czerwona lista zwierzat - researchgate · czerwona lista zwierzĄt ginĄcych w polsce 3 polska...

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/236341702

Red list of threatened animals in Poland. Coleoptera.

Chapter · January 2002

CITATIONS

13READS

1,200

3 authors, including:

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Catalogue of animals of the Ojców National Park in Poland View project

Other Coleoptera J. Háva View project

Daniel Kubisz

Institute of Systematics and Evolution of Animals, Polish Academy of Sciences, Cracow, Poland

118 PUBLICATIONS 786 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Daniel Kubisz on 24 February 2015.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

https://www.researchgate.net/publication/236341702_Red_list_of_threatened_animals_in_Poland_Coleoptera?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_2&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/publication/236341702_Red_list_of_threatened_animals_in_Poland_Coleoptera?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_3&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/project/Catalogue-of-animals-of-the-Ojcow-National-Park-in-Poland?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_9&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/project/Other-Coleoptera-J-Hava?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_9&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_1&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/profile/Daniel-Kubisz?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_4&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/profile/Daniel-Kubisz?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_5&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/profile/Daniel-Kubisz?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_7&_esc=publicationCoverPdfhttps://www.researchgate.net/profile/Daniel-Kubisz?enrichId=rgreq-e6c80bbe03e0de00b561a419f3497661-XXX&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzIzNjM0MTcwMjtBUzoyMDA0NTQyODY5MDk0NDNAMTQyNDgwMzQzNDg0Mw%3D%3D&el=1_x_10&_esc=publicationCoverPdf

CZERWONA LISTA ZWIERZĄT GINĄCYCH W POLSCE 1

CZERWONALISTAZWIERZ¥TGIN¥CYCHI ZAGRO¯ONYCHW POLSCE

2 TU PROSZĘ PODAĆ CO WPISAĆ

RED LISTOF THREATENEDANIMALSIN POLAND

Editor:Zbigniew G³owaciñski

Assistant Editors:Ma³gorzata Makomaska-JuchiewiczGra¿yna Po³czyñska-Konior

Cracow 2002

POLISH ACADEMYOF SCIENCESINSTITUTEOF NATURECONSERVATION


POLSKAAKADEMIANAUKINSTYTUTOCHRONYPRZYRODY

CZERWONALISTAZWIERZ¥TGIN¥CYCHI ZAGRO¯ONYCHW POLSCE

Pod redakcj¹:Zbigniewa G³owaciñskiego

Przy wspó³pracy:Ma³gorzaty Makomaskiej-JuchiewiczGra¿yny Po³czyñskiej-Konior

Kraków 2002


Zespó³ redakcyjny (editorial team):Zbigniew G³owaciñski (red.)Ma³gorzata Makomaska-JuchiewiczGra¿yna Po³czyñska-Konior

Fotografie na ok³adce: (Photos on the covers):• ¿ubr Bison bonasus, fot. Jan Walencik,• wilk Canis lupus, fot. Henryk Okarma,• niepylak apollo Parnassius apollo, fot. Jerzy Budzik

© Copyright by Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2002

Publikacja, sprzeda¿ i dystrybucja:

Instytut Ochrony PrzyrodyPolskiej Akademii Nauk31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

tel.: (0 ..12) 632-22-21 (sekretariat)(0 ..12) 632-05-49, wew. 112

fax: (0 ..12) 632-24-32

Opracowanie czêœciowo finansowane przez Komitet Badañ Naukowych – grant nr PO4F 061 19

Wydane drukiem ze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

ISBN: 83-901236-8-1ISBN: 83-88934-21-X

Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków, ul. Lubelska 14-18e-mail: [email protected]; http://www.text.bci.pl, tel./fax: (0–12) 294–54–50Druk: Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjañskiego, Kraków, ul. Konfederacka 6


SPIS TREŒCI

Wprowadzenie (Z. G³owaciñski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Chordata StrunowceVertebrata Krêgowce (Z. G³owaciñski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Mollusca MiêczakiBivalvia Ma³¿e ( A. Dyduch-Falniowska, K. Zaj¹c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Gastropoda Œlimaki– Gastropoda terrestria Œlimaki l¹dowe (A. Wiktor, A. Riedel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27– Gastropoda aquatica Œlimaki wodne (A. Piechocki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Arthropoda StawonogiInsecta Owady– Diptera Muchówki (A. Palaczyk, B. Soszyñski, A. Klasa,

C. Bystrowski, W. Miko³ajczyk, W. Krzemiñski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38– Hymenoptera B³onkoskrzyd³e (E. Skibiñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Symphyta Roœliniarki (T. Huflejt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Hymenoptera parasitica B³onkówki paso¿ytnicze (J. Sawoniewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Chrysididae Z³otolitki (J. Banaszak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Pompilidae Nastecznikowate (B. Wiœniowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Vespoidea Osy (E. Skibiñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Formicidae Mrówki (W. Czechowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Sphecidae Grzebaczowate (E. Skibiñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Apoidea Pszczo³y (J. Banaszak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

– Trichoptera Chruœciki (B. Szczêsny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76– Lepidoptera Motyle (J. Buszko, J. Nowacki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80– Coleoptera Chrz¹szcze (J. Paw³owski, D. Kubisz, M. Mazur) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88– Hemiptera Pluskwiaki (J. Drohojowska, J. Gorczyca, P. Wêgierek,

W. Wojciechowski, J. Szwedo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101– Orthoptera Prostoskrzyd³e i inne owady orthopteroidalne (A. Liana) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115– Plecoptera Widelnice (W. Fia³kowski, R. Sowa ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122– Odonata Wa¿ki (R. Bernard, P. Buczyñski, A. £abêdzki, G. Toñczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125– Ephemeroptera Jêtki (M. K³onowska-Olejnik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128Arachnida Pajêczaki (W. Starêga, C. B³aszak, J. Rafalski ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133– Araneae Paj¹ki– Opiliones Kosarze– Pseudoscorpionida ZaleszczotkiCrustacea Skorupiaki– Malacostraca Pancerzowce (K. Ja¿d¿ewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Annelida PierœcieniceHirudinea Pijawki (T. Ja¿d¿ewska, J. Wiedeñska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Uwagi koñcowe i konkluzje (Z. G³owaciñski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

PabloA. Dyduch-Falniowska,

Pabloowady orthopteroidalneR. SowaBuczyñski, A. £abêdzki,

PabloOlejnik) . . . . . . .J. Rafalski


CONTENTS

Introduction (Z. G³owaciñski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Chordata ChordatesVertebrata Vertebrates (Z. G³owaciñski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Mollusca MolluscsBivalvia Bivalves ( A. Dyduch-Falniowska, K. Zaj¹c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Gastropoda Gastropods– Gastropoda terrestria Terrestrial gastropods (A. Wiktor, A. Riedel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27– Gastropoda aquatica Aquatic gastropods (A. Piechocki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Arthropoda ArthropodsInsecta Insects– Diptera Dipterans (A. Palaczyk, B. Soszyñski, A. Klasa,

C. Bystrowski, W. Miko³ajczyk, W. Krzemiñski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38– Hymenoptera Hymenopterans (E. Skibiñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Symphyta Symphytans (T. Huflejt) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Hymenoptera parasitica Terebrant thrips (J. Sawoniewicz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Chrysidae Cuckoo wasps (J. Banaszak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Pompilidae Pompiloid wasps (B. Wiœniowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Vespoidea Wasps (E. Skibiñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Formicidae Ants (W. Czechowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Sphecidae Digger wasps (E. Skibiñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Apoidea Bees (J. Banaszak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

– Trichoptera Caddisflies (B. Szczêsny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76– Lepidoptera Butterflies (J. Buszko, J. Nowacki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80– Coleoptera Beetles (J. Paw³owski, D. Kubisz, M. Mazur) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88– Hemiptera Bugs (J. Drohojowska, J. Gorczyca, P. Wêgierek,

W. Wojciechowski, J. Szwedo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101– Orthoptera and other Orthopteroidea Orthopterans and other orthopteroid insects (A. Liana) . . 115– Plecoptera Stoneflies (W. Fia³kowski, R. Sowa ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122– Odonata Dragonflies (R. Bernard, P. Buczyñski, A. £abêdzki, G. Toñczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . 125– Ephemeroptera Mayflies (M. K³onowska-Olejnik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128Arachnida Arachnids (W. Starêga, C. B³aszak, J. Rafalski ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133– Araneae Spiders– Opiliones Harvestmen– Pseudoscorpionida PseudoscorpionsCrustacea Crustaceans– Malacostraca Malacostracans (K. Ja¿d¿ewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Annelida Ringed wormsHirudinea Leeches (T. Ja¿d¿ewska, J. Wiedeñska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

Final remarks and conclusions (Z. G³owaciñski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

PabloA. Dyduch-Falniowska,Gastropods

PabloOrthopteransR. SowaBuczyñski,

Pabloaszak, J. Rafalski


WPROWADZENIE

Problematyce wymierania i eksterminacji dziko ¿yj¹cych zwierz¹t w skali œwiata i kontynentówpoœwiêcono wiele publikacji. Szczególne znaczenie maj¹ jednak pierwsze na ten temat syntetyczneprace zoologów anglosaskich, jakie ukaza³y siê kilkadziesi¹t lat temu, a odnosz¹ce siê do najlepiejpoznanych krêgowców – ssaków i ptaków (Allen 1942, Greenway 1958, Harper 1945)* . Te opraco-wania, poprzedzaj¹ce „czerwone ksiêgi” i „czerwone listy” uzmys³owi³y œwiatu, ¿e proces antropoge-nicznego wymierania i zaniku gatunków nasila siê, nabieraj¹c tempa wyk³adniczego. Ustalono przy-k³adowo, ¿e od pocz¹tku XVII w. do lat 80. XX w. wytêpiono na Ziemi 112 gatunków i podgatunkówssaków, z tego 67 w ostatnim stuleciu (Leñkowa 1985). Dopiero w ostatnich dekadach proces ten uda-³o siê nieco przyhamowaæ. W pamiêci znacznej czêœci spo³eczeñstwa dobrze utrwali³y siê spektakular-ne przypadki wytêpienia ostatnich osobników krowy morskiej Hydrodamalis gigas, kwaggi Equus q.quagga, alki olbrzymiej Pinguinus impennis (np. £ukaszewicz 1958), a przede wszystkim go³êbiawêdrownego Ectopistes migratorius – jednego z najliczniejszych ongiœ ptaków Ameryki Pó³nocnej(Ricklefs 1979). Wiele gatunków zanika jednak niepostrze¿enie i poza nasz¹ kontrol¹, nie pozostawia-j¹c jakiegokolwiek œladu w ludzkiej œwiadomoœci.

Ewidencje gatunków prowadzone przez instytuty naukowe ca³ego œwiata oraz podsumowanie doko-nane przez UNEP w wielkim dziele „Global Biodiversity Assessment” (1995) wskazuj¹, ¿e do dziœ wewszystkich œrodowiskach ziemskich opisanych zosta³o oko³o 1,75 miliona gatunków (ryc. 1). Eksperciprzewiduj¹, ¿e na ca³ym globie ¿yje wielokrotnie wiêcej gatunków ni¿ to wykazano (np. Wilson 1999),najprawdopodobniej 13–14 milionów (Hammond 1995), a najwiêcej nieodkrytych jeszcze taksonównale¿y oczekiwaæ przede wszystkim w ekosystemach lasów tropikalnych, raf koralowych i w g³êbinachoceanicznych. Mo¿na domniemywaæ, i¿ w tej liczbie 5–10 milionów gatunków przypada na œwiatoweRegnum Animalium.

Ryc. 1. Udzia³ gatunków poszczególnych grup organizmów w zestawieniu globalnym. £¹cznie opisano na œwiecie1,75 mln gatunków, szacuje siê, ¿e jest ich parokrotnie wiêcej (za Global Biodiversity Assessment 1995, UNEP)

Fig. 1. This piechart represents all the known species by major taxonomic groups. Altogether 1.75 million species havebeen described in the world literature but according to rough estimates the number of existing species is at least severaltimes greater (from Global Biodiversity Assessment 1995, UNEP)

* Wykaz cytowanej w tym rozdziale literatury zamieszczono ³¹cznie z literatur¹ cytowan¹ w rozdziale ostatnim.

- owady / insects- grzyby / fungi- pajêczaki / arachnids- wirusy / viruses- bakterie / bacteria- glony / algae- nicienie / nematodes- roœliny / plants- inne organizmy / other organisms- pierwotniaki / protozoans- miêczaki / molluscs- skorupiaki / crustaceans- strunowce / chordates

a

b

c

d

e

f g hi

jk

lm

abcdefghijklm

8 Z. G³owaciñski

Ukazanie siê „czerwonych ksi¹g” i „czerwonych list” gatunków zagro¿onych wymarciem wzboga-ci³o nasz¹ wiedzê o rozmiarze degradacji fauny. Wydawnictwa te jednoznacznie wskazuj¹, i¿ nadaltkwimy w kryzysie ekologicznym poci¹gaj¹cym za sob¹ zanikanie gatunków (Mittermeier 2000), któ-ry nabra³ niepokoj¹cego przyspieszenia pod koniec XIX i w XX wieku. Wed³ug niektórych wybitnychzoologów (np. Soulé 1986, Wilson 1985, 1989, 1999) obecne zagro¿enie ró¿norodnoœci biologicznej,w tym zw³aszcza ró¿norodnoœci gatunkowej jest bezprecedensowe. Nigdy bowiem wczeœniej w histo-rii biosfery tak wiele gatunków nie wymiera³o i nie by³o zagro¿onych ekstynkcj¹ w tak krótkim cza-sie jak w ostatnich stuleciach. Ocenia siê (May et al. 1995), i¿ tempo ekstynkcji w dzisiejszychczasach jest 1000–10 000 razy wiêksze ni¿ przeciêtne dla ¿ycia biosfery. Szacuje siê ponadto, ¿ewspó³czeœnie corocznie ginie na œwiecie kilkaset gatunków i form zwierzêcych, z tej liczby wiêkszoœænieopisanych przez naukê. Straty te s¹ dla ludzkoœci szczególnie znacz¹ce, jako ¿e gatunkowe pulegenetyczne s¹ praktycznie nieodtwarzalne.

To w³aœnie „czerwone listy” i „czerwone ksiêgi” stanowi¹ podstawowe Ÿród³o wiedzy o zanikachtaksonów w faunie œwiatowej i lokalnej, a tak¿e pozwalaj¹ odnotowywaæ efekty ochrony przyrody.Okazuje siê na przyk³ad, ¿e ostatnio wiele gatunków zwierz¹t wy¿szych zmieni³o kategoriê zagro¿e-nia, zwiêkszaj¹c dramatycznie liczbê gatunków krytycznie zagro¿onych. Jednak te same zestawieniai klasyfikacje wskazuj¹ te¿ na zjawiska pozytywne – powstrzymanie tempa ekstynkcji, przynajmniejw niektórych grupach zwierz¹t (ryc. 2). Globalne „czerwone listy” pozwoli³y ponadto wyznaczyæg³ówne œwiatowe centra endemizmu, owe „gor¹ce plamy” (ang. „hotspots”), w których mieœci siêwiêkszoœæ zagro¿onych zwierz¹t, zw³aszcza spoœród krêgowców l¹dowych, jak te¿ centra ró¿norod-noœci biologicznej (ang. „megadiversity countries”). „Czerwone listy” i „czerwone ksiêgi” z czasemnabra³y znaczenia tak poznawczego jak i praktycznego, tote¿ dziœ wokó³ globalnej „czerwonej listy”powsta³ wielki program poznawczo-wdro¿eniowy (IUCN Red List Programme), którego celem jestprzede wszystkim dostarczanie wskaŸników degradacji bioró¿norodnoœci i wyznaczanie gatunkówwymagaj¹cych najwiêkszej pomocy. Ta rola – tyle ¿e w skali lokalnej – przypada równie¿ krajowym„czerwonym listom”.

Ryc. 2. Wymieranie taksonów (g³ównie w randze gatunków) ssaków i ptaków w skali globalnej w ostatnich 4 stu-leciach. Wykres przedstawia przypadki ekstynkcji podsumowane dla 50-letnich okresów na tle krzywej wzrostuœwiatowej populacji ludzkiej (dane z WCMC, 1992; za Cincotta R.P. & Engelman R. 2000 ”Nature’s Place”)

Fig. 2. Extinction of mammalian and bird taxa (mainly in the rank of species) on the global scale during the last four cen-turies. The diagrams represent summarised extinctions for 50-year periods versus the curve of human population growth(data from WCMC, 1992; after Cincotta R.P. & Engelman R. 2000 ”Nature’s Place”)

40

35

30

25

20

15

10

5

0

7,0

6,0

5,0

4,0

3,0

2,0

1,0

0,0?

1650 1700 1750 1800 1850 1900 1950 2000

No

tow

an

ee

ksty

nkcje

/re

co

rde

de

xtinction

s

Lata / years

Po

pu

lacja

lud

zka

(10

)/

9h

um

an

po

pu

latio

n(1

0)

9

Ssaki /Mammals

Ptaki / Birds

Populacja ludzkaHuman population

Czerwona lista zwierz¹t – Wprowadzenie 9

„Czerwone listy” s¹ uproszczon¹ form¹ „czerwonych ksi¹g”, czyli opracowañ naukowych maj¹-cych na celu rejestracjê, klasyfikacjê i ocenê stanu populacyjnego gatunków rzadkich, zagro¿onychi zanikaj¹cych. Na ogó³ zawieraj¹ one wykaz gatunków o ró¿nym stopniu zagro¿enia, z podaniem ka-tegorii zagro¿enia (nie zawsze zgodnej z klasyfikacj¹ IUCN), czasami tak¿e typowego siedliskai przyczyn zaniku. Odnotowuj¹ ponadto straty gatunkowe ju¿ poniesione. Pomys³ takich ewidencjii opisów wyszed³ od Miêdzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) – organizacji, która w 1963 r.stworzy³a te¿ pierwszy system klasyfikacji zagro¿onych gatunków, a w 1966 r. wyda³a pierwsze tomy„Czerwonej ksiêgi danych” poœwiêcone ssakom i ptakom ca³ego globu (IUCN Red Data Book – 1.Mammalia, 2. Aves, Morges/Lausanne, Szwajcaria). Jakkolwiek „czerwone ksiêgi” z natury rzeczy s¹bardziej zasobne w informacje o gatunkach ni¿ „czerwone listy”, to te drugie maj¹ ten niezaprzeczal-ny walor praktyczny, ¿e powstaj¹ mniejszym kosztem czasu i œrodków, a tym samym mog¹ byæ czê-œciej weryfikowane i wznawiane. Poza tym niektóre listy, w tym polska „czerwona lista zwierz¹t…”,uwzglêdniaj¹ szersz¹ skalê zagro¿eñ (np. od kat. EX do DD) ni¿ „czerwone ksiêgi”, które koncentruj¹siê g³ównie na gatunkach dok³adnie rozpoznanych i najbardziej zagro¿onych (ang. threatened). Ostat-nio IUCN/WCU oraz organizacje i instytucje wspó³pracuj¹ce z Uni¹ (m.in. Œwiatowe Centrum Moni-toringu Ochrony Przyrody, WCMC) – dysponuj¹c coraz wiêkszym i szybciej uzupe³nianym materia-³em – przestawi³y siê na wydawanie przede wszystkim „czerwonych list”, i to w coraz wiêkszymzakresie na noœnikach elektronicznych (CD-ROM). Œwiatowe „czerwone listy” IUCN maj¹ te¿ swo-je strony w internecie (World Wide Web) – pod adresem http://www.redlist.org; szczegó³owych da-nych mo¿na te¿ zaczerpn¹æ za poœrednictwem poczty elektronicznej (np. e-mail: [email protected]).

Okreœlenie dok³adnego stanu gatunkowego krajowej fauny nie jest na razie mo¿liwe. Na podstawiedotychczasowych zestawieñ (np. Andrzejewski, Weigle, red. 1993, Razowski, red. 1990, 1991a, 1991b,1997a, 1997b) szacuje siê jednak, ¿e w Polsce wystêpuje aktualnie 33000–47000 gatunków zwierz¹t(zob. tabela 1 – w podsumowaniu), z których a¿ oko³o 28000 (60–85%) to owady. Same chrz¹szcze sta-nowi¹ mniej wiêcej 25% wszystkich krajowych gatunków owadów (ok. 7000 gat.) i a¿ 15–21% wszyst-kich gatunków zwierz¹t u nas ¿yj¹cych. W tym zestawieniu tylko oko³o 1,5% gatunków przypada nastrunowce Chordata.

Pierwsze wydanie polskiej „czerwonej listy” ukaza³o siê 10 lat temu (G³owaciñski, red. 1992a)niemal równoczeœnie z „Polsk¹ czerwon¹ ksiêg¹ zwierz¹t” (G³owaciñski, red. 1992b). Oba te opraco-wania w zasadniczych czêœciach œciœle ze sob¹ koresponduj¹, jak te¿ nawi¹zuj¹ do standardów wypra-cowanych przez IUCN (np. Species 1999, 2000) i niektóre kraje europejskie (np. Rote Liste dergefährdeten Wilbeltiere in Deutschland 1984, 1994; Rote Listen gefährdeter Tiere Österreichs 1983;Threatened animals and plants in Finland 1987). Niniejsza krajowa „czerwona lista” – podobnie jakukazuj¹ca siê w³aœnie nowa dwutomowa „Polska czerwona ksiêga zwierz¹t”(t. I – Krêgowce, 2001, t.II – Bezkrêgowce, w opracowaniu) – korzysta z nowych kryteriów i zasad metodycznych wprowadzo-nych do „IUCN Red List” (1996, 2000). Te miêdzynarodowe ustalenia zosta³y nieco zmodyfikowanei odpowiednio dostosowane do potrzeb krajowych.

Na u¿ytek niniejszej „czerwonej listy” przyjêto 7 kategorii klasyfikacyjnych (ryc. 3), uwzglêdnia-j¹cych gatunki:

EX – wymar³e (extinct) i zanik³e (disappeared), jak te¿ EX? – prawdopodobnie zanik³e w grani-cach Polski w ostatnich czterech stuleciach (XVII-XX w.);

CR – krytycznie zagro¿one (critically endangered);EN – silnie zagro¿one (endangered);VU – umiarkowanie zagro¿one, inaczej nara¿one (vulnerable);NT – ni¿szego ryzyka, ale bliskie zagro¿enia (near threatened);

10 Z. G³owaciñski

LC – ni¿szego ryzyka – najmniejszej troski (least concern);DD – o statusie s³abo rozpoznanym (data deficient) i zagro¿eniu stwierdzonym, ale bli¿ej nieokre-

œlonym (tak¿e w sensie: indeterminate i poorly known).

Ryc. 3. Ideogram kategorii przyjêty dla „Czerwonej listy zwierz¹t zagro¿onych …” – rozwiniêty w stosunkudo „Polskiej czerwonej ksiêgi zwierz¹t” (2001) na poziomie mniejszych zagro¿eñ.

Fig. 3. Structure for categories accepted in the ”Red List of Threatened Animals…”, completed in relation to the ”PolishRed Data Book of Animals” (2001) with the Data Deficient category.

W stosunku do nowej „Polskiej czerwonej ksiêgi zwierz¹t – Krêgowce” (G³owaciñski, red. 2001)bez jakichkolwiek zmian utrzymany zostaje blok gatunków wysokiego ryzyka ekstynkcji, czyli najbar-dziej zagro¿onych (threatened species – kategorie CR, EN, VU), jako podstawowy zarówno dla „czer-wonych ksi¹g” jak i „czerwonych list”, oraz blok gatunków ni¿szego ryzyka (lower risk – NT, LC).Niezmienione zostaj¹ definicje kategorii tworz¹cych oba bloki, ich sens i zapis dostosowany jest dosystemu IUCN. Zmianie uleg³a natomiast (tak jak w „Polskiej czerwonej ksiêdze zwierz¹t”, tomiepoœwiêconym bezkrêgowcom Z. G³owaciñski, J. Nowacki, red., w oprac.) pozycja dotycz¹ca gatun-ków wytêpionych przez cz³owieka; poza kilkoma wyj¹tkami (jak tur Bos primigenius i tarpan Equusgmelini) chodzi tu w gruncie rzeczy o gatunki, które zanik³y i wycofa³y siê z ziem polskich. Dlauproszczenia gatunki te ujêto w ramy jednej kategorii pod wspólnym zapisem „EX – extinct”. Pozatym na u¿ytek tej listy wprowadzona zosta³a nowa kategoria IUCN „data deficient” (DD), która po-zwala autorom wyodrêbniæ gatunki o zagro¿eniu wymagaj¹cym sprecyzowania i o niepewnej przy-sz³oœci. Niektóre z tej i poprzedniej (LC) grupy gatunków, np. mopek Barbastella barbastellus, der-kacz Crex crex i zgniotek Cucujus cinnaberinus, zosta³y tu asekuracyjnie uwzglêdnione g³ówniedlatego, ¿e znalaz³y siê wœród gatunków zagro¿onych (CR, EN, VU) na œwiatowej „czerwonej liœcie”(IUCN 1996, 2000), a tak¿e w „czerwonej ksiêdze krêgowców europejskich” (Council of Europe

EX

Least Concern

Dane niepe³neData Deficient

Najmniejszej troski

Near Threatened

Bliskie zagro¿enia

CR

EN

VU

NT

LC

DD

Threatened

Gatunki zagro¿one

Lower Risk

Gatunki ni¿szego ryzyka

Vulnerable

Nara¿one

Endangered

Zagro¿one

Critically Endangered

Krytycznie zagro¿one

Wymar³e / Extinct

Czerwona lista zwierz¹t – Wprowadzenie 11

1997) i „europejskiej czerwonej liœcie – krêgowców” (Council of Europe 1998). Innymi s³owy w tejostatniej kategorii chodzi o gatunki, które nale¿y „mieæ na oku” i dla lepszego zdiagnozowania pod-dawaæ monitorowaniu (por. np. Rassi, Väisänen 1987; 2000 IUCN Red List). Krajowa „czerwona li-sta zwierz¹t”, w porównaniu z now¹ krajow¹ „czerwon¹ ksiêg¹ zwierz¹t” w wiêkszym stopniu wnikaw kr¹g taksonów, których bli¿sze rozeznanie mo¿e uzasadniaæ potrzebê zmiany ich usytuowania i kla-syfikacji (np. Witkowski A. i in. 1999), jak te¿ uznawanych niekiedy za potencjalnie zagro¿one (np.Nowak, Blab, Bless 1994). Tym samym zawiera ona znacznie wiêcej gatunków ani¿eli ksiêga.

Kryteria, na podstawie których sporz¹dzono tê listê uwzglêdniaj¹ przede wszystkim: (1) stopieñ za-gro¿enia gatunku w skali kraju i Europy (m.in. odniesienie do Red Data Book of European Vertebrates,1997), w nawi¹zaniu do zasad kwalifikacyjnych wprowadzonych przez IUCN/WCU, (2) jego znaczeniespo³eczne, kulturowe i poznawcze, oraz (3) objêcie gatunku programem naukowym i/lub ochroniarsko--wdro¿eniowym w ramach tzw. strategii ochrony i gospodarowania populacjami, b¹dŸ w ramach resty-tucji prowadzonej wed³ug konkretnych projektów (tzw. action plans).

To nowe wydanie „Listy zwierz¹t gin¹cych i zagro¿onych w Polsce” obejmuje podkrólestwo zwie-rz¹t wielokomórkowych Metazoa, w szczególnoœci zwierzêta wy¿sze, dobrze rozpoznane, ³atwiejszedo zidentyfikowania i wa¿niejsze z punktu widzenia zainteresowania spo³ecznego. Pominiêto zupe³-nie robaki p³askie i ob³e, oraz inne grupy zwierz¹t bêd¹cych paso¿ytami (np. niektóre pierœcienice,muchówki), przenosicielami chorób (np. niektóre roztocze, kleszcze, wszy i wszo³y, pch³y) i szkodni-kami gospodarczymi (np. niektóre pluskwiaki, chrz¹szcze). W poczet gatunków gin¹cych i zagro¿o-nych wprowadzono wy³¹cznie te taksony, które na terenie kraju mniej lub bardziej regularnie rozmna-¿aj¹ siê (breeding species) i nale¿¹ do fauny rodzimej (native species).

Uk³ad wy¿szych jednostek taksonomicznych przyjêto od Jury (1983), czêœciowo te¿ za „Wykazemzwierz¹t Polski” (Razowski, red. 1990, 1991a, 1991b, 1997a, 1997b), natomiast szczegó³owy podzia³systematyczny i nazewnictwo naukowe w obrêbie gromad i rzêdów poszczególni autorzy przyjêliz odpowiednich opracowañ podstawowych, b¹dŸ wprowadzili wed³ug w³asnego uznania. Prezentacjiwy¿szych jednostek systematycznych dokonano w kolejnoœci odwrotnej ni¿ to wynika z porz¹dku fi-logenetycznego, czyli od zwierz¹t o cechach najwy¿szej organizacji do rozwojowo najni¿ej usytuowa-nych. Jednak¿e w obrêbie i poni¿ej rzêdów utrzymywano ju¿ naturalny porz¹dek systematyczny, jak-kolwiek w obrêbie rodzajów niektórzy autorzy przyjêli porz¹dek alfabetyczny.

Tak jak w pierwszym wydaniu (G³owaciñski, red. 1992a) lista ta sk³ada siê z kilkunastu autono-micznych rozdzia³ów i podrozdzia³ów, które wymaga³y jednak dostosowania do podstawowych stan-dardów, jakie narzuca formu³a tego typu wydawnictw. I jakkolwiek autorom umo¿liwiono doœæ swo-bodn¹ prezentacjê stanu opracowanych przez siebie grup zwierzêcych, to klasyfikacje taksonów podwzglêdem zagro¿enia starano siê przeprowadzaæ w jak najwiêkszym stopniu wed³ug jednej miary,wynikaj¹cej z przyjêtego systemu kryteriów i zasad. Praktyka dowodzi jednak, ¿e utrzymanie sztyw-nych regu³ redakcyjnych w dziele zbiorowym, obejmuj¹cym opis i oceny bardzo zró¿nicowanych grupzwierzêcych, jest ogromnie trudne, a poza tym – na obecnym etapie uzupe³niania i ujednolicania„czerwonej listy” – nie zawsze konieczne. Poza standard redakcyjny najdalej wychodz¹ opracowaniaentomologiczne, m.in. obszerne opracowanie chrz¹szczy – grupy szczególnie trudnej do ogarniêciai zdiagnozowania, dotychczas nie reprezentowanej na krajowej „czerwonej liœcie” i wymagaj¹cejpewnych dostosowañ metodologicznych. Autorzy tych opracowañ zwykle jednak wyjaœniaj¹ dlacze-go w pewnych przypadkach korzystaj¹ z kryteriów uzupe³niaj¹cych (np. zagro¿enie ze wzglêdu narzadkoœæ wystêpowania, zajmowanie przez gatunek wra¿liwych i efemerycznych siedlisk) i jak inter-pretuj¹ przynale¿noœæ taksonów do wskazanych kategorii zagro¿eñ, np. DD, LC i NT. W opracowa-niach poœwiêconych bezkrêgowcom, tylko w ma³ym stopniu mo¿na by³o korzystaæ z kryterium wiel-koœci populacji (kryt. A); zatem ciê¿ar klasyfikacji tej grupy zwierz¹t oparto z koniecznoœci (s³aba

12 Z. G³owaciñski

znajomoœæ stanu populacji) na kryterium zmian liczby stanowisk i zasiêgu area³u populacji (kryt. B),w znacznym stopniu tak¿e na orientacyjnej wiedzy o ma³ych i bardzo ma³ych, ograniczonych i wra¿-liwych populacjach (kryt. C i D). Tylko w kilku przypadkach, dotycz¹cych krêgowców, mo¿na mówiæo zastosowaniu kryterium analizy iloœciowej, okreœlaj¹cej prawdopodobieñstwo ekstynkcji gatunkuw obrêbie kraju (kryt. E; por. IUCN 1994, tak¿e G³owaciñski 2001). Krajowy satus ochronny gatun-ków okreœlono na podstawie aktualnych aktów prawnych (rozporz¹dzeñ) podanych w koñcowymwykazie literatury (str. 155)

Niniejsza lista jest dzie³em zoologów reprezentuj¹cych ró¿ne specjalizacje systematyczne i proble-mowe, jak te¿ ró¿ne oœrodki naukowe i akademickie kraju. Jest ona merytorycznym wk³adem zoolo-gii polskiej na rzecz ochrony przyrody, na u¿ytek odpowiednich resortów administracji rz¹dowej i sa-morz¹dowej, konserwatorów przyrody i innych s³u¿b ochrony przyrody. Opracowanie to ma te¿walory edukacyjne i daje pewien pogl¹d na stan wiedzy o zagro¿eniach naszej fauny.

W tym miejscu pragnê gor¹co podziêkowaæ wszystkim Autorom tego wydawnictwa za podjêciesiê, na moj¹ proœbê, wcale nie³atwego zadania okreœlenia statusu i zagro¿eñ taksonów w grupachzwierz¹t nie wszêdzie dostatecznie rozpoznanych. Opracowania do „Czerwonej listy” s¹ z pozoruproste, ale w³o¿ona w nie wiedza jest zwykle esencj¹ wiedzy osi¹gniêtej w ci¹gu ca³ego zawodowego¿ycia Autorów, a nawet ca³ych pokoleñ badaczy. Jestem tym bardziej wdziêczny, ¿e wszyscy Autorzywykonali podjêt¹ pracê w warunkach du¿ych obci¹¿eñ na uczelniach i w instytutach naukowych, i tobez nale¿nego im honorarium. Podziêkowania nale¿¹ siê równie¿ recenzentom wstêpnej wersji „listy”– prof. dr hab. Zbigniewowi Witkowskiemu i prof. dr. hab. Bronis³awowi W. Wo³oszynowi – za kry-tyczne uwagi i cenne sugestie, a tak¿e dyrektorowi Instytutu Ochrony Przyrody PAN – koledze doc. dr.hab. Henrykowi Okarmie za okazan¹ pomoc organizacyjn¹, merytoryczne uwagi i skuteczne wspiera-nie tego przedsiêwziêcia, które przypad³o na czasy wielkiego niedostatku finansowego w polskiejnauce i placówkach PAN. Moim kole¿ankom z zespo³u redakcyjnego – dr Ma³gorzacie Makomaskiej-Juchiewicz i mgr Gra¿ynie Po³czyñskiej-Konior dziêkujê za fachow¹ i wytrwa³¹ pomoc, bez której nieby³oby tej publikacji. Pragnê równie¿ wyraziæ wdziêcznoœæ Narodowemu Funduszowi Ochrony Œro-dowiska i Gospodarki Wodnej za sfinansowanie wydania tej listy w obu wersjach – tradycyjnej i nap³ycie CD.

Kraków, w lipcu 2002 r. Zbigniew G³owaciñski – Redaktor

Czerwona lista zwierz¹t – Krêgowce 13

VERTEBRATA KRÊGOWCE

Zbigniew G³owaciñski

Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk,al. A. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

e-mail: [email protected]

Krêgowce stanowi¹ najwiêksz¹ grupê w obrêbie typu strunowców Chordata; nadaje siê im zazwy-czaj rangê podtypu. Zajmuj¹ one najwy¿sz¹ pozycjê w hierarchii organizacyjnej i systematycznejœwiata o¿ywionego. Szczytowe usytuowanie w tej hierarchii przypada gatunkowi szczególnemu –cz³owiekowi Homo sapiens, który opanowa³ i zmieni³ prawie wszystkie œrodowiska ziemskie, a zara-zem wp³yn¹³ najsilniej na losy innych gatunków. Krêgowce dzieli siê na dwie nadgromady: (1) bez-szczêkowce (bez¿uchwowce) Agnatha i (2) szczêkouste (¿uchwowce) Gnathostomata. Do pierwszejz nich nale¿¹ kr¹g³ouste (smoczkouste) Cyclostomata, do drugiej – wszystkie gromady w³aœciwychkrêgowców: ryby Pisces, p³azy Amphibia, gady Reptilia, ptaki Aves i ssaki Mammalia.

W obrêbie strunowców opisano dotychczas oko³o 45000 gatunków (dane UNEP, zob. tak¿e An-drzejewski, Weigle – red. 1993), z tego na krêgowce przypada a¿ 90–95% stanu gatunkowego. Sza-cuje siê, ¿e typ strunowców w rzeczywistoœci jest nieco wiêkszy – prawdopodobnie liczy 50000-55000 gatunków (Hammond 1992, 1995). W skali globu strunowce stanowi¹ zaledwie 3% królestwazwierz¹t i 2,6% wszystkich opisanych gatunków na Ziemi. Ich udzia³ w krajowej faunie jest relatyw-nie jeszcze mniejszy i nie przekracza 1,5%. W Polsce – poza kilkoma gatunkami os³onic Tunicatai ¿achw Ascidiacea, które wystêpuj¹ b¹dŸ prawdopodobnie wystêpuj¹ w polskiej strefie Ba³tyku –niemal ca³oœæ strunowców (ok. 650 gat.) tworz¹ krêgowce (646 gat., w tym ok. 470 rozmna¿aj¹cychsiê w kraju; Tab. 1). Tej grupie zwierz¹t, stosunkowo niewielkiej w zestawieniu z liczb¹ gatunków,przypada jednak nieproporcjonalnie wielka rola ekologiczna i znaczenie spo³eczne. Z tych zwierz¹tcz³owiek czerpie najwiêcej korzyœci, krêgowce w najwiêkszym stopniu wp³ywaj¹ na sposób jego¿ycia i kulturê.

Wiedza o krêgowcach jest ju¿ na tyle obszerna, ¿e jesteœmy w stanie okreœliæ ile gatunków wystê-puje w dzisiejszych granicach Polski, jaki jest ich status, tendencje zmian populacyjnych i zagro¿enie.Stosunkowo dobra znajomoœæ tej grupy zwierzêcej jest wynikiem licznych lokalnych badañ fauni-stycznych, faunistyczno-ekologicznych i populacyjnych, jakie prowadzono w ostatnich kilkudziesiê-ciu latach. Bardzo owocne pod wzglêdem poznawczym okaza³y siê te¿ niektóre regionalne programybadawcze i inwentaryzacyjne (np. Bednorz 1995, Bednorz i in. 2000, Dombrowski i in. 1993, Dyrczi in. 1991, G³owaciñski, red. 2000, Heese, Witkowski 2001, Jermaczek i in. 1999, Kunysz, Hordow-ski 2000, Marsza³, Przybylski 1996, Œwierad 1988, Walasz, Mielczarek 1992, Winiecki, red. 1992,2000), prowadzone g³ównie przez ornitologów i ichtiologów. Stan wiedzy o niektórych krêgowcach,zw³aszcza ptakach i nietoperzach zosta³ znacz¹co wzbogacony przez ruch amatorski kierowany przezzawodowych zoologów. Oprócz wielu opracowañ cz¹stkowych pojawi³o siê kilka wa¿nych ogólno-krajowych publikacji monograficznych poœwiêconych konkretnym gatunkom (np. Mizera 1999,Okarma 1997) i grupom taksonomicznym (np. Berger 2001, Bryliñska, red. 2000, Tomia³ojæ 1990,Witkowski 1996). Niestety nie doczeka³y siê jeszcze finalizacji polskie atlasy – ornitologiczny i her-petologiczny, aktualizacji wymaga wiedza o ssakach krajowych i wydany 20 lat temu atlas teriologicz-ny (Pucek, Raczyñski, red. 1983).

14 Z. G³owaciñski

Tabela 1. Szacunkowe liczby gatunków zwierz¹t wy¿szych i wszystkich razem opisanych w skali œwiata i kraju(wg Global Biodiversity Assessment – ex. ed. Heywood 1995 i Polskiego Studium Ró¿norodnoœci Biologicz-nej – red. Andrzejewski, Weigle 1993, zmienione).

Table 1. Summary of species by higher animal groups described from the world and Poland (from Global Bio-diversity Assessment – ex. ed. Heywood 1995 and Polish study of biodiversity, eds. Andrzejewski, Weigle 1993,changed).

* Wliczono tu taksony wystêpuj¹ce w kraju historycznie i wspó³czeœnie, w tym pojawiaj¹ce siê jedynie spora-dycznie i nieregularnie.Including taxa occurring historically and contemporarily, also sporadically and irregularly.

** Uwzglêdniono tu gatunki s³odkowodne, dwuœrodowiskowe i morskie.Including freshwater, marine and anadromous species.

*** Wg encyklopedii ptaków Ch.M. Perrinsa i in. (1990) – 9300 gatunków.According to the encyclopedia of birds (Perrins et al. 1990) – 9,300 species.

**** Za krytycznym opracowaniem pt. „Ptaki Palearktyki Zachodniej – nazewnictwo i status krajowy” (Kom. Faun.SO PTZool., Not. Ornit. 35, zesz. specjalny 1994), bez uwzglêdnienia gatunków, których pojawy dotycz¹ ucie-kinierów z niewoli.After the critical review ”Birds of Western Palearctic – nomenclature and national status” (Kom. Faun. SO PTZo-ol., Not. Ornit. 35, special issue 1994); species appearing as fugitives from captivity excluded.

Niewielki wk³ad do znajomoœci wystêpowania krêgowców Polski wnios³y opublikowane niedawnoeuropejskie atlasy rozmieszczenia krêgowców l¹dowych (Gasc et al. 1997, Hagemeijer, Blair, red. 1997,Mitchell-Jones et al. 1999); dotyczy to zw³aszcza atlasu ssaków europejskich ze zbyt uproszczon¹ i nie-precyzyjn¹ faktografi¹ (np. rozmieszczenie nietoperzy). Istotny zasób œwie¿ych informacji o gatunkachzagro¿onych wnios³a natomiast nowa „Polska czerwona ksiêga zwierz¹t” (2001). Z ksiêgi tej przyjêtoca³y zestaw sklasyfikowanych gatunków krêgowców o wysokim i ni¿szym ryzyku wyginiêcia.

Z za³¹czonego poni¿ej zestawienia wynika, ¿e do krêgowców zanik³ych i zagro¿onych w krajunale¿y dziœ oko³o 25% gatunków. Z tej grupy mniej wiêcej po³owa gatunków nale¿y do taksonówwy¿szego ryzyka (threatened sp.) i zanik³ych (extinct sp.). Jest spraw¹ dyskusyjn¹, ile i jakie gatunkikrêgowców nale¿a³oby jeszcze uznaæ za zagro¿one w Polsce. Wydaje siê, ¿e do potencjalnie zagro¿o-nych (w sensie niem. potentiellt gefährdet; por. Nowak, Blab, Bless 1994) mo¿na by zaliczyæ drugietyle gatunków, o których nie mamy jednak dostatecznej informacji (kat. poorly known species; por.Rassi, Väisänen 1987).

Œwiat / World Polska / Poland

GromadyClasses

Dane

UNEP

Data of UNEP

Dane

polskie

Polish data

Gatunkizarejestrowane*

All recorded species

Gatunki wystêpuj¹cei prawdopodobnie

wystêpuj¹ceSpecies with confirmedor probable occurrence

Smoczkouste Cyclostomata ? ? 4 4Ryby PiscesP³azy AmphibiaGady ReptiliaPtaki AvesSsaki Mammalia

18990418063009040***4000

216502200600086004500

130**189

421****105

129**18

8395 (232 lêg.)

92

Krêgowce Vertebrata 42510 42950 687 646

Strunowce Chordata 45000 45170 692 651

Zwierzêta Animalia 1320000 1357830 33000� 47000�


Przyk³ad dobrze rozpoznanych ryb i minogów (Witkowski 1990, 1996, Witkowski i in. 1999)wskazuje, ¿e proces ubo¿enia fauny jest u nas znacznie powa¿niejszy ni¿ to wynika z niniejszych,zaostrzonych pod wzglêdem kwalifikacyjnym, zestawieñ. Z analiz cytowanych autorów wynika, ¿ewspó³czesna rodzima fauna ryb s³odkowodnych liczy 56 gatunków, a nad po³ow¹ z nich wisi groŸbazag³ady. W minionym pó³wieczu w polskich wodach wyginê³y ostatnie osobniki jesiotra zachodniegoAcipenser sturio (strata praktycznie ju¿ nie do odwrócenia) oraz rodzime populacje ³ososia atlantyc-kiego Salmo salar (ostatnia populacja utrzymywa³a siê w Drawie i P³ocicznej do lat 1985–1987). Nie-mal w ostatniej chwili uda³o siê – poprzez hodowle restytucyjne i translokacje – uratowaæ genotypyz jedynych dwóch krajowych populacji g³owacicy Hucho hucho (z Czadeczki i dorzecza Czarnej Ora-wy), a tak¿e wêdrown¹ populacjê certy Vimba vimba. Z powodzeniem restytuowano w rzekach po-morskich ³ososia, tyle ¿e w oparciu o materia³ rozrodowy pochodz¹cy z rz. Daugavy, czyli z Zachod-niej DŸwiny (Bartel, Che³kowski, Che³kowska 2001, Witkowski, Bartel, Kleszcz 2001). Powa¿nezagro¿enie zawis³o nad endemiczn¹ form¹ troci, jak¹ jest osiad³a troæ jeziorowa (jeziorna) Salmo trut-ta m. lacustris, wystêpuj¹ca lokalnie, u nas g³ównie w systemie jeziora Wdzydze (tzw. troæ wdzydz-ka). Zabiegi hodowlane i reintrodukcje w wiêkszym lub mniejszym stopniu zadecydowa³y wiêco utrzymaniu w wodach polskich kilku gatunków i form ryb ³ososiowatych Salmonidae, z drugiej jed-nak strony zawleczenie i nie doœæ przemyœlane introdukcje spowodowa³y pojaw w nich a¿ 23 gatun-ków obcych (Witkowski 1986, 1996). Tym samym fauna ryb nale¿y u nas do grup zwierzêcych najbar-dziej zmienionych przez cz³owieka.

Najwiêksze ubytki gatunkowe wyst¹pi³y w gromadach ssaków i ptaków. Dawno utraciliœmy jakogatunki tura Bos primigenius i tarpana Equus gmelini. W XX wieku zanik³y w granicach Polski norkaeuropejska Mustela lutreola (ostatnie stwierdzenia z lat 30.) i suse³ morêgowany Spermophilus citel-lus (ostatnie osobniki na Œl¹sku Opolskim notowano na pocz¹tku lat 60.). W skrajnym zagro¿eniuznalaz³y siê ma³e i izolowane populacje ¿o³êdnicy Eliomys quercinus (np. masyw Babiej Góry) i ko-zicy tatrzañskiej Rupicapra rupicapra tatrica. Wœród ssaków w ostatnich kilku stuleciach pojawi³o siêw kraju 7 nowych gatunków – wszystkie w wyniku zawleczenia i introdukcji. Niektóre z nich, jak je-not Nyctereutes procyonides i norka amerykañska Mustela vison, to gatunki obce, typowo inwazyjne,które silnie wp³ywaj¹ na rodzime zoocenozy. Tylko podkowiec du¿y Rhinolophus ferrumequinumi smu¿ka stepowa Sicista subtilis, odnotowane w ostatnich latach w Polsce na stanowiskach znajduj¹-cych siê na obrze¿ach area³ów geograficznych, mog¹ byæ uznane za gatunki spontanicznie kszta³tuj¹ceswoje zasiêgi. W gromadzie ptaków – najwiêkszej w obrêbie krêgowców – na dzisiejszych terenachPolski zanik³o 10 gatunków, przy czym najwiêksz¹ strat¹ jest wyginiêcie resztek krajowej populacjidropia Otis tarda (ostatnie lêgi notowano w rejonie Gorzowa Wielkopolskiego w latach 1985–1986).Pozosta³e ubytki wœród ptaków dotyczy³y gatunków charakterystycznych raczej dla innych stref bio-geograficznych, gatunków maj¹cych w Polsce swe brze¿ne, czêsto efemeryczne stanowiska lêgowe.W skrajnym zagro¿eniu i na granicy zag³ady znalaz³o siê co najmniej 16 gatunków ptaków (kat. CR),w wiêkszoœci rdzenni przedstawiciele naszej ornitofauny; nale¿¹ do nich gado¿er Circaetus gallicus,orlik grubodzioby Aquila clanga, sokó³ wêdrowny Falco peregrinus, g³uszec Tetrao urogallus, kulonBurhinus oedicnemus, brodziec leœny (³êczak) Tringa glareola, kraska Coracias garrulus, dzierzbaczarnoczelna Lanius minor, dzierzba rudog³owa L. senator i pomurnik Tichodroma muraria. Wœródgadów ju¿ zapewne tylko historycznym u nas gatunkiem jest jaszczurka zielona Lacerta viridis (sta-nowiska z XX w. dotyczy³y prawdopodobnie osobników wprowadzonych), a do krytycznie zagro¿o-nych nale¿y bezsprzecznie w¹¿ Eskulapa Elaphe longissima, którego ostatnie stanowiska wygasaj¹stopniowo we wschodnich zak¹tkach polskich Karpat.

Na nowej krajowej czerwonej liœcie (podobnie jak i w cz. ksiêdze) nie znalaz³y siê gatunki odrato-wane i wydosta³e siê spod zagro¿enia (kat. out of danger). Co wa¿ne i optymistyczne, grupê tych ga-tunków powiêksza aktualnie wydra Lutra lutra, kropiatka Porzana porzana i b³otniak ³¹kowy Circuspygargus, gatunki, które odbudowa³y swój stan liczebny, a wydra – do dziœ uwa¿ana za gatunek zagro-

16 Z. G³owaciñski

¿ony w Europie (symbol Konwencji Berneñskiej) – rekolonizuje niemal ca³y obszar Polski (np. J. Ro-manowski – msc. 2000). Lista gatunków regeneruj¹cych swe populacje i odratowanych w kraju jestznacznie wiêksza ni¿ 20–25 lat temu, a takie taksony jak np. bóbr europejski Castor fiber (reintroduk-cja), kormoran Phalacrocorax carbo, ³abêdŸ niemy Cygnus olor i kruk Corvus corax – sta³y siê w nie-których rejonach Polski do tego stopnia liczne, ¿e stwarzaj¹ ju¿ niema³e problemy dla gospodarkii ochrony przyrody. Równoczeœnie, wœród „gatunków przegrywaj¹cych”, pojawi³y siê u nas zwierzê-ta uchodz¹ce dotychczas za pospolite, jak zaj¹c szarak Lepus europaeus, chomik Cricetus cricetus,kuropatwa Perdix perdix i kumak nizinny Bombina bombina.

Doœwiadczenie uczy, ¿e niektórym gatunkom krêgowców dostatecznie wystarcza ochrona bierna,czyli po prostu zagwarantowanie zwierzêciu choæby minimalnej przestrzeni ¿yciowej, spokoju i mo¿-liwoœci rozmna¿ania siê, w innych przypadkach konieczna jest ochrona czynna, oparta b¹dŸ to nahodowli i reintrodukcji, b¹dŸ na in¿ynierii siedliskowej, stanowi¹cej wa¿ny element ochrony in situ.

Piœmiennictwo – References

ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.). 1993. Polskie studium ró¿norodnoœci biologicznej. Nar. Fund. Ochr. Œrod/UNEP, Warszawa.

BARTEL R., CHE£KOWSKI Z., CHE£KOWSKA B. 2001. Salmo salar (Linné, 1758) – £osoœ. W: Polska czerwonaksiêga zwierz¹t. Krêgowce (Z. G³owaciñski, red.). PWRiL, s. 293–295, Warszawa.

BEDNORZ J., KUPCZYK M., KU• NIAK S., WINIECKI A. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Boguc-ki Wyd. Nauk. S.C., Poznañ.

BERGER L. 2000. P³azy i gady. Klucz do oznaczania. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Poznañ.BRYLIÑSKA M. (red.). 2000. Ryby s³odkowodne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.DYRCZ A, GRABIÑSKI W., STAWARCZYK T., WITKOWSKI J. 1991. Ptaki Œl¹ska. Monografia faunistyczna. Uniwersy-

tet Wroc³awski, Wroc³aw.GASC J.-P., CABELA A., CRNOBRNJA-ISAILOVIC J., DOLMEN D., GROSSENBACHER K., HAFFNER P., LESCURE J., MAR-

TENS H., MARTíNEZ, RICA J. P., MAURIN H., OLIVEIRA M. E., SOFIANIDOU T. S., VEITH M., and ZUIDERWIJK, A.(eds.) 1997. Atlas of amphibians and reptiles in Europe. Societas Europaea Herpetologica & Musée Natio-nal d’Histoire Naturelle (IEGB/SPN), Paris.

G£OWACIÑSKI Z. (red.). 2000. Krêgowce Bieszczadów Zachodnich, ze szczególnym uwzglêdnieniem Bieszczadz-kiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie, t. 9, Ustrzyki Dolne.

G£OWACIÑSKI Z. (red.). 2001. Polska czerwona ksiêga zwierz¹t. Krêgowce. PWRiL, Warszawa.HAGEMEIJER W.J.M., BLAIR M.J. (eds.). 1997. The EBCC atlas of European breeding birds – their distribution

and abundance. Publ. T. & A.D. Poyser, London.HAMMOND P.M. 1992. Species inventory. In: Global biodiversity, status of the Earth’s living resources (B. Gro-

ombridge, ed.), Chapman 2. Hall, pp. 17–39, London.HAMMOND P.M. 1995. The current magnitude of biodiversity. In: Global biodiversity assessment (V.H. Heywo-

od, ed. ex.). Cambridge Univ. Press, pp. 113–138. Cambridge, UK.HEESE T., WITKOWSKI A. (red.). 2001. Regionalna ochrona gatunkowa ryb, stan zagro¿enia, kierunki ochrony.

Roczn. Nauk. PZW 14, Suplement.HORDOWSKI J. 1999. Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia. I. Oficyna Wyd. Mercator, Przemyœl.JERMARCZEK A., CZWA£GA T., JERMARCZEK D., KRZYŒKÓW T., RUDAWSKI W., STAÑKO R. 1995. Ptaki Ziemi Lubu-

skiej. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyr., Œwiebodzin.KUNYSZ P., HORDOWSKI J. 2000. Ptaki polskich Karpat Wschodnich i Podkarpacia, II. Oficyna Wyd. Mercator,

Przemyœl.MARSZA£ L., PRZYBYLSKI M. 1996. Zagro¿one i rzadkie ryby Polski Œrodkowej. Zoologica Poloniae 41, Suple-

ment: 61–72.


MITCHELL-JONES A.J., AMORI G., BOGDANOWICZ W., KRYŠTUFEK B., REIJNDERS P.J.H., SPITZENBERG F., STUBBEM., THISSEN J.B.M., VOHRALIK V., ZIMA J. 1999. The atlas of European mammals. Publ. T. & A.D. Poyser,London.

MIZERA T. 1999. Bielik. Monografie Przyr. Wyd. Lubelskiego Klubu Przyr., Œwiebodzin.NOWAK E., BLAB J., BLESS R. 1994. Rote Liste der gefährdeten Wilbeltiere in Deutschland. Kilda-Verlag, Bonn–

Bad Godesberg.OKARMA H. 1997. Wilk. Monografie Przyr. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyr., Œwiebodzin.PERRINS CH. (g³. konsultant) and ICBP 1993. Ilustrowana encyklopedia ptaków. Muza S.A., Warszawa.PUCEK Z., RACZYÑSKI J. 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa.RASSI P., VÄISÄNEN R. (eds.). 1987. Threatened animals and plants in Finland. Valtion Painatuskeskus, Helsinki.ROMANOWSKI J. 2000. Strategia ochrony wydry. Oprac. wykonane dla Ministerstwa Œrodowiska (manuskrypt),

Warszawa.ŒWIERAD J. 1988. P³azy Karpat Polskich w ujêciu wertykalnym. Inst. Kszta³cenia Nauczycieli im. W. Spasow-

skiego w Warszawie. Oddz. Doskonalenia Nauczycieli w Katowicach, Katowice.TOMIA£OJÆ L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebnoœæ. PWN, Warszawa.WALASZ K., MIELCZAREK P. 1992. Atlas ptaków lêgowych Ma³opolski 1985–1991. Biologica Silesiae, Wroc³aw.WINIECKI A. (red.). 1992. Ptaki lêgowe doliny Warty. Wyd. Sorus, Poznañ.WITKOWSKI A. 1989. Introdukowanie ryb w polskich wodach i ich wp³yw na œrodowisko. Przegl. Zool. 33, 4:

583–598.WITKOWSKI A. 1990. Gefährdung und Schutz der Fische in Polen. Ichtyofaunistik, s. 2–20, Rostock.WITKOWSKI A. 1996. Zmiany w ichtiofaunie polskich rzek: gatunki rodzime i introdukowane. Zoologica Polo-

niae 41, Suplement: 29–40.WITKOWSKI A., B£ACHUTA J., KOTUSZ J., HEESE T. 1999. Czerwona lista s³odkowodnej ichtiofauny Polski. Chroñmy

Przyr. Ojcz. 55, 4: 5–19.WITKOWSKI A., BARTEL R., KLESZCZ M. 2001. Udane restytucje ryb w Polsce. Roczn. Nauk. PZW 14, Suple-

ment: 83–90.

Summary

The contemporary vertebrate fauna of Poland comprises about 650 species, of which about 470 arebreeding. Among them there are 92 mammalian species, 395 bird species (including 232 breeding),4 reptile species, 18 amphibian species, 129 fish species (55 native freshwater species) and 5 speciesof cyclostomes. A total of 151 species whose status and endangerment are well known have been in-cluded in the ”Red List”. In the last few centuries, some 12-16 native taxa (including coastal waters)have become extinct and at least two-three times more are endangered with extinction (CR and EN ca-tegories). The extinction of Polish vertebrates has accelerated rapidly during the last few decades, fol-lowing an exponential curve. Fewer species contribute to the opposite processes of colonisation andpopulation growth. The observed degradation of vertebrate fauna is caused by destructive human ac-tivity, principally environmental pollution and fragmentation of natural habitats, development of indu-stry and infrastructure (roads, dams, power lines). Rare vertebrates are seriously threatened by po-aching and over-exploitation (e.g. alpine marmot, capercaillie, salmon). Most of the vertebrates listedare given strict protection, or are partly protected by hunting and fishing regulation acts.

18 Z. G³owaciñski

CZERWONA LISTA GATUNKÓW – RED LIST OF SPECIES

Gatunki / Species EX CR EN VU NT LC DD

� ��

�� !"��#�$��%��$#��

��

��&'��#�� (��)� � ��*+��,��-�.��

��

��(� �)�� ""+��,��-�%��

��

��(�/)��+��-��-0$&�� (�� 12+��-��$�� (3 �44��5��"6+��-��#�$�

��

��

�� /��2��-#��'$��7�#��

��

��

��(� 5�� 3��/��8!+��-#��'#�-�$&��

��

��(�/)��+��-#�� 9/� �� (��)� � ��*+��'��

�� ::

��;��-�$#&��&�� /��2��;��-�7��: �� :��"+��.$��'��

��

��(�� /��2�+��$&�� /��2��0%�� ::�� !��"��)9��!21��:��&�&�#��$��

��

��(��"��#��(��*1+��

��

��(,��+��%.��$&�'�� (�� /��66��-�� $��(,��!+��$#�&�� %��(�� /��66+��,'��


��,��#�$&�'�&�� (�� /��2�+��.7�� @��/��1��.��∗∗� �� (�� /��2�+��#�-��

� ��,��

��.�� %�#��(�� /��2�+��.��-#��$#��

��#�-�� (�� /��2�+�� )��(�� /��66+��-#�� 9/� �� (�� /��2�+��

20 Z. G³owaciñski

�� /��2��-#��7��

�� 9/� ��

�� /��2��


�

� ��"��3�:5� � � � � � � �

"�� (�� /��2�+��7�&��

�# ��.$�$�� #��(��/� ��6�+��@�$#-#.��#��<

�� /� ��6��3��$#� �� 9/� ��

��(��/� ��6�+��?�� $�.

22 Z. G³owaciñski

VERTEBRATA � CR EN VU NT LC DDMammalia 34 2 10 1 9 6 2

Aves 78 16 8 10 10 16 8

Reptilia 4 1 1 1 — — —

Amphibia 4 — — — 2 1 1

Pisces 27 3 4 2 7 — 10

Cyclostomata 4 — 1 1 2 — —

£¹cznie/Total 151

EX

4

10

1

—

1

—

16 22 24 15 30 23 21

� �(��)�")��"��

��*��

�!��,��

��#��

�� !" �#

� � � $� � � �

��%��&��'�

��(�)��!��*#

� � � � ��

��,��%+,��-.��

��)��/��

��

�"0��/�/()��*/1�2!"�!�2�(!"(��

��"��/1�(��"(

�" ��"�*/��*�!"�/��#3/"�/�12/�(�/4�2�5�6!63#�/�!/�67��0��!�)4/(��/"(��

Czerwona lista zwierz¹t – Ma³¿e 23

BIVALVIA MA£¯E

Anna Dyduch-Falniowska, Katarzyna Zaj¹c

Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk,al. A. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

[email protected]

Ma³¿e to grupa zwierz¹t wodnych, zaliczanych do organizmów filtruj¹cych, stanowi¹ca niekiedyponad 90% bentosu. W Polsce w wodach s³odkich odnotowano 30 gatunków ma³¿y, w tym 21 z rodzi-ny kulkówek Sphaeridae, 7 ze skójkowatych Unionidae (m.in. Anodonta woodiana, gatunek ostatniozawleczony do Polski, znany z jezior koniñskich), 1 z per³oródkowatych Margaritiferidae i 1 z racicz-nicowatych Dreissenidae. Przedstawiciel tej ostatniej rodziny – racicznica Dreissena polymorpha– ma tendencjê do wnikania do przybrze¿nych wód Ba³tyku. Ponadto w morzu wystêpuje jeszcze9 gatunków, zaliczanych do fauny morskiej, a nale¿¹cych do piêciu rodzin: omu³kowatych Mytilidae,piasko³azowatych Myidae, sercówkowatych Cardiidae, Tellinidae i Astratidae. £¹cznie z Polski poda-je siê 39 gatunków ma³¿y.

Stan poznania fauny ma³¿y s³odkowodnych Polski jest doœæ dobry, a podsumowano go w studiummonograficznym poœwiêconym krajowym ma³¿om (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Szeregprac opisuje malakofaunê konkretnych obszarów, zbiorników wodnych czy te¿ cieków, aczkolwiekteren Polski nie jest jeszcze równomiernie zbadany pod wzglêdem malakologicznym. Wœród opraco-wañ dotycz¹cych szczegó³owych zagadnieñ zwracaj¹ uwagê gruntowne badania racicznicy zmiennejDreissena polymorpha. Stosunkowo du¿o wiadomo o ma³¿ach skójkowatych, które s¹ trudne do prze-oczenia w terenie, a równoczeœnie maj¹ interesuj¹c¹ biologiê i s¹ wa¿ne z ekologicznego punktu wi-dzenia. Wiele opracowañ dotyczy rodziny Sphaeridae, a stan wiedzy na ich temat zosta³ ujêty w mo-nografii poœwiêconej tej grupie (Piechocki 1991). Szereg prac poœwiêcono te¿ wystêpowaniu ma³¿ymorskich po³udniowego Ba³tyku (np. Osowiecki, Warzocha 1996, Piesik 1998), w czym niema³y do-robek maj¹ badacze fizjologii, anatomii i genetyki ma³¿y ba³tyckich (np. Wenne, Skibiñski 1995,Wo³owicz, Thiriot-Quievreux 1997).

Jak to podano w poprzedniej edycji „Czerwonej listy zwierz¹t…” (Dyduch-Falniowska 1992a), taki teraz obserwuje siê zjawiska degradacyjne w polskich populacjach ma³¿y. Dotycz¹ one m.in. ograni-czenia zmiennoœci konchiologicznej niektórych gatunków z rzêdu Unionoida, ich karlenia, spadku li-czebnoœci populacji, zanikania stanowisk oraz zmian pionowego zasiêgu gatunków w zbiornikachwodnych. Spoœród Unionidae szcze¿uja sp³aszczona Pseudanodonta complanata i skójka grubosko-rupowa Unio crassus s¹ zagro¿one równie¿ w skali globalnej (Hilton-Taylor 2000). Oba te gatunkicharakteryzuj¹ siê szczególn¹ wra¿liwoœci¹ na zanieczyszczenia, a ich wystêpowanie wi¹¿e siê z wo-dami bie¿¹cymi, niezbyt g³êbokimi, o dnie piaszczystym lub piaszczysto-¿wirowym. W ca³ym zasiê-gu zagro¿ona jest równie¿, wymar³a w Polsce, skójka per³orodna Margaritifera margaritifera. Szcze-¿uja wielka Anodonta cygnea zamieszkuj¹ca g³ównie stawy, starorzecza oraz zamulone i zeutrofizo-wane czêœci jezior i wolno p³yn¹cych cieków ustêpuje przede wszystkim z powodu niszczenia jejstanowisk i siedlisk. Stosunkowo trudno jest oceniæ status przedstawicieli Sphaeridae, dlatego te¿gatunki z tej rodziny wybrano na tê listê w oparciu o dane dotycz¹ce zanikania charakterystycznychdla nich siedlisk; nale¿¹ tu wra¿liwe na zanieczyszczenia gatunki wód p³yn¹cych (Sphaerium solidum,S. rivicola, Pisidium moitessierianum, P. tenuilineatum), charakterystyczne dla drobnych zbiornikówtakich jak stawy czy torfianki (Musculium lacustre, P. obtusale), a tak¿e rzadkie gatunki jeziorne(P. conventus, P. crassum, P. liljeborgii). Degradacja siedlisk odbija siê te¿ silnie na stanie ma³¿y mor-skich. Coraz rzadziej stwierdzane s¹ m.in. takie gatunki jak: Astarte borealis i A. elliptica. Spadek li-czebnoœci sercówki pospolitej Cerastoderma lamarcki wi¹¿e siê z degradacj¹ ³¹k podmorskich, gdy¿

24 A. Dyduch-Falniowska, K. Zaj¹c

m³ode sercówki ¿yj¹ przez jakiœ czas przyczepione do roœlin niæmi bisiorowymi (Izdebska, Janta,¯mudziñski 1997). Oprócz wszelkiego rodzaju zanieczyszczeñ, istotnym czynnikiem zagra¿aj¹cymistnieniu siedlisk ma³¿y jest zaœmiecanie zbiorników i cieków, czy te¿ wrêcz traktowanie ich jakowysypiska. Degradacjê siedlisk powoduj¹ te¿ prace zwi¹zane z wydobyciem kruszywa, regulacj¹ rzeki melioracjami. Zbiorniki zaporowe stanowi¹ równoczeœnie barierê nie do pokonania dla ryb, które s¹¿ywicielami larw Unionoida (glochidiów).

Powa¿ne zagro¿enie stanowi pojawianie siê gatunków obcych, wprowadzonych przez cz³owiekaprzypadkowo lub w celach u¿ytkowych (np. hodowlanych), które czêsto uzyskuj¹ przewagê w konku-rencji z gatunkiem rodzimym. Przyk³adem tego jest bardzo ekspansywna Dreissena polymorpha, ob-rastaj¹ca muszle innych gatunków ma³¿y. Wprowadzenie zaœ pstr¹ga têczowego Salmo gaildneri,w miejsce rodzimego pstr¹ga potokowego Salmo trutta fario, przyczyni³o siê do wymarcia skójki per-³orodnej. Udowodniono bowiem, ¿e pstr¹g têczowy nie nadaje siê na ¿ywiciela larw per³oródki (Bauer1987, Dyduch-Falniowska 1992b).


BAUER G. 1987. The parasitic stage of the freshwater pearl mussel (Margaritifera margaritifera L.). Arch. Hydr.Suplement, 76: 393–423.

DYDUCH-FALNIOWSKA A. 1992a. Ma³¿e Bivalvia. W: Czerwona lista zwierz¹t gin¹cych i zagro¿onych w Polsce(Z. G³owaciñski, red.). Zak³ad Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, s. 25–29, Kraków.

DYDUCH-FALNIOWSKA A. 1992b. Margaritifera margaritifera (Linné, 1758). Skójka per³orodna (= per³oródka).W: Polska czerwona ksiêga zwierz¹t (Z. G³owaciñski, red.). PWRiL, s. 302–304, Warszawa.

DYDUCH-FALNIOWSKA A., KOZIO£ R. 1989a. Anatomical and conchological characters in the systematics of theUnionidae of Poland. Malak. Abh. Staatl. Mus. Tierk. Dresden, 14: 35–52.

HILTON-TAYLOR C. (compiler). 2000. 2000 IUCN Red list of threatened species. IUCN, Gland, Switzerland andCambridge, UK.

IZDEBSKA J., JANTA A., ̄ MUDZIÑSKI L. 1997. Fauna bezkrêgowców Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. W: Nad-morski Park Krajobrazowy (A. Janta, red.). Wyd. Nadmorskiego PK, s. 57–75, W³adys³awowo.

OSOWIECKI A., WARZOCHA J. 1996. Macrozoobenthos of the Gdañsk, Gotland and Bornholm Basins in 1978-1993. Oceanological Studies 1–2. Institute of Oceanography, University of Gdañsk, Gdañsk.

PIECHOCKI A. 1991. Systematyka, biologia i ekologia krajowych groszówek (Pisidium Pfeiff.) (Bivalvia, Eula-mellibranchiata). Acta Univ. Lodziensis, Folia Limnol. 4: 3–31.

PIECHOCKI A., DYDUCH-FALNIOWSKA A. 1993. Miêczaki. Ma³¿e. Fauna S³odkowodna Polski. Zesz. 7A. PTH, PWN,Warszawa.

PIESIK Z. 1998. Macrozoobenthos of the coastal zone in the region of S³owiñski National Park. Balt. CoastalZone 2: 47–60.

WENNE R., SKIBIÑSKI D.O.F. 1995. Mitochondrial DNA heteroplasmy in European populations of the musselMytilus trossulus. Marine Biology 122 (4): 619–624.

WO£OWICZ M., THIRIOT-QUIEVREUX C. 1997. The kariotypes of the most common bivalves species from the SouthBaltic. Oceanological Studies 2–3: 209–221.

Czerwona lista zwierz¹t – Ma³¿e 25

Summary

In Polish waters 39 species of bivalves have been found. They are filtrating water animals, impor-tant part of the benthos. A knowledge of this group, including past and present threats, is pretty goodas compared with other invertebrates. Altogether 20 species have been included in the red list of biva-lves. The selection was based on the observed degradation processes in populations, such as the redu-ced conchological variability in some species from the order Unionoida, reduced size, a decrease inpopulation, disappearance of localities and changes in the vertical ranges of species in water bodies.Bivalves are exceptionally vulnerable to water pollution and habitat change resulting from hydro-en-gineering work in water reservoirs, water courses or their nearest surroundings. However, the mainthreats to the species listed are habitat destruction and loss. Anthropogenic changes affect approxima-tely 70% of the bivalves and are mentioned as the main threat to the species from the family Sphaeri-dae, or marine species. Some of the species listed are considered threatened in their whole ranges(Unio crassus, Pseudanodonta complanata, Margaritifera margaritifera). Another threat, howeverpoorly recognised, is posed by expansive, foreign species. Of the bivalves included in the red list, allfreshwater species (14) are under strict legal protection.

CZERWONA LISTA GATUNKÓW – RED LIST OF SPECIES

Gatunki / Species EX CR EN VU NT LC DD

��)��*/(!��

� ��

�,��8�-��

��)�!�3/�(#"��

��9!��6�*/(!�

��

��:�/2!��6�/�

; � � � � � �

+��:�*/(!��

�&��

��9&��9��:�/��)3��)2*/ � � � � � � �

�*�� " !�):/*�!4�/� � � � � � � �

�!��+��+��.��

�� " !�):/�2�/� " �/�

� � � � � � �

��)4��*�*/(!�

��+��8��''�

�,/�!" �/�!3!��*/�/�

� � � � � � �

��#��

��+��,/�!" �/� !" �/� � � � $� � � �

��<=<�>��+��'�

��)� #��/6!4��/(�/�

� � � $� � � �

�!��#��

�,�� *�/��3��*/

� � � $� � � �

�!��

��=�;��-�� $� � � �

�!��?��+��8��-'

�,�� *�/�/4)(�/

� � � $� � � �

�!��/��@�,�� *�/2�4�"�/ � � � $� � � �

�!��

��

9��8��&��@@

�,�� *�/�/�4�" �/

� � � $� � � �

�!��+��

�,�� *�/�)4��(/ � � � $� � � �

�!��

��=�;��-�� $� � � �

��

��*��

��&��&+�� 88

��*��

�%+�?��A�� 88

��!�"�*�*/(!�

��.�

�+$��''�

��!�"�*�/2�24�(/�

� � � $� � � �

26 A. Dyduch-Falniowska, K. Zaj¹c

��

��

�9�+��+��-�� $� � � �

"��

��,��-��+�*�!" */2��/�# � � � $� � � �

��

�"0��/�/()��*/1�2!"�!�2�(!"(��

��"��/1�(��"(

Czerwona lista zwierz¹t – Œlimaki l¹dowe 27

GASTROPODA TERRESTRIA ŒLIMAKI L¥DOWEAndrzej Wiktor

Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wroc³awskiego,ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wroc³aw

e-mail: [email protected]

Adolf Riedel

Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk,ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa

Œlimaki l¹dowe Polski nale¿¹ do stosunkowo dobrze zbadanych grup bezkrêgowych, ale tylko podwzglêdem jakoœciowym. Informacje na temat ich szczegó³owego rozmieszczenia s¹ na pewno jeszczebardzo niepe³ne i nierównomierne dla ró¿nych rejonów kraju. Bardzo s³aba jest tak¿e nasza znajo-moœæ iloœciowego wystêpowania poszczególnych gatunków oraz zmian zachodz¹cych w tym zakresie.Wszystkie wy¿ej wymienione dziedziny s¹ szczególnie wa¿ne dla okreœlenia stopnia zagro¿enia orazœledzenia zmian bêd¹cych skutkiem postêpuj¹cej degradacji naturalnych biotopów, ekspansji synan-tropów zarówno rodzimego, jak te¿ obcego pochodzenia, bezpoœredniej ingerencji cz³owieka itp.

Wed³ug obecnego stanu wiedzy w Polsce wystêpuje 173–177 gatunków1 œlimaków l¹dowych,z czego 11–15 to gatunki zawleczone do naszego kraju (Piechocki, Riedel 1997). W czasach histo-rycznych w Polsce ¿aden z gatunków œlimaków l¹dowych nie wymar³ ca³kowicie, natomiast listagatunków wyd³u¿y³a siê o œlimaki zawleczone, lecz na temat ich roli jako konkurentów dla gatunkówrodzimych jeszcze nic konkretnego powiedzieæ nie mo¿na, zw³aszcza ¿e wszystkie wydaj¹ siê pozo-stawaæ synantropami, przynajmniej w szerokim znaczeniu tego pojêcia.

Specyfik¹ œlimaków, zw³aszcza l¹dowych, jest ich ma³a mobilnoœæ. To jest g³ówn¹ przyczyn¹ ichmozaikowego wystêpowania w obrêbie biotopu, nierównomiernego rozmieszczenia w sensie zoogeo-graficznym i ograniczenia wystêpowania do ma³ych obszarów lub wrêcz rozmieszczenia wyspowego.Ich zdolnoœæ do aktywnego rozprzestrzeniania siê i odszukiwania, w przypadku zagro¿enia, œrodowisksuboptymalnych jest bardzo ograniczona. Pod tym wzglêdem s¹ one podobne do wielu bardzo drob-nych bezkrêgowców lub roœlin rozprzestrzeniaj¹cych siê g³ównie w sposób bierny. Objawia siê to za-równo ³atwoœci¹ zawlekania, jak te¿ istnieniem czêsto maleñkich, lokalnych, izolowanych populacji,trwaj¹cych niekiedy od tysi¹cleci jako relikty glacjalne lub pseudorelikty z ciep³ych faz klimatycz-nych. Bywa tak, ¿e jakiœ gatunek wystêpuje tylko na pojedynczej ska³ce lub górze, w znacznej odle-g³oœci od zwartego zasiêgu (Vertigo arctica, Charpentieria ornata, Balea perversa, Granaria frumen-tum). Równoczeœnie zabiegi agrotechniczne, aklimatyzacja roœlin oraz zwyk³a komunikacja sprzyjaj¹intensywnemu rozprzestrzenianiu siê synantropów rodzimych i obcych, np. Arion rufus, Trichia hispi-da, Boettgerilla pallens, Monacha cartusiana, Oxychilus draparnaudi, Arion distinctus.

Rozmieszczenie œlimaków l¹dowych w naszym kraju jest bardzo nierównomierne. Z³o¿y³y siê nato dwa czynniki: historyczny i ekologiczny. Nasza malakofauna, z wyj¹tkiem nielicznych reliktów,jest pochodzenia przybyszowego i zasiedli³a Polskê po ust¹pieniu lodowca w holocenie, a czêœæ za-pewne dopiero w czasach historycznych. Œlimaki, w znacznej wiêkszoœci, przyby³y do nas od po³u-dnia, po³udniowego wschodu i po³udniowego zachodu. Du¿a czêœæ tych gatunków nigdy nie skoloni-zowa³a ca³ego kraju, a ograniczy³a swoje zasiêgi do ró¿nych obszarów po³udniowej Polski. Tu te¿przebiega du¿a liczba granic zasiêgów lub mieszcz¹ siê izolowane wyspy wystêpowania jako pozosta-³oœæ rozerwanych zasiêgów.

1 Odrêbnoœæ gatunkowa kilku z nich nie jest ca³kowicie pewna.

28 A. Wiktor, A. Riedel

Drugi z czynników, czynnik ekologiczny, zadecydowa³ o podobnym do historycznego rozmiesz-czeniu. W po³udniowej Polsce wystêpuj¹ pasma górskie odznaczaj¹ce siê szerokim zró¿nicowaniemekologicznym. Tu znalaz³y warunki do ¿ycia lub przetrwania zarówno ciep³olubne, zw³aszcza wapie-niolubne gatunki, jak te¿ leœne, naskalne zimnolubne relikty postglacjalne itp. Równoczeœnie rozwi-niêta rzeŸba terenu uniemo¿liwi³a gospodarkê wielkoobszarow¹; tu te¿ wp³yw dzia³alnoœci cz³owiekaby³ opóŸniony i nadal jest czêœciowo ograniczony. Dziœ tylko w górach znajduje siê niektóre gatunkipierwotnie leœne lub zwi¹zane z bujn¹ roœlinnoœci¹ zieln¹, trawiast¹ itp. po prostu dlatego, ¿e w gó-rach takie biotopy siê zachowa³y. Nie chodzi tu czêsto o sk³ad gatunkowy roœlin, a jedynie o warunkimikroklimatyczne, od których œlimaki szczególnie s¹ zale¿ne. Tak wiêc w Polsce po³udniowej mala-kofauna l¹dowa jest najbogatsza i stopniowo ubo¿eje ku pó³nocy.

Ponadto na nizinach wystêpuj¹ niemal wy³¹cznie gatunki szeroko rozmieszczone w sensie zoogeo-graficznym oraz eurytopowe.

Wy¿ej wymienione cechy polskiej malakofauny nie s¹ obojêtne z punktu widzenia jej stanu zagro-¿enia. Zupe³nie inaczej bêdzie przedstawia³a siê sytuacja gatunków wystêpuj¹cych wyspowo, na krañ-cach swych zasiêgów i reliktów, inaczej zaœ gatunków szeroko rozmieszczonych. Wypieranie tychostatnich nie musi prowadziæ od razu do ich totalnej zag³ady, lecz najpierw do rozerwania ich zasiê-gu na ostoje wyspowe i drobne stanowiska.

Spoœród œlimaków l¹dowych Polski tylko jeden gatunek wydaje siê byæ bezpoœrednio zagro¿onyprzez cz³owieka. Jest nim Helix lutescens, bliski krewniak winniczka Helix pomatia. Wystêpuje onu nas w po³udniowo-wschodniej czêœci kraju, na granicy swego zasiêgu, przy czym zasiêg jego kurczysiê a liczebnoœæ maleje z przyczyn ogólnych, jak zmiany œrodowiskowe, zmniejszanie siê liczby i po-wierzchni odpowiednich dlañ biotopów itd. Ponadto jednak grozi mu szybkie wytêpienie przez cz³o-wieka wskutek – nie zamierzonego zreszt¹ – od³owu, wraz z Helix pomatia, dla celów konsumpcyj-nych (eksportowych). Nie odró¿niany zwykle od ma³ych i niedoros³ych osobników winniczka jestwraz z nim od³awiany i lokalnie trafia masowo do punktów skupu, zaœ zdziesi¹tkowane populacjeHelix lutescens, w przeciwieñstwie do populacji bardziej „prê¿nego” i mniej wymagaj¹cego winnicz-ka, nie s¹ zdolne do restytucji. Helix lutescens powinien trafiæ na listê gatunków prawnie chronionychw Polsce, a jego wyniszczaniu zapobieg³oby œcis³e przestrzeganie proponowanych wymiarów ochron-nych (Urbañski 1964, Stêpczak 1976) przy od³owach winniczka dla celów konsumpcyjnych.

Lista poœrednio zagro¿onych gatunków jest bardzo bogata. Przyczyn tego zagro¿enia jest wiele i s¹one bardzo ró¿norodne. Pomijamy przyczyny oczywiste, takie jak niszczenie biotopów w ca³oœci, np.w wyniku zabudowy, zabiegów agrotechnicznych, prac górniczych, zagospodarowywania jako zieleñmiejska, parkingi, kampingi itp. Warto natomiast wymieniæ przynajmniej najwa¿niejsze z przyczyn,które mniej wyraŸnie i nie od razu rzucaj¹ siê w oczy; s¹ nimi miêdzy innymi:

1) Postêpuj¹ce wylesianie naszego kraju, a tak¿e zastêpowanie lasów, mniej lub bardziej jeszczenauralnych, sadzonymi uprawami leœnymi, zw³aszcza monokulturami, np. œwierkowymi i sosno-wymi. Znaczna czêœæ terenów wylesionych nadal jest zamieniana na ró¿nego typu inne œrodowi-ska.

2) Prace melioracyjne, regulacje rzek, osuszanie itp. Przy tej okazji likwidowane s¹ nawet drobnemokrad³a, cieki, stawki, rowy itp., gdzie na obrze¿u nad wodami wystêpuje bogata fauna wilgo-ciolubna. Œlimaki, w wiêkszoœci bardzo wra¿liwe na spadek wilgotnoœci pod³o¿a i atmosfery,nale¿¹ do zwierz¹t, które w takich sytuacjach wycofuj¹ siê jako pierwsze.

3) Koszenie, wypalanie, wypasanie, okresowe zatapianie, zadeptywanie i inne trwa³e lub okreso-we niszczenie œrodowisk otwartych lub zastêpowanie ich uprawami, trawnikami, boiskami, lot-niskami itp.

4) Zbieranie, a wiêc usuwanie œció³ki leœnej, niszczenie podszytu i runa np. przez wypas lub za-deptywanie przez turystów i zbieraczy grzybów i jagód.

Czerwona lista zwierz¹t – Œlimaki l¹dowe 29

5) Zagospodarowywanie, zaœmiecanie lub udostêpnianie dla celów turystycznych obszarów dotych-czas pozostaj¹cych poza zainteresowaniem cz³owieka, np. ostañce, pojedyncze ska³ki, ugory, ruinyzamków, opuszczone kamienio³omy itp.

6) Niemal wszystkie formy emisji przemys³owych powoduj¹ce zanieczyszczenie lub ska¿enie,zw³aszcza gleby, a tak¿e atmosfery i wód gruntowych. Czêœæ z nich dzia³a lokalnie i s¹ ³atwozauwa¿alne, inne dzia³aj¹ na znaczne odleg³oœci i powoli. Przyk³adem mo¿e byæ zakwaszeniewywo³ane tak¿e przez kwaœne deszcze. Œlimaki zarówno skorupkowe, jak te¿ nagie potrzebuj¹do ¿ycia du¿ych iloœci wapnia, ¿yj¹ najczêœciej w œrodowiskach alkalicznych lub obojêtnych i za-wsze s¹ wra¿liwe na zmiany w stê¿eniu jonów wodorowych. Zakwaszenie powoduje korozjêmuszli, uszkodzenia delikatnego, nieos³oniêtego cia³a, karlenie lub wrêcz œmieræ tych zwierz¹t.Dla œlimaków groŸne s¹ równie¿ emisje py³ów, tak¿e takich, które nie dzia³aj¹ chemicznie. Ziarnkapy³u przyklejaj¹ siê do œluzu, utrudniaj¹ pe³zanie, a oczyszczaj¹ce dzia³anie nab³onka rzêsko-wego skóry nie jest w stanie temu zapobiec.

Dziœ jest jeszcze za wczeœnie, by iloœciowo okreœliæ zmiany zachodz¹ce w liczebnoœci lub zagêszcze-niu populacji. Zestawiona lista oparta jest jedynie na obserwacjach, doœwiadczeniu i szacunkowej oce-nie. Obserwacje terenowe wskazuj¹ na wyraŸne zmniejszenie siê gêstoœci populacji w ostatnich kilkuna-stu latach. Odnotowaæ mo¿na zarówno zanikanie niektórych populacji, jak te¿ ogóln¹ tendencjê dozmniejszenia liczebnoœci osobników obserwowanych lub zbieranych. Dotyczy to zw³aszcza œlimakówleœnych, naskalnych oraz gatunków zwi¹zanych z wilgotnymi zbiorowiskami roœlin zielnych.

Zachodzi koniecznoœæ podjêcia d³ugofalowych badañ iloœciowych na wybranych powierzchniachw celu ustalenia tendencji i zakresu zachodz¹cych zmian iloœciowych. Od nich w znacznym stopniubêd¹ uzale¿nione zabiegi prewencyjne.

Czerwona lista œlimaków zosta³a przedstawiona i rozpatrzona na IV Krajowym Seminarium Mala-kologicznym w Kroœcienku w marcu 1988 r. i opublikowana 10 lat temu (Wiktor, Riedel 1992). Na-stêpnie uaktualniono j¹ i uzupe³niono w oparciu o ocenê zagro¿enia krajowych miêczaków przepro-wadzon¹ na XII Krajowym Seminarium Malakologów zorganizowanym w £odzi w kwietniu 1996 r.


ALEXANDROWICZ S. W. 1992. Nowy dla fauny Polski gatunek œlimaka Pupilla alpicola na zagro¿onym stanowi-sku w Niedzicy. Chroñmy Przyr. Ojcz. 48, 6: 5–11.

ALEXANDROWICZ S. W. 1994. Pupilla alpicola (Charpentier, 1837) from Niedzica (South Poland). Geologia 20,3: 325–331.

BERNASCONI R. 1990. Falniowskia n. gen. for Bythiospeum Falniowski et Šteffek, 1989 (Mollusca: Prosobran-chia: Hydrobioidea). Zesz. Nauk. Akad. Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica, 1276. Folia Malaco-logica 4: 48–51.

FALNIOWSKI A., ŠTEFFEK J. 1989. A new species of Bythiospeum (Prosobranchia: Hydrobioidea: Moitessierii-dae) from southern Poland. Zesz. Nauk. Akad. Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica, 1216. FoliaMalacologica 3: 95–101.

JACKIEWICZ M. 1974. Krajowe gatunki rodziny Aciculidae (Mollusca, Prosobranchia). Fragm. Faun. 19: 445–454.JACKIEWICZ M., RAFALSKI J. 1960. Œlimak Pagodulina pagodula (Des Moulins) w Polsce. Pozn. Tow. Przyj, Nauk.

Prace Kom. Biol. 19: 1–20.KERNEY M.P., CAMERON R.D., JUNGBLUTH J.H. 1983. Landschnecken Nord-und Mitteleuropas. Pau Parey, Ham-

burg–Berlin.PIECHOCKI A., RIEDEL A. 1997. Mollusca – Miêczaki. W: Wykaz zwierz¹t Polski (J. Razowski, red.). Tom IV

czêœæ I – XXXI, s. 104–121, Kraków.

30 A. Wiktor, A. Riedel

POKRYSZKO B. M. 1987. European Columella reconsidered (Gastropoda, Pulmonata Vertiginidae). Malakol.Abh. 12: 1–12.

POKRYSZKO B. M. 1990. The Vertiginidae of Poland (Gastropoda: Pulmonata: Pupilloidea) – a systematicmonograph. Ann. Zool. 43: 135–257.

RIEDEL A. 1957. Revision der Zonitiden Polens (Gastropoda). Ann. Zool. 26: 361–464.RIEDEL A. 1988. Œlimaki l¹dowe – Gastropoda terrestria. Katalog Fauny Polski XXXVI, l. PWN, Warszawa.RIEDEL A., WIKTOR A. 1974. Arionacea – œlimaki kr¹¿a³kowate i œlinikowate (Gastropoda: Stylommatophora).

Fauna Polski 2. PWN, Warszawa.STÊPCZAK K. 1976. Wystêpowanie, zasoby, uzyskiwanie i ochrona œlimaka winniczka (Helix pomatia L.) w Pol-

sce. UAM Poznañ, Ser. Biol. 3: 1–68.UMIÑSKI T. 1962. Revision of the Palearctic forms of the genus Discus Fitzinger, 1833 (Gastropoda, Endodon-

tidae). Ann. Zool. 20: 299–333.UMIÑSKI T. 1980. Vitrinidae (Mollusca, Gastropoda) Polski. Rozmieszczenie geograficzne i pionowe. Fragm.

Faun. 25: 255–282.URBAÑSKI J. 1947. Krytyczny przegl¹d miêczaków Polski. Ann. UMCS. Sect. C 2(1):1–35.URBAÑSKI J. 1948. Reliktowe miêczaki ziem polskich i niektórych krajów przyleg³ych. Ochr. Przyr. 18: 66–95.URBAÑSKI J. 1957. Krajowe œlimaki i ma³¿e. PZWS, Warszawa.URBAÑSKI J. 1964. Œlimak winniczek Helix pomatia L. – jego systematyka, biologia, znaczenie gospodarcze

i ochrona. Ochr. Przyr. 29 (1963): 215–254.WIKTOR A. 1973. Die Nacktschnecken Polens – Arionidae, Milacidae, Limacidae (Gastropoda, Stylommato-

phora). Monogr. Fauny Polski l, Warszawa – Kraków.WIKTOR A. 1989. Limacoidea et Zonitoidea nuda – œlimaki pomrowiokszta³tne (Gastropoda: Stylommatopho-

ra). Fauna Polski 12. PWN, Warszawa.WIKTOR A., RIEDEL A. 1992. Œlimaki l¹dowe Gastropoda terrestria W: Czerwona lista zwierz¹t gin¹cych i za-

gro¿onych w Polsce (Z. G³owaciñski, red.). Zak³ad Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, s. 31–38, Kraków.

Summary

There are 173 species of snails known in Poland, of which 11–15 species have been introduced.The malacofauna found in the south of Poland is

czerwona lista zwierzat - researchgate · czerwona lista zwierzĄt ginĄcych w polsce 3 polska...

Documents