodz ił płk W. M. Cze rnjajew).

21. Dyw iz ja Pancern a została sformowana w marcu 1941roku w Len ingradzkim Okręgu w ojskowym. Stacjonowała wrejon ie Le ningradu w składz ie 10 Korpusu Zm ech . Odpoczątku woj ny pozostalwała w odwodz ie. W lipcu została

włączona w skład 1. Korpusu Zmech . FrontuPółnoc no-Zachod n i ego, a następn i e skierowana w celuwzmoc nienia 11. Armii. 14-1 8 lipca uczestniczyła w kontr­nata rciu 11. Armii przeciwko niemieckiemu LVI. KorpusowiZmoto ryzowanemu w rejo nie miasta Solce, prowadząc atak odpółnocy. Po 16 godzinach wa lki z 8. Dywizją Pancerną i 3.Dywizją Zmotoryzowaną odrzuciła je o 40 km. W sierpniuweszła w skład 48 . Armii i prowadziła wa lki ob ro nne naFro nc ie Północno-Zachodn im już jako jednostka strze lecka. 3marca 1942 roku została rozformow ana, a na jej bazie została

utworzona 103 . (od 20 listop ada 1944 roku - 65. GwardyjskaSewsko-Pomorska Brygad a Pancern a odz naczona o rderami:Lenina , dwu krotn ie Czerwonego Sztand aru, Kutuzowa iBohdana Chmie lnickiego) i 104 . Brygada Pan cern a. Dowódcapłk L. W. Bunin.

22. Dywiz ja Pancern a została sformowa na w marcu 1941roku w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskow ym w składzie

14. Ko rpusu Zmec h. na baz ie 29. Brygad y Czołgów .

Stacjonowała w B rześciu nad Bugiem , 2 km od nowej gra nicysow iecko-niemieck iej. W pierwszych godzinac h woj ny została

ostrze lana przez arty le rię i zbomba rdowa na przez samo lotyLuftwaffe. Zostały wów cz as zniszczone magazyny amunicji iskłady paliwa. Resztki dywizji o godzi nie 12.00 staw i ły się wrejoni e koncentracji nie mając paliwa, amunicji i środków

łącznośc i. W drugie j połow ie dni a 22 . Dywizja Pan cernarozpoczęła wa lki z 3. Dywi zją Pancerną. 23 czerwca mając

100 czołgów uczestn i czyła w kontrnatarciu 14. KorpusuZmech. w rejo nie B rześci a. W bitwie pod Żabi nką w starciu z

Defilad a czo łgów pływających T- 38 w Kuj byszewie, 7 listopad a 1941 roku. T-38 amphibious tanks parading in Kujbyschev. 7 November194 1. [LGl\10 RI

49

Płonący czołg T- 34, front wschodn i 1941 rok. A burned-outSoviet T-34 tank. Eastern Front, 1941. 10. Baronowi

fł.,

Porzu cony sowiecki czołg szybki BT- 7 na brzegu rzeki Newy, Fro nt Leningradzki, 23 listopada 1941 roku. An abandoned Soviet BT-7cruiser tank ofthe Nem river; Leningrad Front, 23 November 1941. (LGAKFDI

niemiecką 3. Dywi zj ą Pancern ą pon iosła du że straty. O peracyjnej. 13 lipca uczestniczyła w przeciwnatarciu wZagrożona okrążeniem wycofała s ię do Kobrynia, gdzie była rejonie Ługi . W lipcu i w sierpniu prowadziła walki obronne.atakowana przez samoloty. Zginął dow ódca dywizji W. P. Na początku września została okrążona. Resztki dywizji prze-Puganow. Dowód ztwo przejął płk I. W. Kononow. 24 lipca, b i ły s i ę z okrążenia . 22 wrześn ia dywizja została rozfor-wspó lnie z 3. Dywizją Pancerną, pos iadaj ąc 25 czołgów, mowana, a na jej bazie sformowano 124. i 125. Brygadyzatrzymała wojska XXXXVI I. Korpusu Zmotoryzowanego na Pancerne. Dowódca płk M. I. Czesnokow.linii rzeki Szara na południowy-wschód od Baranowicz. 25-28 25. Dywizja Pancerna została została sformowa na w marcuczerwca w rejonie Słucka walczyła z 3. Dywizją Pancerną . Pod 194 1 roku w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym wkoniec czerwca w dywizji pozostało 450 ludzi i 45 samo- składzie 13. Korpusu Zmech. Stacjonowała w Bielsku Podlaskim.chodów. Czołgów już nie było. 28 cze rwca dywizja została 22 czerwca walczyła koło B i ałegostoku. 25 cze rwca razem zrozform owana. innymi wojskami 10. Armii została okrążona na zac hód od

23. Dywizja Pancern a została sformowana w marcu 1941 Mińska . W końcu czerwca resztki dywizji, bez części czołgów,

roku w Nadbałtyc k im Okręgu Wojskowym w składzie 12. wydostały się z okrążenia forsując rzekę Soza. 4 lipca dywizjaKorpusu Zmech. Stacjonowała w Lipawie. 22 czerwca znaj- została rozformowana. Dowód ca płk N. M. Nikiforow.dowała się w rejonie przygra nicznym. 23 czerwca otrzymała 26. Dywizja Pancerna została sformowana w marcu 1941rozkaz kont rataku na wojska niemieckie nacie raj ące z rejonu roku w Zachod nim Specjalnym Ok ręgu Wojskowym w składz ie

Tylży. Wykonała marsz z Połągi , mając na stanie aż 333 czołg i 20. Korpu su Zmech .. Stacjonowała w rejonie Borysowa. PrzedT-26. W marszu w wyniku ataków lotnictwa przeciwn ika wojną w 20. Korpusie Zmech anizowanym z najdowały 93st rac i ła 17 czołgów. W tym dn iu po raz pierwszy nawi ązała

kontakt z wrogiem. 24 czerwca uczestniczyła w bitwiespotkaniowej z wojska mi niemieckiej 4. Grupy Pan cernej. Podkoniec dn ia dywizja straci ła większość swoich czołgów i przes­tała i stnieć jako jednostka bojowa. Jej resztki weszły w skład 8.Armii i do 3 lipca broniły s ię w rejoni e O strowa. 8 lipcaatakowa na przez n i em iecką 1. Dywizję Pancerną w popłochu

wycofała się z rejonu Pskowa. W tym cz asie dywizja miała 2spra w ne czołgi (oraz 56 uszkodzo nyc h, wymagających

naprawy). 144 czołgi zniszczył przeciwn ik, 122 zostało wy­e liminowa nyc h z wa lki z przyczyn techniczn ych, 9przekazano innym jednostkom. 16 sierpnia dywizja została

rozformowan a. Dowódca płk T. S. Orlenko.24 . Dywiz ja Pancerna zosta ła sformowana w marcu 1941

roku w Lenin gradzkim Okręgu Wojskowym w składzie 10Korpusu Zmech. Stacjonowała w rejonie Lenin gradu. W dniu22 czerwca miała 139 czołgów 8T-2, 85 - 8T- 5 oraz inneczołg i. Na początku lipca została włączona do Łu ź sk i ej Grupy

50

czołg i. 24 czerwca wyruszyła na fro nt w składzie 13. Armii. Wtym dn iu rozpoczęła wa lki na stacj i kolejowej Niegorełoj e.

Siedem dni walczyła w międzyrzeczu Berezyny i Dniepru. 29lipca w pobliżu Mińska walczyła z 17. Dywizją Pancerną , leczwieczore m została wypa rta i wycofała się z Mińska. Tocząc

wa lki odwrotowe wycofywała s ię do linii Dniepru. 7 lipcadywizja miała 3800 ludzi i 5 dz i ał. 9 lipca na od cin ku obrony20. Korpusu Zmech an izowanego Niemcy przerwali fro nt 13.Armii. Wted y dywizja zosta ła wycofywała na tyły. 26. Dywiz jaPancerna została podporządkowana dowód cy 61. KorpusuStrzeleckiego. 17 lipca uczestniczyła w kontrataku na O rsze.Początkowo posuwała się na zac hód, lecz 20 lipca została

za trzyma na przez wro ga i ponosząc duże straty została zm us­zon a wycofania się na poprzednią linię . 21 lipca zosta ła roz­formowana. Dowódca gen. major W.T. Obuchowo

27 . Dywizja Pancern a została została sformowana w marcu1941 roku w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym wskładzie 17. Korpusu Zmech. Stacjonowała w Nowogródku. Wchwili wybuc hu wo jny nie u kończono jej formowania. Nieposiadała czołgów. Żołn ierze byli w 30-35% uzb rojeni tylko wkarabin y. Dywizja otrzymała rozkaz zaj ąć linię ob rony wrejonie Baran owicz. Lin ię obrony zajęli tylko uzbrojeniżołn ierze, reszta skryła s i ę w lesie. W wyniku niemieckiegoataku "dywizja pancerna" została rozbita . 1 sierp nia została

rozformowana. Dowódca płk A. O. Achme now.28 . Dywizja Pan cern a została sformowa na w lutym 1941

roku w Nadbałtyckim Okręgu Wo jskowym w składzie 12Korpusu Zmec h. Stacjonowała w Rydze . 18 czerwcarozpoczęła przemarsz w kierunku granicy w cel u zajęcia pozy­cji do atak u. Dywizja posiadała 210 czołgów BT- 7 i innychtypów. 23 czerwca otrzymała rozkaz kont ratakowan ia wkierunku na Skaudwi le, potem wykonała .prze marsz na linię

Warnaj-Użwentis , tracąc w wy niku ataków lotn ictwa niem iec­kiego 27 czołgów. Dywizja wielokrotnie miała przy musowe

Atak piechot y wspierany przez czołg T- 34, Front Zachodni,lipiec 1941 roku. An infant ry attack supported by a T-34 tank.Western Front. July 1941. (RGA KFDI

posto je z powodu braku paliwa i dopiero wieczorem 24 czer­wca rozpoczęła walki z n iem iecką 1. Dywizj ą Pancerną. 25czerwca w pobl i żu Pasz iii roz bi ła ko l umnę 8 . Pułku

Zmoto ryzowanego, lecz późn iej trafi ła pod silny obstrzał

artyleryjski, skąd po czterech godzinach walki wycofała się,

tracąc 48 czołgi. lączn ie 25 czerwca straciła 84 czołgi.

Następnego dnia dywizja mi ała 40 czołgów . W następnych

dn iach jednostki 28. Dywizji Pancernej osła n iały wycofywaniesię wojsk Frontu Północno-Zachodniego. 6 lipca została

dywizja wycofana na tyły w celu przeformowania (do tegoczasu straciła 133 czołgi ) , a z przyczyn tech nicz nych 68czołgów). Na początku sierpnia resztki dywizji i niektóre jed­nostki 48 . Armii wraz z przydz ielonymi jej jednostka mi saper­skimi były połączone w zgrupowanie operacyj ne , poddowód ztwem dowódcy dywizji pułkownika I. T. Korownikowa,

Sowieckie czołgi T- 26 Model 1937 (pierwszy czołg) i Model 1933, zima 1941 roku . Soviet T- 26 model 1937 (in the fo reground) and model1933 tanks , Winter 1941. IS. Romadin)

51

J EDNOSTK A, TY" STAN STRATY ZAGINĘŁY UGRZĘZŁY RESURS ZNISZ. REMO NT NIEZNANACZOLG 22.0/i. I9-ł I W WALCE W BŁOCI E SIL IKA PRZEZ W

ZAŁOG I FABRYCE8. Dvwizja Pan cernaKW 50 13 - 2 3 25 5T- 34 140 54 8 2 - 3 1 32 10T-28 68 10 - - - 26 1BT- 7 3 1 2 I - - 12 3 1T-26 36 6 I - 13 5BA- ID 57 7 - - - 14 5 13lO. Dywizja STANPuncerna 1.08.1941KW 63 53 (22) - - - 24 - 7T- 34 38 37 (23) - - - 9 - 5T-28 6 1 44 (4) 3 - - 37 - -BT- 7 181 147 (54) - - - 46 - 47T-26 22 19 (7) 3 - - 9 -BA 83 72 (24) - - - 27 - 21

Uwaga: w 10. DPanc podano straty ogółem, a w nawiasie straty bezpośrednio w walce , stan czołgów na I sierpnia 1941 rokuwykazuje też uzupełnienia sprzętu. czołgi porzucone włączone do jed nostki w trakcie odwro tu etc ..W przypadku 10. Dywizji Panccm ej nic wykazano dokładn ie charakteru strat nicbojowych, bowiempozycja "czołg i zniszczo ne przez za łogi" w tym przypadku obejm uje tcż pojazdy utracone np. wskutek defektów technicznych,zaginione.

Stra ty sprzętu 8. Dywizj i Pancernej 4. Korpusu Zme chanizowanego i lO. Dywi zji Pancernej15. Korpusu Zmechanizowanego od 22 czerwca do I sierpnia 194 1 roku.

AFV losses of the 8th Armoured Division of the 4th Mechanised Corps and 10th Armoured Divisionof the 15th Mechanised Corps from 22 June. to I August 194 1.

d la obrony Nowogrodu, a następnie u czestn i czyły w wa lkachpod Wałdas . 13 września w dywizji było 552 żołnierzy i 4dz i ała. 13 stycznia 194 2 roku 28. Dywizja Pancerna została

przekształcona w 24 1. Dywizję Strzelecką i zakończyła wojnę

jako 241 . Winnicka Dywizja Piechoty odznaczona orderami:Bohda na Chmielnickiego i Czerwonej Gw iazdy. Dowódca płk

I. D. Czern iachowski.29. Dywizja Pancern a została sformowana w marcu 1941

roku w Zachodn im Specjalnym Okręgu Wojskowym w składzie

11. Korpusu Zmechanizowanego. Stacjonowała w Grod nie. 22czerwca kontratakowała jednostki XX. Korpusu Armijnego wkierunku l ipska, lecz ze względu na z łe zaopatrze nie w czasiewalki pozostała bez pa liwa i amunicji. W wyniku bitwy

Sa mo chó d pancerny BA-20M z ni eu stalonej jed nost ki. ABA- 20M armoured car ofunidentified unit. [I. Moszeza ń ski]

52

spotkaniowej na linii Gołynka-lipsk straci ła prawie wszyst kieczołg i i wycofała s ię w kierunku Nowogródka. 25 czerwca wdywizji pozostało 600 ludzi i 15 czołgów . W końcu czerwcazostała otoczona w rejonie Mińska . Ze względu na brak paliwa2 lipca zn iszczyła pozostałe czołgi i samochody! Resztkidywizji przerwały okrążenie. 14 lipca została rozformowana.Dowódca płk W. T. Studni ew.

30 . Dywizja Pancern a została sformowana w kwietni u 194 1roku w Zachodn im Specjal nym Ok ręgu w ojskowym.Stacjonowała w Prużanach . Przed wojną miała 174 czołgi

T-26. 22 cze rwca rozpoczęła wa lki w rejonie Pi ńska z 18.Dywizją Pancerną i na pewien czas zatrzymała je j marsz. 23czerwca mając 120 czołgów uczestn iczyła w kontrataku podB rześciem. W wyniku wa lki z 18. Dywizją Pancern a straci ła

60 czołgów i wycofała się z Prużan . Ze względu na złe przy­gotowanie i do wodzen ie przeciwnatarcie nie udało się. 24czerwca wspól nie z 22. Dywizją Pancerna walczyła na liniirzeki Szara, gdzie większa część dywizji została okrążona .

25-28 cze rwca broni ła Słucka, walcząc z 3. Dywizją Pancerną.

Pod koniec czerwca w dywizji pozostało 1090 żołnierzy i 2czołg i T-26, 90 samoc hodów i 2 ciągniki. 30 czerwca została

rozformowana. Dowódca płk S. I. Bogdanow.31. Dywiz ja Pancerna zosta ła sformowana w marcu 1941

roku w Zachodnim Specjalnym Okręgu w ojskowym w składz ie

13. Korpusu Zmech. Stacjonowała w rejon ie BielskaPodlaskiego. 22 czerwca rozpoczęła wa lki w strefie obrony 10.Armii Front u Zachod niego na linii rzeki Nurzec. Została

okrążona w Puszczy Białowieskiej i rozb ita. 30 lipca została

rozformow ana. Dowódca płk S. A. Kalichowicz.32 . Dywiz ja Pancerna została sformowa na w marcu 1941

roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym w składzie

4. Korpusu Zmechan izowanego na bazie 30 . Brygady Czołgów

Lekkich . Stacjonowała we Lwowie. Została całkowicie uzbro­jona i miała na stanie 200 czołgów KW i T-34. 22 czerwca wal­czyła w rejonie Lwowa przeciwko prawemu skrzydłu GrupyArmii .Południe " . 23 czerwca walczyła w rejon ie Wie lkichMostów. Wieczorem otrzymała rozka z dowód ztwa 6. Armiiaby zlikwidować przeciwnika w rejo nie Kamionki, w tej sytu­acj i zaatakowała niem ieck ie wojska na tym odc inku frontu. 24czerwca wkroczyła do Lwowa , gdz ie została na ulicach miastaostrze lana przez członków O UN. 25 czerwca kontratakowała

jednostki XIV. Korpusu Zmotoryzowa nego w rejoni e jaworowa,gdzie st ra ciła w walc e 15 czołgów. Od 26 czerwca napółnocno-zachód od Lwowa odp ierała ataki niemieckiejdywizji. Następn ie prowadziła walki obronne w rejo nieStarokon, Statinopola, Ostropo la. Na początku lipca uczest­n i czyła w wa lkach w o bro nie Berd yczowa wa lcząc zniemiecką 16. Dywizją Pancerną . W końcu lipca została

okrążona pod Humaniem. Resztki dywizji wyrwały się z kotła .

10 sie rpnia dywizja została rozformowa na. Na jej bazie zosta ła

utworzon a (od 16 lutego 194 2 ro ku) 6. Gwardyjska SiwoszskaBrygada Pan cern a i 8. Brygada Pancern a (od 11 stycz nia 194 2roku Gward yjska Mińsko-Gdańska odz naczona orderami:Leni na, Cze rwo nego Sztandaru i Suworowa Brygada Pan cerna).Dowód ca płk j. G. Puszkin .

33. Dywizja Pancern a została sformowana w marcu 1941roku w Zach odn im Specjal nym Okręgu Wo jskowym.Stacjonowała w Gro dnie. 22 czerwca rozpoczęła wa lki wrejo nie Augustowa. 23 i 24 uczestniczyła w kont rofen sywie wrejo nie Bi ałegostoku. Przystąp i ła do walki nie posiadając pali­wa i amunicji. Straciła prawie wszys tkie czołg i i wycofała się wkierunku Nowogródka. Tutaj 25 czerwca została okrążona.

Resztki dywizji przedarły się przez okrążenie . 14 lipca została

rozformowan a. Dowód ca płk M. F. Panow.

34. Dywizja Pancern a została zosta ła sformowana w lipcu1940 roku w Kijowskim Okręgu Wojskowym w składz ie 8.Korpusu Zmech. na baz ie 14. Brygady Czołgów Ciężkich .

Stacjonowała w Sadowej Wiszni. jed yna dyw izja pa nce rna,któ ra m i ała w uzbrojeniu ciężkie czołg i T-35 (w 67. i 68. pułkubyło 48 czołgów wchodzących wcześniej w skład 14. brygad y).T-35 zostały stracone w pierwszych dniach woj ny z przyczyntec hnicz nych. 22 czerwca została przekazana z 26. Armii do6. Armii i wykonała marsz w nowy rejon koncentracji. 24 czer­wca wykonała ponowny przem arsz do nowego rejonu koncen­tracji. 25 czerwca wykonała kolejny przem arsz w ce lu uczest­niczenia w kontrnatarciu w rejon ie Dubna. W czasie pier­wszych dn i wojny przejechała po nad 500 km i strac i ła z przy­czy n tec hnicznych 50% czołgów. 26 czerwca zaatakowała 16.Dywizję Pancerną i posunęła się 10 km w kierunkuBeresteczka. 27 czerwca z 34. Dywizji Pancernej, 24 . Pułku

Pancernego, 12. Dywizji Pancernej i 2. Pułku Motocyklowegozostało sformowane zgrupowanie pod dowód ztwem komisarzabrygady N. K. Popiela, który otrzymał rozkaz od członka RadyWojennej Frontu Południowo-Zachodniego Waszugina, podgroźbą rozstrze lania - zająć Dubno. Natarcie rozpoczęto bezrozpoznania i przygotowania artyleryjskiego . Za cenę dużych

strat pod wieczór 27 czerwca Niemcy zos ta li wyparci z Dub na,a niemiecka 11. Dywizja Pancerna została odrzucona z miasta.W następnym dniu 34. Dywizja Pancerna została otoczonaprzez Niemców (16. Dywizję Pancern ą, 75. i 111. Dywizję

Piechoty) i całkowicie zlikwidowana. 29 czerwca poległ wwalce dowód ca dyw izji płk I. W. Wasilew . Z okrążen i a

wyrwała się n ieduża grupa dowod zon a przez Popiela. Poniepowod zeniu natarc ia komisarz korpusu Waszugin zastrzelił

się . 15 sierp nia dyw izja u legła rozformowaniu, po czym stwo­rzo no na jej bazie 2. i 16. Brygady Pancerne.

Czolgi T- 34 Model 1941 z jednostki majora Baranowa, poludniowa Ukraina, październik 1941 roku. Major Baranov s T-34 model1941 tanks group, Southern Ukraine, October 1941. IS. Rornadin]

53

Ata k piechoty wspier any przez czolg] T- 26, Fro nt Zac hodni, październik 1941 roku . Al/ infantry attack suppo rted by T- 26s tank, WestemFront , October 1941. (LGAKFDI

35. Dywi zja Pancerna została sformowa na w grudniu 1940roku w Kijowskim Specja lnym Okręgu Wojskowym.Stacjonowała w Nowogrodzie Wołyńskim. W chwili wybuchuwoj ny miała 141 czołgów T-26 i 1 " chemiczny"). 22 czerwcapomaszerowała na Łuck. 24 czerwca na południy-zachód odKlewania walczyła z niemiecką 13. Dywizją Pancerną i uczest­n iczyła w kontrnatarciu korpusów zmechanizowanych FrontuPołudn iowo-Zachodn iego . 26-27 czerwca prowadz i ła wa lki z299. Dywizj ą Piechoty na lini i Stawy-Młynów. Wi eczorem 27czerwca pod uderzeniami 14. Dyw izji Pancernej i 25. Dyw izj iZmotoryzowanej wycofała s i ę za rzekę Goryń. Do 4 lipc a

bron iła s ię w rejo nie Humań-Klewań , 10- 14 lipca w składz ie 9Korpusu Zmech. kontratakowała niem iecką 44. i 95. Dywizję

Piechoty w kierunku na Nowogród Wołyński, zatrzymując

wroga . Na przełomie lip ca i sierpnia walczyła w Korosteńskim

Rejonie Umocnionym. Do 19 sierpnia w dywizji pozostało 927żołnierzy i ani jednego czołgu. 19 września dywizja została

rozformowana. Dowódca gen. major N. A. Now ikow .36. Dyw izja Pancerna została sformowa na w marcu 1941

roku ':N Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym w składz ie

17. Korpusu Zmech. Stacjonowała w rejonie Baranowi cz. Dorozpoczęcia wojny nie otrzymała praktycznie sprzętu i dlatego

Za mas kowany i osłon ięty pni ami drzew czo łg T- 34, Front Za chod ni, kon iec 1941 roku . A T- 34 in an ambush. The tank is wellcamouflaged and pro tected with beams , Western Front , el/d 1941. IRGAKFDI

54

Sowiecki improwizowan y samochód pancern y na podwoziuciężarówki GAZ-AA uzbrojon y w armatę pp anc. kalibru 4Smm, Front Lenin gr adzki, październik 1941 roku. GAZ- AA truckwit" armoured body armed wit" 45 AT /11/11 cannon, LeningradFront. October / 94/ . (L GAK FDI

została wykorzystania w walkach obronny na Białorusi jakojednostka pie choty. 1 sierpnia została rozformowana .Dow ód ca płk S. Z. Mirosznikow.

37. Dywizja Pance rna została sformowana w marcu 194 1roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym w składzie

15. Korpusu Zmech. Stacjonowała w Suchodołach . 22 czerwcapomaszerowała do granicy w rejon na zac hód od Brodów . Wskładz ie 15. Korpusu Zmech . uczestniczyła w przeciwnatarciuna prawe sk rzydło 1. Gru py Pan cernej nacierając na Brody wkierun ku Radz iwiłłów i Beresteczko . W wa lkac h z 297 .Dywizją Piechoty poniosła duże straty i została zmuszona dowycofania się . W początkach lipca broniła się w rejonieBerdyczowa, a następnie bron i ła dostępu do Kijowa. 10 sierp­nia została rozformowan a, a na jej bazi e utworz on o 3. BrygadęPancerną. Dowód ca płk F. G. Anikuszkin.

38. Dywizja Pancern a zosta ła sformowana w marcu 1941roku w Zachodnim Specjal nym Ok ręgu w o jskowym .Stacjonowała w rejo nie Baranowicz. 22 czerwca 38. Dywizjaznajdowała się w składz i e 20. Korpusu Zmech . Dywizja posia­dała 13 czołgów 8T i 80 czołgów T- 26. 24 czerwca została

wysłana na front w składz i e 13. Armii. Do 30 czerwca broniła

dostępu do Mińska walcząc z 17. Dywizją Pancerną . KiedyMińsk zosta ł pozostawiony Niem com, odesz ła na lin ieBe rezyna-Swisłocz . Do 9 lipca prowadziła wa lki o bronne nalinii Berezyna - Dniep r. Kied y Niem cy przerwali front naodcinku obro ny 20 . Korpusu Zmech. dywizja wycofała s ię natyły. 17 lipca w składzie 61 . Korpusu Strzeleckiego raze m z 26.Dywizją Pancerną rozpoczęła natarcie na Orsze, Początkowoatakowa ła z powodzenie m, lecz została odrz uco na napoprz edni a linię . 1 sierpnia została rozformowan a.

39. Dywizj a Pan cern a zosta ła sformowa na w marcu 1941roku w Kijowskim Specjal nym Okręgu Wojskowym.Stacjonowała w Czerniowc ac h. Od 23 czerwca została

przekazana do 18. Armii Frontu Południowego i walczyła na

jego prawym skrzyd le. 14 lipca powróci ła w skład frontuPołudniowo-Zachodn iego . 17 lipca rozpoczęła rozładunek zesz e lonów kolejowych i z marszu rozpoczęła wa lki w rejo nieBerdyczowa, gdzie w lipcu- sierpniu walcząc wycofała s i ę nawschód. 19 września została rozformowa na. Dowód ca płk N.W. Starkow.

40. Dywizja Pance rna została została sformowa na w marcu1941 roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym.Stacjonowała w Żytomierzu . W chwili rozpoczęcia wojnymiała 158 czołgów (19 - T- 26, 139 - T- 37). Po wyko naniu300- kilometrow ego przem arszu 24 czerwca rozpoczęła wa lkiw rejonie na zac hód od Równego. 26 cze rwca uczestniczyła wko ntrna tar ciu korpusów zm echanizowany ch FrontuPołudn iowo-Zachodn iego i rozpoczęła bitwę z n i em iecką 13.Dywizją Pancerną , w której poniosła duże straty. Ze względu

na przełamanie frontu przez niem iecką 13. Dywizję Pancerną

na styku 40. i 43 . Dywizji Pancernych i pows tania zagrożenia

okrążenia , dywizja została zm uszo na dowycofania si ę . 27 czer­wca bron iła dostępu do Równego walczyła z 299 . Dywizj ą

Piechoty. W następnym dniu, ze względu na okrążenie dywiz­ji 19. Korpusu Zmech. przez n i emiec ką 11. Dywizję Pancerną,

wycofała się z Równego i b ron iła s i ę na linii rzeki Goryń . Od 4lipca wycofywała się do rejo nu umocnion ego tzw. Li nii Stalina.9 lipca w 40. i 43. dywizji pozosta ło 75 czołgów. 10 lipcauczestni czy ła w kontrnatarciu na Nowogród Wołyńsk i ,

walcząc z niem ieckimi 99. i 298 . Dywizjam i Piechoty. Do 5sierpnia broniła korost ieńsk iego rejonu umocnion ego. 10 sierp­nia została rozfo rmowan a. Na jej bazie stworzo no 45. (od 7lutego 1943 roku 20 . Gwardyjską Jasso-Mykdenską) Brygadę

Pancerną odznaczoną ord erami: Czerwo nego Szta ndaru ,Kutuzowa i 47 . Brygadę Pancerną . Dowód ca płk M. W.Szirobokow.

Samochody pan cern e BA- 20 i BA-l O(z tylu) na froncie, 1941rok. BA- 20 al/d BA-10M (in the background) armoured cars inaction, /94/. IWAFI

55

41 . Dywiz ja Pancerna została sformowana w marcu 1941roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym w składzie

22. Korpusu Zmechanizowanego. Stacjonowała we Wło­

dzimierzu Wołyńskim . W chwili rozpoczęcia wojny miała 415czołgów (31 KW- 2, 342 T- 26 i 41 " chemicznych" oraz T- 37 ).Wszystkie 31 czołgów KW-2 były dostarczone na tydzień

przed rozpoczęciem woj ny i załog i nie zdążyły dobrze s ię znimi zapoznać. Nie miały amunicji kalibru 152 mm, dlategoSzef Sztabu Generalnego G. K. Żukow, znajdujący się naFroncie Połud n iowo-Zachodn im, rozkaza ł stosować pociski dobetonu wzór 1909. 22 czerwca, zgodnie z planem mobilizacji,dyw izja wymaszerowała z Włodzimierza Wołyńskiego wkierunku Kowna, lecz po drod ze utknęła w bag nach i niepotrafiła wykonać zadania ponosząc duże straty od lotnictwa iartylerii przeciwni ka. Za to odwołano ze stanow iska dowódcę

dywiz ji płk . Pawłowa . Dywizja została podporządkowana 15.Korpusowi Strzeleckiemu i zosta ła rozdrobniona na miejszepododdz iały przydzielone piechocie. 22 czerwca 41. Pu łk

Zmech an izowany przeszedł do 45. Dywizji Strzeleckiej, 23czerwca dwa bataliony czołgów zostały przekazane 87.Dywiz ji Strzeleckiej, pięć czołgów przydzielono do ochronysztabu 5. Armii. 24 czerwca 20 czołgów zostało przekazanych45. Dywizji Strzeleckiej, a 30 czołgów 62. Dywizji Strze leckiej .W tym samym dniu kompania czołgów zajmowała się poś­

cigiem za małym oddziałem Niemców, a dwie kompanie były

skierowane do ochrony dowództwa 15. Korpusu Strzeleckiego.Do 25 czerwca cała 41. Dywizja Pancerna została rozdzielonana pododdz i ały. Do początku lipca z najdowała s ię w rejonieKowna w przygotowana do odparcia uderzen ia z kierunkuBrześc i a. 1 lipca mając 16 czołgów KW i 106 T-26 uczest­niczyła w przeciwnatarci u na Dubn o przeciwko niem ieckiej14. Dywizji Pancernej . Bitwa zakończyła się klęską. Po wyco­faniu s ię na wschód 10-14 lipca uczestniczyła w przeciwnatar­ciu w kierunku Nowogrodu Wołyńsk i ego, walcząc ze 113.Dywizj ą Piechoty, 25. Dywizją Zmotoryzowaną i Dywizja SS

.Leibstendette SS AdolfHitler". 18 lipca zaczęła wycofywać s i ę

w kierunku północno-wschodnim. Na przełomie lipca i sierp­nia walczyła w korostieńskim rejonie umocnionym. W dniu 19lipca w dywizji pozostał jede n czołg . W końcu sierpnia bron iła

się na linii Dniepru, w rejonie Cza rnobyla. 9 września została

rozformowana. Dowódca płk P. P. Pawłow.

42. Dywizja Pancerna została sformowa na w marcu 1941roku w Moskiewskim Okręgu Wo jskowym . Stacjonowała wrejonie Irdicy. W chwi li wybuchu woj ny w trzec h dywizjach21. Korpusu Zmech. było tylko 98 czołgów. 25 czerwca wskładzie 21. Korpusu Zmech an izowanego została przerzuco nana Front Północno-Zachodn i w ce lu powstrzyman ia natarcia,niemieckiej 8. Dywizji Pancernej i 3. Dywizji Zmoto ryzowanejLVI. Korpusu Zmotoryzowanego, który przerwał linię frontu nastyku 8. i 11. Armii. 42. Dywiz ja Pancerna wykonała 200-ki lo­metrowy przemarsz. 29 czerwca rozpoczęła walki ze 121.Dywi zj ą Piechoty na wsc hód od Daugawpil s, a następnie

uczestniczyła w wa lkach z 3. Dywizją Zmotoryzowaną. Od 2lipca odpierała atak i 8. Dyw izji Pan cern ej i Dyw izjiZmoto ryzowan ej SS " Totenkopf" w rejonie Riezekne (3 lipcanied ale ko Dałdy rozgromiła kolumnę te j dywizji). Wlipcu - sierpniu uczestn i czyła w walkach pod Pskowem iNowogrodem w cha rakterze jednostki strzelec kiej . 5 wrześn i a

została rozformowana, a na jej bazie została sformowana 42.Brygad a Pan cerna. Dowódca płk . I. Wojen kow.

43. Dywizja Pancerna została sformowana w marcu 1941roku w Kijowski m Specjaln ym Okręgu Wo jskowym.Stacjonowała w Berdyczowie. W chwili wybuchu wojny mi ała

237 czołgów (5 - KW, 2 - T-34, 230 - T-26). 22 cze rwcazaczęła przemieszczać s ię w kierunku granicy. 27-28 czerwcana przed polach Równego walczyła z 13. Dywizją Pancerną i299 . Dywizją Piechoty. W wyniku przerwania frontu przez 11.Dywizję Pancerną , powstało n iebezp ieczeństwo okrążenia. 28czerwca wycofała się z Równego na wsc hód. W lipcu uczest­niczyła w kontrnatarciach na lewe skrzydło niemieckiej Grupy

Zasypany śn i egi em czołg śred n i T- 28 okopany na pozycji obronnej w rejonie Lenin gradu, 9 grudnia 1941 roku . A SI/OI\' camouflagedT-28 medium tank was dep/oyed statically Ol/ the defen sive line near Leningrad, 9 December /94/ . (LGAKFD ł

56

46 . Dywizja Pancern a została sformowana w marc u 1941roku w Moskiewskim Okręgu Wojskowym w składzie 21.Korpu su Zmech . Stacjonowała w Opoczkino. W końcu czerw­ca została przerzucon a na Front Północno-Zachodn i w ce lupowstrzym ania ataku niemi eckiego LVI. Korpusu. 28 czerwcazaatakowała LVI. Korpus Zmotoryzowan y zatrzymując go do 2lipca. Po rozpoczęci u nowej ofensywy niemieckiej (8. DywizjaPancern a, 32 . Dywizja Piechoty) w rejo nie Rieziekne, walcząc

wycofywała się na północny-wschód. Po stracie częśc i

czołgów uczestniczyła w walkach ob ronnych na Fronciepółnocno-Zachodnim . 1 września została rozform owana, a najej bazie została utworzon a 46. Brygad a Pancern a (od 16 lutego1942 roku 7. Gwardyjska Nowogrodzko-Berl i ńska BrygadaPan cern a odz naczo na orderami: Czerwonego Szta ndaru,Suwo row a i Czerwo ne j Gw iazdy) . Dow ód ca p łk W . A.Kopcow .

47. Dywizja Pancern a została sformowana w marcu 1941roku w Odeskim Okręgu Wojskowym w składz ie 18. KorpusuZmechanizowanego na bazie 23. Brygad y Czołgów Lekkich.Stacjonowała w Akermanie. W pierwszych dni ach woj nypozostawała w odwodz ie. 29 czerwca została przerzucon a wrejo n Winnicy, gdz ie w połowie lipca rozpoczęła walki z jed ­nostkam i niemi eckiej 17. Armii. W końcu lipca została

okrążona w rejo nie Tulczin a. 28 lipca resztk i dyw izji bez częś­

ci czołgów pieszo wyrwały się z okrążen ia. W początkach

sierpnia z resztek 18. Korpusu Zmech. została sformowa nagrupa pod dowód ztw em ge n. P. W. Wołocha, która walczyła wskładzie 18. Armii. 1.2 sierpnia została wyprowadzon a na tyły

w rejon Poltawy w ce lu przeformowania. 31 sierpn ia miała 34czołgi i weszła w skład 38. Armii, i zajęła pozycję obronną naDniep rze w rejon ie Kremi en czu ka. Po rozpoczęci u niemi eckiejo fensywy w ce lu otoczenia wojsk FrontuPołudniowo-Zachodniego w rejoni e Kijow a, walcząc wycofy­wała się w kierunku Poltawy. 10 wrześn ia kon tratakowała wrejo nie Kobie laka. 19-22 września walczyła na lin ii

Zamaskowany w lesie czol~ ciężki KW-I , Front Zachodni, 29 października 1941 roku . A KV-I lteavy. tank camouflaged with.trees al/dbranches in a fore st ambush, 29 Octoher 1941. IS. Romadin]

Armii .Południe " na kierunku kijow skim ora z w rejonieKorostieńskiego Rejonu Umoc nionego . W początkach sierpniazostała wycofana na tyły do Charkowa. 10 sierpnia została roz­formowana, a na jej bazie utworzono 10. Brygadę Pancerną .

Dowódca płk I. G. Cybin.44. Dywizj a Pancern a została sformowa na w marcu 1941

roku w Odeskim Okręgu wojskowym w składzie 18. KorpusuZmech. na bazie 49. Brygady Czołgów Lekkich . Stacjonowała

w Tarutino. Na początku wojny walczyła na Fron ciePołudniowym, a 29 czerwca została wysłana na FrontZachodni . 9 lipca ze względu na niebezpieczeństwo okrążenia

6. Armii Fro ntu Południowo-Zachodniego przez wojska 1.Grupy Pancern ej, któ re z nalazły s ię w rejonie Berd yczowa,dywizje 18. Korpusu Zmechanizowanego zostały przekazan epod rozkazy 6. Armii. Od 10 lipca 44. Dywizj a Pan cern a wal­czyła w pobliżu Berdyczowa z n i em i ecką 16. Dywizj ą

Pancerną. 19 lipca weszła w skład 18. Armii i uczestniczyła wkontrn atarciu w rejo nie Winni cy, walcząc tam z niemiecką 17.Armią. 25 lipca wojska 17. Armii przerwały obronę sowiecką

w strefie 18. Korpusu Zmech anizowanego i 17. KorpusuStrze lecki ego i zmusi ły je do wycofa nia s ię z rejonuGaj sin -Trostjani ec. 30 lipca w ca łym 18. Korpusi eZmech anizowan ym pozostały 22 czołgi. Na początku sierpniazostała przeniesion a na tyły w rejo n Pawłogrodu . 21 sierpniazostała rozformowana. Dowód ca płk W. P. Krymow.

45. Dywizja Pan cern a zosta ła sformowana w marcu 1941roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym w składz ie

24. Korpusu Zmech . Sta cjonowała w rejonie Proskirowa. Wchw ili wybuc hu woj ny w dywizji były 222 czołg i . Od 22 czer­wca bron iła się w rejo nie Starokon stantinowa walcząc z XIV.Korpusem Zmotoryzowan ym. Później została przekazan a podrozka zy 12. Armii, broniącej się w Leticziewskim RejonieUmocnionym. W końcu lipca została okrążona podHumaniem , gdz ie została rozproszona. 30 września 1941 rokuzostała rozformowana.

57

T-34 z desantem piechoty w rejonie Moskwy, 1941. Widoczna dodatkowa beczka z paliwem. A T- 34 tank with infantrymen in winteroverall. This tank is equipped with an extra 200 litres fuel barrel. IS. Romadin]

Pisa riewko- Szewczenko w rejonie Połtawy. 30 września naczon a O rderem Suworowa) Brygad a Pan cern a i 18. (od 10została wycofana do Charkowa. Tutaj 47. Pułk kwie tnia 1943 roku 42. Gwardyjska Smo leńska od zn aczonaZmechan izowany został przekazany do 199. Dywizji orderami: Czerwonego Sztanda ru, Suwo rowa, Bohd an aStrzeleckiej , a pozostałe czołgi 71. Samodzielnemu Chmielnickiego i Czerwonej Gwiazdy) Brygad a Pan cern a.Batalionowi Czołgów. 7 października dywizja została rozfor- Dowód ca płk D. J. Jakow lew.rnowana, a na je j bazie została utworzona 142. Brygada 49. Dywiz ja Pancern a została sformowana w marcu 1941Pancerna. Dowódca płk G. S. Rod in. roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wo jskowym w składzie

48. Dywizja Pancerna została sformowana w marcu 1941 24. Korpusu Zmec h. Stacjonowała w rejonie Proskirowa. Wroku w Orłowskim Okręgu Wojskowym w składz ie 23. chwili rozpoczęcia woj ny weszła w skład 26. Armii FrontuKo rpusu Zmec h. Stacjonowała w rejo nie Orła. W końcu czer-wca została przerzucona na front, gdzie 6 lipca rozpoczęła Połudn iowo-Zachodn iego, a następn ie w s kład 12. Armii.wa lki. Uczestniczyła w walkach pod Smoleńskiem. 2 wrześ- P rowadziła wa lki w rejoni e Let icz iew skiego Rejonunia została rozformowana, a na jej bazie zostały utwo rzon e Umoc nionego. Pod koniec lipca została okrążona w rejo nie17. (od 17 listopada 1942 roku 9. Gwardyjska Zaporoska odz- Humania i rozb ita. 17 września została rozfor mowana.

Czolgi BT- 7 (po lewej ) i KW-I po walce w rejonie Tuły, 1941 rok . 711'0 BT-7 cruiser tanks and a KV-/ (right) after a batt/e near Tli/a,/94/ . (S. Romadin ]

58

sa. Dywiz ja Pancerna została sformowana w marc u 1941roku w Charkowskim Okręgu Wojskowym w składzie 25 .Korpusu Zmech. Stacjonowała w rejoni e Cha rkowa. 25 czerw­ca koleją została wysłana na Front Południowo-Zachodn i. 30czerwca zaczęła się wyładowywaćw rejonie Kijowa i weszła wskład 19. Armii. Wkrótce została prze rzu con a na FrontZachodni w rejon Homla. 4 lipca w rejonie Nowozybkowa 25 .Korpus Zmechanizowany otrzymał dod atkowo do 300 po­siadanych czołgów jeszcze 32 czołgi T-34 i w składzie 2l.Armii zaatakował wojska niemieckie w rejonie God iłow icz i .

W połow ie lipca dywizja uczestn i czyła w kontrnata rciu naBobrujsk, później broniła się w rejonie Mohylewa , odpierającataki niemieckich 10. i 17. Dywizji Piechoty. W połowie sierp­nia zosta ła włączona w skład 13. Armii Frontu Briańsk i ego.

Prowadziła walki z niemiecką 2. Grupą Pancerną, która zawró­ci ła na południe w celu okrążenia wojsk FrontuPołudn iowo-Zachodn iego pod Kijowem. 17 września dywizjazostała rozformowan a, a na jej bazie utworzon o 1sa. BrygadęPancerną . Dowódca płk B. S. Bachariew.

51. Dywiz ja Pancerna została została sformowana w marcu1941 roku w Orłowskim Okręgu Wojskowym. Stacjonowała wrejoni e Orła. Po wyb uchu wojny w cha rakterze samodz ielnejdywizji pancernej została włączona w skład 30 . Armii sfor­mowanej w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. W lipcu 1941roku została przekształcona w 110. Dywizję Pancerną.

52. Dywiz ja Pancerna została sformowana w marcu 1941roku w Północno-Kaukaskim Okręgu Wojskowym w składzie

26 . Korpusu Zmech. W chwili rozpoczęcia woj ny w dywizjach26. Korpusu Zmech.znajdowały się 184 czołg i . W połowie

czerwca w składz ie 19. Armii została przerzucon a na Ukrai nę.

Po rozpoczęciu woj ny została włączona w skład FrontuZac hod niego. Po rozformowaniu 26 . Korpusu Zmech. napoczątku lipca u legła p rzekształce n i u w 101 . Dywizj ę

Pancerną . Dowódca płk G. M. Michajłow .

53. Dyw izja Pancerna została sformowana wŚrodkowoazjatyckim Okręgu Woj skowym. Stacjonowała wrejonie miasta Mary w Tadżykistanie. W połowie lipca 27.Korpus Zmechanizowany został wysłany na Front Zachodni. Porozpoczęciu wojny 27. Korpus został rozformowany, a 53.Dywizja Pancerna została samodzielną 105. Dywizją Pancerną.

54. Dywiz ja Pancern a została sformowana w marcu 194 1roku w Zakaukaskim Okręgu wojskowym. Po rozpoczęci u

wo jny 28 . Korpus Zmechanizowany, w skład któregowchodziła został rozformowany. 54 . Dywizja Pancerna weszła

w skład 47. Armii. Nie uczestniczyła w wa lkach , została roz­formowana, a na jej bazie zostały utworzone 54 . (od 26 grud­nia 1942 roku 25. Gwardyjska Jeleńska odznaczona orderami:Lenina, Czerwonego Szta ndar u i Suworowa) Brygada Pancernai SS. Brygad a Pancerna.

SS. Dywiz ja Pancerna utwo rzon a w marcu 1941 roku wCharkowskim Okręgu wojskowym w składzie 25 . KorpusuZmech . Stacjonowała w Czugujewie. 25 czerwca została

wysłana na Front Południowo-Zachod ni w rejon Kijowa, a wpoczątkach lipca z wojsk ami 19. Armii została przerzucona naFront Zac hod ni. 4 lipca wesz ła w skład 21. Armii.Uczestniczyła w przeciwnatarciu pod Bobrujskiem i w bitwiepod Smo leńsk i em. 10 sierpnia została rozformowana, a na jejbazie zostały utworzone 8. i 14. Brygady Pancerne. Dowódcapłk W. N. Bada now.

56. Dywizja Pancerna została sfo rmowana w marcu 1941roku w Północno-Kau kask im Okręgu Wo jskowym . W połowie

czerwca w składz ie 19. Armii została przeniesiona na Ukrainę.

Po rozpoczęciu woj ny przerzucona na Front Zachodn i. Wlipcu po rozformowaniu 26. Korpusu Zmechanizowanegoprzekształcona w 102. Dywizję Pancerną. Dowódca płk I. D.I. Łarionow .

57. Dywiz ja Pancern a odz naczona Orderem CzerwonegoSztandaru została sfor mowana w marcu 194 1 roku w

Czołgi T-40 ( ł u b T-30) i piechota z 1. Moskiewskiej Pro letariackiej Dywizji Zmechanizowanej, 1941 rok. T-40 (or T-30) tanks and agroup ofinfantry of 1st Moscov Proletarian Mechanised Division, 1941. [O. Baronowi

59

weszła w sk ład 4. Armii. 1 listopada rozpoczęła wa lki podTichw inem . 20 stycznia 194 2 roku dywizja została rozfor­mowana, a na jej baz ie została utworzona 60 . Brygad aPan cern a. Dowódca ge n. major A. F. Pop ow.

61. Dyw izja Pan cern a odz naczona orderem CzerwonegoSzta ndar u utwo rzon a w marcu 1941 roku w Zab ajkalskimOkręgu W ojskowym na baz ie 11. Brygad y Czołgów .

Stacjonowała w Mon goli i w składz i e 17. Armii, w latach194 1- 1945 w sk ładzie Frontu Zab ajkalskiego . Uzbrojona wczołg i 8T i T-26. W mar cu l 945 roku otrzymała czołg i

T-34/85 . W sierpn iu 1945 roku weszła w skład 39. Armi i. Od9 sierpnia do 2 września 1945 roku roku uczestni czyła w ope­racj i roz bicia Armii Kwantu ńskiej w Mandżu rii . Pokonała

Wiel ki Chi nga n i zakończyła wojnę na Półwyspie Laoduńskim

gromiąc japońskie 107. i 117. Dyw izje Piech oty. Dowód ca płk

G. I. Woron kow.101 . Dywizja Pan cern a zosta ła została sformowana w lipcu

1941 ro ku na bazi e 52 . Dyw izji Pan cern ej . 15 lipca rozpoczęła

wa lki w składz ie Fróntu Zach odn iego. Uczestniczyła w bitwiepod Smoleńsk iem . W połowie lipca p rowadziła wa lki w rejo nieSmoleńska p róbując p rzerwać okrążen ie 16., 19. i 20. ArmiiFrontu Zach odniego. 16 września została przekształcona w 101Dywizję Zmechan izowaną . 20 październ i ka została rozfor­mowan a. Dowód ca płk G. M. Michajłow .

102. Dywizja Pan cern a została sformowana w lipcu 1941roku z 56. Dyw izji Pan cern e j. 15 lipca rozpoczęła wa lki naFroncie Zach odnim. W składzie 24. Armii pod koni ec sierpniai na początku września uczestn i czyła w przeciwn atarciu podl eln i ą walcząc z niem ieckim XX. Korpusem. 10 września

została rozfor mowana , a na jej bazie utworzon o 144. Brygadę

Pancerną. Dowód ca płk I. D. IlIarion ow.

Propagandowa fotografia czołgu T- 34 "rozjeżdżającego" niemiecki PzKpfw II. A propaganda photo ofSoviet T-34 tankGerman PzKplll' /I tank, August 1941. IŁGAKFDI

Zabajkalskim Okręgu Wojskowym jako samodz ielna dyw izjapan cern a w składzie 17. Armii. Stacjonowała w Mon goli i. Wmaju 1941 roku włączona w skład 5. Korpusu Zmech . 16.Armii i wysła na do Kijowskiego Spec jaln ego Okręgu

Wojskowego. Na początku wo jny miała pon ad 300 czołgów.

Rozpoczęła wa lki pod Szep i etówką , później została prze rzu ­co na na Front Zach odn i w s kładz ie 19. Armii. Wk rótce została

dyslokowan a do 20. Armi i i u czestniczyła w bitw ie podSmoleń skiem . Od 9 lipca walczyła pod Krasnowem zniemiecką 29 . Dywizją Zmotoryzowaną. W połowie lipca wdywiz ji nie było podstawowych s i ł 114 . i 115. Pułku

Pan cern ego, jede n st rac i ł czołg i w wa lkac h pod Szep ietówką, adru gi wszed ł w skład 20. Armii. 20 lipca dyw izja wycofała s ię

za linię Dniep ru. 1 września została rozform owan a, a na jejbazi e została utworzon a 128. Brygad a Pan cern a. Dowód ca płk

W. A. Miszul in.58 . Dywiz ja Pan cern a utworzona w marcu 1941 roku na

Dalekim Wsch od zie w składz ie 30. Korpusu Zmech ., wlistopadz ie prze rzu con a pod Moskwę. Uczestni czyła wwalkach obro nnyc h pod Moskwą od 1 listop ad a, a następnie wkontrofen sywie wo jsk sow ieckich. 31 grudnia została rozfor­mowan a, a na jej bazie utworzono 58 . B rygadę Pancerną.

Dow ód ca ge n. major A. A. Kotlarow.59 . Dywizja Pan cern a została sformo wa na w marcu 1941

roku na Dalek im Wsch od zie w cha rakterze samodzie lnejdywizji pan cern ej. Stacjonowała w rejonie Cha barowska, wcze rwc u skierowana na front Zachodni. Po drod ze przefor­mowan a w 108. Dywizję Pancerną. Dow ódca płk N.1. Orłow o

60 . Dywi zja Pan cern a została sfo rmo wa na w marcu 1941roku na Dalekim Wsch od zie w sk ładz ie 30. Korpusu Zmech . Wpaździerniku przerzu con a na Front Północno-Zachodni , gdz ie

destroying a

60

104 . Dyw iz ja Pan cern a została sformowana w lipcu 1941rok u z 9. Dyw izji Pan ce rnej. 11 lipca w rejonie B rańska wesz ła

w s k ład Fron tu Zach od niego . 20-22 lipca walczy ła zn iem i ec ką 10. Dywi zj ą Pancerną na zach ód od SpasDem ian ska. Od 23 lipca w składz i e o pe rac yjnego zgrupowani agen. Kaczałowa uczest ni czyła w kon trnatarciu w ce lu przedar­c ia s ię do Smoleńska . Pod cza s pobytu w re jo nie Jeln i pon iosła

duże straty od ataków lotnictwa. 24 lipca zaczęła nac i erać wkierun ku Smol eńska , walcząc ze 137. i 292. Dyw izjamiPiech oty. Została okrążona w rejonie Rosław i a. a początku

sie rpnia resztki dyw izji wyszły z okrążenia . 6 września została

rozform ow an a, a na jej bazie utworzono 145. B rygadę

Pancerną (od 10 kw ietn ia 194 3 roku - 43. GwardyjskaGórn odn ieprowska Brygad a Pan cern a). Dowódca płk W.G.Burkow.

105. Dyw izja Pan cern a została sfo rmowana w lipcu 1941roku z 53. Dywizji Pan cern ej. Od 15 lipca walczyła w składzie

Frontu Zachodn iego . Razem ze 104 . Dyw i z j ą Pancerną

p róbowała p rzerwać blokadę woj sk w Smo leńsku . 13 września

dyw izja została rozfor mowana, a na jej bazie utworzo no 146.Brygadę Pancerną .

107 . Dyw izja Pance rna zosta ła sfo rmowana 17 lipca 1941roku na bazie 69. Dyw izji Zmech anizowane j walczyła wsk ładz ie Frontu Zach odniego. 18 lipca ws pó lnie ze 110.Dywizją Pancerną kontratakowała pod Duchowszczyną w ce ludoj śc i a do Smoleńska i odblokowania okrążonych jednostek10., 19. i 20 . Armii Frontu Zachodniego. Pon iosła w wa lkachduże straty i nie potrafiła wykonać za da nia. 20 lipca maj ąc nastanie :JOO czołgów uczestniczyła w natarc iu 30. Armii wkie runku Smo leńska . Następn ie p rowadzi ła wa lki obro nne naFroncie Zach odn im. Do począt ku wrześn ia w dyw izji były 153czołgi. 16 wrześn ia zosta ła przekształcona w 107. Dywi zję

Zmechanizowaną (od 12 stycz nia 194 2 roku w 2. Gwardyj ską

Dyw izj ę Zmechanizowaną od 13 paźdz i erni ka 194 2 roku w49. Gwardyj ską Cherso ńska Dywi zję Piech oty odznaczoną

orderami: Czerwonego Sztandaru i Suwe rowal. Dowód ca płk

P. N. Domraczew.108. Dywi zja Pan ce rna została sformowa na w lipcu 1941

ro ku z 59 . Dyw izji Pan cern ej, od 15 lipca uczestniczyła wa l­czyła w składz ie Frontu Zachodniego . W końcu sie rpnia wskładz ie rucho mego zgrupowania Frontu B riańskiego uczest­niczyła w kontrna tarci u w rejo nie Unjeczi, gdz ie poniosła

klęskę. Następn ie broni ła się w rejo nie Orła , prowadząc wa lkiz wojskami 2. Grupy Pan cern ej. 6 października w dywiz jipozostało 20 czołgów. W listopadzie 194 1 roku w składzie 50.Armii walczyła w rejo nie Jepifani i. 2 lutego została rozfor­mowan a, a na jej baz ie stwo rzo no 108 . B rygadę Pa ncerną .

Dowódca pu łkownik N. I. Orłowo

109. Dyw iz ja Pance rna utworzona w lipcu 1941 roku, od 15lipca uczestn i czyła walczyła w składz ie Frontu Zach od niego wbitw ie pod Smo leńskiem . 16 wrześn ia została roz formo wa na, ana jej bazi e utworzon o 148. Brygadę Pancerną .

110. Dyw iz ja Pan cern a została sformowana w lipcu 1941roku z 5 1. Dywizji Pan ce rne]. W dz i ałan i ach bojowych uczest­n i czyła od 15 lipca 1941 roku. 18 lipca kont ratakowała wkieru nku Duch owszczyny przeciwko niem ieckiej 7. Dywi zjiPan cern ej w ce lu przedarcia s ię do Smo leńska . Nie wykona ła

za da nia i została przeni esion a do obwodu dowód cy FrontuZachod niego w rejo n Rżewa . 1 września została rozfor ­mowan a, a na jej bazie utworzo no 141 . i 142. BrygadyPan ce rne.

111. Dyw izja Pan cern a utworzon a w marcu 1941 roku wZabajkalskim Okręgu Wojskowym na tere nie Mo ngo lii. W la­tach 1941- 1945 z najdowała się w składz ie 17. Armii Fro ntu

Czołg T- 34 w drodze na pozycj ę bojową w rejonie Lenin gr adu , wrzesień 1941 ro ku. T- 34 medium tank moving to pOSili011S nearLeningrad in Seplemb er 1941. (S. Romadin J

61

Zab ajkalskiego. Stacjonowała w rejonie Czojbałsanu . Od 9sierpnia do 3 września 1945 roku uczestn i czyła w rozgro mie­niu Armii Kwantuńskiej , n a j częściej będąc w odwodziedowód cy Frontu Zabajkalskiego . Dowód ca płk I. I. Siergiejew.

112. Dywiz ja Pancern a została sformowana w sierpniu 1941roku w składzie wo jsk Frontu Dalekowschodniego .Stacjonowała w rejon ie Woroszyłowa . W październiku została

wysłana na front. Trafi ła do wojs k Frontu Zachodniego podMoskwę. 5 listop ada miała 210 czołgów T-26. Rozpoczęła

szlak bojowy w rejo nie Pod olska w składzie ruc ho megozgrupowania Frontu Zachodniego pod dowództwem P.A.B i ełowa . 18 listopad a wykonała kontruderzenie na 17. Dywizję

Pancerną przeciwni ka w rejonie Tuły. W składzie 50. Armiiuczestn i czyła w ko ntrofensywie pod Moskwą. Wyzwoli ła Jasną

Polanę. 21 grudnia weszła do Kaługi. 3 stycz nia 1942 rokuzostała rozfo rmowana, a na jej bazie utworzono 112. (od 23październ i ka 1943 roku - 44 . Gwardyjska Berdyczowska odz­naczon a orde rami: Lenina, Czerwonego Sztand aru, Suworow a,Kutuzowa, Bohda na Che mie lnickiego, Czerwonej Gw iazdy iSuche-Batora) B rygadę Pancerną. Dowód ca płk A. L. Getman.

ZAKOŃCZEN IE

Niepowod zen ia pierwszych miesięcy woj ny i utrata 90%czołgów i samoc hodów, która była szczególnie odcz uwa lna wkorpusach i dywizjach pancernych, zmus i ły już w końcu 1941ro ku dowód ztwo Armii Czerwonej do zmian orga nizacyj nych.Podstawową formą organizacj i wojsk pan cern o- samo-

chodowych i zmechanizowanych stały się brygady pan cerne,brygad y zm ech anizowane i brygady strze lcó w zmotory­zowanych, bardziej ruc hliwe i elastyczne w sensie struktural­nym i taktycznym.

Powrót do dużych bojowych jednostek rozpoczął s i ę wiosną

1942 roku. Stały się nimi korpusy , posiadające w swoimskładz ie trzy brygady pancerne z nieznacznym wzmocnieniemstrze lców zmotoryzowanych i artylerii , a jesienią 1942 rokuzostały rozwinięte pierwsze korpusy zmech ani zowane o nowejorganizacji:

- 3 brygady zmec hanizowane w każdej pułk czołgów;

- brygada pan cern a;- 2-3 pułki artylerii samobieżnej ;

- pułk moździerzy;

- pułk artylerii przeciwlotni czej;- gwa rdyjski pułk moźdz ierzy;

- batalion motocyklowy;- batalion saperó w;- batalion łączności .

Od grudnia 1941 roku nastąpiła zmia na nazwy: wojska samo­chodowo-pancerno-czołgowe odtąd nazywały się wojskamipancerno-czołgowymi i zmechanizowanymi. Organ izacyjnieskładały się z armii pancernych, korpusów pancernych i zmecha­nizowanych, dywizji pancernych i ciężkich pancernych, zmech­anizowa nych, artylerii samobieżnej i brygad strzelców zme chani­zowanych oraz samodzielnych pułków pancernych.

Dwaj żol n ierze sowieccy oglądają zdo byty pistol et maszynowy MP-38, z tylu zdobyty czolg PzKpfw IV Sd Kfz 161 Ausf. E, 194] -]942.Soviet soldiers searching a German MP-38 submachine gun. III the background a captured PzKpfi v IV Sd Kfz 161 Al/S! E talIk, 1941-1 942.(S. Romadin]

62

Czołg ciężki KW- l Model1940, jednostka nieustalona, wrzesień 1941 roku.K V-I mode l 1940 hcavy tank of unidcntiticd unit, Septetubet 1941.

Czołg średni T-34 Mode1 1941 z l. Brygady Pancernej Gwardii, Moskwa, listopad 1941 roku.T-34 model 1941 medium tank ofthe 1st Guards AmJOurcd Brigsdc, Moscov, ol'cmbcr 1941.

Czołg szybki BT-7 Mode1193 7 z 3. Korpusu Zmechanizowanego, lipiec 1941 roku.BT- 7 model 193 7 cruiser tank ofthe 3rd Mech snised Corps, July 1941.

Czołg szybki BT-7 Mode11937 z l. Brygady Pancernej Gwardii, Moskwa, listopad 1941 roku.BT- 7 model 1937 etuiser tank ofthe 1st Guards Annoured Brigade, Moscov, ovcmbcr 1941.

Samochód GAZ-AA, jednostka nieustalona, Leningrad, wrzesień 1941 roku.GAZ-AA truck ofunidentified unit, Leningrad, Septernber 1941.

Czołg średni T- 34 Model 1941 jednostka nieustalona, jesień 1941 roku.T-34 model 1941 medium tank of unidentified unit, Autumn 1941.

Czołg lekki PzKpfw II Sd Kfz 121 Ausf. C prawdopodobnie z 8. Dywizji Pancernej , lipiec 1941 roku.PzKpfw II Sd Kfz 121 Aust: C liglit tank probably oi thc Sth Panzcr Division, July 1941.

Samochód pancerny Panhard 204(f) prawdopodobnie z 19. Dywizji Pancernej, lipiec 1941 roku.Penzetspiihwegen Panbard 204(1) annoured car probably oi the 19tb Panzer Division, July 1941.

Działo samobieżne 15 cm sIG 33 auf Fgst PzKpfw I przydzielone do l. Dywizji Pancernej , lipiec 1941 roku.15 cm sIG 33 aufFgst PzKp fw l SP gun ettscbed to the 1st Panzer Division, July 1941.

Czołg średni PzKpfw IV Sd Kfz 161 Ausf. B z 29. Pułku Pancernego 12. Dywizji Pancernej, lipiec 1941 roku.PzKp fw I V Sd Kfz 121 A ust. B medium tank of thc 29th Panzcr Regim ent 12th Panzcr Division, July 1941.

Czołg średni PzKpfw ID Sd Kfz 141 Ausf. G z 11. Dywizji Pancernej, Ukraina, lipiec 1941 roku.PzKp fw 11/Sd Kfz 141 A ust. G medium tsnk of thc l l th Psnzer Division, Ukraino, July 1941.

Czołg lekki PzKpfw 38(t) Ausf. C z 25. Pułku Pancernego 7. Dywizji Pancernej, lipiec 1941 roku.PzKp fw 38(t) A ust. C fight ten): of thc 25th Penzer Regim ent 7th Panzer Divi sion, lufy 1941.

Czołg lekki T- 26 mode l 1937 z nieustalooej jednostki, Karelia, listopad 1941 roku.T- 26 model 19371ight tank of unidentified unit. Kerclie, ovem óer 1941.

Czołg średni T-34 Model 1940 z 4. lub 6. Korpusu Zmechanizowanego, Ukraina, czerwiec 1941 roku.T-34 model 1940 medium tank ofthe 4th or 6th Mecłumised Cotps, Ukrsine. June 1941.

Czołg ciężki KW-2 Model 1939 z 5. Dywizj i Pancernej , Litwa, lipiec 1941 roku.KV- 2 model 1939 hea\'Y tank ofthe 5th Annourcd Division, Lithuania, July 1941.

Zdobyty czołg ciężki KW- 2 Model 1940 z 5. Dywizj i Pancernej , Litwa, lipiec 1941 roku.A cepturcd KV- 2 model 1940 heavy tank ofthe 5th Annourcd Division, Lithuanie. July 1941.

Działo szturmowe StuG III Sd K1Z 142 Ausf. B z 226. StuG Abte ilung , grudzień 1941 roku.StuG JJJ Sd Kfz 142 A ust. B asseult gun oithe 226th StuG Abteilung, December 1941.

Czołg lekki T- 26 Model 1937 z nieustalonej jednostki , listopad 1941 roku.T-26 model 1937 light tank ofunidentificd unit. November 1941.

Improwizowany pojazd pancerny na podwoziu ciągnika artyleryjskiego STZ-5, Odessa, jesień 1941 roku.An imptovised anno ured vehiclc on STZ-5 artillery tractor chussis, Odessa, A utllmn 1941.

Czołg średni T-28 Model 1935 z nieustalonej jednostki Frontu zachodniego, Litwa, lipiec 1941 roku.T-28 mode11935 medium tank otunidcntitied unit otthe Western Front, Lithuania, July 1941.

Samochód pancerny BA-10M z nieustalonej jednostki Frontu Południowego, Mołdawia, lipiec 1941 roku.BA - 10M artnourcd car ot' unidentitied unit ot the Southem Front, Moldove, JuJy 1941.

Czołg lekki T- 26 Model 1931 z nieustalonej jednostki Frontu Południowo-Zachodniego, lipiec 1941 roku.T-26 model 1931 light tank ofunidentified unit ofthe South-Western Front, luly 1941.

Czołg ciężki T- 35 Model 1935 z 34. Dywizj i Pancernej , Ukraina, lipiec 1941 roku.T-35 model 1935 heevy tank of the 34th Annoured Division, Ukrsine, luly 1941.

Czołg pływający T-40 z nieustalonej jednostki, rejon Moskwy , grudzień 1941 roku.T-4D amphibious tank ofunidentified unit, Moscov eree. December 1941.

Czołg lekki T-26 Model 1937 z nieustalonej jednostki Frontu Zachodniego, lipiec 1941 roku.T-26 model 193 7 ligh t tank ot'unidcntiticd unit oi thc Westem Front. Russie. July 1941.

Czołg lekki T-60, wczesna wersja, jednostka nieustalona, koniec 1941 roku.An csrly vctsion T-60 ligb t tank ofunidcntiiicd unit. end 1941.

Czołg ciężki KW-I Model 1940 z 6. Korpusu Zmechanizowanego, Słonim, lipiec 1941 roku.K V-I model 1940 hcs vy tank ot thc 6th Mccheniscd Corps, Slonim. July 1941.

Podoficer wojsk pancernychw kombinezonie, 1939 rok.NC O of tank unit in overs ll,

1939.

IPułkownik wojsk pancernych , lato 1939 roku.Co1oneJ oi the ann oured torces. Summer 1939.

Kapitan 15. KorpusuZmechanizowanego,

Polska, 1939 rok.Captain otthe 15th Mechenised

Corps, 'Poland, 1939.