türk sinemasında gecekondular

8/9/2019 trk sinemasnda gecekondular

1/25

European Journal of TurkishStudiesNumro 1 (2004)Gecekondu

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................

Mehmet ztrk

Trk Sinemasnda Gecekondular

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................

Avertissement

Le contenu de ce site relve de la lgislation franaise sur la proprit intellectuelle et est la proprit exclusive del'diteur.Les uvres figurant sur ce site peuvent tre consultes et reproduites sur un support papier ou numrique sous

rserve qu'elles soient strictement rserves un usage soit personnel, soit scientifique ou pdagogique excluanttoute exploitation commerciale. La reproduction devra obligatoirement mentionner l'diteur, le nom de la revue,l'auteur et la rfrence du document.Toute autre reproduction est interdite sauf accord pralable de l'diteur, en dehors des cas prvus par la lgislationen vigueur en France.

Revues.org est un portail de revues en sciences humaines et sociales dvelopp par le CLEO, Centre pour l'ditionlectronique ouverte (CNRS, EHESS, UP, UAPV).

...............................................................................................................................................................................................................................................................................................

Electronic referenceMehmet ztrk, Trk Sinemasnda Gecekondular , European Journal of Turkish Studies [Online], 1 | 2004,Online since 22 juin 2009. URL : http://ejts.revues.org/index94.htmlDOI : en cours d'attribution

diteur : European Journal of Turkish Studieshttp://ejts.revues.orghttp://www.revues.org

Document accessible en ligne l'adresse suivante : http://ejts.revues.org/index94.htmlCe document PDF a t gnr par la revue. Some rights reserved / Creative Commons license


2/25

Citation: ztrk, Mehmet (2004) 'Trk Sinemasnda Gecekondular', European Journal of Turkish Studies,Thematic Issue N1 - Gecekondu, URL: http://www.ejts.org/document94.htmlTo quote a passage, use paragraph ().

Trk SinemasndaGecekondular

Mehmet ztrk

Abstract.This research deals with the cinematographic presentationof the shanty towns in Turkey. Those representations show the crisis ofurbanization in Turkey. In addition, they point out the major permanentproblems in Turkey like the social inequality, under development, "EastAnatolian problem", the contradiction between the modern and traditional lifestyle, etc In fact, those shanty towns are turned in to a thema and a scenery

for the popular Turkish cinema.


3/25


stanbul'un ta topra altn (Bir halk sz)

ada Trkiye'nin kentleme tarihi ayn zamanda gecekondulamasnn da

tarihidir. Trk sinemas da 1960lardan beri bu sreci temsil ediyor; hatta hzl kentleme,

krsal alandan kentsel alana g ve gecekondu olgular ile Trk sinemasnn

poplerlemesi ve retkenlii aa yukar ayn dnemde ortaya kt. Ksacas 1960lardan

bu yana g ve gecekondu konular Trk filmlerine sk sk sinematografik materyaller

salamtr; hem de her trl film anlay ve ynetmenine: Ltf Akaddan Atf Ylmaza,

Ertem Eilmez'in dramatik ve komedi filmlerinden arabesk filmlere, Cneyt Arknl

filmlerden Ylmaz Gneyli filmlere, ocuk filmlerinden politik filmlere, Zeki ktenden Zeki

Demirkubuza, Dou Anadolu sorununun stanbula da yansdn gsteren Yeim

Ustaolundan Handan pekiye...

[2] Realiteye fotografik gerekle elik eden film sanat, ham ve kristalize edilmi

biimlerle gecekondular temsil etmitir. Bu temsillerdeki sahneler, Trkiyedeki ehirleme

ve gecekondulama olgular hakknda tanklklar olduu gibi, kent sosyolojisi ve

toplumsal/bireysel psikoloji zerine eitli belirtilerle doludur. Bu tr filmler, kentlemenin

genel grnmleri hakknda nemli grsel belgelerdir. Bu filmlerde gecekondular, modern

Trk ehirlemesinin bir krizi olarak yansd gibi, Trkiyedeki byk apl baka

sorunlara da iaret eder: zellikle her zaman gncelliini koruyan ve nemli bir sorun olan

blgeler arasndaki ekonomik ve sosyo-kltrel uurumlar, sosyal adaletsizlik, ehirlerdeki

toplumsal krlmalar, ehir merkezlerinin (Eminn, Kadky, Ulus/Ankara semtlerindeki

gibi) gecekondu topluluklar tarafndan kuatlan gnlk yaamlar, daha yeni olan Byk

Adam Kk Akve Gnee Yolculukfilmlerinde ise Krt sorununun stanbula tanmasgibi sorunlar...

[3] Film anlats ve dekorunun tmyle veya ok etkin bir ekilde rol oynad

gecekondular, Keanl Ali Destan, Sultan, Dttr Dnya, hatta Canm Kardeim ve Gelin

gibi filmlerde net bir biimde grlebilir. Bundan baka yzlerce, belki binden fazla filmde

gecekondular ya fon olarak ya da yan bir tematik unsur olarak kullanlmtr. Bu

incelemede "gecekondu filmleri" tabiri, gecekondularn film anlats ve formunu

ekillendiren eserlerine tekabl edecektir. Bu filmler zerinden Trkiye'deki gecekondularn


4/25


toplumsal tarihinin sinematografik bir dil'le nasl yazld analiz edilirken tasvir biimleri ve

belli bal paradigmalar gsterilecektir. Ele alnan gecekondu filmlerinde modern

Trkiyenin ehircilii ve sosyo-kltrel dzeni bir kriz ve elikiler yuma olarak gzearpacaktr. Ayrca Sosyal Darwinist toplumsal ilikiler ve Malthusyen konut politikalar

filmlere yansyarak ekonomik ve demokratik geri kalmlk ortaya karlacaktr.

"Gecekondu filmleri"nin ak veya rtk biimde ortaya serdii sorunlarn genel bir dkm

de incelemenin sonunda yaplacaktr.

Gecekondulardan "Gecekondu Filmleri"ne

[4] Gecekondu tabiri Trkiye'de ilk kez 1940tan sonra kullanlmaya balanmtr

(Kele 1972 : 181). Atf Ylmazn Orhan Kemalden uyarlad 1959 tarihli Sulufilmi de bir

ocuk hikyesi olmasna ramen istimlk yerleri, gecekondular ve dknt evleriyle

stanbulun yeni kentsel oluumunu canlandran ilk filmdi (Kalkan 1988 : 96). Daha sonra

1964te ayn ynetmenin Haldun Tanerin piyesinden uyarladKeanl Ali Destan, tipik

bir gecekondu filmi olarak Sinekli mahallesindeki kabaday Keanl Alinin, sevgilisi Zehra

ile olan ilikisi ve muhtarlk seimlerini kabadaylk yaparak kazanmasn temsil ederken,

gecekondu hayat mzikal gldr formunda sahnelenmitir. Osman F. Sedenin Sokak

Kz filmi de, zengin delikanl-gecekondu kz-milyoner fabrikatr ls etrafnda bir

gecekondu kznn hikyesini gecekondularda canlandrmtr (Scognamillo 1998 : 276).

Gecekondular ilk kez 1967de Feyzi Tunann ektii Gecekondu Peinde filminin bal

olmutur. Bylece stanbul gecekondular, sadece bir ehrin deil, btn bir lkenin sefil

artlarna da sinemasal dekor olmaya balar. Kartal Tibet'in Sultan filmi ise tmyle

gecekondu halkn, gnlk yaamlar ve aklarn canlandrd halde, filmin bal Trkn

oray'n "Sultan" mitosuna saplanmtr.

[5] Trk sinemasnn merkezini olduu kadar, Trkiye'deki kente gn de

merkezini stanbul oluturduu iin gecekondular konu edinen veya dekor olarak

kullanan Trk filmlerinin ou bu ehrin gecekondularn tasvir etmitir. 1972deki bilgilere

gre Ankaradaki nfusun % 65ini (Kele 1972 : 189) gecekondu halk oluturduu halde

bakentin bu zelliini temsil eden film says olduka azdr. Bu konuda Z. ktenin Dttr

Dnya filmi en iyi rnektir; daha yeni olan Z. Demirkubuzun tiraf filminin sonlarndaki

birka sahne de bakentteki bir gecekondudan izlenimler vererek, kentsel eitsiz gelimeyi


5/25


ve bambaka biimlerdeki mimari yaplar kaydetmitir. Gecekondulama, Trkiye'nin

byk veya kk her kentinde gze batt halde kamerasn stanbul dndaki kentlere

eviren ok az sayda film vardr. rnein Gaziantep, zmir, Adana, Mersin gibi bykkentler ile daha pek ok kentin gecekondu manzaralar sinematografa ya yeterince ya da

hibir biimde kaydedilmemitir. Trk sinemas ve edebiyatnn zengin bir retim alan olan

Adana/ukurovann toplumsal ve doal manzaralarn tasvir eden yaptlar ise nemlidir.

Bereketli Topraklar zerinde,Zkkmn Kkgibi edebi uyarlamalar ile Umut filmi bu yre

halkn temsil etmitir. ukurova ve Adanann sinematografik ve edebi temsillerinde yre

halk, genellikle ya gecekondu evlerde ya adrlarda yaarken, toprak aalar iftliklerde

yaar. ukurovadaki pamuk tarlalar veya sanayileen Adanann fabrikalarnda alanveya i arayan tipler, feodal dzen, geri kalmlk, cehalet, eitimsizlik gibi az gelimi

lkelere zg olan sorunlar ileyen edebiyatlardan (Yaar Kemal, Orhan Kemal,

Muzaffer zg gibi) sonra Erden Kral, Memduh n, Ali zgentrk, Atf Ylmaz, Ylmaz

Gney gibi sineastlar, bu blgeyi sinematografik keiflerinin zengin bir malzemesi olarak

tasvir edeceklerdir. Ne var ki gecekondular, yukarda bahsedilen filmlerin tematik yapsn

oluturmu deildir; ama esitli sahnelerle filmlere dekor olarak elik etmitir.

Bitmeyen Hayallerin ehri: stanbul

[6] Ekonomik, siyasi, kltrel ve corafi nedenlerden dolay dayatlm yolculuklar

anda sinema, seyirciyi servenli yolculuklara srkledi. Bu servenli yolculuklar

genellikle her lkenin byk kentlerine doruydu; Trkiyedeyse stanbula doru. Trk

sinemasnda stanbul, genellikle mutluluun vadedildii bir alan eklinde canlandrlmtr.

zellikle 1950 ve 1960larn filmleri masalms bir stanbul tasvir ederek, stanbul

mitosunu yeniden retti. Trk filmleri, stanbulun Batya zlem duyan burjuva kesiminin

gsterili hayatndan kesitler sunarak, yoksul ortamlarda yaayan ve byk ehirlere,

zellikle stanbula g etmek isteyen Anadolu seyircisini Batl stanbul Hayatna

ynlendirip bu hayallerle avuttu. Seyirciler, modernleen bir kent, Binbir Gece Masallar

dekoru altnda, Amerikan veya Fransz sinema perdesinden kma benzeyen yakkl

erkekler ve beyaz tenli sarn kadnlar eliinde masalms manzaralar izleyerek, keke

ben de stanbulda olsam duygusuyla elendirildi. Bylece Doulu ve kyl yaayanlar

Batl ve kentli hikyelerle avutulup onlardan iyi para elde edildi; seyirci de "cennetsel


6/25


stanbul"a ynlendirildi. Belki de sinema, ehir klar ve kalabal hakkat rten

rengarenk bir tldr. Ancak byk umutlarla stanbula gelenler filmlerde grdkleri harika

ortamlarda deil, tersine gecekondularda yaamak zorunda kald. stanbulda dnen Trksinemas, seyircilerden elde ettii kazanc ise sinema sektrnden ziyade inaat sektrne

yatrd. Bir zamanlar ylda 200 ila 300 arasnda film reten bu sinema, inaat sektr iin

de bir pazard; ne var ki, 17 Austos 1999 tarihindeki Marmara depreminin, binalar

kolayca kertmesi gibi, 1980lerdeki siyasal ve kltrel deiimler de Trk sinemasn

darmadan edecekti. zetle, ehircilik ve sinemaclkn taban salam deildi ve gz

rahatsz eden manzaralarla iirilmiti.

[7] Bir "rya" gibi takdim edilen ve toplumsal bellee bu ekilde yerleen

stanbul'un bir "karabasan"a dnmesi de canlandrlmtr. Bu konuda Eminn ve

civarnda geen; Kafkaesk ironi ile Aziz Nesinin mizahn andran Ali zgentrknAtfilmi

ok ilgin bir rnektir. Fiksiyon ve belgesel stillerin harmanlanarak ekillendirildii At,

okuma yazma bilmeyen bir kylnn, olunun okuyup byk adam olabilmesi iin oluyla

birlikte stanbula g etmesini konu almtr. Okuyamad iin bakalar ve kendisi

tarafndan kk adam olarak grlen baba, stanbulda zor ilerde alp kt

koullarda barnmasna karn olunu okutmakta kararldr. Zira ocuk okuyup bykadam olursa babas gibi srnmeyecek, anne babasn da sefaletten kurtarabilecektir;

baba da, okuyan ocuuyla zdeleecei iin mutlu olacaktr. Fakat baba, btn abasna

ramen yeterince para biriktirip olunu okutamaz; ocuun parasz yatl bir okulda

okuyabilmesi iin babann lm olmas gerekir. Sonuta baba ile olun ryalar bir

karabasana dnr. Ve adam gecekondularda bile barnacak ortama sahip deildir; bu

yzden sebze-meyve satt el arabas zerinde yatacaktr. Bu film, varolaan birehir

merkezinde (Eminn) gmenlerin ekmek kavgasn krsal alandan buraya tamalarngsterirken, Trkiyedeki sosyal, ekonomik ve kltrel ayrm izgisinin ve stanbul ile krsal

kesim arasndaki muazzam farkll aa vurmutur. Bundan baka Yusuf ile Kenan

filminde de Sosyal Darwinist insan ilikileri ile malthusyen barnma koullar

farkedilebilecei gibi, feodal yaam biiminden sonra kentsel alann da tehlikeler

barndrdn gstermitir.


7/25


Trk Sinemasnda Modernleme ve Geleneksellik

[8] Modernleme ve geleneksellik ya da kentsellik ve krsallk kartl, Trk

sinemasnn tematik bir leitmotivi olmutur. stanbulun burjuva meknlar ve gece

hayatnn zellikle getii Beyolu modern; gecekondular ise geleneksel yaam biiminin

mekn olarak yanstlmtr. Gurbet Kular, ehirdeki Yabanc, Otobs Yolcular, Namus

Uruna, Altn ehir, Vesikal Yarim, Ah Gzelstanbul, Karanlkta Uyananlar, Bitmeyen

Yol, Gelin, Dn, Diyetgibi filmler stanbula g ve modernleme sreciyle ilgili olarak

klasik olmu eserlerdir. stanbul, bu filmlerde modernleme ve geleneksellik arasndaki ikili

yapsyla temsil edilirken, stanbuldaki yaam biimlerinin eitlilii tasdik edilmitir.

Modernleme olgusu da sadece sosyo-kltrel alanda deil, ayn zamanda ekonomik

faaliyet ve kentsel politik bir olgu olan sendikalama alannda da izlenebilir. rnein,

Karanlkta Uyananlar, snfsal ve sendikal bak asyla stanbulda gecekondularda

yaayan ii kesimi ile lks Batl mahalle ve evlerde yaayan burjuva kesimlerinin

atmasn temsil eder. Bu filmin daha ilk sahneleri sabahn erken saatlerinden itibaren

Haliin kysndaki gecekondularda yaayan iilerin fabrikalardaki ilerine koyulmalarn

gstermitir. Bu filmdeki gecekondu halk, modern kentsel bir olgu olan sendika bilincinin

gerekliliini ve kendilerine olan ilevini grr ve ona katlmaya balar ki, filmin belgelediisre 1961 Anayasasnn verdii sendikal ve politik haklar temsil ederken, bu srecin

canl kalmas ve ilerlemesine de elik eder. Bununla birlikte filmde sendika ve

proleterleme bilincinin zayfln ve ilerleme izgisinin snrn da grebiliriz. Aziz Nesinin

Byk Grev adl masal-yks de Trkiyedeki ii snf ve sendikalardaki ekonomi-

politik cehaleti siyasal-mizah tarzyla ortaya sermeyi baarm; ancak yazar, bunu ifade

ettii iin saldrlara hedef olmutu. Ancak ne olursa olsun ehirler, toplumsal dinamikleri

harekete geirme ve bunu baka alanlara yayma konusunda nemli bir politik ve kltrelaktrdrler. Karanlkta Uyananlar, Gelin, Bitmeyen Yol gibi filmler bu hareketlenmeleri

yanstmtr.

[9] rnein gecekonduda yaayan Gelindeki Haclyas Efendi evin iinde Yozgatl

bir feodal ev reisi iken, ehirde kapitalizmin kurallarna gre davranr. stanbuldaki evini

Yozgata eviren bir ailenin dramn gsteren Ltf Akadn modernist bir bak asna

sahip olan Gelinde ocuk, dedesinin para hrsndan dolay ticari kapitalizmin ve feodal

zihniyetin gayr-insani anlaylarna kurban edilir. stanbulda ufak ufak ticaret iinibytmek isteyen ve ailenin temel gereksinmelerini srekli erteleyen Hac lyas Efendi,


8/25


torunu iin doktor ve ila paras dememek amacyla ocuu hastalna terketmi; doktor

yerine de dua etmeyi nermitir. Ataerkil bir aile yaam iinde gelien filmde aile reisi

dnda kimsenin ocuun anne ve babasnn bile sz yoktur. Film, para hrsnninsani ilikilerde nasl bir tahribata yol atn aa vurmutur. Gelin filmindeki evre ile ev

ii mekn dzeni ise geleneksel ve modern objelerle karmtr. Aslnda bu tip dekorlar,

modernlik ile geleneksellii i ie yaayan Trk toplumunu karakterize eder. Ev; duvar

hals, sandk, yer sofras, Kuran gibi geleneksel obje ile radyo, alar saat gibi modern

objelerle bezenerek ikili yap temsil edilmitir. te yandan Gelin filminde gecekondu

mahallesinde yaayan komu bir kadn, fabrikada alp sendikal bile olmutur. Hatta

modernleen bu kadn baka kadna da konumunu anlatp kendi durumunu deitirmeilgisini uyandrr. Sonra ki filmlerde gecekondulu kadn, geleneksel zgemiinden syrlp

baka bir biimde yaayacaktr. Gelinin bir devam olan Diyet, gecekondulu yeni

ehirlilerin fabrikalarda almalarn ve sendikalama srelerini gsterecektir. Bylece

bu leme, 1960larda balayp 1970lerde hz kazanan stanbuldaki sendikalama ve

siyasallama hareketlerini temsil edecektir. Akadn lemesi, H. Refi gibi ulusal

sinemac bir ynetmenin Gurbet Kular filmindeki anti-modernist olan tarallk nostaljisi

ve muhafazakr ideolojisine saplanmayacak; tersine modern bir alanda gelenekseldeneyim ve kltrn statik olmadn, bunun deiebileceini ve gecekondu halkn

zgrlemeye yneltebileceini ortaya koymutur. Yani, ehir hayat gecekondu da olsa

ataerkil bir yaam dnyasnda bask altndaki kadn zgrleme srecine

yneltebilecektir. Bylece Ortaadan kalma Die Stadtluft macht frei (kent havas, insan

zgr klar) Alman atasz cahil gecekondu kadn iin de geerli olabilecektir. Gelindeki

uzun sabrndan sonra gen kadn, ailedeki ataerkil despotizme iten ie gelen isyann

hisettirecek, Diyette ise bunu aka aa vuracaktr. Gecekondu alan sonuta, taradan

g eden kadn iin daha rahat nefes alabildii bir alandr. Bir baka rnekte, Bir Yudum

Sevgide kadnn ak ve cinsel arzular kocas tarafndan karlanmaynca mutluluu baka

bir erkei severek elde eder. Bir gecekondu mahallesinde geen bu hikyedeki kadnn

hayalleri, krsal alanda gerekleemez, gereklese de bir namus davasna

dntrlrd. Ayrca kadnlar kentte karlatklar sorunlara kar daha direnli

davranm, kent hayatna da entegre olmaya daha eilimli bir anlay izlemilerdir; ancak

ev d retime katlsalar da, ev iindeki rol ve statlerinde deiiklik olmamtr (Ghan

1992 : 173). Sosyolojik bir inceleme ise kadnn ev dnda almas ve nakdi bir gelir


9/25


salamasnn onu erkekle eit olmaya ynelteceini ne srmtr (Ttengil 1984 : 170).

Modernist Trk sinemas, kadnn alma alan ve kentsel gnlk yaama katlmasn

temsil etmi ve byle bir sreci takdir etmitir. Ltf Akadn bir dier filmi Diyettestanbula taradan gelen aile, kendi gecekondu evini mhendislik ve mimari ltlere

bavurmadan ina ederek, stanbulda barnma sorunlarn halletmek ve bu konuda gven

iinde yaamak ister. Aslnda bu tr ev yapanlar, stanbula yerletiklerinin iaretini de

vermi olur; yani artk orak Anadolu topraklarna ok zlense de, nostaljik de olsa, oraya

bayramlarda gidilse de dn olmayacak; bir sonra ki, kuaklar da stanbullu olacaktr.

stanbulun nfusunun drtte nun baka yerde doduu dikkate alndnda ise,

stanbullu kimdir? sorusu retorik bir soru olmaktan teye gidemez. Gerek stanbullu birmittir (Keyder 2001 : 117). Masalms stanbul filmleri de bir mite dnt. stanbul Byk

ehir Belediyesi tarafndan 6 Mart 2003 tarihinde balatlan Kentim stanbul projesi

kentlilik bilincini gelitirerek stanbul halknn kendi kentlerine sahip kmasn istiyor

(Krkolu 2003 : 52). Bu kampanya, ehirle bir uyum probleminin varln kabul ediyor.

Zaten yaplan incelemelerde stanbulda yaayanlarn %33 kendilerini stanbullu olarak

tanmlarken, kendilerini stanbullu hissetmeyenlerin oran %44, memleketine gittiinde

stanbulu zlemediini ifade edenlerin oran

da %47. stanbulda hayat

boyunca hibirkltrel aktiviteye katlmam olanlarn oran ise %63.3. Gecekondu semtlerinde

yaayanlarn ou da sinemaya ya hi ya da pek seyrek gidiyor (Ghan 1992 : 52).

stanbul kimsenin vazgeemeyecei bir ehir mi, yoksa zorunlu olarak yaanan bir yer

mi? sorusuna ikinci seenek diyenlerin oran %52dir (Krkolu 2003 : 59). Demek ki,

Hadi gel kymze geri dnelimin, arabeskin, taralln sosyo-kltrel bir zemini var.

[10] stanbula yeni gelenler ise sanayi iisi olarak deil; hamal, ayc, kapc,

iportac, simiti, seyyar satc, ayakkab boyacs, temizliki gibi niteliksiz ve toplumtarafndan itibar grmeyen iler yapyor. Zaten kente yeni gelenler, abi ne istersen

yaparm veya her ii yaparm demeye devam ediyor. Bu tip insanlar, filmografide ad

geen ou filmde izlenebilir. stanbula ilk gelenler sahiden gurbete gelmiti; nk

buralarda henz bir evreleri yoktu. Kyller srtlarna yorganlarn alp stanbula i

aramaya koyuldular. G ve gecekondu filmleri de adeta kyden indim ehre deyiini

temsil etmitir. Gmenlerin, Haydarpaa tren garndan vapurla Galata kprs ve

Eminnne gemeleri, yani onlarn bu ilk stanbul deneyimi belki yzlerce filmde gemitir.

Sonra ki sahneler ise onlarn genellikle gecekondularda barnacak yer ve akraba


10/25


aradklarn belgelemitir. Filmlerdeki grntler, Trkiyedeki kentleme biiminin kentlilii

ortadan kaldrmakta olduuna tanklk etmitir. Ayrca Trkiyedeki ehirlemenin hz her

zaman sanayilemenin nnde yrmtr (Ttengil 1984 : 84). Zaten byk ehirleregelen insanlar, yukarda belirtildii gibi sanayi iiliinden ziyade hamallk, kapclk, seyyar

satclk, iportaclk, dilencilik vb. meslekler yapyor. Bu tip meslekler, Sultandan

Bekiler Kralna, "arabesk filmler"den Zrt Aa filmine dein grlebilir. Son olarak

stanbula akrabasnn yanna gelen ve kstaha arlanan Uzakfilminin gen karakteri ne

olursa olsun stanbulda yaayp herhangi bir ite almak istemitir.

[11] te yandan ehirliler, uyank tiplerken, taradan gelen kyller, saf, apal

veya kurnaz eklinde gsterilmitir. ehirli kadnlarn bir ksm ise "namussuz" ve genellikle

sarn; buna karn kyl kadnlar, iffetli ve saf olarak yorumlanmtr. Ayrca gmenlerin

ounun erkeklerden olumas ve krsal kkenli kadnlara tuzak kurulmas ve tecavz

sahnelerinin okluu cinsel sorunlarn varln belgeler. Kadnlarn geneleve dmesi ve

erkeklerin oraya gitmelerinin filmlerde (14 Numara, Baba, Yusuf ile Kenan, Gurbet Kular,

Ekya, Masumiyet vs.) sk sk ele alnmas bunu ortaya serer. Ttengil de, byk

ehirlerde erkek nfus orannn ykseklii ile cinsel sular ve fuhu arasnda bir iliki

kurmann mmkn olduunu ne srmtr (Ttengil 1984 : 170). Bu ynyle stanbulungnlk yaam, baka byk ehirler gibi Freudyen anlamda psiko-patolojik vakalarla

doludur. 1970lerde ekilen filmlerin ounun seks, 1980lerde ise arabesk trnde olmas

erosun bastrlm olduunu ortaya serer. 1970'lerde hemen hemen her kentin canl

merkezlerindeki sinemalarn, seks ve porno filmleri oynatmas ehirlerdeki cinsel

doyumsuzluu belgeler.

Fakir Ama Mutlu Bir Toplumsal Mekn

[12] Gecekondu halk, kendi arasnda yle ya da byle neeli bir ortama sahiptir

ve kk mutluluklarla yaamay bilir. Ayecik, eneren, Mnir zkul, Adile Nait, Tark

Akan, Halit Akatepe, Ayen Gruda, Zeki Alasya, Metin Akpnar gibi aile sinemasnn

sevimli oyuncular eliinde yoksullua ramen gecekondu, yaanlas bir alan eklinde

gsterilmitir. yle ki, souk ve kibirli zengin ehirli adamlar bile, bylesine neeli bir

ortama sahip olan gecekondu halkna imrenir. Bu filmlerde stanbullu burjuvalar kstah,

ayrmc ve acmasz, gecekondu halk ise merhametli ve temiz kalpli eklinde tasvir


11/25


edilmitir. Genel olarak Trk sinemas, kenar mahalle halkn; onlarn dostluk, yardmlama

ilikilerini, drstlk ve insancl deerlerini sempatiyle yanstmtr (Kalkan 1988 : 89). Bu

tr filmlerde seyirci, gecekondu halkna acr ve onu sever; ou filmde bu duygusal eilimhissettirilir. Gecekondu filmleri, ounlukla merhamet duygusu zerine kurulurken, g,

kentleme ve gecekondulamann sosyo-politik ve kltrel sonular ou gecekondu

filminde analitik bir anlayla ortaya serilmemitir; bu konuda Karanlkta Uyananlar,Gurbet

Kular, Byk Adam Kk Ak, Bitmeyen Yol, Gelin, Umut, Diyet gibi filmler daha

refleksif bir tutum izlemitir.

[13] Trk sinemasnn en popler filmlerinden biri olan E. Eilmezin dokunakl filmi

Canm Kardeim ise 1970lerin banda bir gecekondu semtinde televizyon sahibi olmann

ancak zenginlere zg olduunu belgelerken, hastanelerin, konutlarn ve salk

koullarnn perian halini de kaydetmitir. Bu duygusal film, kansere yakalanan kk

kardeini lmnden nceki son gnlerinde mutlu yaatmak ve en byk hayali televizyon

izlemek olan kardeine bu hayali yaatmak iin televizyon alan bir abinin abasn iler.

Youn dramatik bir anlat ve belgesel ltlerle kentsel toplumsal krlmalar ve zengin-

yoksul arasndaki uurumu da kar karya getiren bu film, gecekondularda yaayan

kk insanlarn gnlk dertlerini, hayallerini, mutluluklarn, zntlerini dokunakl veinsancl bir biimde ifade etmitir. Trk sinemasnn tersine, Bat sinemasnda banliyler

iddet ve kyamet imgeleriyle (Brazil, Hafta Sonu, New York'tan Ka, Protesto gibi)

bezenmitir. Buna aykr olarak %100 Arabica filmi Khaledin mzii eliinde Paris

civarndaki bir gettonun bir enlie dntrldn yanstmtr. Ktlk ve ktlerin

kendini daha ok hissettirdii Ekiya ve nc Sayfadaki iddet manzaralar ise yine de

bir kyamet atmosferinde deildir. Zaten Meksika, Arjantin, Brezilya, Msr, Trkiye,

Hindistan gibi nc Dnya Sinemalar, lkelerinin sorunlarna karn Bat sinemalar(zellikle Alman ve Amerikan) gibi eytani veya maheri bir ekran olmamtr.

Gecekondularn "Sinemasal Kahramanlar"

[14] "Gecekondu filmleri"ndeki sosyal tipler, Hollywood ve popler sinema anlay

gibi iyi ve kt tipler eklinde izilmitir. Ktler genellikle gecekondu dnda yaar

veya zenginlerle ibirlii yapan ve eitli dalaverelerle zenginlemek isteyen frsat

gecekondulu tiplerdir; rnein, muhtar veya zenginlemekte olan bir gecekondulu... Pek


12/25


ok filmde, gecekondu halk kendi kaak evini koruyabilmek iin arsa sahibi speklasyoncu

tccara ve zabtaya kar direnir veya evi yklr. Bazen kamusal iktidarlar seimlerden

hemen nce kaak yaplar iin af karr. Fakat pek ok filmin dorukunda evlerin birkahraman tarafndan kurtarld grlr. Gecekondu evlerinin yklmasna kar

kahraman roln komedi filmlerinde (Umudumuzaban, Devlet Kuugibi) aban olarak

Kemal Sunal stlenir; Keanl Ali Destannda kabaday Ali; 1970lerde kahramanlk

ideolijisinin daha da ne kt filmlerde Cneyt Arkn... Bir baka kahraman olan Y.

Gney ise yasal veya yasa d yollarla elde ettii paralar, gecekondu halkyla paylar. C.

Arknn rol ald filmlerde (Kanun Gc gibi) gecekondu mahallesinin bir kahraman

olarak evlerin yklmasn engelleyip ev tapularnn halka verilmesi iin mcadele eder.Benzer bir rol Trk sinemasnn bir baka star Kadirnanr'a da biilecektir. Genel olarak

filmler, gecekondu halknn mutluluuna elik ederek mutlu sonla biter. Gnmz

sinemasnda ise "kahraman" bitmitir; stelik gecekondu sahibi olabilmek de lks olmutur.

Ayrca bu meknlar, bir rant kavgasna dnmtr. Bir Yudum Sevgi, Masumiyet, Sr

ocuklar, Atgibi filmler, stanbula yeni gelenlerin gecekondularda bile barnamadklarn

gstermitir. Masumiyette zmir ve Adana gecekondularndan sonra hapishaneden yeni

kan adam, stanbulda are arar. Ama Beckettin karakterleri gibi aresiz kal

r ve yollardakalr; Tabutta Rvaata'nn absrd karakteri Rumeli Hisar nnde sergilenen top

namlusunun iinde yatar; Bir Yudum Cennette ehir plnn yannda hurda bir

minibs eve (cennete) eviren ve mutlu birekilde yaayan bir ailenin byle bir yerde

oturmalar zabta tarafndan engellenir; Atta seyyar satclar hanlarda veya el arabalar

zerinde yatarlar. stanbula gelen bu tipler, ya gecekondularda yer bulacaktr ya da

varolaan baz kent merkezlerindeki pis ara sokaklara snacaktr. Baz filmlerde (Yusuf

ile Kenan, Sevmek, Gurbet Kular, At...) stanbul, burjuvalar iin bir zevk- sefa veya bir

Dersaadet iken, gmenler iin mecburi bir istasyon, ak bir hapishane, hatta kendi

ocuklarn yiyen bir Moloch-kent eklinde sunulmutur.

Dou Anadolu Sorunu Gecekondularda

[15] Gecekondu filmleri sadece bir ehirleme sorununu deil, ayn zamanda

Dou Anadolu sorununu da belgelemitir. Son zamanlarn zellikle birka filmi (Byk

Adam Kk Ak, Gnee Yolculuk, Ekiya gibi) bu konuda tipik rneklerdir. Byk Adam


13/25


Kk Akta merkezden evreye (veya yeni zengin yerleim alanlarndan yoksul yeni

alanlara) doru yolculuk srasnda sergilenen manzaralar, keskin toplumsal ayrmlarn ve

kentsel krizin varlna iaret eder. Bu film, bir yandan Ulus mahallesinin zenginlii ileAyazma varolarnn sefilliini kar karya getirirken, dier yandan ulusal apta yaanan

Krt Sorunu ve/veya Dou Anadolu Sorununu temsil eder. Bu filmin eletirel tonu ve

politik eilimi yle bir noktaya ular ki, sadece bir ehirleme, gecekondulama ve

varolama olgusunu temsil etmekle kalmaz, ayn zamanda Cumhuriyetin Ulusalc

deolojisinin krlma noktalarn da gz nne serer. rnein Trkiyenin Kemalist

modernlemesine elik eden, Cumhuriyet gazetesini srekli okuyan ve Trke dndaki

dilleri yasaklamak isteyen emekli yargcn idealist ve otoriter tavr ile ehrin bir yanndandier yanna yapt yolculuu srasnda gecekondu ve varolarda karlat yoksul,

yerel, kyl, etnik ve dinsel manzaralar (yargcn gzyle Cumhuriyet Trkiyesine

yakmayan manzaralar) onun iin bir ok, bir hayal krklyd. Bylece filmde ulusal

aptaki birok sorun eitli katmanlarda ifade edilmitir. Filmde Cumhuriyet aydn ve

emekli yksek memurunun hayal ve kabul edemeyecei lde ad manzaralar

sahnelenmitir. Batc ve ulusalc sosyo-kltrel modernleme modelinin baarszl

veya yetersizlii, halk

ve adil politikalar

n yokluu, yani Cumhuriyet rejiminin ayd

n vesekinin karlat manzaralar, Cumhuriyet politikasnn vaatlerinin zayf noktalarn ve

btn lkeye, hatta en modern kentine (stanbul'a) yaylmam olduunu belgeler.

Trkiyeyi rol sahibi olduu merkezi idareler ve hayli modern bir semt olan Ulus

mahallesinden tanyan emekli yargcn varolarda karlat manzaralar onun tand ve

tasavvur ettii Trkiyeden bambakadr. Onun karlat manzaralar; yoksulluun,

cehaletin, kylln, ataerkil ve feodal dzenin devam ettii ve modern alanlara ulat

Dou Anadoludur. Yoksulluk ve dil (Krte) sorunu ise, Trkiyenin Bat sna ulanca

iktidar sekinleri arasnda yer alan yksek memurun gnlk yaamna girmitir. Ayn

ekilde Gnee Yolculuk, Eminnnn taralamasnn yan sra, bir nceki filmde dile

getirilen benzer sorunlarn buraya dein uzandn gstermitir. Bundan baka bir

gecekondu mahallesinde Dou Anadolulu gmenlerin kendi kimlikleri ve enerjilerini da

vurmalar bir getto eklinde grebileceimiz kendi evlerinde gsterilir. Ekiyada ise

stanbul, Cudi Dana benzetilir. Bylece gecekondular, lke sorunlarnn temsil alanna

dnr. Baka szlerle, gecekondular Trkiyedeki genel sorunlarn minia-trk biimidir.

1980lerden itibaren Dou Anadolu kkenli olan g, ehirleme ve gecekondulamann


14/25


Adana, Mersin, Gaziantep, Diyarbakr, skenderun, Van gibi hzl bir biimde byyen

kentlerdeki seyri ve yeni ehir grnmleri ise filmlere henz yanstl(a)mamtr.

Gecekondular ve Arabesk

[16] 1980lerde yasaklanmak istenen arabesk, egemen bir kltre dnmtr.

Arabesk ve minibslk gecekondularn bir sonucu olarak ortaya km, gecekondularn

kendisi de 'arabesk'e dnmtr (Kongar 1996 : 167) ve, gecekondu ne kadar doalsa

arabesk de ylesine doaldr (Kongar 1996 : 169). Gecekondulardan minibslere doru

yank

lanan (Evren 1990 : 34) minibs filmleri de ekilmitir: brahim Tatl

sesin minibstezengin ve mark bir kza ak olduu Mavi Mavi filmi ile komedi tarzndaki iek Abbas.

Ayrca Sultan filminin erkek kahraman da bir minibs ofrdr.

[17] Aslnda sadece gecekondular deil, ehir merkezleri, lks semtler gece

lemi ve televizyon kanallar da arabesklemeyi takip etmitir. 1970lerde arabesk,

yukardan aaya doru deil, tersine aa tabakalardan sttekilere doru yayld (Evren

1990 : 32) ve ksa bir sre iinde bir kitle kltrne dnt. Sonuta bir yandan ehir

merkezleri istila edildi; dier yandan ehir denetlenemez oldu ve ehirli, yaadmekna egemen olamaynca hibirey anlayamaz olup kt, bu nedenle de btn belann

kylerini brakp gelenlerin bann altndan ktna inanmaya balad (Yerasimos 1997 :

26). Kent kkenli gzken arabesk, gerekte taral bir zihniyete sahiptir. Arabesk, 1970 ve

80'lerde "Doulu", "taral" ve "lmpen" karakteriyle kentsel ve Bat uygarlna ynelen

Kemalizm'in elitist kltrel modernlemesinin tam tersini kantlayacaktr (Stokes 2000 :

148). Alaturca'lam arabesk, zalc bir siyasi-ekonomik ve kltrel zihniyetine elik

edecektir. Bu zihniyet, Trk ehircilii ve kltrel yaamn sefalete srkleyecektir. Dier

yandan "isyankr" bir rtkanla sahip olan arabesk, Eminn'ndeki, gecekondulardaki

ve minibslerdeki rtkanla ve nefreti duygulara sahiptir. Ancak arabesk veya tarallk

bir eitlilikten ziyade baka yaam deneyimleri zerinde hkimiyetini rtkan ve hrn bir

biimde dayatyor. E. Eilmezin Arabesk parodisi ile A. zgentrkn At filmindeki tek

sahne bile arabeskin, hastalkl karakterini ifa etmitir (ztrk 2002 : 343).

[18] Dier yandan minibsler, lokantalar, sokaklar, otobsler ve meydanlarn

ounlukla erkek nfus taraf

ndan kullan

l

yor olmas

Ortaa zihniyetini hat

rlat

r. Ayn

zamanda "erkek egemen"liini onaylayan arabeskin, Ferdi Tayfur'un sesiyle, hadi gel


15/25


kymze geri dnelim haykr ise daha ziyade erkein kaygs ve aresizliini

yanstrken, kltr endstrisinin ticari ve ideolojik malzemesi de oldu. Kendisi gerekte

kyne dnmedii gibi, ehri kendi kyne dntrmtr.

[19] Genel olarak arabesk veya reaksiyoner filmlerde stanbul (rnein brahim

Tatlses'in Sevmek filminde), 7-8 milyonluk bir ejderha eklinde grlrken, hemen

hemen btn filmlerde bir ekilde ulalmas gereken yeni ve mutluluk vadeden bir alan

eklinde yanstlmtr. Ne olursa olsun, arabesk, modernliin karmak grnmlerini

kavrayamaz, ona uyum salayamaz veya onun dntrlebilir bir olgu olduunu

anlayamaz; bu yzden onu karalamaya ve kendi taral kabuuna ekilmeyi tercih eder.

Tarallk nostaljisi gibi szde deerlerine dner ve gerici bir kulvara girer.

[20] Bugn gecekondular bir yandan muhafazakr ideolojilerin dier yandan ar

ideolojik kesimlerin meknlarna donmtr. Dinsel, etnik, ideolojik kesimlerin alanlar

zellikle gecekondulardr; bu alanlar ar sa, ar sol, islami ve baka mezhep-din ve

etnik ideolojilerin alma ve atma alanlarna dnmtr. 28 Mart 2004 tarihinde

yaplan son yerel seimlerde byk ehir ve gecekondularnn (stanbul, Ankara, zmit,

Adana, Gaziantep) bu srece elik ettii seim sonularndan da anlalabilir. Trkiyenin

en byk ve en eski niversitesi olan stanbul niversitesinin bulunduu Beyazt ve civar

bile bu tr atmalar yaayarak kentsel kozmopolitizme elik etmesi gerekirken ,

ideolojik, etnik, dinsel ve snfsal nedenlerle toplumsal krlma ve kentsel krize elik ediyor.

Arabesk filmler ve mzik kinik, sado-mazoist, dinsel bir ze sahiptir; ayrca mutluluktan

feragat eder ve karakterleri ile ektii gibi seyirciye de ile ektirir. Bundan baka

arabesk filmlerde kadn, krsal alandaki konumuyla temsil edilirken yceltilmi; kentli

kadn ile modern kent hayatna elik edebilen tara kkenli kadnlar ise stigmatize

edilmitir. Son olarak, stanbul burjuvazisi ve iktidar sekinleri arabesk ve/veyagecekondu halkndan nasl nefret ediyorsa, onlar da bu kesimlerden nefret ediyor. Yani

aralarndaki nefret, toplumsal hayat daha da gerginletirmitir.

[21] Gerekte stanbul burjuvalarnn gznde gecekondulular, Dostoyevskinin

Saint-Petersburgtaki lzumsuz adamlar gibi kar karya gelmeye tenezzl edilmeyen

uuldayan birer sinek, aman gzm grmesin! diye ekinilen krolar, maganda veya

zontalardr. Onlarn meydanlar ekonomik, seksel ve sosyo-kltrel sorunlarndan dolay

Robert Musilin kastettii modern insann ak kliniidir (ztrk 2002 : 347). Ama onlar


16/25


istenmeseler de kendi varlklarn dayatmlardr. Yani onlar, Dostoyevskinin tipleri gibi

ezik bzk deillerdir; nk sadece ekonomik olarak deil, ayn zamanda kltr endstrisi

araclyla gl bir katman olmulardr. Sonuta kendi kurallar ve yaam deneyimleriylemerkeze szm ve oraya bir baka renk, ses ve ehre vermitir. Dier yandan onlar

protestolarn, rnein arlo gibi ifade etme yeteneinden yoksundurlar. arlo yeni yaam

biimleri iin yeniden yollara dmekten ekinmez; onu sk sk baka ehirlerde grrz.

Oysa ki gecekondu halknn yle bir ufku yoktur; yani servenli yolculuklara kabilecek

yetenekleri (kltrleri, akl yrtme yetenekleri, topyalar) yoktur. Ayrca gecekondularda

yaayan halk tasvir eden V. De Sica'nn Milanoda Mucize filmi de, hayatn haksz ve

gayr-insani gidiatna itiraz ederek doru sorulardan oluan sahneler sergilemi ve iddetebavurmadan insancl bir hayata doru bir eilim ortaya koymutur. Milanoda Mucize,

mucizevi bir filmdir ve ezilmi gecekondu topluluklarnn hmanist manifestosudur.

Sadece arabesk filmler deil, hibir Gecekondu Trk filmi onun estetii ve

hmanizmasyla lemez.

[22] Trk sinemas ylda yzden fazla film rettii tarihlerde popler olan hereye

kar sadece hassas davranmad; ayn zamanda bir avc gibi halkn ilgi gsterebilecei

konular izledi. hretli olan arkclar (Orhan Gencebay, Ferdi Tayfur, Mslm Grses,Kk Emrah, Ceylan vs.) abucak kamera karsna alnd ve hemen hemen ayn konular

ieren filmler retildi. Tecimsel baar kazanm, popler olmu her olay ve kiiye

kamerasn ynelten Trk sinemas iin arabesk bir frsatt; zaten 1980lerde Trk

filmlerinin yarsna yakn arabesk trndeydi (Evren 1990 : 40).

stanbul: Gecekondu ile Gkdelenler Ya da Tarallk ile Globalizm Arasnda

[23] Dnyann metropolize edildii gnmzde nc dnyann sefaleti ile birinci

dnyann zenginlii, dier metropollerde olduu gibi, stanbulda da (Ankara'da da) yan

yana toplanmtr. Sosyo- kltrel alanda ise bir yanda tarallk dier yanda New Yorker

hayat biimi, modernlik ile gelenekselliin kartlna dnmtr. Eski "stanbul asaleti"

ve "Parizyen hayat" nostaljisi ise ark ve Trk filmlerinde kalm bir masal, bir

kandrmacadr sadece. Dier yandan arabesk, kroluk gibi Doulu karakter ve yaam

biimleri sadece gecekondular, varolar veya byk meydanlar kuatmam, ayn

zamanda Frenk ve Amerikanvari semtlere de szm, hatta ona kendi yerellikini de


17/25


katmtr. Sonuta her yerde ehirler, kendi nfuslar ve oraya gelen gmenlerin

deneyimleriyle deiime urayp ekillenir. "Batl kreselleme" modelinin ilgin bir

"laboratuvar" olan bugnk Badat Caddesi, bu "ikili yap"nn harika bir rneidir. SonutaTrk ehirleri de bir yandan taradan g eden kyllerin deneyimleri dier yandan

kreselleen ehirciliin dinamikleriyle rlr. Yani stanbul ve baka byk Trk kentleri

de kresel ile yerel arasnda ekilleniyor (Keyder 2000). Bu ikili sosyo-kltrel ve ekonomik

yeni yap birka sahnede de olsa Byk Adam Kk Ak, Ekiya, tiraf gibi film

eritlerinde grlebilir. ehirler de insan mdahalesinin en son dzeyine vard yerler

olarak, srekli bir deiim iindedirler (Tmertekin 1997 : 9). Gecekondu filmleri de insan

mdahaleleriyle srekli deien Trk ehir hayat(lar)n temsil etmitir. 1980 ve 90'lardaTrk ehirleri radikal bir biimde deiime urarken (bir yandan Dou Anadolu kkenli g

dier yandan kresellemeden dolay), Trk sinemas bu dnemde retken deildi;

dolaysyla tarallk ve kreselliin ekillendirdii yeni ehir ve gecekondu manzaralar

sinemaya pek yansmamtr.

[24] stanbuldaki kresel mekn ile tara mekn arasndaki snr ise neredeyse

sadece bir cadde tarafndan izilmitir. Yani caddenin bir yakasn kresel sembol ve

deneyimler, dier yakasn da tara deneyimleri biimlendiriyor. stanbuldaki sosyo-kltrel hatlar daha i ie, daha spiral ve daha paradoksald r. Buna karn kltrel

hiyerari ve sembolik iddet ak biimde mevcuttur. Kltrel hiyerarinin sembolleri

Trk sinemasnda neredeyse tez anti-tez eklinde sunulmutur. Bu elikili stanbul

manzaralar filmlerde daha ziyade ham bir tarzda ifade edilmitir. Milano'da Mucize,

Protesto, %100 Arabica, Parampara. Kpekler ve Aklar, Los Olvidados, Merkez

stasyonu gibi farkl kentsel corafyalarn itilmilerini tasvir ederken o ehrin realitesini

ifa eden filmlerle karlatrldnda Trk sinemas, gecekondular bu denli fon olarakkulland halde onun gereini ifa etme konusunda yetersiz kalmtr. yle ki, Protesto

filmi Trkiyede gsterime girdiinde 1995teki Gazi Mahallesi olaylaryla karlatrlmt.

Yani Gecekondularda yaanan bir iddet biimi, bir Trk filmi rnek verilerek deil, bir

Fransz filmine gereksinim duyularak karlatrlmtr. 1980 ve 90larda stanbul

gecekondularndaki sorunlardan bir tanesi (etnik-dinsel veya politik) sinematografa ya

sansr korkusundan ya da baka nedenlerden dolay kaydedilememitir. Sz konusu

dnemin Trk sinemas, politik ve ahlak ynlerden genellikle kinik ve dizangajman bir


18/25


tutum iindeydi. Son yllarda ise Z. Demirkubuzun kiisel hikyeler zerinden

ekillendirdii filmleri ile Ekiya, sosyal ve bireysel realiteyle yzlemekten ekinmemitir.

Kent Merkezlerinin Varolamas

[25] 1950 ve 60larda kentlerin kenarnda bir ky eklinde grlen gecekondularn

(Ghan 1992 : 172) ekonomik ve sosyo-kltrel sonular kozmopolit bir kltrel alan

ifade eden kent medeniyetini metamorfoza uratm ve onu adeta kuatmtr. Bu arada

kro eklinde horlanan gecekondulular, Amerikal sosyal antropolog Erving Goffmann

(Goffman 1980) kulland

anlamda bedensel grnlerinden, karakter ve zihinselzelliklerinden dolay "stigmal" olarak grnyorlar. "Stigmal" olarak grlen Dou

Anadolu kkenli bir gmenin sinematografik tasvirinin en baarl rnei ise Gnee

Yolculuk filminde grlebilir. Bu filmin bir blm varolaan Eminn'n canlandrrken,

ynla arabesk film de "video klip" formunda buradan sahneler kullanmtr. Bir yandan

ehir merkezinin varolamas dier yandan yoksul, kyl ve "cahil" bir insann stigmatize

edilmesi konusunu At filmi mkemmel bir biimde temsil ederken byle bir ayrmcla ve

hakszla itiraz etmitir.

[26] Eski stanbullu, ehirli veya burjuva evreleri tarafndan diskriminasyona

urayan "Doulu" ve gecekondu insanlar, Dostoyevski'nin karakterleri gibi ezilip

bzlrd; ama bir "kitle" olunca alanlar istila etmi ve "kafa tutar" duruma gelmilerdir.

Dk eitimli olan bu kitle, kent havasnn insan zgr kldn bilmez ve Dostoyevskinin

tasvir ettii karakterleri gibi kltrl deil, tersine zal gibi politikaclarn yolunu izleyerek

kltrden holanmaz. Onlar otoriteryan karakterlerden oluan bir "kitle"dir ve kitle

kltrne gereksinim duyarlar. Sz konusu kitle ile kltr endstrisi arasnda bir feed-back

salanmtr. Ayrca 1980 ve zellikle 1990'dan itibaren binleri bulan FM radyolar, byk

kaset irketleri byle bir kltr endstrisinden beslenmi ve onu yeniden retmitir (Stokes

2000 : 154).

Ah Gzel stanbuldan Vah stanbula!

[27] Son yllarda iddetlenen toplumsal ve psikolojik dnmlere tanklk eden

Masumiyet, nc Safya ile Ekiya gibi filmler, ykselen ve yeni biimler alan iddeti


19/25


tasvir etmitir. Bir karlatrma yaplacak olursa, Yeni Trk Sinemasndaki stanbul ve

karakterleri, masalms eski stanbul filmleri ve karakterlerinden veya Dostoyevskinin

Nuri Bilge Ceylan ve Zeki Demirkubuz her ne kadar ondan etkilenmise de Saint-Petersburg Nevski Bulvarndan yer altna kaan ezik bzk ama bakaldr ve delloya

iten ie hazrlanan tiplerinden ziyade Alfred Dblinin Berlindeki vahi kapitalizm arasnda

yaayan Berlin Alexander Platzn zavall Franz Biberkopfuna yaklayor. Ksacas, Ahmet

Hamdi Tanpnar, Nazm Hikmet, Sait Faik veya Yahya Kemal Beyatlnn betimledii

hayallere yeni istikmetler verebilen stanbul bir mazidir. Zaten gnmze denk den

gereki grntler, masalms bir stanbul kuran filmlerde deil, Z. Demirkubuzun

hezeyana uram tipleri tasvir ettii (Masumiyet, nc Sayfa, tiraf gibi) filmlerinde;gangster eteleri kuran genleri yanstan Ekiya filmi ile deien insan ilikilerini ifade eden

(dayanma ve konuk severliin yok oluu ve yerine egoizmin gemesi, yabanclama ve

nihilizmin ykselmesi, ki bu, tembel, aciz ve narsiste davranan gnmz "Trk

entelekteli"ni karakterize eder) Uzak filminde izlenebilir. Baka szlerle, Sait Faik, Ertem

Eilmez veya Zlf Livaneli'nin Dostoyevski'yen, "dnyay gzellik kurtaracak, bir insan

sevmekle balayacak herey" insancll kaybolmutur. te Zeki Demirkubuz ve Nuri Bilge

Ceylan bu dnm sezip tasvir etmeyi baarm

t

r. Binbir Gece Masallar

'n

n doal ehriolan stanbul, gnmzde daha ziyade "karabasan"a dnen bir "rya"nn dekoru olmaya

balamtr.

Sonu

[28] Sinema, kendi kaderlerine terkedilmi insan topluluklarnda, sosyal devletin

mevcut olmad, toplumsal konutlarn ina edilmedii bir ortamda, gecekondularn,

insanlarn zorunlu bir ihtiyac olan barnma sorununa yle ya da byle, bir are olduunu

belgelemitir. Baka deyile, kaak yaplm olan gecekondular, milyonlarca insann

barnma ve hayatn kendine zg yaam biimleriyle srdrme olanan salamtr.

Zaten ekonomik ynden zengin, toplumsal adalet ve sosyal devletin iledii bir ortamda

kimse, gecekondu gibi salksz, ilkel ve daha ok eyden mahrum bir yerde yaamay

tercih etmezdi. Demek ki, gecekondularn varl sadece kaak yaplar sorunu ve,

belediyeler su, elektrik idareleri de elektrik vermezse gecekondu halk orada yerleemez;

gecekondularn varl da bu ekilde engellenir gibi demokrasiyi daha da daraltan ve


20/25


yaam artlarn daha da gletiren Sosyal Darwinist grler deildir; sorun insani,

demokratik ve refah seviyesinin ykselip btn lke ve toplumsal kesimlere yaylmasyla

ilgilidir. Bu konuda az saydaki film (Karanlkta Uyananlar,At, Bereketli Topraklar zerinde,Umut, Diyet, Bitmeyen Yol gibi), tartmac bir yntem izlemitir. Gecekondu halknn

kendi evini kendin yap! sz de, yoksul ve gvensiz koullarndan kaynakland gibi,

aresizlie kar zorunlu bir yol olmutur (Ghan, 1992, s.132). 1960 ve 70'lerde stanbul

ve Ankaradaki nfusun aa yukar yarsnn gecekondularda yayor olmas, bu tr

yaplarn kanlmazln gsteriyor. Genellikle natralist ekimlerle temsil edilen

gecekondular, Trk ehircilii ve yaam deneyimlerindeki gl varln belgelemitir.

Metropoller, seyirlik, duruluk, gzellik ve zevkli zellikleri iinde barndrmaldr; oysagecekondularda bunlarn hibiri mevcut deildir, ama yine de ilevseldir. Bu "gzel"

olmayan yaplar ile onlarn ilevsellii, zerinde durduumuz her filmde farkedilebilir.

[29] Trk sinemas zorunlu olarak doal meknlar kullanmtr; zira yeterli

stdyolar olmamtr. Bu veya baka nedenlerden dolay gecekondular olduklar gibi

fotografik geree uygun biimde kaydedilmitir. Trk sinemasnda gecekondu yaplar ve

halkn kar karya bulunduu zorlu artlar ifade edildiinde genellikle belgesel ekimlere

bavurulmu; halkn ektii skntlarn vurgulanmas iin de ackl mzik kullanlmtr.Bylece dramatik sahneler elde edilerek, seyircinin anlatyla zdelemesi salanr ki,

youn dramatizasyon, bir film slubu olduu kadar, filmcinin (yapmc/ynetmen/senaristin)

bavurduu bir seyirci ekme oyununa varmtr. Zaman zaman hilelere bavuran

youn dramatik filmler, sonuta byk seyirci baarsna sahip olabilmitir. Geri genel

olarak btn dnyada, dramatize edilen ve kahraman etrafnda rlen anlat filmleri daha

fazla poplerleebiliyor. Gecekondu, bir gerei ifa etmek isteyip o geree itiraz eden

sanatnn bavurduu bir konu olduu kadar, gecekonduyu ticari baars iin malzemeolarak kullanan poplist bir sinema da olmutur, zellikle 1970-1990 yllar arasnda. Ancak

ne ekilde ve amala ifade edilmi olursa olsun Trk sinemasnn gecekondular sk sk

ekrana tamas, ciddi ve kronik bir sorunun varln ortaya koyar.

[30] Sinematografik bir retim alan olarak gecekondular, film formuna

dntrlebildii gibi, bu kltrel formun canlandrd manzaralar, rbanizm, mimari,

evre bilimleri, sosyal psikoloji ve antropoloji, tarih, sosyoloji, politoloji alanlar iin de

grsel belgelerdir. Ayrca gecekondu filmleri, yerel ve kamusal politikaclarn vemteahhitlerin itirak ettii ehirlerin metamorfoza ve biim bozumuna uratlmasn, insani


21/25


yaam koullarnn sefaletini ve gecekondularn ehirlerin mahrumiyet blgeleri

olduklarn yanstmtr. Ama gecekondu hayat biimine ramen ehirler, zellikle stanbul,

ou filmde Balzacn Parisi gibi canavarlarn en tatls eklinde tasvir edilmitir.

Gecekondu filmlerinin ak veya rtk biimde ortaya serdii sorunlar:

Su/elektrik/ulam/altyap sorunu

Ev ii mekn sorunu

Salk sorunu

Blgesel ve etnik sorunlar

Toplumsal gettolama/cemaat ideolojisi

Toplumsal krlmalar

Kltrel gecikme

Gecekondulu ve Doulu insanlarn stigmatize edilmesi ve diskriminasyona uramalar

Kentli kadnn tarallar tarafndan stigmatize edilmesi

Kentsel kozmopolitizmle entegrasyon sorunu

Birok ehir merkezinin varo ve gecekondu topluluklar tarafndan istila edilmesi

sizliin varlVahi bir kapitalizmin hkm srmesi

Sosyal Darwinistinsan ilikilerinin varl

Arsa/konut speklasyonu

Zabta basks ve fizik g kullanm

Kentsel gece ve elence hayatnn yokluu

Kltrel alanlarn (tiyatro, sinema, konser salonu vs.) gecekondulardan uzakl

Kimlik bunalm ve aray

Modernlik (Batllk) ve geleneksellik (Doululuk) arasndaki sosyo-kltrel ve psikolojikgerginlik

Tarallk nostaljisi ve taralln ehirlere tanmas

Cehaletin veya dk eitimin varl

Kan davas

Balk paras karlndaki evliliklerin devam etmesi

Kamusal alann erkek dnyas tarafndan kuatlm olmas

Cinsel sorunlarKamusal iletiimin kahvehanelerde olumas


22/25


Malhtusyen bir konut politikasnn varl

Toplumsal adaletsizlik

Sosyal devletin yokluuDou ile Bat blgeleri; kentsel ile krsal alan arasndaki ekonomik ve sosyo-kltreluurumlar

Mimari ve mhendislik sorunu (planl, estetik ve bilimsel birehirciliin yokluu).

Ad Geen Filmeler (Parantez iinde her filmin ynetmeni ve yapm yl belirtilmitir)

Ah Gzelstanbul(Atf Ylmaz, 1966)

Altn ehir(Orhan Aksoy, 1978)Arabesk(Ertem Eilmez, 1988)

At(Ali zgentrk, 1982)

Ayecik(Memduh n, 1960)

Baba (Ylmaz Gney, 1971)

Bekiler Kral (Osman F. Seden, 1979)

Bereketli Topraklar zerinde (Erden Kral, 1979)

Bir Avu Cennet(Muammer zer, 1985)

Bir Yudum Sevgi(Atf Ylmaz, 1984)

Bitmeyen Yol(Duygu Sarolu, 1965)

Boynu Bkkler(mit Efekan, 1985)

Brazil(Terry Gulliam, 1985)

Byk Adam Kk Ak(Handan peki, 2001)

Canm Kardeim (Ertem Eilmez, 1973)

iek Abbas (Sinan etin, 1982)

Devlet Kuu(Memduh n, 1980)Diyet(Ltf Akad, 1975)

Dn (Ltf Akad, 1974)

Dttr Dnya (Zeki kten, 1988)

Ekya (Yavuz Turgul, 1996)

Fatma Bac (Halit Refi, 1972)

Fidan (Erdoan Tokatl, 1984)

Gecekondu Peinde (Feyzi Tuna, 1967)

Gelin (Ltf Akad, 1973)


23/25


Gurbet Kular (Halit Refi, 1964)

Gnee Yolculuk(Yeim Ustaolu, 1999)

Hafta Sonu(Jean-Luc Godard, 1967)tiraf(Zeki Demirkubuz, 2002)

Kanun Gc(Cneyt Arkn, 1979)

Karanlkta Uyananlar(Ertem Gre, 1965)

Keanl Ali Destan (Atf Ylmaz, 1964)

Los Olvidados (Luis Buuel, 1950)

Masumiyet(Zeki Demirkubuz, 1997)

Mavi Mavi(brahim Tatlses, 1985)

Merkezstasyonu(Walter Salles, 1998)

Milanoda Mucize (Vittorio De Sica, 1951)

Namus Uruna (Osman F. Seden, 1960)

New York'tan Ka (John Carpenter, 1981)

Ondrt Numara (Sinan etin, 1985)

Otobs Yolcular (Ertem Gre, 1961)

Parampara. Kpekler ve Aklar(Alejandro Gonzlez Inrritu, 2000)

Protesto (Mathieu Kassovitz, 1995)Otobs Yolcular(Ertem Gre, 1961)

Sevmek(brahim Tatlses, 1985)

Sr ocuklar (Aydn Sayman/mit Cin Gven, 2001)

Sokak Kz (Osman F. Seden, 1962)

Sulu(Atf Ylmaz, 1959)

Sultan ( (Kartal Tibet, 1978)

ehirdeki Yabanc (Ltf Akad, 1962)

Tabutta Rvaata (Dervi Zaim, 1996)

Umudumuzaban (Kartal Tibet, 1979)

Umut(Ylmaz Gney, 1970)

Uzak(Nuri Bilge Ceylan, 2003)

nc Sayfa (Zeki Demirkubuz, 1999)

Vesikal Yarim (Ltf Akad, 1968)

%100 Arabica (Mahmoud Zammouri, 1997)

Zkkmn Kk(Memduh n, 1993)Zrt Aa (Nesli lgeen, 1985)


24/25



25/25


References

Basutu, Mehmet (der.) (1996) Le cinma turc, Paris, Georges Pompidou.

Evren, B. (1990) Trk Sinemasnda Yeni Konumlar, stanbul, Broy Yaynlar.

Goffman, Erving (1980) Stigma. ber Techniken der Bewltigung beschdigter IdentittFrankfurt a. M., Suhrkamp Verlag.

Ghan, Glseren (1992) Toplumsal Deime ve Trk Sinemas, Ankara, mge KitabeviYaynlar.

Kalkan, F. (1988) Trk Sinemas Toplum Bilimi, zmir, Ajans Tmer Yaynlar.

Kele, Ruen (1972 ) Trkiyede ehirleme, Konut ve Gecekondu, stanbul, GerekYaynevi.

Keyder, alar (Der.) (2000) stanbul: Kresel ve Yerel Arasnda, stanbul, Metis Yaynlar.Kongar, Emre (1996) Penses sociologiques sur larabesque, in Le cinma turc, M.Basutu (Der.), Paris, Georges Pompidou, pp. 167-169.

Krkolu, F. (2003) Kentim stanbul, 4 Mevsim stanbul, say 1, pp. 52-59.

zbek, Meral (1994) Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski, stanbul, letiimYaynlar.

ztrk, Mehmet (2002) Sine-masal Kentler, stanbul, Om Yaynlar.

Scognamillo, Giovani (1998) Trk Sinema Tarihi, stanbul, Kabalc Yaynevi.

Stokes, Martin (2000) Kltr Endstrileri ve stanbul'un Kresellemesi, in stanbulKresel ile Yerel Arasnda alar Keyder (der.), stanbul, Metis Yaynlar, pp. 145-168.

Tmertekin, E. (1997) stanbul. Mekn ve nsan, stanbul, Tarih Vakf Yaynlar.

Ttengil, C. O. (1984)Azgelimiliin Sosyolojisi, stanbul, Belge Yaynlar.

Yerasimos, Stphane (1997) Denetimsiz Bir Kente likin Umutlar ve topyalar,Mediterraneans , stanbul Says, pp. 24-33.

türk sinemasında gecekondular

Documents