türkiye - türk cumhuriyetleri ekonomik ‹liﬂkileri file‹ki ülke aras›nda 3 aral›k 1991...

TTüürrkkiiyyee -- TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii

EEkkoonnoommiikk ‹‹lliiflflkkiilleerrii

AAllii ÇÇAANNKKAAYYAA**

11.. TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii’’nniinn GGeenneell EEkkoonnoommiikk DDee¤¤eerrlleennddiirrmmeessii

1990’l› y›llar boyunca sürekli ekonomik daralma yaflayan söz konusu ülkeler

2000’li y›llardan itibaren ekonomik kalk›nma sürecine girmifllerdir. 2002 y›-

l›na gelindi¤inde toplam 66,8 milyon nüfusa sahip olan Türk Cumhuriyetle-

ri’nde GSY‹H toplam›n›n 55 milyar dolar, ihracat toplam›n›n 18,7 milyar do-

lar ve ithalat toplam›n 14,8 milyar dolar düzeyine geldi¤i görülmektedir. Söz

konusu ülkeler içinde Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan nisbi olarak

daha büyük ekonomilere sahiptir (Teferruatl› aç›klamalar için EK - A’ya bak›-

n›z).

22.. TTüürrkkiiyyee iillee TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii AArraass››nnddaakkii ‹‹lliiflflkkiilleerr

Yasal çerçeve:

Türkmenistan hariç öngörülen strateji çerçevesinde yürütülmektedir.

Ticari iliflkiler:

1992 y›l›nda d›fl ticaret hacmi 283 milyon dolar olarak gerçekleflmifl, bu-

nun 186 milyon dolar› ihracat, 97 milyon dolar› ise ithalat olarak tahakkuk et-

mifltir. 1998 y›l›nda patlak veren Rusya krizi nedeniyle önemli gerilemeler ol-

makla birlikte, 2002 y›l›ndan itibaren yeniden art›fl trendine girilmifltir.

Kredi ‹liflkileri:

Türk Cumhuriyetleri’ne a¤›rl›kl› olarak 1993 - 1994 dönemini kapsamak-

la toplam 940 milyon dolarl›k Eximbank kredisi kulland›r›lm›flt›r. Özbekistan

hariç, geri ödemelerde güçlükler bulunmaktad›r.

Yat›r›m ve Müteahhitlik Hizmetleri:

2003 y›l› sonu itibariyle Türk sermayeli yat›r›mlar›n toplam› 5,25 milyar

dolara, yine ayn› dönem itibariyle müteahhitlik projelerinin toplam de¤eri 12,7

* (E.) Kur. Kd. Alb., T‹KA Strateji Gelifltirme, Planlama ve Koordinasyon Baflkan›.

milyar dolara ulaflm›flt›r.

22.. TTüürrkkiiyyee -- TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii EEkkoonnoommiikk ‹‹lliiflflkkiilleerriinniinn ‹‹kkiillii ‹‹lliiflfl--

kkiilleerr BBaazz››nnddaa DDee¤¤eerrlleennddiirrmmeessii

22..11.. KK››rrgg››zziissttaann

‹ki ülke aras›nda 24 Ekim 1997 tarihli Ticaret ve Ekonomik ‹flbirli¤i An-

laflmas›, 28 Nisan 1992 tarihli Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve korunmas›

Anlaflmas›, 1 Temmuz 1999 tarihli Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlafl-

mas›, 17 Kas›m 1997 tarihli Gümrük Alan›nda ‹flbirli¤ine ‹liflkin Mutabakat

Muht›ras› ve 20 fiubat 2002 tarihli Uzun Vadeli Ticari ve Ekonomik ‹flbirli¤i

Program› imzalanmak suretiyle yasal çerçeve büyük ölçüde tamamlanm›flt›r.

Türkiye - K›rg›z Cumhuriyeti ikili ticaret verileri EK - A’da yer alan tab-

lolardaki gibidir.

K›rg›zistan ile ikili ticaretimiz 2003 y›l›nda 50,6 milyon dolar olarak ger-

çekleflmifltir. ‹hracat›m›zda ilk s›ralar› kakao ve kakao ürünleri, sabun, post,

kürk ve yapay kürk, hal›, tekstil mamulleri ve örme giyim eflyas›, demir ve çe-

lik eflya, mekanik ve elektrikli cihazlar almaktad›r.

100 Türk firmas›n›n tekstil ve konfeksiyon, dericilik, dayan›kl› tüketim

mallar› üretimi, mobilyac›l›k, g›da, otel ve süpermarket iflletmecili¤i alanlar›n-

da yapt›¤› yat›r›mlar›n toplam› 400 milyon dolard›r. Türkiye Kanada, Çin ve

Rusya ile birlikte K›rg›zistan’daki en büyük yat›r›mc› ülkeler aras›nda yer al-

maktad›r. Türk müteahhitlerin üstlendi¤i inflaat projelerinin toplam de¤eri

yaklafl›k 200 milyon dolard›r.

22..22.. TTüürrkkmmeenniissttaann

‹ki ülke aras›nda 3 Aral›k 1991 tarihi Ekonomik ve Ticari ‹flbirli¤ine Da-

ir Anlaflma, 17 A¤ustos 1995 tarihli Ticari ve Ekonomik ‹flbirli¤i Konular›nda

Türk-Türkmen Karma Ekonomik Komisyon Kurulmas›na ‹liflkin Anlaflma ile

Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaflmas› ve Eki Protokol ve 2 May›s

1992 tarihli Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas› Anlaflmas› bulun-

maktad›r.

Türkiye - Türkmenistan ikili ticaret verileri EK - A’da yer alan tablolar-

daki gibidir.

Türkmenistan ile ikili ticaretimiz 2003 y›l›nda 292,6 milyon dolar olarak

gerçekleflmifltir. Türkmenistan’da bugüne kadar Türk firmalar›nca üstlenilmifl

olan projelerin tutar›n›n 5 milyar dolar›n üzerinde oldu¤u tahmin edilmektedir.

Türk firmalar› ayr›ca Türkmenistan’da 1 milyar dolarl›k yat›r›m gerçeklefltir-

128 TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerriinnddee YYaatt››rr››mm ‹‹mmkkaannllaarr››

mifltir. Ülkemiz Türkmenistan’a en fazla yat›r›m yapan ülke konumundad›r.

22..33.. TTaacciikkiissttaann

‹ki ülke aras›nda 1993 tarihli “Ekonomi ve Ticari ‹flbirli¤i Anlaflmas›”,

1996 tarihli “Uluslararas› Karayolu Tafl›mac›l›¤› Anlaflmas›”, 1998 tarihli “Ya-

t›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas›na ‹liflkin Anlaflma”, 2001’de yürür-

lü¤e giren “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas›”, 1998 tarihli “Gümrük

‹darelerinin Karfl›l›kl› Yard›mlaflmas›na ‹liflkin Anlaflma” ve 2000 tarihli “Ti-

caret, Ekonomi ve Sanayi Alanlar›nda Uzun Vadeli ‹flbirli¤i Anlaflmas›” bu-

lunmaktad›r.

Türkiye - Tacikistan ikili ticaretine iliflkin veriler EK – A’daki tablolarda

gösterilmektedir.

2003 y›l›nda ikili ticaret hacmimiz 85,5 milyon dolar olarak gerçeklefl-

mifltir. Türkiye’nin Tacikistan’dan ithal etti¤i ürünler pamuk, alafl›ms›z alü-

minyum, hurda bak›r, ham deri, ihraç etti¤i ürünler ise g›da, ambalaj, makine,

bira, haflere ilac›, fleker ürünleri, sabun, un ve un ürünleri, plastik eflya, tekstil

ürünleri, ilaç, ya¤, deri eflya ve çay gibi ürünlerdir.

22..44.. KKaazzaakkiissttaann

‹ki ülke aras›nda 1997 tarihli “Ticari, Ekonomik ve Teknik ‹flbirli¤i An-

laflmas›”, 1995 tarihli “Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas›na ‹liflkin

Anlaflma”, 1995 tarihli “Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas›”, 2003 ta-

rihli “Gümrük Konular›nda ‹flbirli¤i ve Karfl›l›kl› Yard›m Anlaflmas›” ve 2003

tarihli “Uzun Vadeli Ticaret ve Ekonomik ‹flbirli¤i Anlaflmas›” bulunmaktad›r.

Türkiye - Kazakistan ikili ticaret verileri EK - A’da yer alan tablolardaki

gibidir.

Türkiye ile Kazakistan’›n ikili ticaret hacmi 2003 y›l›nda en yüksek sevi-

yeye ulaflm›fl ve 500 milyon dolara yaklaflm›flt›r. Türkiye, 1,5 milyar dolarl›k

yat›r›m ile ABD ve ‹ngiltere’den sonra Kazakistan’daki 3 büyük yat›r›mc› ül-

kedir. Türk ifladamlar›nca gerçeklefltirilen yat›r›mlar haberleflme, otel iflletme-

cili¤i, tar›m ürünleri üretimi, süpermarket iflletmecili¤i, matbaac›l›k, petrol ve

hizmet sektörlerinde yo¤unlaflmaktad›r. Müteahhitlik sektöründe Türk firma-

lar›n›n gerçeklefltirmifl olduklar› projelerin toplam tutar› 2,5 milyar dolar›n

üzerindedir.

22..55.. ÖÖzzbbeekkiissttaann

‹ki ülke aras›nda 19 Aral›k 1991 tarihli “Ekonomik ve Ticari ‹flbirli¤ine

Dair Anlaflma”, 12 Aral›k 1995 tarihli “Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki ve Ko-

TTüürrkkiiyyee -- TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii EEkkoonnoommiikk ‹‹lliiflflkkiilleerrii 129

runmas› Anlaflmas›”, 8 May›s 1996 tarihli “Çifte Vergilendirmenin Önlenme-

si Anlaflmas›” bulunmaktad›r.

Türkiye - Özbekistan ikili ticaret verileri EK – A’daki tablolarda belirtil-

mektedir.

‹kili ticaret hacmimiz 2003 y›l›nda 1992’den bu yana görülen en yüksek

hacme ulaflarak, 236,1 milyon dolar hacminde gerçekleflmifltir. ‹hracat›m›zda

bafll›ca kalemler g›da maddeleri, ilaç, makine ve otomotiv, ithalat›m›zda ise

pamuk ve pamuklu mamullerdir.

Türk flirketleri Özbekistan’›n ekonomik yaflam›nda önemli bir yere sahip-

tir. Özbekistan’da 370 Türk ortakl› firma bulunmaktad›r. Yabanc› ortakl› fir-

malar aras›nda Türk ortakl› flirketler 1. s›radad›r. Özellikle tekstil alan›nda

Türk firmalar›nca önemli yat›r›mlar gerçeklefltirilmektedir.

33.. TTüürrkkiiyyee iillee ‹‹lliiflflkkiilleerriinn DDee¤¤eerrlleennddiirrmmeessii

1992 - 1998 dönemi ticaret, müteahhitlik ve yat›r›m verileri incelendi¤in-

de, yap›lan çabalar›n olumlu sonuç verdi¤i görülmektedir.

Türk mal› imaj›nda yarat›lan olumsuz tablo, ulafl›m maliyetlerinin yük-

sekli¤inin ihraç fiyatlar›n› artt›rmas›, bankac›l›k, kambiyo ve mali mevzuat›n

yeterli olmamas›, BDT ülkeleri aras›nda tesis edilen tercihli ticaret düzenle-

meleri, taahhütlerin yerine getirilmesi gibi ekonomik nitelikli konular›n yan›

s›ra Türkiye kaynakl› dini etnik etkiden çekinme, muhalif liderlerin Türki-

ye’de bar›nmas›n›n yaratt›¤› rahats›zl›k, ABD, ÇHC ve Hindistan’›n etkisinin

giderek artmas› ve ülkemizde kurumlar aras›nda koordinasyon eksikli¤i Türk

Cumhuriyetleri ile ticari ve ekonomik iliflkilerimizin bugün istedi¤imiz nokta-

n›n alt›nda kalmas›nda rol oynam›flt›r. Ancak en önemlisi, Türkiye’nin Türk

Cumhuriyetleri’ne yönelik gerçekçi, sa¤lam temellere ve mali çerçeveye da-

yanan uzun vadeli bir stratejisinin olmamas› bu süreci olumsuz etkilemifltir.

2000 y›l›ndan itibaren planl› ve programl› bir yaklafl›m sergilenmeye bafllan-

m›fl, bu da beraberinde dikkate de¤er geliflmeleri getirmifltir.

44.. SSoonn DDöönneemm ÇÇaall››flflmmaallaarr››

44..11.. GGeerrççeekklleeflflttiirriilleenn FFaaaalliiyyeettlleerr

2000 y›l›ndan itibaren Komflu ve Çevre Ülkelerle Ticari ve Ekonomik

‹liflkileri Gelifltirme Stratejisi ortaya konmufltur. Azerbaycan bu strateji çerçe-

vesinde komflu ülke, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan ise

çevre ülkeler olarak tan›mlanmaktad›r. Bu kapsamda yürütülen önemli ekono-

mik ad›mlar tabloda görüldü¤ü gibidir. Bu faaliyetler sonucunda özetle tablo-

da görülen önemli kazan›mlar elde edilmifltir. Yine bu kapsamda ithalat - ihra-


cat rakamlar›nda önemli geliflmeler kaydedilmifltir. Benzer flekilde müteahhit-

lik projelerinde de önemli geliflmeler olmufltur.

44..22.. GGeerrççeekklleeflflttiirriilleecceekk FFaaaalliiyyeettlleerr

Özellikle AB’ye uyum süreci çerçevesinde Türkiye, bir yandan kendi ya-

p›land›r›lmas›n› süratlendirirken, söz konusu ülkelerle de paralel çal›flmalar›

bafllatm›fl ve müteakip dönem faaliyetlerini hedef olarak belirlemifltir (Tefer-

ruatl› aç›klamalar için EK - B’ye bak›n›z).

55.. TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii’’nnddee TTüürrkk FFiirrmmaallaarr››nn››nn KKaarrflfl››llaaflfltt››kkllaarr›› SSoo--

rruunnllaarr

Tüm rakamlar oldukça olumlu bir görüntü arz etse de, Türk firmalar›n›n

söz konusu ülkelerde sahip olduklar› potansiyeli tam olarak yans›tmamaktad›r.

Bölgede faaliyet gösteren firmalar›n genel olarak s›k›nt› çektikleri konular

flunlard›r (Teferruatl› aç›klamalar için EK - C’ye bak›n›z):

- Finansman ile ilgili sorunlar,

- Bürokrasi ve mevzuata iliflkin sorunlar,

- Bankac›l›k ve finans sisteminden kaynaklanan sorunlar,

- Gümrüklerden kaynaklanan sorunlar,

- Vize ve çal›flma izni prosedürlerinden kaynaklanan sorunlar,

- Tafl›mac›l›k ve ulaflt›rmada karfl›lafl›lan sorunlar.

66.. BBaaflflaarr››nn››nn AArrtttt››rr››llmmaass›› MMaakkssaadd››yyllaa AAll››nnmmaass›› GGeerreekkeenn TTeeddbbiirrlleerr::

- Teknik veri toplama, araflt›rma ve analiz sistemati¤inin kurulmas›,

- Yönetimler d›fl› siyasi yap›lanma ve organizasyonlardan uzak durulma-

s›,

- Sistemlerin AB normlar› ile uyumlu hale getirme çal›flmalar›n›n süratle

tamamlanmas›,

- Avrasya Tahkim Merkezi’nin süratle kurulmas› (Teferruatl› aç›klamalar

için EK-D’ye bak›n›z),

- Cesaretle müflterek yat›r›mlara girilmesi,

- BDT ülkeleri aras›ndaki gümrüksüz ticaret hukukundan yararlanabil-

mek amac›yla bu bölgede seçilecek baz› ülkelerin müflterek yat›r›mlarla seçi-

lecek sektörlerde üs haline dönüfltürülmesi,

- D›fl ticaret, teknik yard›m ve yat›r›mc› koordinasyon organizasyonunun

oluflturulmas›,

- D›fliflleri Bakanl›¤›’nca siyasi riskler projeksiyonunun asgari 10 y›ll›k

bir öngörüyü kapsayacak flekilde belirlenmesi,

- Teknik yard›mlar›n yat›r›m bazl› program ve makro projeler anlay›fl›

içerisinde yürütülmesinin uygun olaca¤› düflünülmektedir.

TTüürrkkiiyyee -- TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii EEkkoonnoommiikk ‹‹lliiflflkkiilleerrii 131

EEkklleerr::

EK-A: Türkiye -Türk Cumhuriyetleri Ekonomik ‹liflkilerinde Son Dönem

Geliflmeleri

EK-B: Komflu Ülkeler Stratejisi

EK-C: Türk Cumhuriyetleri’nde Türk Firmalar›n›n Karfl›laflt›klar› Sorun-

lar

EK-D: Avrasya Tahkim Merkezi Sözleflmesi (Taslak)


EK-A

TTüürrkkiiyyee --TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii EEkkoonnoommiikk

‹‹lliiflflkkiilleerriinnddee SSoonn DDöönneemm GGeelliiflflmmeelleerrii

11.. EEkkoonnoommiikk DDee¤¤eerrlleennddiirrmmee

1991 y›l›nda SSCB’nin da¤›lmas›yla birlikte Türk Cumhuriyetleri ba¤›m-

s›zl›klar›na kavuflmufllard›r. Ancak bu durum beraberinde ciddi ekonomik so-

runlar getirmifltir. Nitekim, Sovyetler Birli¤i’nin tamam›na yönelik üretim ya-

pacak ölçekte, hammadde kaynaklar› dikkate al›nmadan ve tüm birlik ülkele-

rinin ekonomik olarak birbirinden ba¤›ms›z hareket etmesini engelleyen bir

yap›da kurulan ve Bat› standartlar›n›n alt›nda üretim gerçeklefltiren iflletmele-

rin faaliyeti durma noktas›na gelmifltir.

1990’l› y›llar boyunca sürekli ekonomik daralma yaflayan söz konusu ül-

keler 2000’li y›llardan itibaren yavafl yavafl ekonomik kalk›nma sürecine gir-

mifllerdir. 2002 y›l›na gelindi¤inde toplam 66,8 milyonluk bir nüfusa sahip

olan Türk Cumhuriyetleri’nde GSY‹H toplam›n›n 55 milyar dolar, ihracat top-

lam›n›n 18,7 milyar dolar ve ithalat toplam›n›n 14,9 milyar dolar düzeyine gel-

di¤i görülmektedir.

Söz konusu ülkeler içinde Kazakistan, Türkmenistan ve Özbekistan nis-

bi olarak daha büyük ekonomilere sahiptirler.

22.. TTüürrkkiiyyee ‹‹llee ‹‹lliiflflkkiilleerr

YYaassaall ÇÇeerrççeevvee

Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri aras›ndaki ticari ve ekonomik iliflkilerin

yasal çerçevesini oluflturan Ticaret ve Ekonomik ‹flbirli¤i (TE‹), Yat›r›mlar›n

Karfl›l›kl› Teflviki ve Korunmas› (YKTK) ve Çifte Vergilendirmeyi Önleme

(ÇVÖ) anlaflmalar› imzalanm›fl ve yürürlü¤e girmifltir.

Ticaret ve Ekonomik ‹flbirli¤i Anlaflmas› çerçevesinde teflkil edilen Kar-

ma Ekonomik Komisyon (KEK) toplant›lar›, Türkmenistan hariç, tüm bölge

ülkeleri ile gerçeklefltirilmektedir. Türkmenistan ile ise, bu ülke makamlar›n›n

Karma Komisyon toplant›lar›na s›cak bakmamas› nedeniyle, bugüne kadar

KEK toplant›s› yap›lamam›flt›r.

TTiiccaarrii ‹‹lliiflflkkiilleerr

1992 y›l›nda Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri aras›ndaki d›fl ticaret hac-

mi 283 milyon dolar olarak gerçekleflmifl, bu tutar›n 186 milyon dolarl›k bö-

lümünü ihracat›m›z, 97 milyon dolarl›k bölümünü ise ithalat›m›z oluflturmufl-

tur.

Türk Cumhuriyetleri’ne ihracat›m›z 1997 y›l›nda 915 milyon dolar düze-

yine ulaflm›flt›r. Ayn› y›l itibariyle ithalat›m›z 402 milyon dolar olmufl, ticaret

hacmi 1,3 milyar dolar› aflm›flt›r.

1998 y›l›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan mali kriz ve ard›ndan Rub-


le’nin devalüe edilmesi sonucu Türk ürünlerinin fiyat› göreceli olarak pahal›-

laflm›fl ve tüm BDT ülkelerine oldu¤u gibi, Türk Cumhuriyetleri’ne ihracat›-

m›zda da gerileme süreci yaflanmaya bafllam›flt›r. 2001 y›l› itibariyle Türk

Cumhuriyetleri’ne ihracat›m›z 570 milyon dolar düzeyine kadar inmifltir.

2000 y›l›nda “Komflu ve Çevre Ülkelerle Ticareti Gelifltirime Strateji-

si”nin uygulamaya konulmas› ve 2002 y›l›ndan itibaren gerek ülkemizdeki

ekonomik geliflmelere, gerekse Türk Cumhuriyetleri ekonomilerinde kaydedi-

len olumlu geliflmelere paralel olarak ihracat›m›zda önemli bir art›fl yaflanma-

ya bafllam›fl, 2002 y›l› ihracat›m›z 630 milyon dolar, 2003 y›l› ihracat›m›z ise

916 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir.

Türk Cumhuriyetleri’nden ithalat›m›za bak›ld›¤›nda ise, 1992 - 2000 dö-

neminde sürekli bir art›fl sürecinin yafland›¤› ve 1992 y›l›nda 97 milyon dolar

olan ithalat›m›z›n 2000 y›l›nda 644 milyon dolara ulaflt›¤› görülmektedir.

Ancak, 2000 y›l› Kas›m ve 2001 y›l› fiubat ekonomik krizleri ithalat›m›z-

da da olumsuz yans›malara yol açm›fl, 2001 y›l›nda Türk Cumhuriyetleri’nden

ithalat›m›z 296 milyon dolar düzeyine kadar gerilemifltir.

2002 - 2003 y›llar›nda üretim sektöründeki canlanmaya paralel olarak it-

halat›m›zda da art›fl dönemine girilmifl, Türk Cumhuriyetleri’nden ithalat›m›z

2002 y›l›nda 508 milyon dolar, 2003 y›l›nda ise 676 milyon dolar olarak ger-

çekleflmifltir.

Türkiye - Türk Cumhuriyetleri D›fl Ticareti (Dolar)

2002 - 2003 y›llar›nda ülkemizin genel ihracat› s›ras›yla 36 milyar dolar

ve 47 milyar dolar olarak gerçekleflmifl, 2002 y›l›na göre 2003 y›l›nda %30,5

oran›nda ihracat art›fl› sa¤lanm›flt›r. Türk Cumhuriyetleri’ne ihracat›m›z ayn›

dönemde incelendi¤inde, 630 milyon dolardan 916 milyon dolara yükseldi¤i,

TTüürrkkiiyyee --TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii EEkkoonnoommiikk ‹‹lliiflflkkiilleerriinnddee SSoonn DDöönneemm GGeelliiflflmmeelleerrii 135

%45,4 oran›nda bir art›fl sa¤land›¤› görülmektedir.

2002 – 2003 döneminde genel ithalat›m›zdaki art›fl %34,5, Türk Cumhu-

riyetleri’nden ithalat›m›zdaki art›fl ise %33,1 olmufltur.

KK rreeddii ‹‹lliiflflkkiilleerrii

Türk Cumhuriyetleri’ne, a¤›rl›kl› olarak 1993 - 1994 döneminde olmak

üzere, toplam 940 milyon dolarl›k Eximbank kredisi kulland›r›lm›flt›r.

Özbekistan d›fl›ndaki ülkeler kredi geri ödemelerini gerçeklefltirmekte

güçlüklerle karfl›laflmaktad›rlar. Bu nedenle de yap›lan Borç Erteleme Anlafl-

malar› ile kredi geri ödemelerinde vade 2020 y›l›na kadar uzat›lm›flt›r.

Buna karfl›l›k, kredi imkanlar›, Türk müteahhitlerinin bölgedeki varl›¤›-

n›n ve bugün ulaflt›klar› etkinli¤in inflas›nda büyük bir önem arz etmifltir.


YYaatt››rr››mmllaarr vvee MMüütteeaahhhhiittlliikk HHiizzmmeettlleerrii

2003 y›l› sonu itibariyle Türk Cumhuriyetleri’ndeki Türk sermayeli yat›-

r›mlar›n toplam tutar› 5,25 milyar dolara ulaflm›flt›r. Yine 2003 y›l› sonu itiba-

riyle firmalar›m›z›n Türk Cumhuriyetleri’nde üstlendikleri müteahhitlik proje-

lerinin toplam de¤eri 12,7 milyar dolar olmufltur.

33.. TTüürrkkiiyyee ‹‹llee ‹‹lliiflflkkiilleerriinn DDee¤¤eerrlleennddiirrmmeessii

1991 y›l›nda Türk Cumhuriyetleri’nin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› ile

birlikte, Türkiye’nin özellikle Orta Asya ile iliflkilerinde yeni bir dönem bafl-

lam›flt›r. Türkiye ile bu ülkeler aras›ndaki son kültürel temaslar›n, Osman-

l›’dan Cumhuriyet’e geçifl dönemindeki baz› giriflimler hariç tutulursa, 1.000

y›l öncesinde kalmas›na ra¤men, Türkiye’nin bölgeye ilgisi çok büyük olmufl-

tur.

Cumhurbaflkan›, Baflbakan, Bakan ve di¤er tüm düzeylerde çok yo¤un si-

yasi temaslar bafllat›lm›fl, kültürel etkinlikler düzenlenmifl, yüzlerce anlaflma,

protokol ve benzeri belge imzalanm›fl, adeta ticari ve ekonomik seferberlik

ilan edilmifl, tam anlam›yla bir Orta Asya ve Kafkasya ç›kartmas› bafllat›lm›fl-

t›r.

1992 - 1998 dönemi ticaret, müteahhitlik ve yat›r›m verileri incelendi¤in-

de, yap›lan çabalar›n olumlu sonuçlar verdi¤i görülmektedir. Ancak 1998 y›-

l›nda yaflanan Rusya mali krizi, ard›ndan ülkemizde yaflanan 2000 ve 2001

ekonomik krizleri, ikili iliflkilerde belirgin bir duraklaman›n, hatta gerilemenin

ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Söz konusu krizlerin yan› s›ra, ikili iliflkilerde

gerek ülkemizden, gerekse bölge ülkelerinden kaynaklanan sorunlar da etkili

olmufltur. Türk mal› imaj›nda yarat›lan olumsuz tablo, ulafl›m maliyetlerinin


MMüütteeaahhhhiittlliikk

((22000033 SSoonnuu ‹‹ttiibbaarriiyyllee

MMiillyyoonn DDoollaarr))

YYaatt››rr››mmllaarr

((22000033 SSoonnuu ‹‹ttiibbaarriiyyllee

MMiillyyoonn DDoollaarr))

yüksekli¤inin ihraç fiyatlar›n› art›rmas›, bu ülkelerde bankac›l›k, kambiyo ve

di¤er mali mevzuat›n yeterli olmamas›, BDT ülkeleri aras›nda tesis edilen ter-

cihli ticaret düzenlemeleri, bu ülkelerde verilen taahhütlerin yerine getirileme-

mesi gibi ekonomik nitelikli konular›n yan› s›ra, Türkiye kaynakl› dini - etnik

etkiden çekinme, muhalif liderlerin Türkiye’de bar›nmas›n›n yaratt›¤› rahat-

s›zl›k, ABD, Çin ve Hindistan’›n etkisinin giderek artmas› ve ülkemizde ku-

rumlar aras› koordinasyon eksikli¤i de ticari ve ekonomik iliflkilerimizin bu-

gün istedi¤imiz noktan›n alt›nda kalmas›nda rol oynam›flt›r. Ancak bafll›ca

olumsuz etken Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri’ne yönelik gerçekçi, sa¤lam

temellere ve mali çerçeveye dayanan, uzun vadeli bir stratejisinin olmamas›-

d›r.

2000 y›l›ndan itibaren bölgeye yönelik daha planl› ve programl› bir yak-

lafl›m sergilenmeye bafllanmas›, ikili iliflkilerde dikkate de¤er geliflmeleri de

beraberinde getirmifltir.

44.. TTüürrkkiiyyee -- TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerrii ‹‹lliiflflkkiilleerriinnddee SSoonn DDöönneemm GGeerrççeekk--

lleeflflttiirriilleenn FFaaaalliiyyeettlleerr

Ülkemizin bölgesinde ticari ve ekonomik aç›dan daha güçlü konuma ge-

lebilmesi için 2000 y›l›ndan itibaren “Komflu ve Çevre Ülkelerle Ticari ve

Ekonomik ‹liflkileri Gelifltirme Stratejisi” uygulamaya konulmufltur.

Azerbaycan bu strateji kapsam›nda “komflu ülke”; Kazakistan, Türkme-

nistan, Özbekistan ve Tacikistan ise “çevre ülkeler” olarak tan›mlanmaktad›r.

Bu ülkelerle gerçeklefltirilen temaslar afla¤›daki gibi özetlenebilir:

- Kazakistan ile 3 - 4 May›s 2004 tarihlerinde 3. KEK toplant›s› yap›lm›fl,

- Azerbaycan ile 13 Nisan 2004 tarihinde, Azerbaycan Devlet Baflkan› ‹l-

ham Aliyev’in Türkiye’yi ziyareti s›ras›nda “Türkiye-Azerbaycan Uzun Vade-

li Ekonomik ve Ticari ‹flbirli¤i Anlaflmas›” imzalanm›fl,

- 5 - 7 Nisan 2004 tarihleri aras›nda Türk kamu kurum ve kurulufllar›n›n

Azerbaycan’dan alacaklar›n›n tahsili imkanlar›n›n de¤erlendirilmesi amac›y-

la, Müsteflarl›¤›m›z koordinasyonunda Azerbaycan yetkililerinin de kat›ld›¤›

bir toplant› düzenlenmifl,

- 29 Eylül- 3 Ekim 2003 tarihleri aras›nda Türkiye - Tacikistan 3. Dönem

KEK toplant›s› yap›lm›fl,

- Say›n Baflbakan›m›z R. Tayyip Erdo¤an, beraberinde ifladamlar›n›n da

yer ald›¤› bir heyetle 23 - 24 Ekim 2003 tarihinde Tacikistan’› ziyaret etmifl,

- Özbekistan ile 15-18 Aral›k 2003 tarihleri aras›nda 2. Dönem KEK top-


lant›s› yap›lm›fl,

- Say›n Baflbakan›m›z R.Tayyip Erdo¤an, beraberinde ifladamlar›n›n da

yer ald›¤› bir heyetle 18-20 Aral›k 2003 tarihinde Özbekistan’› ziyaret etmifl-

tir.

Türkmenistan ile son dönemde yap›lm›fl bir faaliyet bulunmamaktad›r.

Bu faaliyetler sonucunda:

- Azerbaycan, Kazakistan ve Tacikistan ile “Uzun Vadeli Ekonomik ‹fl-

birli¤i Program› ve ‹cra Plan›” imzalanmas›na yönelik çal›flmalar bafllat›lm›fl,

- Azerbaycan’dan kamu alacaklar›na iliflkin Azerbaycan taraf›n›n ödeme

teklifleri al›nm›fl,

- Kazakistan ile ülkemiz aras›ndaki “‹pekyolu Konteyner Hatt›” ve “‹pek-

yolu Türk ‹hraç Ürünleri Fuar›” projeleri için gerekli temaslar bafllat›lm›fl,

- Kazak petrollerinin Aktau - Bakü - Tiflis - Ceyhan güzergah›ndan ta-

fl›nmas› konusunda iflbirli¤inin sürdürülmesine karar verilmifl,

- Kazakistan ile gümrük idareleri, Kazak inflaat iflçilerinin ülkemizde e¤i-

timi, sosyal güvenlik, standardizasyon ve tar›m alanlar›nda iflbirli¤i yap›lmas›

konusunda mutabakata var›lm›fl,

- Türk - Tacik ‹fl Konseyi kurulmas›na yönelik ilk somut ad›mlar at›lm›fl,

- Tacikistan’dan ülkemize do¤rudan alüminyum sat›fl›n›n yap›lmas› ve

Türkiye’den Tacikistan’a alumina sevkiyat›n›n yap›lmas› için gerekli ulaflt›r-

ma altyap›s›n›n kurulmas› ve ticari mekanizmalar›n etkinlefltirilmesi için çal›fl-

malar bafllat›lm›fl,

- Tacikistan ile KOB‹’ler, enerji, tar›m, ulaflt›rma, turizm, standardizas-

yon ve hidroelektrik santralleri inflas› alanlar›nda iflbirli¤i imkanlar›n›n de¤er-

lendirilmesi konusunda mutabakata var›lm›flt›r.

Bu çal›flmalar sonucunda Türkiye ile söz konusu ülkeler aras›nda kayde-


dilen ticaret verileri afla¤›daki tablolarda sunulmaktad›r.

‹hracat (Dolar)

‹thalat (Dolar)

Yukar›daki tablolardan da görülece¤i gibi, bu befl ülkeye yap›lan ihracat-

ta 2004 y›l›n›n ilk üç ay›nda bir önceki y›l›n ilk üç ay›na göre %34 seviyesin-

de bir art›fl gerçekleflmifl olup, ithalat›m›z ise %10 oran›nda artm›flt›r. Bu ülke-

lere olan ihracat›m›zdaki art›fl ülkemizin 2004 y›l› ilk çeyre¤inde %25 olan ge-

nel ihracat art›fl performans›n›n üzerinde, ithalat›m›zdaki art›fl ise %40 olan

ülke ortalamas›n›n çok alt›nda gerçekleflmifltir.

Di¤er taraftan, müteahhitlik hizmetleri bölge ülkeleri ile ekonomik ve ti-

cari iliflkilerimizin en önemli unsurlar›ndan biri haline gelmifltir. Müteahhitle-

rimizin bölge ülkelerinde üstlendikleri projelere iliflkin veriler afla¤›da sunul-

maktad›r.

Müteahhitlik Projeleri (Dolar)

Zaman zaman bölge ülkelerinde yaflanan olumsuz ekonomik geliflmeler-

le siyasi sorunlar müteahhitlerimizin yeni projeler üstlenmelerini engellemek-

tedir. Ancak, bugüne kadar müteahhitlerimizin dünya ölçe¤inde üstlendikleri


projeler içinde bölge ülkelerinin pay› % 22,8 olarak gerçekleflmifltir.

Buna karfl›l›k, Kazakistan ile TPAO’nun sorunlar›, geçifl belgesi say›s›-

n›n art›r›lmas›, çal›flma izni al›m›ndaki s›k›nt›lar›n afl›lmas›, Azerbaycan ile

kamu alacaklar› konusunun çözüme kavuflturulmas›, Rusya ve ‹ran’a sa¤lanan

elveriflli karayolu geçifl imkanlar›n›n ülkemize de tan›nmas›, Özbekistan ile

firmalar›m›z›n 1996 y›l›ndan bu yana devam eden alacaklar› konusunun çözü-

me kavuflturulmas› konular›nda ilerleme kaydedilememifltir.

GGeerrççeekklleeflflttiirriilleecceekk FFaaaalliiyyeettlleerr

- Karma Ekonomik Komisyon toplant›lar›na devam edilmesi, bu kapsam-

da Azerbaycan, Tacikistan ve Türkmenistan ile KEK toplant›lar› yap›lmas›,

- Türkiye ile baflta Orta Asya ve Kafkas ülkeleri olmak üzere, tüm BDT

ülkeleri aras›nda (ileride Ermenistan’› da kapsayacak flekilde) Ortakl›k ve ‹fl-

birli¤i Anlaflmalar› akdedilmesi.

Söz konusu anlaflmalar›n temel ilkesi, Avrupa Birli¤i ile an›lan ülkeler

aras›nda imzalanan Ortakl›k ve ‹flbirli¤i Anlaflmalar›’n›n ticari ve ekonomik

hükümlerinin, daha da gelifltirilmek suretiyle ikili iliflkilere intibak›n›n sa¤lan-

mas› ve ileride imzalanmas› muhtemel serbest ticaret anlaflmalar›n›n altyap›-

s›n›n oluflturulmas›d›r. Bu kapsamda, K›rg›z Cumhuriyeti ile ‹flbirli¤i Progra-

m› ve ‹cra Plan› imzalanm›fl, Azerbaycan, Kazakistan ve Tacikistan ile Uzun

Vadeli Ekonomik ‹flbirli¤i Anlaflmalar› imzalanarak, Program ve ‹cra Plan› im-

zalanmas›na yönelik altyap› oluflturulmufltur. Öte yandan, di¤er bölge ülkeleri

ile yap›lan çeflitli toplant›larda bu husus gündeme getirilmekte ve olumlu gö-

rüfller al›nmaktad›r

- Uzun Vadeli Ekonomik ‹flbirli¤i Programlar› ve ‹cra Planlar›’n›n tüm ül-

kelerle en k›sa sürede imzalanmas›.

Söz konusu program ve planlar ile amaçlanan esas unsur, ikili ticari ve

ekonomik iliflkilerin somut projeler temelinde ve bir uygulama takvimi çerçe-

vesinde gelifltirilmesine imkan sa¤layacak düzenlemelerin hayata geçirilmesi-

dir.

- Türk Cumhuriyetleri’nin Dünya Ticaret Örgütü’ne üyelik çal›flmalar›n›n

Türkiye taraf›ndan desteklenmeye devam edilmesi,

- Avrupa Birli¤i’ne yönelik yükümlülüklerimiz çerçevesinde Türk Cum-

huriyetleri ile Serbest Ticaret Anlaflmalar› imzalanmas›na yönelik çal›flmalar›n

sürdürülmesi.

Yukar›da yer alan ilk üç unsurun hayata geçirilmesiyle birlikte Türkiye


ile Türk Cumhuriyetleri aras›nda ticari ve ekonomik konularda mevzuat uyu-

munun sa¤lanmas›, tarife d›fl› engellerin kald›r›lmas›, uzun vadeli ve uygula-

ma takvimlerine dayal› ekonomik projelerin gerçeklefltirilmesi ve bu suretle,

uluslararas› yükümlülüklerimize ayk›r› düflmeyen bir ekonomik entegrasyon

sürecinin bafllamas› sa¤lanm›fl olacakt›r. Bilahare imzalanacak Serbest Ticaret

Anlaflmalar› ile ticari ve ekonomik yak›nlaflma en üst düzeye ç›kar›lacakt›r.

- BDT ülkeleri aras›ndaki gümrüksüz ticaret imkanlar›ndan yararlan›l-

mas›n› teminen Türk Cumhuriyetleri’nin pilot uygulama alan› olarak seçile-

rek, BDT içi ticarette önemli yer tutan ve rekabet üstünlü¤üne sahip oldu¤u-

muz sektörlerde Türk yat›r›mlar›n›n teflvik edilmesi,

- ‹kili iliflkileri olumsuz etkileyen ticari ihtilaflar›n dostane bir flekilde çö-

zümlenmesi amac›yla halihaz›rda K›rg›zistan ve Ukrayna ile tesis edilen ve

olumlu sonuçlar al›nan Firma Sorunlar› Çal›flma Gruplar›’n›n tüm bölge ülke-

leri ile kurulmas› ve nihai tahlilde bölgesel bir tahkim mekanizmas›n›n olufl-

turulmas›,

- Halihaz›rda ticari ve ekonomik iliflkileri k›s›tlayan finansman güçlükle-

rinin afl›lmas› amac›yla off - set ve barter sistemlerinin belirli bir süre için des-

teklenmesi, bu çerçevede petrol ve do¤algaz al›m anlaflmalar›nda off - set hü-

kümlerine yer verilmesi,

- Ülkemizin rekabet gücünün art›r›lmas›nda çok önemli bir yere sahip

olan lojistik hizmetlerine özel bir önem atfedilmesi, bu çerçevede:

• Kars - Tiflis demiryolu Projesi’nin ivedilikle tamamlanmas›,

• ‹stanbul - Almat› Konteyner Demiryolu Hatt›’n›n etkin kullan›m›n›n

sa¤lanmas›,

• Ortak kara tafl›mac›l›¤› flirketleri kurulmas›n›n teflvik edilmesi,

• Kombine tafl›mac›l›¤›n gelifltirilmesi.


EK-B

TTüürrkkiiyyee KKoommflfluu ÜÜllkkeelleerr SSttrraatteejjiissii

2000 y›l›nda oluflturulan komflu ve çevre ülkeler stratejisi kapsam›na Tür-

kiye ile ortak s›n›ra sahip ülkeler ile ortak bir s›n›ra sahip olmamakla birlikte,

gerek co¤rafi gerekse kültürel ve tarihsel yak›nl›¤› bulunan ve belirli bir nüfus

ve ekonomik potansiyeli olan ülkeler al›nm›flt›r.

Söz konusu ülkeler; Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Ukrayna, Rusya

Federasyonu, Gürcistan, Azerbaycan - Nahçivan, Ermenistan, Suriye, ‹ran,

Irak, KKTC, Moldavya, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan,

K›rg›zistan, Makedonya, Arnavutluk, M›s›r, Lübnan, ‹srail, Ürdün ve Suudi

Arabistan’d›r.

Toplam ithal talebi 300 milyar dolar olan bu pazara Türkiye’nin ihracat›

2000 y›l›nda 5,5 milyar dolar iken, uygulanan bu stratejinin sonucunda söz ko-

nusu ülkelerin ihracat›m›z içindeki pay› belirgin bir art›fl göstermifl ve 2001 y›-

l›nda 6,8 milyar dolar›n üzerine ç›karak, toplam ihracat›n %22’sini olufltur-

mufltur. 2002 y›l›nda ise 7,2 milyar dolar ile toplam ihracat›m›z›n %20,2’sini

oluflturmufltur.

Komflu ve çevre ülkeler stratejisi 2003 y›l›nda geniflletilerek, söz konusu

strateji kapsam›na; Macaristan, Slovenya, H›rvatistan, Bosna-Hersek, Yugos-

lavya Federal Cumhuriyeti, Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Sudan, Etiyopya, Erit-

re, Cibuti, Somali, Gazze, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Birleflik Arap Emirlikleri,

Umman, Yemen, Afganistan, Pakistan ve Beyaz Rusya eklenmifltir.

Söz konusu 47 ülkeye ihracat›m›z 2003 y›l›nda 13,2 milyar dolar olarak

gerçekleflmifl ve toplam ihracat›m›z›n %28’ini oluflturmufltur. 2003 y›l›nda

komflu ve çevre ülkeler aras›nda en fazla ihracat 1.367 milyon dolar ile Rusya

Federasyonu’na yap›lm›flt›r.

2004 y›l›n›n Ocak-Temmuz döneminde ise söz konusu ülkelere ihracat›-

m›z bir önceki y›l›n ayn› dönemine göre %43 oran›nda art›fl göstererek 6,8

milyar dolardan 9,7 milyar dolara yükselmifltir. Bu rakam 2004 y›l› yedi ayl›k

dönemi için Türkiye’nin toplam ihracat›n›n %28,3’ünü oluflturmaktad›r.

Ticaret heyeti programlar›nda komflu ve çevre ülkelere öncelik verilmifl

ve 2004 y›l›n›n Eylül ay› itibariyle Ukrayna, Yunanistan, Rusya Federasyonu

ve Libya’ya ticaret heyeti programlar› düzenlenmifltir. 2004 y›l› sonuna kadar

Bulgaristan, Gürcistan, Azerbaycan, Fas ve Suudi Arabistan’a ticaret heyeti

programlar› düzenlenmesi planlanmaktad›r.

2004 y›l›nda Azerbaycan, Bulgaristan, ‹ran, Irak, Kazakistan, Moldavya,

Arnavutluk, KKTC, Lübnan, Makedonya, M›s›r, Romanya, Rusya Federasyo-

nu, Suudi Arabistan, Suriye, Ukrayna, Ürdün, Sudan, Kuveyt, Etiyopya, Lib-

ya, Pakistan, Bahreyn, Yemen, Gürcistan, Fas, Beyaz Rusya ve Yunanistan’da

düzenlenen bir ve bazen birden fazla fuara kat›l›m desteklenmektedir.

Türk müteahhitlik firmalar› bugüne kadar komflu ve çevre ülkelerde top-

lam tutar› 54 milyar dolar› aflan proje üstlenmifllerdir. 2003 y›l›nda söz konu-

su bölgede üstlenilen proje tutar› yaklafl›k 3,1 milyar dolar düzeyinde gerçek-

leflirken, 2004 y›l›nda komflu ve çevre ülkelerde üstlenilen proje tutar› yakla-

fl›k 3,6 milyar dolara yükselmifltir. Bu projelerin de¤erinin Türkiye’nin toplam

yurt d›fl› müteahhitlik hizmetlerinin hemen hemen tamam›n› oluflturdu¤u göz

önüne al›nd›¤›nda, söz konusu ülkelerin sadece ticaret de¤il, yat›r›mlar aç›s›n-

dan da çok önemli oldu¤u bir kez daha ortaya ç›kmaktad›r.

Bu çerçevede, D›fl Ticaret Müsteflarl›¤› taraf›ndan uygulanmaya bafllanan

“Komflu ve Çevre Ülkelerle Ticari ve Ekonomik ‹liflkilerin Gelifltirilmesi Stra-

tejisi” çerçevesinde ticari iliflkilerimizin yan› s›ra, müteahhitlik sektörümüzde

de önemli baflar›lar yakaland›¤› görülmektedir.


EK-C

TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerriinnddee TTüürrkk

FFiirrmmaallaarr››nn››nn KKaarrflfl››llaaflfltt››kkllaarr›› SSoorruunnllaarr

Türkiye ile Avrasya ülkeleri aras›ndaki ekonomik ve ticari iliflkiler, 1991 y›l›n-

da Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ve bu ülkelerin ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etme-

lerinden bu yana sürekli olarak geliflme kaydetmifltir. Son 6 y›l›n ticaret ra-

kamlar›na kümülatif olarak bak›ld›¤›nda, Türkiye’nin söz konusu ülkeler ile

ticaret hacmi toplam 41 milyar dolar› aflm›flt›r. Türkiye’nin bu dönemdeki top-

lam ticaret hacmi 456 milyar dolard›r. Baflka bir deyiflle, Avrasya ülkelerinin

Türkiye’nin toplam ticaret hacmindeki pay› %9 olarak gerçekleflmifltir.

Türk firmalar›n›n Avrasya bölgesindeki yat›r›mlar›n›n tutar› 6 milyar do-

lar› geçmifl durumdad›r. Bu ülkelere yat›r›m yapmaya giden ilk müteflebbisle-

rimiz bir ölçüde bölgeyi yeterince tan›madan gitmifllerdir. Bugün ise Türk ifla-

damlar› bölgedeki en deneyimli ifl çevresini oluflturmaktad›rlar.

Türk müteahhitlik firmalar› da bu co¤rafyada çok önemli ifllere imza at-

maktad›rlar. Aral›k 2002 itibariyle firmalar›m›z bölgede toplam 1.448 proje

gerçeklefltirmifl olup, bu projelerin toplam de¤eri 26 milyar dolard›r.

Bütün bu rakamlar oldukça olumlu bir görüntü arz etse de, Türk firmala-

r›n›n Avrasya’da sahip olduklar› potansiyeli tam olarak yans›tmamaktad›r.

DE‹K’in bölgede ifl yapan Türk firmalar›ndan ald›¤› bilgiler yaflanan sorunla-

r› ve bu sorunlar›n ifl hacmini ne derecede olumsuz etkiledi¤ini aç›kl›kla orta-

ya koymaktad›r.

Avrasya bölgesinde faaliyet gösteren Türk firmalar›n›n yaflad›¤› sorunla-

r› ana bafll›klar alt›nda incelemek, bu sorunlar›n çözümü için net bir strateji be-

lirlenebilmesi aç›s›ndan faydal› olacakt›r.

11.. FFiinnaannssmmaann ‹‹llee ‹‹llggiillii SSoorruunnllaarr

Bölgede faaliyet gösteren Türk firmalar› için finansman imkanlar›n›n s›-

n›rl› olmas› en önemli sorunlardan birisidir. Finansman yetersizli¤i nedeniyle

yat›r›m projelerinin yar›da kalmas› gibi üzücü durumlar yaflanmaktad›r.

Bu noktada Eximbank’›n yeni yat›r›m kredisi vermesi ve ülke riski sigor-

tas› sa¤lamas› önem kazanmaktad›r. 1992’den bu yana Avrasya ülkelerine 2,2

milyar dolarl›k kredi kulland›ran Türk Eximbank’›n bu bölgedeki faaliyetleri-

ni art›rmas› faydal› olacakt›r. fiu an için birçok ülkede Eximbank kredileri, ge-

ri ödemelerde yaflanan sorunlar sebebiyle dondurulmufltur. Orta Asya’da geri

ödeme konusunda sorun yaflanmayan tek ülke Özbekistan’d›r.

Uluslararas› kaynaklardan finansman temini ise, bölge ülkelerinin ulusla-

raras› de¤erlendirme notunun düflük olmas› nedeniyle çok pahal› olmaktad›r.

22.. BBüürrookkrraassii vvee MMeevvzzuuaattaa ‹‹lliiflflkkiinn SSoorruunnllaarr

A¤›r bürokrasi ve buna ba¤l› talepler devlet dairelerinde ileri boyutlarda-

d›r. Belirli kademelerdeki yöneticilerin karar verme yetkisine sahip olmama-

lar› iflleri uzatmaktad›r. Teknik, ticari ve mali konularda yetki da¤›l›m›ndaki

s›n›rlamalar nedeniyle her konuda birçok otoritenin devreye girmesi karar ve

sonuç üretilmesi sürecini gereksiz yere uzatmaktad›r.

Ekonomik ve ticari mevzuat yeterince geliflmemifltir. Yasalardaki boflluk-

lar veya yasalar›n yorumlanmas›ndaki farkl›l›klar hukuki ihtilaflara neden ol-

maktad›r. Ortaya ç›kan bu ihtilaflar› çözecek mekanizmalar yetersiz, uygula-

nacak hukuki prosedürler karmafl›k ve maliyetlidir. Bu sebepten dolay› taraf-

lar aras›nda oluflabilecek anlaflmazl›klara çözüm bulacak bir tahkim müesse-

sesine ihtiyaç bulunmaktad›r. Taahhüt, ticaret veya yat›r›m yapan iki farkl› ül-

ke firmas›n›n tahkim müessesesi yoluyla aralar›nda ortaya ç›kan anlaflmazl›k-

lar› çözüme kavuflturmalar› daha kolay olacakt›r. Ayr›ca, tahkim müessesesin-

de kullan›lan yapt›r›mlar aras›nda reklamasyonun bulunmas› ve günümüz ko-

flullar›nda bunun maddi cezalardan daha a¤›r sonuçlar do¤urmas›, taraflar›n

anlaflma hükümlerine uyma konusunda çok daha titiz davranmalar›n› sa¤laya-

cakt›r.

Borç, iflas, teminat, kefil, ipotek gibi kavramlar›n ve muhasebe sistemi-

nin geliflmemifl olmas› banka - kredi iliflkilerinde sorun yaratmaktad›r.

Al›nan kararlar çok k›sa sürede de¤iflebilmekte ve firmalar›n önünü göre-

bilmesine engel olmaktad›r. Mevzuat de¤ifliklikleri yeterince duyurulmamak-

tad›r.

Bu ülkelerdeki de¤iflik bölgelerde farkl› bürokratik uygulamalar ile kar-

fl›lafl›lmaktad›r. De¤iflen hukuki düzenlemeler yerel otoriteler taraf›ndan fark-

l› uygulanabilmektedir.

‹flletmeler çok farkl› denetim mercileri taraf›ndan s›k aral›klarla denetlen-

mektedir. Kontrol görevini üstlenen gere¤inden fazla merciin bulunmas› Türk


ve yabanc› flirketler aç›s›ndan cayd›r›c› olmaktad›r.

‹cra ‹flas Hukuku ve Ticaret Kanunu’ndaki yetersizlikler nedeniyle fir-

malar›m›z alacaklar›n›n tahsili konusunda sorunlar yaflamaktad›rlar. Hiçbir

problemi olmayan alacaklar›n tahsilinde dahi büyük sorunlar vard›r. Bunlar›n

bir ço¤unda sorunun çözümü konusunda anlaflma has›l olmufl veya mahkeme

karar› ç›km›fl, ancak icra edilememektedir.

Yabanc› yat›r›mc›larla ilgili yasalar net ve aç›k de¤ildir. Mevcut kanun ve

mevzuatlar yabanc› giriflimciler için zorluk ç›karmaktad›r. Ayr›ca, Kazakistan

ve Azerbaycan gibi baz› ülkelerde yabanc› sermayeli firmalar için kabul edil-

mifl olan baz› muafiyetler, ekonominin ulusallaflt›r›lmas› ad›na kald›r›lm›fl ve

bu durum yat›r›mc› kurulufllar› güç durumda b›rakm›flt›r. Rusya’da ise son dö-

nemde vergilerde genel olarak indirim yap›lm›flsa da, yabanc› yat›r›mc›lar için

herhangi bir teflvik söz konusu de¤ildir.

Avrasya ülkelerindeki serbest bölge uygulamalar›n›n geliflimi taraf›m›z-

dan be¤eni ile takip edilmektedir. Ancak bu bölgelerde mevzuat farkl›l›klar›

nedeniyle yaflanan sorunlar vard›r. Ayr›ca, özellikle Kazakistan’da serbest

ekonomik bölgede KDV muafiyetinin olmas›na ra¤men, fiilen tam olarak uy-

gulanmamas› Türk firmalar› taraf›ndan dile getirilen önemli bir sorundur.

33.. BBaannkkaacc››ll››kk vvee FFiinnaannssaall SSiisstteemmddeenn KKaayynnaakkllaannaann SSoorruunnllaarr

Mal ve hizmet al›mlar›nda sadece banka transferine dayal›, nakit para

kullan›m›na izin vermeyen kapal› bir sistem içinde çal›flma zorunlulu¤u nede-

niyle, peflin parayla al›ma k›yasla mal ve hizmet maliyeti önemli oranda art-

maktad›r.

Birçok Avrasya ülkesinde döviz ve d›fl ticaret konusunda s›k› bir rejim

uygulanmaktad›r. Firmalar›n para transferlerinde kota uygulamas› söz konusu-

dur. Ayr›ca, Özbekistan ve Türkmenistan’da konvertibilite sorunu ciddi boyut-

lardad›r. Resmi ve karaborsa kurlar› aras›nda büyük fark olmas› yabanc› fir-

malar›n faaliyetlerini aksatmaktad›r.

Faaliyette bulunan bankalar›n hizmetlerinin yabanc› giriflimcilerin istek-

lerine cevap vermemesi ve al›flagelmifl bankac›l›k kavram›yla ba¤daflmamas›

bir baflka sorundur. Akreditif mekanizmas›n›n çal›flt›r›lmas›nda sorunlar ya-

flanmaktad›r. Bankalar›n ifllemlerinde yavafl davranmalar›, havalelerin hesaba

geç aktar›lmas›, ücret ve maafl ödemelerinde önceden haber verilmesine ra¤-

men, nakit para al›nmamas› ve banka transferlerinde paran›n hesaba geç ulafl-

mas› di¤er bir sorundur.

Baz› ülkelerde ihracat için kota sahibi arac› flirketlerin kullan›lmas› faali-

TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerriinnddee TTüürrkk FFiirrmmaallaarr››nn››nn KKaarrflfl››llaaflfltt››kkllaarr›› SSoorruunnllaarr 147

yetleri zorlaflt›rmakta ve fiyatlar›n artmas›na yol açmaktad›r.

Avrasya’da faaliyet gösteren inflaat firmalar›m›z›n içinde bulundu¤u

önemli sorunlardan birisi ihaleye kat›lacak firmalar›n teminat mektubu temi-

ninde çektikleri güçlüklerdir. Yurtd›fl›nda üstlenilen inflaat projelerinde kulla-

n›lmak üzere yerli veya yabanc› bankalardan teminat mektubu temin etmenin

maliyeti son dönemde çok yükselmifltir. Baz› durumlarda ise teminat mektubu

almak imkans›z hale gelmifltir. Yabanc› bankalar, Türk bankalar›ndan al›nan

teminat mektuplar›na kontr - garanti vermemektedir. Bu nedenle Türk firma-

lar›n›n yurtd›fl› ihalelere girmeleri giderek zorlaflmaktad›r. ‹nflaat sektörünün

içinde bulundu¤u bu teminat mektubu sorununa acil bir çözüm bulunmas› ge-

rekmektedir.

Türkmenistan’da bafllat›lan yeni bir uygulama ile yabanc› ifltirakli banka-

lar›n yurtd›fl›nda bulunan muhabir hesaplar› kapat›lm›fl ve tüm havaleler Türk-

menistan Merkez Bankas› arac›l›¤›yla yap›lmaya bafllanm›flt›r. Bu durum, ifl-

lemlerin artan maliyeti ve zaman kayb› nedeniyle yabanc› ifltirakli bankalar›n

etkinli¤ini ve rekabet gücünü azaltmaktad›r. Türkmenistan’da en fazla yurtd›-

fl› transferi gerçeklefltiren bankalardan olan Türkmen Türk Bankas› (Ziraat

Bankas› ifltiraki) bu konudaki s›k›nt›s›n› dile getirmektedir.

44.. GGüümmrrüükklleerrddeenn KKaayynnaakkllaannaann SSoorruunnllaarr

Gümrük teflkilatlar› ihtiyaçlara cevap verememektedir. ‹lgili kurumlarda

görev yapan personelin e¤itim düzeyi düflüktür. Gümrük uygulamalar›n›n çok

s›k de¤iflmesi ve kaçak mal giriflinin kontrolünün iyi yap›lmamas› nedeniyle

haks›z rekabet yarat›lmaktad›r. Bu boflluklardan yararlanan baz› küçük firma-

lar çift fatura kullanarak ucuz ve kalitesiz ürün satmaktad›r.

Ayr›ca, s›kl›kla de¤iflen gümrük tarifeleri ve baz› ürünlerde uygulanan

yüksek tarifeler ticareti olumsuz yönde etkilemektedir. fiu anda Avrasya böl-

gesinde Dünya Ticaret Örgütü’ne (DTÖ) üye olan tek ülke K›rg›zistan’d›r.

Baflta Rusya ve Ukrayna olmak üzere, di¤er ülkelerin DTÖ üyeli¤i amac›yla

gerçeklefltirmekte olduklar› baz› düzenlemeler olumlu olsa da, gümrük tarife-

leri konusundaki s›k›nt›lar devam etmektedir.

Baz› Avrasya ülkelerinde üretim için getirilen hammadde ve yar› mamul

mala uygulanan gümrük muafiyeti iptal edilmifltir. Yeni yat›r›m için ithal edi-

lecek baz› mal ve malzemeler konusunda daha yat›r›ma bafllamadan gümrük-

lerde yüksek oranlarda vergi ödemek gerekmektedir. Hammadde üzerinde

gümrük varken imal edilecek olan ürün üstünde gümrük olmamas›, imalat›

baltalay›c› bir faktör olmaktad›r.

BDT çerçevesinde imzalanm›fl olan serbest ticaret anlaflmalar› Türki-


ye’nin aleyhine bir durum oluflturmaktad›r. Örnek verilecek olursa, Azerbay-

can’›n Rusya ile imzalad›¤› serbest ticaret anlaflmas›n›n uygulamaya geçmesi

nedeniyle Rusya ile s›f›r gümrüklü ticaret yap›lmakta, bu ülkeden Azerbay-

can’a gelen mallara sadece %18 KDV uygulanmakta, Türkiye’den gelen ürün-

lere ise %38’e varan vergi (%18 KDV dahil) uygulanmaktad›r.

55.. VViizzee vvee ÇÇaall››flflmmaa ‹‹zznnii PPrroosseeddüürrlleerriinnddeenn KKaayynnaakkllaannaann SSoorruunnllaarr

Bölge ülkelerinde çal›flt›r›lan yabanc› personel için al›nmas› gereken ça-

l›flma lisans› ile ilgili olarak son zamanda baz› kolayl›klar sa¤lansa da, sorun-

lar devam etmektedir. Vize ücretleri yüksek, uygulanan prosedürler karmafl›k-

t›r. Bu durum özellikle k›sa süreli görev yapacak uzman personelin söz konu-

su ülkelere girifli konusunda büyük s›k›nt›lara yol açmaktad›r. Ayr›ca, yabanc›

personel için oturma izni almakta da sorunlar yaflanmaktad›r.

Verilen çal›flma izinlerinin süresi k›s›tl›d›r (örne¤in, Özbekistan’da 3 ay).

Bu durum izinlerin sürekli olarak yenilenmesini gerektirmekte ve hem zaman

hem de para kayb›na sebep olmaktad›r.

Baz› ülkelerde vize ifllemlerinin kolaylaflt›r›lmak yerine daha da zorlaflt›-

r›ld›¤› gözlemlenmektedir. Örne¤in, Türkmenistan Cumhurbaflkan› Saparmu-

rat Niyazov’a Kas›m 2002’de yap›lan suikast giriflimi sonras›nda bu ülkeye gi-

rifl vizesi ile ilgili prosedürler zorlaflt›r›lm›flt›r. Uzun süren güvenlik araflt›rma-

lar› sebep gösterilerek vize al›m süreleri uzat›lmaktad›r.

66.. TTaaflfl››mmaacc››ll››kk vvee UUllaaflfltt››rrmmaaddaa KKaarrflfl››llaaflfl››llaann SSoorruunnllaarr

Ulaflt›rmada s›n›r kap›lar›nda güçlüklerle karfl›lafl›lmaktad›r. Türk

TIR’lar›na uygulanan yüksek yol vergileri ve fonlar büyük bir mali yük getir-

mektedir. Ayr›ca, kara ulafl›m› ücretsiz geçifl belgelerinin say›s› baz› ülkelerde

sembolik rakamlara düflürülmüfltür. Bunlar›n da¤›t›m› da halâ tam olarak ya-

p›lamamaktad›r.

Ulaflt›rma sektöründe ciddi güvenlik sorunlar› ile karfl›lafl›lmaktad›r. fio-

förler soyulma ve sald›r› tehlikesi ile karfl› karfl›ya kalmakta, yerel yöneticiler-

ce floförlerden para tahsil edilmektedir.

Nakliyatta özellikle ‹ran ve Gürcistan topraklar›nda güçlüklerle karfl›la-

fl›lmaktad›r. Azerbaycan’›n Türk TIR’lar›na uygulad›¤› yol vergileri ve fonlar

TIR bafl›na 520-1000 dolar aras›nda mali yük getirmekte, ‹ran gibi baz› kom-

flu ülkelere ise bu fonlar uygulanmamaktad›r. Nahç›van’la ba¤lant›lar›

‹ran’dan geçti¤i için Azerbaycan taraf› bu ülkeye özel bir rejim uygulamakta-

d›r. Bu durum Türk firmalar› için bir haks›z rekabet ortam› yaratmaktad›r.

Karayolu ile tafl›mac›l›kta yaflanan di¤er bir sorun da birçok ülkede siya-

TTüürrkk CCuummhhuurriiyyeettlleerriinnddee TTüürrkk FFiirrmmaallaarr››nn››nn KKaarrflfl››llaaflfltt››kkllaarr›› SSoorruunnllaarr 149

si durumdan kaynaklanan nedenlerle baz› bölgelerden geçifl mümkün olma-

makta, ayr›ca, transit geçifllerde yaflanan sorunlar zaman ve para kayb›na ne-

den olmaktad›r.

Bu sorunlar›n çözülebilmesi için hükümetler seviyesinde çal›flmalar ge-

rekmektedir. Türkiye’de devlet ile özel sektör aras›nda gün geçtikce güçlenen

iflbirli¤i sayesinde bu sorunlar›n h›zla ortadan kald›r›laca¤›na ve Türk özel

sektörünün Avrasya co¤rafyas›nda sahip oldu¤u büyük potansiyeli daha iyi

de¤erlendirece¤ine inanc›m›z tamd›r.


EK-D

AAvvrraassyyaa TTaahhkkiimm MMeerrkkeezzii SSöözzlleeflflmmeessii

((TTaassllaakk))

Âkit Devletler,

Ekonomik geliflme için Avrasya Bölgesinde yer alan ülkelerin uluslarara-

s› iflbirli¤i ihtiyac›n› ve bu ülkeler aras›ndaki uluslararas› ticaretin gelifltirilme-

sinin önemini göz önüne bulundurarak,

Bu gibi uluslararas› ticari iliflkilerde zaman zaman anlaflmazl›klar›n ç›ka-

bilece¤i olas›l›¤›n› ak›lda tutarak,

Uluslararas› ticari uyuflmazl›klar›n ulusal boyutun ötesinde uluslararas›

tahkim veya arabuluculuk yöntemiyle çözümünün daha h›zl›, daha etkin, daha

az masrafl› olaca¤› gibi, devletler aras›ndaki dostane iliflkilerin sürdürülmesi-

ne katk› sa¤layaca¤› da hesaba kat›larak,

Afla¤›daki hususlarda anlaflmaya varm›fllard›r.

KK››ss››mm II:: AAvvrraassyyaa TTaahhkkiimm MMeerrkkeezzii

BBööllüümm 11:: KKuurruulluuflfl vvee TTeeflflkkiillaatt

Kapsam

Madde 1: l. Bu sözleflme ile 2. f›krada belirtilen anlaflmazl›klar›n çözümü

için Uluslararas› Avrasya Tahkim Merkezi (bundan böyle “Merkez” olarak

an›lacakt›r) kurulur.

2. Merkezin amac›, bu sözleflmenin hükümlerine uygun olarak;

a- Âkit devletlerin birbirleri aras›nda,

b- Âkit devletlerle âkit devlet vatandafllar› aras›nda,

c- Âkit devlet vatandafllar›n›n birbirleri aras›nda

ç›kacak ticari uyuflmazl›klar ile yat›r›m anlaflmazl›klar›n›n uzlaflt›r›lmas›

ve hakemli¤i için kolayl›klar sa¤lamak olacakt›r.

Merkezin yerleflim yeri Ankara olacakt›r.

BBööllüümm 22:: DDiivvaann

Madde 2: Divan her âkit devletten gelen birer temsilciden oluflacakt›r. Bu

temsilciler dört y›ll›k bir süre için her âkit Devlet taraf›ndan kendi belirleye-

ce¤i usule göre bir as›l ve bir yedek üye olmak üzere belirlenecektir. As›l üye-

nin toplant›ya kat›lamad›¤› durumlarda yedek üye temsilcilik görevini yürüte-

cektir.

Madde 3: 1. Divan›n baflkanl›k ve baflkan yard›mc›l›¤› görevleri, âkit

devletlerin temsilcileri taraf›ndan iki y›ll›k dönemler halinde, kur’a usulü ile

belirlenecek s›raya göre yürütülür. Baflkan›n yoklu¤unda veya görevlerini ifa

edemedi¤i durumlarda bu görevi Baflkan yard›mc›s› yürütür.

2. Baflkan ve Baflkan Yard›mc›lar›n›n seçiminde uygulanacak Kur’a usu-

lüne iliflkin ayr›nt›lar ‹dari Tüzük’te belirlenir.

Madde 4: l. Divan, bu sözleflmenin di¤er hükümlerinde kendisine verilen

yetki ve görevlerinin d›fl›nda;

a) Merkezin ‹dari Tüzü¤ünü ve Mali Tüzü¤ünü kabul edecektir;

b) Merkezin gelir ve harcamalar›n›n y›ll›k bütçesini kabul edecektir;

c) Merkezin y›ll›k faaliyet raporunu onaylayacakt›r.

2. Yukar›daki paragraflarda sözü edilen kararlar Divan üye tamsay›s›n›n

üçte iki ço¤unlu¤u ile al›nacakt›r.

Madde 5: l. Divan, y›lda bir kez yapaca¤› ola¤an toplant›s› d›fl›nda Divan

baflkan›n›n ya da Divan üyelerinin en az dörtte birinin yaz›l› talebi üzerine

Baflkanl›kça toplant›ya ça¤r›l›r.

2. Divan›n her üyesi bir oy hakk›na sahip olacakt›r, bu maddede belirti-

len istisnalar›n d›fl›nda tüm kararlar oy ço¤unlu¤u ile al›nacakt›r. Oylar›n eflit

ç›kmas› halinde Baflkan›n oyuna üstünlük tan›n›r.

3. Divan›n herhangi bir toplant›s› için salt ço¤unluk Divan üye tamsay›-

s›n›n salt ço¤unlu¤u olacakt›r.

4. Üyelerin üçte iki ço¤unlu¤u ile Divan, baflkan›n toplant› yapmaks›z›n

üyelerin oylar›n› toplayabilece¤i ve salt ço¤unlukla karar alabilece¤i bir usul

tesis edebilir. Oylar, bu usulde, üyelerin belirlenen zaman içinde ço¤unlu¤u

sa¤lamalar› ile geçerli olacakt›r.


BBööllüümm 33:: GGeenneell SSeekkrreetteerrlliikk

Madde 6: Genel Sekreterlik, bir Genel Sekreter, bir Genel Sekreter Yar-

d›mc›s› ve yeteri kadar personelden oluflacakt›r.

Madde 7: l. Genel Sekreter ve Genel Sekreter Yard›mc›s› Divan üyeleri-

nin üçte bir ço¤unlu¤u ile gösterecekleri adaylar aras›ndan, üçte iki ço¤unluk

ile seçilir. Yap›lacak ilk iki oylamada seçim için yeterli ço¤unluk sa¤lanamaz-

sa, ikinci oylamada en çok oy alm›fl iki aday aras›ndan Divan üye tamsay›s›-

n›n salt ço¤unlu¤u ile seçim yap›l›r.

2. Genel Sekreter ve Genel Sekreter Yard›mc›s› hiçbir iflte çal›flamayaca-

¤› gibi, Divan›n onay› olmaks›z›n baflka bir iflle de ifltigal edemeyeceklerdir.

3. Genel Sekreterin yoklu¤unda veya görevlerini ifa edemedi¤i durumda

ve Genel Sekreterlik makam›n›n bofllu¤unda, Genel Sekreter Yard›mc›s› Ge-

nel Sekreter gibi hareket edecektir.

Madde 8: Genel Sekreter, Merkezin yasal temsilcisi ve asli memuru ola-

cakt›r ve bu sözleflmenin hükümleri ve Divan›n kabul etti¤i kurallara uygun

olarak Merkezin idaresinden sorumlu olacakt›r.

BBööllüümm 44:: HHaakkeemm vvee AArraabbuulluuccuu LLiisstteelleerrii::

Madde 9: l. Her âkit devlet, hakem ve arabulucu listeleri için kendi va-

tandafllar›ndan veya di¤er ülke vatandafllar›ndan befler kifli atayacakt›r.

Madde l0: l. Bu listelerde yer alacak kifliler, yüksek ahlak sahibi, hukuk,

ticaret, sanayi ve maliye konular›nda yetkin kabul edilen ve ba¤›ms›z yarg› uy-

gulayaca¤›na güvenilebilecek kifliler olacaklard›r. Hakem listelerinde görev

alacaklar için hukuk alan›ndaki yeterlilik özel önem tafl›maktad›r.

Madde l1: l. Listeler alt› y›ll›k yenilenebilir dönemler için haz›rlanacak-

t›r.

2. Listelerde yer alan kiflilerden herhangi birinin ölümü veya istifas› ha-

linde, bu kifliyi atamaya yetkili ülke geri kalan süre için yeni bir kifli atama

hakk›na da sahiptir.

3. Listedeki kifliler kendi yerlerine atama yap›l›ncaya kadar görevde ka-

lacaklard›r.

Madde l2: l. Bir kifli her iki listede de yer alabilir.

2. E¤er bir kifli ayn› liste için birden fazla ülke taraf›ndan atan›rsa, bu ül-

kelerden biri onun vatandafl› oldu¤u ülke ise bunun temsilcisi, atayan ülkeler-

den hiçbirinin vatandafl› de¤ilse ya da atayan ülkelerden birden fazlas›n›n va-

AAvvrraassyyaa TTaahhkkiimm MMeerrkkeezzii SSöözzlleeflflmmeessii ((TTaassllaakk)) 153

tandafl› ise ilk atayan ülkenin temsilcisi say›lacakt›r.

3. Tüm atamalar Genel Sekreterli¤e bildirilecek ve bu bildirimler al›nd›-

¤› tarihten itibaren geçerli say›lacakt›r.

BBööllüümm 55:: MMeerrkkeezziinn FFiinnaannssmmaann››

Madde l3: E¤er Merkezin harcamalar›, sa¤lad›¤› olanaklar karfl›l›¤› elde

edilen gelirlerden veya di¤er gelirlerden karfl›lanam›yorsa, geri kalan k›s›m,

Divan›n onaylayaca¤› Mali Tüzük’te belirlenen usulle sa¤lan›r.

Bölüm 6: Statü, ‹mtiyaz ve Dokunulmazl›klar

Madde 14: Merkez, uluslararas› tüzel kiflili¤e sahip olacakt›r.

Merkez tüzel kifli olarak;

a) Sözleflme yapmak,

b) Tan›fl›r ve tafl›nmaz mal sahibi olmak veya satmak,

c) Hukuk Davalar› açmak

Yetkilerini haiz olacakt›r.

Madde 15: Merkez fonksiyonlar›n›, tam olarak yerine getirebilmek için,

âkit ülke s›n›rlar› içinde, bu bölümde dercedilen dokunulmazl›k ve imtiyazla-

r› kullanacakt›r.

Madde 16: Merkez, kendisi feragat etmedikçe menkul ve gayrimenkulle-

ri hakk›nda da ayn› dokunulmazl›k ve imtiyazlardan yararlanacakt›r.

Madde 17: Divan üyeleri, Genel Sekreter ve Genel Sekreter Yard›mc›s›,

Arabulucular ve Hakemler,

a) Merkez sarf› nazar etmedi¤i sürece, kendilerine verilmifl olan görevle-

rin ifas›nda yasal dokunulmazl›k haklar›n› kullan›rlar;

b) Yerel vatandafl olmayanlar, göçmen k›s›tlamalar›, yabanc› kay›tlar›n›n

gerektirdi¤i ifller ve ulusal hizmet yükümlülü¤ünden muaf tutulacak ve kam-

biyo k›s›tlamalar› ile ilgili kolayl›klardan faydalanacaklard›r.

Madde 18: Madde 17 hükümleri bu sözleflme çerçevesinde davaya kat›-

lan taraflara, temsilcilere, dan›flmanlara, avukatlara, flahitlere ve uzmanlara

uygulanacakt›r. Ancak paragraf (b) hükümleri sadece davan›n görülece¤i yere

dava ile ilgili gidifl gelifllerde ve ikametlerde uygulanacakt›r.

Madde 19: l. Merkez arflivleri gerekli oldu¤u yerlerde dokunulmaz ola-

cakt›r.


2. Resmi yaz›flmalar›yla ilgili olarak Merkez, her akit ülke taraf›ndan di-

¤er uluslararas› kurulufllara k›yasla daha az müsaadeye mazhar say›lmayacak-

t›r.

Madde 20: l. Bu sözleflme ile yetki verilen Merkezin mallar›, geliri ve ifl-

lemleri vergi ve gümrüklerden muaf olacakt›r.

2. Merkez taraf›ndan Divan üyeleri, Genel Sekreter, Genel Sekreter Yar-

d›mc›s›, Hakemler ve Arabuluculara ödenen yolluk, ödenek ve maafllardan

vergi kesilmeyecektir.

KK››ss››mm IIII:: AArraabbuulluuccuulluukk

BBööllüümm 11:: AArraabbuulluuccuulluukk ‹‹sstteemmii

Madde 21: l. Arabuluculuk davas› tesis etmek isteyen herhangi bir âkit ül-

ke veya âkit ülke vatandafl›, istemini, taraf say›s›ndan dört fazla say›da suret

halinde Genel Sekreterli¤e iletecektir. Genel Sekreterlik bu istemi derhal kar-

fl› taraf tebli¤ edecektir.

2. Bu istem, anlaflmazl›k konusu ile ilgili bilgileri, taraflar›n tan›t›m›n›,

arabuluculuk ve hakemlik ifllemleri kurumu için yöntem ve kurallara uygun

olarak arabuluculu¤a r›zalar›n› içerecektir.

3. Genel Sekreter, söz konusu istemi, istemde yer alan bilgiler ›fl›¤›nda

kaydedecek ve taraflara kay›t yap›ld›¤›n› bildirecektir.

BBööllüümm 22:: AArraabbuulluuccuulluukk KKoommiissyyoonnuunnuunn OOlluuflflttuurruullmmaass››

Madde 22: l. Arabuluculuk Komisyonu (bundan sonra Komisyon olarak

an›lacakt›r) 21. maddeye uygun bir istem kaydedildi¤inde hemen oluflturula-

cakt›r.

2. Komisyon taraflar›n anlaflmas›na göre bir veya üç arabulucudan olufla-

cakt›r.

3. Taraflar aksini kararlaflt›rmad›kça, Komisyon, taraflar›n ayr› ayr› seçe-

ce¤i birer arabulucu ile bunlar›n seçece¤i üçüncü bir arabulucudan oluflur. Bu

üçüncü arabulucu ayn› zamanda Komisyon Baflkan› olacakt›r.

Madde 23: E¤er Komisyon, 21. maddenin 3. f›kras›na göre istem kayd›-

n›n Genel Sekreterlikçe taraflara bildirimini izleyen 90 gün içinde veya taraf-

lar›n daha önce üzerinde anlaflt›¤› bir sürede oluflturulamazsa, Divan, taraflar-

dan birisinin istemi üzerine, her iki tarafa da mümkün oldu¤unca dan›flarak

atanamayan arabulucu veya arabulucular› atayacakt›r.

BBööllüümm 33:: UUzzllaaflfltt››rrmmaa DDaavvaass››


Madde 24: Herhangi bir arabuluculuk davas›, bu bölüm hükümlerine gö-

re yürütülecek ve taraflar baflka bir usul üzerinde anlaflmad›¤› takdirde, taraf-

lar›n arabuluculuk isteminde bulunduklar› tarihte yürürlükte olan arabulucu-

luk kurallar›na göre ifllem görecektir.

Madde 25: l. Komisyonun görevi, taraflar aras›ndaki anlaflmazl›klara

aç›kl›k getirmek ve her iki tarafça kabul görecek koflullarla çözüm getirme¤e

çal›flmak olacakt›r. Buna göre ifllemin herhangi bir aflamas›nda Komisyon ta-

raflara anlaflma koflullar› tavsiye edebilir. Taraflar Komisyon ile, Komisyonun

görevini yürütebilmesi için iyi niyetli iflbirli¤i içerisinde olacaklar ve tavsiye-

lerini en dikkatli biçimde ele alacaklard›r.

2. Taraflar anlaflmaya varabilirlerse Komisyon, anlaflmazl›¤a düflülen ko-

nular›n ve anlaflman›n sa¤land›¤›n›n kaydedildi¤i bir raporun yay›nlanmas›n›

sa¤layacakt›r. Davan›n herhangi bir aflamas›nda, Komisyonda taraflar aras›n-

da bir anlaflmaya var›lamayaca¤› kanaati has›l olursa, Komisyon davay› dur-

durabilecektir. Bu durumda anlaflmazl›¤›n Komisyona sunuldu¤unu ve taraf-

lar›n anlaflmaya varmakta baflar›s›z olduklar›n› kaydeden bir rapor yay›nlan›r.

Taraflardan biri davaya kat›lmazsa, Komisyon davay› düflürür ve taraflardan

birinin davaya kat›lmad›¤›n› rapor eder.

Madde 26: Taraflar aksini kararlaflt›rmad›¤› sürece, arabuluculuk davas›-

na taraf olanlar, Komisyonun raporuna veya tavsiyelerine ve di¤er taraf›n ara-

buluculuk davas›ndaki anlaflma önerilerine, beyanlar›na veya bildirilen görüfl-

lerine dayanarak, hakemler önünde veya bir mahkemede ya da baflka bir flekil-

de dava açmaya hak kazanamazlar.

KK››ss››mm IIIIII:: TTaahhkkiimm

BBööllüümm 11:: BBiillddiirriimmlleerr vvee SSüürreelleerr

Madde 27 : l. Taraflardan her birince sunulacak tüm dilekçeler ve di¤er

yaz›l› iletilerle bunlara ekli tüm belgeler, her bir tarafa, her bir hakeme ve Ge-

nel Sekreterli¤e birer nüsha olarak verilir. Hakem Mahkemesi’nin taraflarla

yapt›¤› her tür yaz›flman›n bir nüshas› da Genel Sekreterlik’e gönderilir.

2. Genel Sekreterlik ve Hakem Mahkemesi taraf›ndan yap›lan tüm bildi-

rimler veya yaz›flmalar bir taraf›n veya temsilcisinin söz konusu taraf veya di-

¤er tarafça bildirilecek, son adresine yap›l›r. Söz konusu bildirim veya yaz›fl-

ma, iadeli taahhütlü posta, kurye veya gönderildi¤ine dair bir kay›t ihtiva eden

herhangi bir iletiflim arac›yla teslim edilebilir.

3. Bir bildirim veya yaz›flma, onu alan taraf›n veya temsilcisinin ald›¤›

gün veya bu bildirim veya yaz›flma bir önceki f›kra uyar›nca yap›lm›flsa, al›n-


m›fl say›lmas› gereken günde yap›lm›fl say›l›r.

4. Bu Kurallar uyar›nca belirlenmifl veya kararlaflt›r›lm›fl süreler, bildirim

veya yaz›flman›n bir önceki f›kra uyar›nca yap›lm›fl say›laca¤› günü müteakip

gün ifllemeye bafllar. Müteakip günün, bildirim veya yaz›flman›n yap›lm›fl ol-

mas› gereken ülkede, resmi tatil veya ifl günü olmamas› durumunda, süre mü-

teakip ilk ifl gününde bafllar. Resmi tatiller ve ifl günü olmayan günler sürenin

hesab›nda dikkate al›n›r. E¤er verilen sürenin son günü, bildirimin veya yaz›fl-

man›n yap›ld›¤› ülkede resmi tatilse veya ifl günü de¤ilse, süre müteakip ilk ifl

gününün sonunda sona erer.

BBööllüümm 22:: TTaahhkkiimmee BBaaflflllaannmmaass››

Tahkim Talebi

Madde 28: l. Bu kurallar uyar›nca tahkimden faydalanmak isteyen taraf,

Tahkim Talebi’ni (“Talep”), Genel Sekreterlik’e sunar. Genel Sekreterlik, söz

konusu Talebin al›nd›¤›n› ve al›nd›¤› tarihi Davac› ve Daval›’ya bildirir.

2. Genel Sekreterlik’in Talep’i alm›fl oldu¤u tarih, tahkim sürecinin bafl-

lang›ç tarihi olarak kabul edilir.

3. Talep, di¤er hususlar›n yan›nda afla¤›daki bilgileri içerir:

a) taraflar›n tam adlar›, tan›mlar›, adresleri ve uyruklar›,

b) ihtilaf›n mahiyeti ve talep(ler)e yol açan olaylar›n tan›m›,

c) talep edilen fley ve talep edilen mebla¤(lar),

d) ilgili sözleflmeler ve özellikle, tahkim sözleflmesi veya tahkim flart› içe-

ren sözleflme,

e) hakemlerin say›lar› ve seçimlerine iliflkin tüm ilgili ayr›nt›lar ve gerek-

li hakem aday›n›n gösterilmesi,

f) Uygulanacak hukuk ve tahkim lisan›na dair beyanlar.

4. Taleple birlikte, Davac› 27/1 maddesi uyar›nca gerekli say›da nüshay›

sunar ve talebin verildi¤i gün geçerli olan idari masraflara iliflkin ödemeyi pe-

flin olarak yapar. Davac›n›n bu gereklerinden birini yerine getirmemesi halin-

de, Genel Sekreterlik Davac›’ya makul bir süre tan›yabilir ve bu sürenin so-

nunda gere¤i yerine getirilmezse, Davac›n›n ileride ayn› talepleri içeren baflka

bir Talep’te bulunma hakk› sakl› kalmak kayd›yla dosya kapat›l›r.

5. Genel Sekreterlik, elinde yeterli say›da nüsha bulunuyorsa ve gerekli

ön ödeme yap›lm›flsa, Talebin bir nüshas›n› ve ekli belgelerini cevap vermesi


için Daval›’ya gönderir.

6. Taraflardan birisi, bir hukuki iliflkiyle ilgili olarak ayn› taraflar aras›n-

da bu kurallar uyar›nca derdest olan bir tahkim yarg›lamas›yla ilgili bir talep

ileri sürerse, Divan, taraflardan birinin talebi üzerine, Talep’te yer alan istem-

leri derdest olan davada görmeye karar verebilir, me¤er ki Divan o davada Gö-

rev Belgesini imzalam›fl veya onaylam›fl olsun. Görev Belgesi Divanca imza-

lanm›fl veya onaylanm›flsa, taleplerin eklenmesi ancak 46. maddedeki usule

göre olabilir.

Tahkim Talebine Cevap

Madde 29: l. Daval›, Genel Sekreterlik’ten Tahkim Talebini almas›ndan

itibaren 30 gün içinde, di¤erleri yan›nda, afla¤›daki hususlar› ihtiva eden bir

cevab› (Cevap) Genel Sekreterli¤e sunar:

a) tam ad›, tan›m›, adresi ve uyru¤u,

b) ihtilaf›n mahiyeti ve talep(ler)e yol açan olaylar›n tan›m›na iliflkin be-

yanlar›,

c) netice-i talebe iliflkin cevab›,

d) hakemlerin say›s› ve hakemlerin seçimlerine iliflkin beyanlar› ve bu

maddeler uyar›nca gerekli hakem aday›n›n gösterilmesi,

e) uygulanacak hukuk ve tahkim lisan›na dair beyanlar.

2. Genel Sekreterlik, Daval›’n›n hakemlerin say›s›na, seçimine ve aday

gösterilmelerine dair beyanlar› için cevap süresini uzatabilir.

3. Cevap Genel Sekreterlik’e, 27/1. maddede belirtilen nüsha say›s›nda

sunulur.

4. Cevab›n bir nüshas› ve ekli belgeler Davac›ya Genel Sekreterlik tara-

f›ndan ulaflt›r›l›r.

Karfl› Dava

Madde 30: l. Karfl› dava dilekçesi cevap ile birlikte verilir ve afla¤›daki-

leri içermelidir:

a) karfl› davan›n do¤umuna sebep olan ihtilaf›n mahiyeti ve olaylar›n

aç›klanmas›; ve

b) netice-i talep ve talep edilen mebla¤(lar)›n belirtilmesi.


2) Daval›n›n, karfl› dava dilekçesi ile birlikte, karfl› dava dilekçesinin ve-

rildi¤i gün geçerli olan idari masraflara iliflkin ödemeyi peflin olarak yapmas›

gerekir. Bu ödeme yap›lmad›¤› takdirde Genel Sekreterlik Daval›ya makul bir

süre tan›yabilir. Bu süre sonunda da gerekli ödeme yap›lmazsa karfl› dava aç›l-

mam›fl say›lacakt›r.

3) Davac› karfl› davaya, bunlar›n Genel Sekreterlik arac›l›¤›yla eline geç-

mesinden itibaren 30 gün içinde bir Cevap verebilir. Genel Sekreterlik, Dava-

c›n›n Cevap süresini uzatabilir.

Tahkim Anlaflmas›n›n veya fiart›n›n Hükmü

Madde 31: l. Taraflar bu Kurallar uyar›nca tahkime gitmeye karar vermifl-

lerse, aksi kararlaflt›r›lmad›kça tahkimin bafllad›¤› tarihte yürürlükte olan ku-

rallar› kendili¤inden kabul etmifl say›l›rlar.

2. Daval›, 29.madde uyar›nca bir cevap dilekçesi sunmazsa veya herhan-

gi bir taraf tahkim anlaflmas›n›n varl›¤›, geçerlili¤i veya kapsam› hususunda

bir veya daha fazla iddia ileri sürerse, iddia(lar)›n kabul edilebilirli¤ine veya

içeri¤ine halel gelmemek kayd›yla, Divan, ilk bak›flta geçerli bir tahkim anlafl-

mas›n›n bulundu¤u hususunda tatmin olmuflsa, tahkimin devam›na karar vere-

bilir. Bu durumda, Hakem Mahkemesi’nin yetkisine dair karar› Hakem Mah-

kemesi’nin kendisi verir. Divan geçerli bir tahkim anlaflmas›n›n bulundu¤u

hususunda tatmin olmam›flsa, tahkimin devam edemeyece¤ini taraflara bildi-

rir. Bu durumda, herhangi bir taraf›n genel yetkili mahkemeye giderek geçer-

li bir tahkim anlaflmas› bulunup bulunmad›¤›n› sorma hakk› sakl›d›r.

3. Hakem Mahkemesi yetkili oldu¤una karar verdikten sonra taraflardan

herhangi biri tahkimin herhangi bir aflamas›nda, tahkime kat›lmay› reddeder

veya kat›lmazsa, bu red veya kat›lamama göz önünde tutulmaks›z›n tahkime

devam edilir.

4. Hakem Mahkemesi tahkim sözleflmesinin geçerlili¤ini onaylam›flsa,

taraflar aksini kararlaflt›rmad›kça, tahkim sözleflmenin yok ve geçersiz oldu-

¤una iliflkin bir talep veya tahkim sözleflmesinin varolmad›¤› yolundaki bir id-

diayla Hakem Mahkemesi görevsiz hale gelmez.

BBööllüümm 33:: HHaakkeemm MMaahhkkeemmeessii

Hakemlerin Tarafs›zl›¤› ve Ba¤›ms›zl›¤›

Madde 32: 1. Bu kurallar uyar›nca hareket eden hakemler tarafs›z ve ba-

¤›ms›z olmal›d›r. Müstakbel bir hakem, atamay› kabul etmeden önce, tarafs›z-

l›¤› veya ba¤›ms›zl›¤›yla ilgili hakl› flüphelerin do¤mas›na yol açabilecek her-

hangi bir durumu Genel Sekreterlik’e bildirmek zorundad›r. Tahkimin herhan-


gi bir aflamas›nda bu tür kuflkulara yol açabilecek yeni durumlar›n ortaya ç›k-

mas› halinde, hakemin bu durumu taraflara ve Genel Sekreterlik’e derhal bil-

dirmesi gerekir. Bir hakem veya taraflar›n birinden böyle bir bilginin al›nma-

s› halinde, Genel Sekreter bunu di¤er taraf ve Hakem Mahkemesine bildirir.

2. Hiçbir taraf veya onlar ad›na hareket eden her hangi bir kimse, davay-

la ilgili olarak hiçbir hakemle veya taraflardan birine atanacak hakem aday›

ile, o adaya ihtilaf›n mahiyetiyle ilgili genel bilgi ve beklenen yarg›lama ifl-

lemlerine dair bilgi vermek ve aday›n özelliklerini, müsait olup olmad›¤›n› ve-

ya taraflardan ba¤›ms›zl›¤›n› veya taraflar ya da taraflarca atanm›fl hakemlerin

üçüncü hakemi seçece¤i hallerde, seçilecek adaylar›n üçüncü hakem olmak

için uygunlu¤undan bahsetmek d›fl›nda, di¤er taraf›n yoklu¤unda iletiflim ku-

ramaz. Hiçbir taraf veya onlar ad›na hareket eden hiçbir kimse, hiçbir Hakem

Mahkemesi baflkan› aday›yla di¤er taraf›n yoklu¤unda davayla ilgili iletiflim

kuramaz.

3. Divan’›n atama, tasdik, red veya hakemin de¤ifltirilmesine dair karar-

lar› nihaidir.

4. Her hakem görevi kabul etmekle, yükümlülüklerini bu kurallar uyar›n-

ca yerine getirmeyi kabul etmifl say›l›r.

5. Hakem Mahkemesi, taraflar›n aksini kararlaflt›rmad›klar› durumlarda,

33. madde uyar›nca teflekkül eder.

Hakemlerin Say›s›

Madde 33: 1.‹htilaflar bir veya üç hakem taraf›ndan karara ba¤lan›r.

2. Taraflar›n hakem say›s›n› kararlaflt›rmad›klar› durumlarda, Divan ihti-

laf›n üç hakem atanmas›n› gerektirdi¤ine kanaat getirmedikçe, uyuflmazl›k bir

hakem taraf›ndan görülür. Bu durumda Davac›, Divan’›n karar›n› almas›ndan

itibaren 15 gün içinde, bir hakem aday› gösterir ve Daval› da Davac›n›n ada-

y›n›n kendisine bildirimi tarihinden itibaren 15 gün içinde kendi hakem ada-

y›n› gösterir.

3. Taraflar ihtilaf›n tek hakemce çözümüne karar vermifllerse onay için

tek hakem aday› gösterebilirler. Taraflar›n, Daval›’n›n Tahkim Talebini alma-

s›ndan itibaren 30 gün içinde veya Genel Sekreterlikçe verilebilecek ek bir sü-

rede aday gösterememesi halinde, tek hakem Divan taraf›ndan atan›r.

4. ‹htilaf›n üç hakeme havale edilmesi halinde, her bir taraf Talebinde ve

Cevab›nda onay için bir hakem aday› gösterir. Taraflardan birinin, hakem ada-

y›n› göstermemesi halinde, atama Divan taraf›ndan yap›l›r. Taraflar atama için

baflka bir usulde anlaflmad›¤› takdirde Divan, Heyet baflkan› olarak hareket


edecek üçüncü hakemi atar.

Hakemlerin Atanmas›

Madde 34: 1. Taraflar, hakemlerin atanmas›na dair herhangi bir usulde

anlaflabilir ve Genel Sekreterli¤i de bu usulden haberdar ederler.

2. Taraflar Genel Sekreterli¤in yard›m›yla veya yard›m› olmaks›z›n, ha-

kemleri müfltereken belirleyebilirler. Taraflar, bu kurallar›n bir nüshas›yla bir-

likte hakemlere bir atama bildirimi gönderilebilmesi için söz konusu belirle-

meden Genel Sekreterli¤i haberdar ederler.

3. Taraflar tahkimin bafllamas›ndan itibaren 45 gün içinde, hakem (ler)in

müfltereken atanmas› veya aday gösterilmesi hususunda anlaflamam›fllarsa, Di-

van taraflardan herhangi birisinin yaz›l› talebi üzerine, hakem(ler)i atar ve bafl-

kanl›k edecek hakemi tayin eder. Taraflar›n tümü hakem(ler)in atanmas› husu-

sunda anlaflm›fl, ancak atamalar öngörülen zaman içerisinde yap›lmam›flsa,

Genel Sekreterlik, taraflardan herhangi birisinin yaz›l› talebi üzerine, geri ka-

lan usul ifllemlerini yerine getirmelidir.

4. Divan, taraflar›n görüflünü ald›ktan sonra, bu atamalar› yaparken uy-

gun hakemleri seçmek için elinden geleni yapmal›d›r. Divan, taraflardan biri-

nin talebi üzerine veya kendili¤inden, taraflar›n milliyetinden baflka bir ülke-

nin milliyetinde olan birini hakem olarak atayabilir.

5. Davac› veya daval› tarafta birden fazla kifli var ise her bir taraf tek bir

hakem aday› gösterir.

Hakemlerin Reddi

Madde 35:

1. Bir taraf, herhangi bir hakemin tarafs›zl›¤› veya ba¤›ms›zl›¤›na dair

hakl› flüphelerin do¤mas›na neden olan durumlar›n varl›¤› halinde, ilgili hake-

min reddini isteyebilir. Bir hakemi reddetmek isteyen taraf, redde dair bildiri-

mi, hakemin atanmas›n› veya redde yol açan olay›n gerçekleflti¤ini ö¤rendi¤i

tarihten itibaren 15 gün içinde Genel Sekreterli¤e göndermek zorundad›r.

2. Ret bildirimi yaz›l› olmal› ve ret sebeplerini içermelidir.

3. Genel Sekreterlik ret bildirimini ald›ktan sonra, di¤er taraflar› bundan

haberdar eder. Bir hakemin bir tarafça reddi halinde, di¤er taraf veya taraflar

reddin kabulü konusunda anlaflabilirler. Bu durumda, hakem çekilmelidir.

Reddedilen hakem, anlaflma olmadan da çekilebilir. ‹ki halde de, çekilme ret

sebeplerinin geçerlili¤inin kabulü anlam›na gelmez.


Madde 36: Di¤er taraf veya taraflar ret hususunda anlaflamaz veya redde-

dilen hakem çekilmezse, takdir hakk› tamamen kendine ait olmak üzere, red-

de dair karar› Divan verir.

Hakemin De¤ifltirilmesi

Madde 37: Bir hakem ret sonras› çekilirse veya Divan reddi hakl› bulur-

sa veya hakemin istifas›n›n kabulünü gerektiren sebepler oldu¤una karar ve-

rirse veya hakem ölürse, taraflar aksini kararlaflt›rmad›kça, 31.madde uyar›n-

ca yedek bir hakem atan›r.

Madde 38: 1. Üç hakemli bir Hakem Mahkemesinde, hakemlerden biri

37. maddede belirtilen sebepler d›fl›ndaki bir nedenle tahkime devam etmek-

ten kaç›n›rsa, di¤er iki hakemin takdir hakk› tamamen kendilerine ait olmak

üzere, üçüncü hakemin kat›lmamas›na bakmaks›z›n, tahkime devam etme ve

her türlü karar›, ara karar› veya nihai karar› alma yetkileri vard›r. ‹ki hakem,

di¤er hakemin kat›l›m› olmaks›z›n tahkime devam etme veya karar verme hu-

susunda, tahkimin geldi¤i noktay›, üçüncü hakemin kat›lmama için gösterdi¤i

sebebi ve davan›n icab›na göre kendilerince uygun oldu¤u düflünülen di¤er hu-

suslar› göz önünde bulundurarak karar verirler. ‹ki hakemin üçüncü hakem ol-

maks›z›n tahkime devam etmemeye karar vermeleri halinde, Divan kendisinin

tatmin edici bulaca¤› deliller neticesinde, makam›n bofl oldu¤unu ilan etmeli

ve taraflarca aksi kararlaflt›r›lmad›¤› sürece, 31. madde uyar›nca yedek bir ha-

kem atanmal›d›r.

2. Yukar›daki f›kra veya 37. madde uyar›nca yedek bir hakemin atanma-

s› durumunda, Hakem Mahkemesi takdir hakk› tamamen kendisine ait olmak

üzere, daha önceki duruflmalar›n tamam›n›n veya bir k›sm›n›n tekrarlan›p tek-

rarlanmayaca¤›na karar verir.

BBööllüümm 44:: TTaahhkkiimm YYaarrgg››llaammaass››

Dosyan›n Hakem Mahkemesi’ne Gönderilmesi

Madde 39: Genel Sekreterlik, bu safhada talep etmifl oldu¤u masraf

avanslar› ödenmiflse, dosyay› teflekkül eder etmez Hakem Mahkemesi’ne gön-

derir.

Temsil

Madde 40: Tahkimde her bir taraf temsil edilebilir. Temsilcilerin adlar›,

adresleri ve telefon numaralar› di¤er taraflara ve Genel Sekreterli¤e yaz›l› ola-

rak bildirilmelidir. Hakem Mahkemesi teflekkül ettikten sonra, taraflar veya

temsilcileri Hakem Mahkemesiyle yaz›l› olarak do¤rudan irtibat kurabilir.


Tahkim Yeri

Madde 41: 1. Tahkim yeri taraflarca serbestçe kararlaflt›r›l›r.

2. Taraflar duruflma ve görüflmelerin nerede yap›laca¤›n› serbestçe karar-

laflt›r›rlar.

3. Taraflar kararlaflt›rmam›flsa Hakem Mahkemesi, taraflara dan›flarak,

duruflma ve buluflmalar› kendisinin uygun gördü¤ü herhangi bir yerde yapabi-

lir.

Tahkimin ‹daresi

Madde 42: 1.Hakem Mahkemesi, taraflara eflit davran›lmas›, her bir tara-

f›n dinlenmesi, her bir tarafa iddias›n› sunmak hususunda yeterli imkan›n sa¤-

lanmas› kofluluyla bu kurallar sakl› kalmak üzere tahkimi uygun gördü¤ü fle-

kilde idare edebilir.

2. Hakem Mahkemesi, yarg›lama ifllemlerini takdir hakk›n› kullanarak,

ihtilaf›n çözümünü h›zland›racak flekilde yürütmelidir. Hakem Mahkemesi, ta-

raflarla birlikte organize olmak, tarih belirlemek ve sonraki muameleleri h›z-

land›racak ifllemleri kararlaflt›rmak için bir haz›rl›k toplant›s› yapabilir.

3. Hakem Mahkemesi, kendi takdirinde olmak üzere, delillerin s›ras›n›

kararlaflt›rabilir, usul ifllemlerini ay›rabilir, birbirini tekrarlayan veya ilgisiz

ifade veya di¤er delilleri ç›karabilir ve taraflar›n sunumlar›n›, davay› tümden

veya k›smen karara ba¤layabilecek noktalarda yo¤unlaflt›rmalar›n› isteyebilir.

4. Taraflardan biri mahkemeye sundu¤u bilgi ve belgeleri ayn› zamanda

di¤er taraf veya taraflara da sunmal›d›r.

Tahkim Lisan›

Madde 43: Tahkim lisan›, taraflarca aksi kararlaflt›r›lmad›kça Türkiye

Türkçesi ve Rusça’d›r. Mahkeme baflka bir dilde sunulan belgelerin tahkim li-

sanlar›na yap›lm›fl tercümesini içermesini de talep edebilir.

Uygulanacak Hukuk

Madde 44: 1. Hakem Mahkemesi, ihtilaf›, taraflarca anlaflmazl›¤›n esas›-

na uygulanaca¤› belirlenmifl bulunan kanun hükümlerine uygun olarak çözer.

Belli bir devletin hukukunun ya da hukuk düzeninin seçilmesi, taraflar aksini

aç›kça kararlaflt›rmad›¤› sürece, bu devletin maddi hukukuna iliflkin bir seçim-

dir, o devletin kanunlar ihtilaf› hükümlerini kapsamaz.

2. E¤er taraflar uygulanacak kanun hükümlerini belirlememifllerse, bu

durumda Hakem Mahkemesi, yarg›lama konusuyla en s›k› iliflki içinde bulu-

AAvvrraassyyaa TTaahhkkiimm MMeerrkkeezzii SSöözzlleeflflmmeessii ((TTaassllaakk))163

nan ülkenin hukukunu uygular.

3. Hakem Mahkemesi ancak taraflar›n aç›kça yetkilendirdi¤i durumlarda,

hakkaniyete göre veya dostane arac› olarak karar verebilir. Bu yetki, Hakem

Mahkemesi nihai karar›n› verene de¤in verilebilir.

4. Hakem Mahkemesi, bütün hallerde sözleflmenin hükümlerine uygun

karar verir ve mevcut ticari teamülleri de göz önüne al›r.

Görev Belgesi, Usuli Zaman Çizelgesi

Madde 45: l. Hakem Mahkemesi Genel Sekreterlik’ten dosyay› al›r al-

maz, belgeler ›fl›¤›nda veya taraflar›n en son talepleri do¤rultusunda görevle-

rini tan›mlayan bir belge düzenler. Bu belge afla¤›dakileri içerir:

a) taraflar›n tam isimleri ve tan›mlar›n›;

b) taraflar›n, tahkime iliflkin bildirim ve yaz›flmalar›n yap›labilece¤i ad-

reslerini;

c) taraflar›n her birinin iddias›, talep etti¤i fley ve mümkünse talep edilen

mebla¤lar ve karfl› talepleri;

d) Hakem Mahkemesi’nin uygun görmesi durumunda, karara ba¤lanacak

hususlar›n listesini;

e) Hakemlerin tam isimleri, tan›mlar› ve adreslerini;

f) Tahkim yerini; ve

g) Uygulanacak usul kurallar›n›n özellikleri ve varsa, Hakem Mahkeme-

si’nin dostane arac› olarak hareket etme veya hakkaniyete uygun karar verme

yetkisini.

2. Görev belgesinin taraflar ve hakemler taraf›ndan imzalanmas› gerekir.

Hakem Mahkemesi dosyan›n kendisine gönderildi¤i günden itibaren iki ay

içinde, kendisi ve taraflarca imzalanm›fl görev belgesini Divan’a gönderir. Di-

van, Hakem Mahkemesi’nden geçerli bir talep gelmesi halinde veya gerekli

oldu¤una karar verirse kendili¤inden bu süreyi uzatabilir.

3. Taraflardan biri görev belgesinin düzenlenmesine veya imzalanmas›na

kat›lmay› reddederse, belge onay için Divan’a sunulur. Görev belgesi yukar›-

daki f›kra uyar›nca imzalan›r veya Divan taraf›ndan onaylan›rsa, tahkime de-

vam edilir.

4. Hakem Mahkemesi, görev belgesini düzenlerken veya düzenledikten

sonra en k›sa zamanda taraflara dan›flarak, tahkim s›ras›nda uygulamay› dü-


flündü¤ü geçici zaman çizelgesini gösteren baflka bir belge düzenler ve bunu

Divan ve taraflara sunar. Bundan sonra geçici zaman çizelgesinde yap›lacak

herhangi bir de¤iflikli¤in Divan ve taraflara bildirilmesi gerekir.

Yeni Talepler

Madde 46: Görev belgesinin Divan taraf›ndan imzalanmas› veya onay-

lanmas›ndan sonra, hiçbir taraf di¤er taraf r›za göstermedikçe görev belgesi-

nin d›fl›nda kalan yeni talepler veya karfl› talepler ileri süremez.

Davan›n Vak›alar›n›n Belirlenmesi

Madde 47: l. Hakem Mahkemesi, mümkün olan en k›sa sürede vak›alar›

tüm uygun yollar› belirlemek amac›yla hareket eder.

2. Hakem Mahkemesi, taraflar›n yaz›l› beyanlar›n› ve dayan›lan belgele-

ri inceledikten sonra, bu yönde bir talep olursa taraflar› flahsen dinler veya

böyle bir talep olmadan da kendili¤inden onlar› dinlemeye karar verebilir.

3. Hakem Mahkemesi, flahitleri, taraflarca atanm›fl bilirkiflileri veya bafl-

ka herhangi bir kifliyi taraflar›n huzurunda veya gerekli ça¤r› yap›lm›flsa onla-

r›n yoklu¤unda dinlemeye karar verebilir.

4. Hakem Mahkemesi, taraflara dan›flt›ktan sonra, bir veya daha fazla sa-

y›da bilirkifli atayabilir, onlar›n yetkilerini belirleyebilir ve raporlar›n› alabilir.

Taraflardan birinin talebi üzerine, taraflara Hakem Mahkemesi taraf›ndan

atanm›fl bilirkifliyi duruflmada sorguya çekme imkan› verilir.

5. Hakem Mahkemesi, yarg›lama s›ras›nda herhangi bir zamanda, bir ta-

raf›n ek delil vermesini talep edebilir.

6. Taraflardan hiçbiri duruflma talebinde bulunmazsa, Hakem Mahkeme-

si davay› sadece taraflar›n sundu¤u belgelere dayanarak da karara ba¤layabi-

lir.

7. Hakem Mahkemesi ticari s›rlar›n ve gizli bilgilerin saklanmas› için ge-

reken önlemleri al›r.

Duruflmalar

Madde 48: l. Hakem Mahkemesi, bir duruflma yap›laca¤› zaman, makul

bir süre önceden bildirimde bulunarak taraflar› belirledi¤i gün ve saatte huzu-

runa ça¤›r›r.

2. Taraflardan biri usulüne uygun olarak ça¤r›ld›¤› halde, geçerli bir se-

bep olmaks›z›n duruflmada bulunmazsa, Hakem Mahkemesi duruflmaya de-

vam etme yetkisine sahiptir.


3. Hakem Mahkemesi, taraflar›n mevcut bulunma hakk›na sahip oldu¤u

duruflmalarda tüm yetkileri haizdir. Hakem Mahkemesi ve taraflar›n onay› ol-

mad›kça, yarg›lamayla ilgisi olmayan kifliler duruflmalara kabul edilmez.

4. Taraflar duruflmalara flahsen veya usulüne uygun yetkilendirilmifl tem-

silcileri arac›l›¤›yla kat›labilirler. Bunun yan›nda taraflar, dan›flmanlardan yar-

d›m alabilirler.

Yarg›laman›n Bitirilmesi

Madde 49: Hakem Mahkemesi taraflar›n iddia ve savunmalar›n› sunmak

için yeterli imkan› bulmufl oldu¤una kanaat getirirse, yarg›laman›n bitmifl ol-

du¤unu duyurur. Hakem Mahkemesi talep etmedikçe veya izin vermedikçe,

taraflar daha sonra baflka istemde bulunamaz veya yeni iddia ileri süremez ya-

hut delil sunamaz.

Geçici Tedbirler

Madde 50: l. Taraflar aksini kararlaflt›rmad›kça, Hakem Mahkemesi dos-

ya kendisine verilir verilmez, taraflardan birinin talebi üzerine, uygun gördü-

¤ü herhangi bir geçici veya koruyucu tedbire hükmedebilir. Hakem Mahkeme-

si bu tür tedbirlere karar verilmesini, talepte bulunan taraf›n gerekli teminat›

göstermesine ba¤layabilir. Herhangi bir tedbirin, nedenlerini de göstererek ara

karar veya nihai karar olarak verilmesi gerekir.

2. Taraflar, dosya Hakem Mahkemesi’ne verilmeden önce veya uygun

flartlarda sonra dahi, geçici veya koruyucu tedbirler için herhangi bir yetkili

mahkemeye baflvurabilirler. Bir taraf›n söz konusu tedbirler için yetkili bir

mahkemeye veya Hakem Mahkemesi taraf›ndan kararlaflt›r›lm›fl tedbirlerin

uygulanmas› için yetkili bir merciye baflvurmas›, tahkim anlaflmas›n›n ihlali

veya söz konusu taraf›n anlaflmadan feragat etmesi olarak kabul edilmez ve

Hakem Mahkemesi’ne hasredilmifl yetkilere etki etmez. Bu tür bir baflvuru ve

yetkili mahkemece al›nm›fl tedbirin gecikmeden Genel Sekreterlik’e bildiril-

mesi ve Genel Sekreterlik’in Hakem Mahkemesi’ni bundan haberdar etmesi

gerekir.

BBööllüümm 55:: HHaakkeemm KKaarraarrllaarr››

Hakem Kararlar› ‹çin Süre S›n›r›

Madde 51: l. Hakem Mahkemesi’nin nihai hakem karar›n› vermesi gere-

ken süre 6 ayd›r. Bu zaman Hakem Mahkemesi’nin veya taraflar›n görev bel-

gesini son imzalama gününden veya 45(3) maddesinin uygulanmas› halinde,

Genel Sekreterlik’in görev belgesinin Divanca onayland›¤›n› Hakem Mahke-


mesi’ne bildirdi¤i tarihten itibaren ifllemeye bafllar.

2. Divan, söz konusu süreyi Hakem Mahkemesi’nin yaz›l› talebi üzerine

veya gerekli görmesi halinde kendili¤inden, uzatabilir.

Hakem Karar›n›n Verilmesi

Madde 52: l. Hakem Mahkemesi’nin birden fazla hakemden oluflmas› du-

rumunda, hakem kararlar› oyçoklu¤uyla verilir. E¤er hakemlerden biri karar›

imzalamazsa, imzan›n neden eksik oldu¤unu gösteren bir beyan›n da karara

eklenmesi gerekir.

2. Taraflar›n veya Hakem Mahkemesinin izin vermesi halinde, Hakem

Mahkemesinin gözden geçirme hakk› sakl› kalmak kayd›yla, heyete baflkanl›k

eden hakem, usule iliflkin sorular ve kurallar hakk›nda tek bafl›na kararlar ala-

bilir.

3. Hakem Mahkemesi hakem karar›n›n dayand›¤› gerekçeleri göstermeli-

dir.

4. Karar belirtilen tahkim mahalli ve tarihinde verilmifl kabul edilir.

R›zai Hakem Karar›

Madde 53: 39. madde uyar›nca dosyan›n Hakem Mahkemesi’ne verilme-

sinden sonra taraflar›n sulh olmas› halinde, taraflar›n talebi ve Hakem Mahke-

mesi’nin de onay› ile sulhun, taraflar›n r›zas›yla verilmifl bir hakem karar› ola-

rak kayda geçmesi mümkündür. Hakem Mahkemesinin bu karar için gerekçe

göstermesi gerekmez.

Karar›n Bildirimi, Tevdii ve ‹cras›

Madde 54: l. Genel Sekreterlik, bir karar verildi¤inde Hakem Mahkeme-

si taraf›ndan imzalanan metni taraflara bildirir, yeter ki tahkim masraflar› ta-

raflarca veya biri taraf›ndan tamamen ödenmifl olsun.

2. Genel Sekreter, asl›na uygunlu¤unu onaylad›¤› hakem karar›n›n ek

nüshalar›n› talep halinde taraflara sunar. Kararlar taraflar d›fl›nda kimseye ve-

rilemez.

3. Bu maddenin birinci f›kras› uyar›nca yap›lm›fl bildirimle, taraflar Ha-

kem Mahkemesi’nin yapaca¤› baflka tür bir bildirim veya tevdiiden feragat

ederler.

4. Bu Kurallar uyar›nca verilmifl her hakem karar›n›n orijinali Genel Sek-

reterlik’e tevdii edilir.


5. Hakem Mahkemesi ve Genel Sekreterlik, taraflara, gereken di¤er for-

malitelere uyulmas› hususunda yard›mc› olur.

6. Hakem kararlar› taraflar için ba¤lay›c›d›r. Taraflar ihtilaf› bu Kurallar

uyar›nca tahkime sunarak, her bir hakem karar›n› gecikmeksizin yerine getir-

meyi kabul etmifl ve bu tür bir feragat geçerli olarak yap›labildi¤i ölçüde, ka-

nuni yollara baflvurma haklar›ndan feragat etmifl say›l›rlar.

7. Hakem kararlar› âkit devletlerde tan›ma veya tenfizine gerek olmaks›-

z›n do¤rudan icra edilecektir.

Hakem Karar›n›n Düzeltilmesi ve Tavzih

Madde 55: 1.Hakem Mahkemesi hakem karar›ndaki yaz›m, hesap veya

benzer nitelikteki hatalar› kendili¤inden düzeltebilir,

2. (1). f›krada belirtilen türde bir hatan›n düzeltilmesi veya karar›n yoru-

muna dair bir taraf›n Genel Sekreterlik’e yapaca¤› baflvuru, karar›n söz konu-

su tarafça al›m›ndan itibaren 30 gün içinde, 27(1) maddesinde belirtilen nüs-

ha adedinde yap›lar. Hakem Mahkemesi baflvurunun kendisine gönderilmesin-

den sonra di¤er tarafa, beyanlar›n› sunmas› için 30 günü geçmeyecek ve bafl-

vurunun al›m› tarihinden bafllayacak bir mehil verir. Hakem Mahkemesi Ha-

kem Karar›n› düzeltmeye veya yorumlamaya karar verirse, karar›n› beyanla-

r›n verilmesi gereken mehilin dolmas›ndan itibaren 30 gün içinde vermelidir.

3. Düzeltme veya yorumlama karar› as›l karara ek olarak düzenlenir ve

as›l karar›n bir parças›n› teflkil eder. 52. ve 54.maddelerin hükümleri uygun

düfltükleri ölçüde uygulama alan› bulur.

Masraflar

Madde 56: 1.Hakem Mahkemesi hakem karar›nda masraflar› belirler. Ha-

kem Mahkemesi, uygun görürse, davan›n hal ve flartlar›n› da dikkate alarak,

masraflar› taraflar aras›nda paylaflt›rabilir.

Masraflar afla¤›dakileri ihtiva eder:

(a) Hakemlerin ücretlerini ve masraflar›n›,

(b) Bilirkifliler dahil olmak üzere, mahkemenin gerek duydu¤u yard›mla-

ra iliflkin masraflar›,

(c) Kazanan taraf›n hukukî temsili için yapm›fl oldu¤u makul masraflar›,

(d) Madde 48 uyar›nca geçici veya acil hukuki çareler için yap›lm›fl mas-

raflar›.


Masraflar›n Ödenmesi

Madde 57: 1.Genel Sekreter, bir taraf›n dava açarken madde 56 (a) ve (b)

uyar›nca uygun mebla¤lar› masraf avans› olarak vermesini talep edebilir.

2.Hakem Mahkemesi taraflardan tahkim s›ras›nda ek ödemeler yapmala-

r›n› da isteyebilir.

3. Ödemeler talebin al›nmas›ndan itibaren 30 gün içinde tamamen yap›l-

mazsa, Genel Sekreter biri veya di¤erinin ödemeyi yapmas› için taraflar› ha-

berdar eder. Ödemeler yap›lmazsa, Hakem Mahkemesi yarg›laman›n ask›ya

al›nmas› veya feshedilmesi karar›n› verebilir.

4. Genel Sekreter, Hakem Karar› verildikten sonra, tahsil edilen ödeme-

lere dair taraflara bir hesap ç›kar›r ve harcanmam›fl bakiyeyi taraflara geri ve-

rir.

BBööllüümm 66:: DDii¤¤eerr HHüükküümmlleerr

De¤ifltirilen Süreler

Madde 58: 1.Taraflar bu kurallardaki çeflitli süreleri k›saltma konusunda

anlaflabilirler. Hakem Mahkemesinin teflekkül etmesinden sonra yap›lacak bu

tür bir anlaflma sadece Hakem Mahkemesinin onay›yla geçerli hale gelir.

2. Hakem Mahkemesi, bu kurallar çerçevesindeki yükümlülüklerini yeri-

ne getirmesi için gerekli oldu¤una karar verirse, 1. f›kra uyar›nca de¤ifltirilen

süreleri kendili¤inden uzatabilir.

Feragat

Madde 59: Bu Kurallar›n herhangi bir hükmüne veya yarg›lamaya uygu-

lanacak di¤er baflka kurallara, Hakem Mahkemesi taraf›ndan verilen bir yön-

lendirme veya Hakem Mahkemesinin teflekkülüne iliflkin tahkim sözleflmesin-

deki bir flarta veya yarg›laman›n yürütülmesine iliflkin kurallara uyulmad›¤›na

dair itirazlar›n› ileri sürmeden tahkime devam eden taraf, itiraz haklar›ndan fe-

ragat etmifl say›l›r.

Gizlilik

Madde 60: ‹fllemler s›ras›nda taraflarca veya flahitlerce verilen gizli bilgi-

ler, bir hakem veya Genel Sekreter taraf›ndan aç›klanamaz. Taraflarca aksi ka-

rarlaflt›r›lmad›kça veya ilgili hukuk uyar›nca gerekmedikçe, Hakem Mahke-

mesi üyeleri ve Genel Sekreter, tahkimle veya hakem karar›yla ilgili her husu-

su gizli tutmakla yükümlüdür.

Sorumlulu¤un Kald›r›lmas›


Madde 61: Hakem Mahkemesi üyeleri ve Genel Sekreter, herhangi bir

tarafa karfl›, bu kurallar uyar›nca tahkime iliflkin yapt›klar› veya yapmad›klar›

herhangi bir fley nedeniyle sorumlu olmazlar. Bilerek ve kasten verilen zarar

bunun d›fl›ndad›r.

Genel Kural

Madde 62: Bu kurallarda hüküm bulunmayan hallerde, Divan ve Hakem

Mahkemesi bu kurallar›n ruhuna uygun hareket eder ve hakem karar›n›n icra

edilebilir olmas› için her tür çabay› gösterir.


türkiye - türk cumhuriyetleri ekonomik ‹liﬂkileri file‹ki ülke aras›nda 3 aral›k 1991...

Documents