ksenofont - ekonomik

7/28/2019 Ksenofont - Ekonomik

1/81

XENOFONTA

EKONOMIK

PRZEKADA Z GRECKIEGO

ANTONI BRONIKOWSKI

Parri enim sunt foris arma, nisi est consilium domi. Cicero.

Prno si na polu wadzisz, Jeli doma nie uradzisz.

Rej z Nagowic.

POZNA.

NAKADEM KSIGARNI JANA KONSTANTEGO UPASKIEGO.

1857.


2/81

PRZEDMOWA.

W ydajc na widok publiczny te , e tak siwyra , pierwociny zaj mych na tm polu,bo prac w pocztkach zawodu przed wielulaty poczt i dokonan , miaem raczej rzeczsam jak przedstawienie jj w polskim jzykuna wzgldzie. Trafnoci i gbokoci jak -kolwiek w najprostszj postaci wystpujcych

pomysw o Zarzdzie domowym, jakim bypowinien , jeeli na nim jako na mniejszmwprawdzie, lecz nie mniej przeto zasadniczmogniwie oprze si ma z si i znaczeniemowo wielkie, powszechno pewn rodzin i do-mw w potne ciao Narodu zwierajce; by-najmnij ona nie ustpuje najzacieklejszym w tjdziedzinie badaniom mistrzw mylowychstaroytnej Grecyi , Platona i Aristotelesa :chocia rozleglej, i okazalj, i ju to wietnij,jako pierwszy, ju to najdelikatniejsze wknawywodw zapuszczajc si zdumiewajco by-

IV

strzj i subtelniej jako drugi , utwierdzaj -cych na swej podstawie , przecie utwierdza -jcych na niej , czy to polotem prawdziwieboskiego wzniesienia , czy samem dowodze -niem , rwnego nieznajcym dotd ostrzemrozumowania wspieranm , tre tylko t sam.Niechybnie to prostot swoj bezpretensy -onalne wygoszenie Prawd najwalniejszychw Ekonomiku sprawio , i tak mao dotdna uwagi zwracajc , znaczenie i znakomitoonego zgoa przelepiono , e uyj wyrae -nia si Ma, wielk powag, jako w innych,


3/81

tak i w tej tu materyi stawajcego . AugustCieszkowski w licie swym z powodu zamiarupublikowania niniejszego przekadu do mnieaskawie pisanym , midzy innemi te sowa ,a nietylko tmacza zdaje mi si , ale i czy-

telnikw jego , owszem nie mao podchci izaciekawi do dziea samego zdolne, kadzie:... mocnom si ucieszy , e si j Ekono -miku Xenofonta , jednego z najulubieszychi najbardziej cenionych przezemnie dzie gre -ckiej literatury. Jestto prawdziwy klejnot na -ukowy, ktrego wartoci dotd nie do uzna -no , prawie nawet mao domylano si . Byczas gdy tm dzieem tak byem zajty, em

rozpraw nad nim rozpocz, niedosz dodojrzaoci, jak wiele utworw modocianych.

V

Podoba si wszake Ekonomik od najda -wniejszych czasw do dzi dnia, jako to po -

wiadczaj liczne aciskie i nowoytne jegoprzekady i wydania , artystyczn stron swo-j . Tej wdzikom trudno ju byo zamknsi czytelnikowi, jakimkolwiek nawet zmysemPikna udarzonemu, c dopiero dziercemuje w caej najdelikatniejszej peni rozwinicia,przed ktrego dziewiczemi promiemi upa -daj w nico pagodyczno - fantastyczne jawyrozgorzaj w najdziwaczniejsze ksztaty orien -

talnej wyobrani , rwnie jak niesforne posta -ci grozy a w chorobliwo rozlewajcego,a przemonie panujcego Czucia pnocy, a sa -me tylko na zotym planie pozostaj boskiegonatchnienia dzieci , bijce miosnm sercem,ujmujce wyrazistemi acz prostemi barw po -waby , a zachwycajce weszechmocnie licznwntrza dusz Myli , przegldajc z pos -gw, a stawic w peni wymiarw, doskonalepo modle Twrcy twrcw naladowane y -wotwory , jakich podziwianiu najpikniejszechwile natchnionych swych zacieka powi -


4/81

cay Winkelmany , Lessingi, podczas gdy ta -jemniczo zapadniajca twrczo , ich potgapodbijaa kipicy war geniuszu Szyllera , ado wiekom wieccych samoistnych kreacyiksztatowaa pod diamentowe prawa niemier -

VI

telnj Piknoty wasnodzielnie poddany wiel -ki Mys Getego.

Rachahnung der Ratur- der tchnen -Ich ging auch wohl auf dieter Spur;

GewhnenMocht ich mohl nach und nach den Sinn

Mich zu dergngen:Ullein tobald ich mannbar bin,

Is find's die Griechen.

Goethe.Aeby przecie i w tych powabach za -

chwycajcj prostoty , naiwnj , jakby woniprzyrodzenia jeszcze tchncj sodyczy przed -stawi czytelnikowi polskiemu sam , waniet prostot wysoko artystyczny pd , niemnijkunsztmistrza i filozofa jak rycerza -gospoda -rza; jakkolwiek wolny od zdwojonych trudno -

ci formy czysto poetycznej , dzi jeszcze powielu latach prb i nabytj niemi jakiej takijatwoci , chyba w przyblieniu kusibym si ,c wtenczas , kiedym po raz pierwszy na totrudne pole wystpowa . Odwyk prawie ,zwaszcza nasz publiczno , od widokww prostych , przejrzystych ksztatach wyst -pujcych pomysw Pikna , natomiast, e takpowiedzie sobie pozwol , roznamitnionw ich przecionych krasami przyborach , czy


5/81

VII

to na zewntrz rozbujaa po za regularne kre -

sy prawide Fantazy nakadanych , czy to nawewntrz pochaniajc dusz utworu toninieumiarkowanego jak tamta, w przyzwoit so -bie podrzdn cz nadobnego caoksztatupanowa caoci majcym mysem artysty -cznym , czucia rozlewan , sam orygina w bez -porednioci swego wraenia nie acno poci -gnie do razu , c dopiero jego tmaczenie,chociaby najdoskonalsze ? Wszake i zape -

wnionemu gorcego dla dziea z strony czy -telnika zainteresowania przekadaczowi pol -skiemu , sama wasna sprawa jego nieokre -lone stawia utrudzenia . Tmaczy jak najcilj wiernie, niepodobna , pod niebezpie -czestwem stania si rwnie niezrozumiaymjak obcy czytelnikowi pierwotwr; przekadaswobodnij, drog tak zwanj perifrazy, jesz -cze wiksze zagraa niebezpieczestwo , bo

przedstawienia nie wzoru , ale cakiem czegoinnego , a czcij zego , niechybnie nigdytego , co si poda zamierzao . Pozostaje po -rednia tylko droga , ale jake to stokro jesz -cze trudniejsza ta wazka midzy dwoma prze -paciami cieka! wszake jedyna , ktrji ja si wic trzyma zmuszony byem . Jak -kolwiek przecie i tm wyrniajc si jeszczeod innych przed sob , ku swojj tutaj obro -

VIII

nie, em midzy dwoma ostatecznociami prze -pywa, blij ldu, ile jzyk dozwala, doso -wnego zawsze pilnujc przekadu , w styluzreszt tak prostym jak Xenofontowy podo -bnij zastosowa si dajcego jak w tma -czeniach ktregokolwiek innego, kunsztowniej-


6/81

szego rylca z jego wspczesnych lub nast -pnych ; nie jestem bez obawy , aalim znowuprzemiarem ku tj stronie nie odrazi sobieprzychylnego suchacza .

Atoli sdz , e wymagalnoci czytelnika

nie posun si zadaleko . Nie zawadzi , ilew sprawie pro domo , porozumie si . Nieulega najmniejszj wtpliwoci , e dziea czy -sto filozoficznej argumentacyjnj treci , nie -tylko dosownie , ale jak najdosownij z po -wodu samj materyi mogcj wolniejszymprzekadem uledz albo przekrceniu , albo po -wikszeniu na gorsz , w kadym razie prze -obraeniu , e dziea takie , tak przekada na -

ley. Wszake s te dziea , a mam tutaj g -wnie Platona na wzgldzie , i z pretensywielce uprawnion sztucznego wystawienia pi -sane , odlewa je przecie i w tym piknymksztacie, dosownoci pilnujc, zdawaoby si,e owszem trudniejsza. Niechybnie : wszakejedyna to i do dopicia tego droga , a jedynadla tego, e styl prozy, mianowicie Grekw,

IX

nie na toczeniu obrazowego wyraania si ,owszem jak najprostszego , jaki i wybitnemurzeczy , jasno w swj prawdzie przed duszczytelnika wyjawia si majcj, jedynie przy -

stoi, uczy nie bawi przewanie zamierzajcj;lecz kunszt swj na architektonicznym uka -dzie okresw, z wymiarowo waonych i mister -nie pomidzy sob splatanych zda skadaj -cych si , oraz na ich harmonijnie do uchawpadajcm rytmicznm wybrzmiewaniu g -wnie opiera; zmuszajc przeto , znowu odpo -wiednio Prawdzie , i Sztuk logicznego trzy -ma si porzdku , obrazy swoje do rodzcjje myli jak najcilj stosowa przyniewolon,czyli innemi sowy: Mys Pikna jednoczeniez surowoci badawczj, rozumujcj, Prawdy


7/81

ledzcj siy duszy , w harmonijn jednopod naczelniczeniem ostatnij zrania skaniajc : w ktrym to jednoczesnym pochodzietylko myl genetycznie rozwija si zdolna,w najwaciwszej sobie szacie wyrazu rodzc

si , a oraz nadobnej , bo rodzc si co doformy pod baczeniem uczucia Pikna , jakopod wzgldem treci , pod przewodem umo -wj wadzy powstaje. Rozumie si samo przezsi , e przez cis dosowno nie t rozu -miem , ktra a do nakrcania jzyka prze -kadowego do obcych mu cakim zwrotw ,

X

konstrukcyi , szyku i ukadu pojedyczych wy -razw i co tam wicj w swj caoci chara -kter mowy stanowi , zapdza si nie baczc,e przez to w nieprzebit czytelnikowi nie -zrozumiao owszem zakbia to , co rozwi -

dni i w dziewiczj przed nim jasnoci pier -wowzoru rozwin pragna ; ale t znowunie nazw ja pogwacaniem mowy polskij ,jeeli tmacz t i ow trafn konstrukcjgreckiego narzecza swojemu zrcznie i z gu -stem przyswaja , jeeli z mysem jzykowymusiuje przywaszcza mowie swojj te delika -tne odcienia wyrae , ktremi tak czarujcosubtelnie zdobi swoj Hellenin , bogactwem

swych tak zwanych partyku , obcych pra -wie jzykowi rzymskiemu i ze pochodzcymromaskim , a z ktrych nie jes t tak obranmowa polska , jak si to niejednemu uczniowiRomanizmu, nieobeznanemu zgoa z skarbamiZygmuntowskich pisarzy , dzisiaj wydaje; je -eli nareszcie jak najhojnij szafuje zamono -ci , z staroytnymi tylko rwna si dajc,Imiesowowego wyraania si, tak przyrodzo -nego naszemu jzykowi , a tak zaniedbywa -nego przez wielu pisarzy dni obecnych. Nie -tylko bo nadobn zwizo , ale i ujmujc


8/81

rozmaito wraz nadarzaj jzykowi Imiso -wy, ktrykolwiek je w takij zwaszcza jako

XI

nasz posiada obfitoci , rnorodne znaczeniemzdania zwierajc niemi w coraz to inne kszta -ty, bez tego jednostajnego rozwczenia my -li w same spjnikowe, bez tego ckliwego po -wtarzania zawsze tylko Czasw okolicznych( tempora finita ) , ktremi jedno tu i owdzie

caoksztaty okresw przeplata i zamyka. Niprzypadkowy jako staroytnym tak i naszemujzykowi ta konstrukcja , przyznaj , e tru -dniejsza objciu dzisiajszych zwygodniaychjak we wszystkim , umysw , ale bynajmnijjdrnym akcj duchom , ktrych jak byautworem , tak i oraz acn bo przyrodzonposug myli , jeeli po caej prawdzie , tow jak najkrtszym tylko dwikw wymiarze

jawicj si , aby by wyraziciej widn , gdynie myli dla wyrazw , ale wyrazy dla my -li Bg poda czowiekowi . To te i staran -noci przekadacza w skpieniu przyimkami ,i gdzie tylko mona goemi a tak penemiu nas imion przypadkami tmaczenia si ,jako w ogle unikania niepotrzebnych owychwyrazw pojedynczych, ktrych z francuzczyzny i niemiecczyzny tyle do naszj mowy ,

w najnowszych mianowicie czasach, nagroma -dzio si czytelnictwem gazet i romansw ,nie policz ja na karb owego torturyzowa -nia Jzyka.

XII

Jzyk ten uwaam , i ja za drugimi , utwo -rem Ducha caego Narodu , lecz nie wiem ,


9/81

czy si w pojciu tego twierdzenia zgadzamzupenie ze wszystkimi. Jest w kadym Na -rodzie pewien osobny Mys jzykowy, do kt -rego waciwe otrzyma w pojedyczociachswoich narzdzia , odrbnie od innych miar -

kowane odrbnemi organizmami , odrbnieznowu i odrbnemi ksztatowane przyczynami,po za sfer wadztwa czowieczego dziaaj -cemi . Ten mys samodzierczo w potoku po -kole formuje ich mow, wszake mod, po -dug ktrej j ksztatuje , bierze od nich sa -mych, bo z wikszej lub mniejszej duchw po -jedynczych samoistnj ruchawoci mylenia.Kdy to naprenie czy szczliwoci dosko -

naych organizmw , przez ktre duch jawisi na zewntrz, jako w Grecyi, czy podbu -dzeniem jedno zewntrznych pobudek , przezwiksz cz narodu napite , tam i czyn -no Ducha ogarniania i przenikania wszyst -kiego po wasnej narodowo-odrbnej sile, po -dug waciwego sobie zapatrywania si naprzedmioty mylenia , przewana , tam z nirwnoczenie i dziaalno Mysu jzykowego

samorodnie potna , tam potne wybijaniesi oryginalnego pitna mowy. Nasz mys j -zykowy wziwszy na razie mod mylobra-

XIII

zowania, e tak powiem, z Rzymu, zmieniaj kolejno, to z Francyi to z Niemiec przej -mujc formy dalszego po pierwszym, (a u wszy-stkich jednakim) myli logicznym pochwy -cie, onje cieniowania, i styl naszych pisa -rzy mniej wicej odbija wzory, podug kt -rych twrca ksztatowa swoje mylenie , az niem razem i jego stylowy wyraz. Do sa -moistnego mylenia wznie nam si tylkogruntownm, napronm przebieeniem tychwszystkich Ducha okolic, ktre wysi od nasju przemierzyli , a gdy tu bez przewodnika


10/81

ju nie obej nam si , najbezpieczniejszym,ktry stawia pochd Ducha Greckiego w dzie -ach tego Narodu wykrelony, bo pochd sa -morodnego doskonaego przewodnika , a oraztak wielkiemi czasw przedziaami odsunio -

nego od nas, i nie masz obawy , ebymy,ile z tylu tytuw znowu odmienni , innegowiata obywatele , niewolniczo zapatrujcymisi na wzr nasz zostali, jako niegdy kie -dymy wtopiwszy wzrok w acin , t kun -sztown tylko kopi oryginalnoci greckiej ,nie mogc przebi go przez kopi do samo -rodnoci tamtj , nie podoali take samiwznie si do wasnej t akowj , a nam j

dopiero Niemcy pokazali , ktrzy i sami doswojej tym tylko gocicem trafili . Korzy-

XIV

stalimy z wskazwki, bodaj przez poow do -

td! ledzcym bacznie i naladujcym samodzielnie samoistne na polu duchowoci dzia -anie , tymsamym formalny zewntrzny wy -raz tego dziaania twrczo naladowa b -dziem , z samoistnm za myleniem zrodzisi rwnoczenie i samoistny charakter mowy,ktrym zawadnwszy mys jzykowy Narodu,nie jako dzisiaj mnij wicj cudzm , leczwasnm pitnem znamionujc , jzyk i styl

oryginalny polski miarkowa bdzie .Przekadaem podug textu przez Breiten -bacha uoonego . W robieniu przypiskw na -der byem skpy , na to baczc , i gbiejrzecz zgruntowa pragncy , i tak na sammtmaczeniu nie poprzestan , lecz zajrz dooryginaw ; przyznam wszake , e i czas ,tyle sub publiczn ju obcity , subtelniewayem , ile mi wolnego pozostaje, jak naj -liczniejszym dalszym pracom tego rodzaju po -wici pragnc , do ktrych to prac tak wy -krelonych , e , pomin inne wzgldy, moral -


11/81

nie obowizanym si czuj . Od lat chopi -cych z szczeglnm zamiowaniem oddajc sijzykowi greckiemu , ku rednicy wieku ze -braem onego jakiekolwiek bogactwo , kt -rebym jak najwyj sprocentowa poda dla

pimiennictwa. Do not pisania znajd si zreszt

XV

inni , do przekadania samego nie zbyt nas

wielu , a i my sposobni do tego , nie posta -wieni podobno w wygodzie niezalenego y -wota , nawet nie w pooeniu bogo przed -miotowi swojemu oddawa si mogcych ,Nauczycieli katedr uniwersyteckich.

W kocu winienem wyraenie publicznjwdzicznoci Hr. Rogerowi Raczyskiemu ,za ktrego wspania przyczyn i pod kt -rego auspiciami , przekad niniejszy przez lat

kilkanacie, jak innych tyle, w mojj t ece bla -kncy, nareszcie oby pod szczsn gwiazd przestronniejsze uglda wiato.

Pisaem w Ostrowie 5 Grudnia 1856.

Tmacz.


12/81

1

ROZDZIA

Syszaem te raz rozmow jego (Sokratesa) o za - 1rzdzie domowym nastpujcej treci . Powiedz mirzecze, Kritobulu, czy sztuka zarzdzania domemjest nazw jakiej umiejtnoci , jak sztuka lekarska ,kowalstwo , ciesielstwo ? Wydaje mi si, rzek Kri-tobulos . Czy , jako umiemy nazwa cel tyche 2sztuk , potrafimy rwnie oznaczy dno sztukizarzdzania domem ? To zdaje si, rzek Kritobu -los , i rzecz dobrego gospodarza jest naleycie

urzdzi dom swj . Czy nie potrafiby on , rzek 3Sokrates , i dom drugiego , gdyby mu go powie -rzy, a sam to zechcia, rwnie przyzwoicie urz -dzi, jako swj ? znajcy si bowiem na ciesielstwieto samo umie zrobi drugiemu co sobie : pewniewic moe i gospodarz tak samo ? Zdaje mi si ,Sokratesie . Lecz czy wolno jest , rzek Sokrates, 4znajcemu t sztuk , gdyby sam nie mia pieni -dzy, urzdza dom drugiego za zapat , jak gdyby

go budowa ? Na Zeusa *) , zawoa Kritobulos : iwielk moe bra zapat , jeeli objwszy zarzd

*) Zeus by najwyszym bokiem staroytnychGrekw; Rzymianie czcili go pod imieniemJowisza (Jupiter).

2

domu potrafi spaca ze daniny, i jeszcze zwiksza -jc dochd, pomnaa go. Pod domem za c ro - 5zumiemy ? czy to samo co budynek? czy raczejwszystko , co kto zewntrz tego budynku naby ,z nim razem dom stanowi? Mnie si jeszcze zdaje,rzek Kritobulos, i chociaby nawet nie znajdowaosi w tm samem miecie, wszystko do domu siliczy, cokolwiek kto naby. Czy nie nabywaj nie - 6ktrzy i nieprzyjaci ? Na Zeusa! i wielu niejedni.


13/81

Czy wic powiemy, i i nieprzyjaciele s ich nabytwasnoci? Zaprawd, rzek Kritobulos, miesznbyoby, gdyby przymnaajcy sobie przeciwnikw,zyskiwa jeszcze na tem! Bo powiedzielimy, i dom 7jest to nabytek. Na Zeusa, zawoa Kritobulos, jeli

kto co dobrego naby; ale (na Zeusa) jeli co zego,nie nazywam ja tego nabytkiem . Ty tedy zdajeszsi nazywa nabytkiem to, co kademu jest poyte -czne . Nieinaczej , rzek: co bowiem szkod przy -nosi , bardziej ja kar jak wasnoci by mieni.Gdyby za kto kupiwszy konia , nie umia go uy 8i spadszy z niego szwank ponis ; czy ten konie byby jego wasnoci ? Niebyby, bo wasnojest dobrem . Tym sposobem czy nawet rola nie

jest wasnoci dla tego czowieka , ktry tak juprawia , i szkoduje na niej mimo swoj prac ?Nie jest ni ani ona , jeeli zamiast ywienia , gdprzysparza . Czy w tem nastpstwie i bydo nie 9bdzie wasnoci , gdy dla nieumiejtnoci obejciasi z bydem szkodowa kto na niem bdzie ? Zaprawd , e nie. Ty wic, jak si zdaje , nazywaszwasnoci to cokorzy daje , co za szkod przy -nosi nie uwaasz za takow . Tak jest . Te same 10

3

wic przedmioty , ktrych szczegowo umie uyznawca, s dla tego wasnoci; dla nieumiejcegoza ich uy , nie s wasnoci . Jak naprzykadpiszczaki dla umiejcego dobrze gra na nich, s

wasnoci , dla nieumiejtnego za niczem innem ,jak bezuytecznemi kamykami, gdyby ich nie sprze -da. To samo i nam si wydaje : dla sprzedajcych 11s te piszczaki wasnoci , dla niesprzedajcychza nie s ni , gdy nie umiej ich uy. W zgo-dzie wic , Sokratesie , postpuje nasza rozmowa ,gdy ustanowilimy, i to co uytek przynosi, wa -snoci jest. Nie s ni bowiem piszczaki nie sprze -dane , poniewa si na nic nie zdadz; s za ta -kow , sprzedane. Do tego przyda Sokrates: rozu - 12mi si, jeeli potrafi je sprzeda. Jeeli je bowiemsprzeda takiemu, ktry ich znowu nie bdzie umia


14/81

uy , cho sprzedane, nie bd wasnoci podugtwojej mowy. Zdajesz si twierdzi, Sokratesie, inawet pienidze nie s wasnoci , skoro ich ktonie umie uy. A ty znowu w tem si zemn wy - 13dajesz zgadza , i to jest wasnoci , z czego kto

korzyci doznawa moe. Gdyby bowiem uy pie -nidzy na to, aby, kupiwszy sobie naprzykad nao -nic, przez t i na ciele i duszy i na majtku szko -dowa, jake by mu wtenczas poytecznemi byypienidze ? W adnym wzgldzie, chyba e i takzwany blekot wasnoci nazwiemy, przez ktry ko -sztujcy go pomieszanymi na umyle si staj. Nie - 14chaj zatem , kto nie umie uy pienidzy, tak da -leko je od siebie odpycha , o Kritobulu , eby nie

byy ju dla wasnoci. Ale przyjaci, jeeli ktotak uywa potrafi , i poytek z nich odnosi b-

4

dzie, czeme by powiemy? Wasnoci, na Zeusa ,

rzek Kritobulos , i to daleko waniejsza ni woy ,gdy pewnie poyteczniejszymi s od wow ! To 15i nieprzyjaciele podug twojej mowy wasnoci sdla umiejcego cign zyski . Zdaje mi si . Do -brego zatem gospodarza powinnoci jest i nieprzy -jaci umie uywa , aeby korzyci odnosi z nie -przyjaci . Niezawodnie . Bo i widzisz , Kritobulu ,ile domw prywatnych ludzi wzmogo si z wojen ,i ile tako domw panujch. Przcie to, rzek Kri - 16

tobulos, zdaje mi si , dostateczniemy wyuszczyli,Sokratesie . Lecz jake to zjawisko wytomaczymsobie , gdy widzimy niektrych posiadajcych wia -domoci i zasoby z ktrych pomoc pracujc, mo -gliby powikszy swoje domy, a przecie spostrze -gamy, i tego czyni nie chc, i e dla tego bezu -ytecznemi im si staj ich wiadomoci . Czy niepowiemy e i dla tych, wiadomoci ich nie s wa -snoci ani te nabytkiem ? Czy o niewolnikach , 17rzek Sokrates , zamierzasz ze mn teraz mwi ,Kritobulu? Bynajmniej na Zeusa, rzek, ale owszemo zdajcych si by bardzo wysokiego rodu pewnych


15/81

ludziach , z ktrych jednych widz w posiadaniuwojennych wiadomoci , drugich w dziereniu wia -domoci pokoju, nie chccych jednak pracowa nie -mi jedynie, jak mniemam, dla tego, poniewa pa -nw nad sob nie maj . Jak to, rzek, Sokrates , 18

nie mieliby mie panw , kiedy pragnc byszczliwymi i chcc czyni to, z czegoby pozyskalipomylno , doznaj w dokonaniu tego przeszkdowszem od rzdcw ? C to za jedni, rzecze Kri -tobulos , ktrzy niewidzialni rzdz nimi ? Ale na 19

5

Zeusa , mwi Sokrates , nie s oni niewidzialni ,lecz owszem bardzo widoczni . e s bardzo nik -czemni, i tobie to nie jest tajnem , jeeli nikczem -noci mienisz by lenistwo, mikko duszy i nie -dbalstwo. S przecie jeszcze inne pewne zwodnicze 20rzdczynie , udajce si za rozkosze , jako to gryw koci i zgubne spoeczestwa, o ktrych w dal -

szym czasie sami uwiedzeni przekonywaj si , ebyy raczej udrczeniami obwinitemi z wierzchuw przyjemnoci ; te ujarzmiwszy ich , powstrzymujod dziaa poytecznych. S jednak, rzek, Sokra - 21tesie , inni , co nie doznaj przeszkd od tych pa -nw, ale owszem bardzo gorliwie garn si do pracyi wydobywania dochodw; a jednak niszcz majtkii rnym ulegaj niepowodzeniom . Niewolnikami 22bowiem , rzek Sokrates, s i oni, i to bardzo nie -

godziwych panw : jedni akoci , drudzy wszete -czestw, inni pijastwa, inni rnych rodzajw gu -piego i szkodliwego samolubstwa, co wszystko w takokrutnych trzyma wizach ludzi , ktrymi zawado,i, dopki ich widz w rzewej modoci i zdolnocido pracy, cokolwiek zapracuj, znosi sobie i wy -rzuca na wasne dze przymuszaj ; gdy za nie -udolnymi ju do zarobku ujrz dla wieku zgrzy -biaego , porzucaj w haniebnej staroci, i innychsobie ujarzmia odchodz . I nie mniej , Kritobulu, 23potrzeba walczy z nimi o wolno swoje jak z tymi,co z broni przybywaj narzuca kajdany . Te wro -


16/81

gi jeszcze, kiedy prawi i zacni uczyniwszy niewolni -kami niektrych , wielu ju lepszymi by zmusili ,nauczywszy ich roztropnoci i sprawiwszy im a -twiejszy ywot na przyszo ; owe za rzdczynie

6

nie przestaj sromoci cia , dusz i domw ludzkich,dopki tylko panuj nad nimi.

ROZDZIA II

Kritibulos tak jako dalej zagad : zdaje mi si 1wystarcza com o tych rzeczach teraz z ust twychusysza; i sam si badajc, znajduj do powci -

gliwym od dz podobnych ; tak , i gdyby dora -dzi , za jakiem staraniem zdoabym majtek swjpowikszy , myl , i niedoznabym przeszkd odtych , ktre wymienie rzdczy . A wic miaoobjaw mi, co wiesz uytecznego ; chyba e ci sizdajemy do bogatymi i niepotrzebujcymi juwicej, Sokratesie? Zaprawd, rzek Sokrates, jeeli 2i za mnie mwie , ja wicej majtku nie potrze -buj , lecz dostatecznie jestem bogatym ; ty prze -

cie , Kritobulu , bardzo mi si zdajesz ubogim, i naZeusa, nieraz litowaem si nad tob. Na to umie -chnwszy si, *) rzecze Kritobulos . I ile na bogw , 3sdzisz, Sokratesie, iby przyniosy z osobna naszemajtki , gdybymy je sprzedali ? Ja myl rzekSokrates , i , gdybym na dobrego kupca natrafi ,wzibym bez trudnoci za swj z domem i zewszystkiem co si w nim mieci pi min; **) twojawasno wiem z pewnoci , iby wicej ni storazy tyle przyniosa. I tak sdzc, mniemasz i 4nie potrzebujesz pienidzy i nad mojem ubstwem


17/81


18/81

*) To i co nastpuje, wszystko to byy daniny iobowizki obywatela Ateskiego.

8

nie popad jakiemu nieuleczonemu nieszczciu i dowielkiego nie przyszed niedostatku . Mnie za , 8gdybym czego potrzebowa wiem , i ty to przy -znajesz , iby si znaleli ktrzyby dopomogli ,tak dalece , e cho bardzo mao dawszy kady ,juby a do zbytku mnie obdarzyli ; twoi przeci -

wnie przyjaciele , jakkolwiek daleko wicej majod ciebie na swoje utrzymanie , jednakowo raczejna ciebie si ogldaj , aby ich wspiera . Na to 9Kritobulos : nie mog ci zaprzeczy , Sokratesie ;ale wanie dla tego czas jest , aby zosta moimprzewodnikiem , bym istotnie poaowania godnymsi nie sta. Usyszawszy to Sokrates, rzecze : Czynie dziwnie sobie postpujesz , Kritobulu, gdy kr -tko przedtem , kiedym ja si mieni bogatym , ty

rozmiae si ze mnie , jakby z niewiedzcego na -wet co to jest bogactwo ; i nie ustpie pierwej ,a mnie zbie i przyzna sobie zmusie , i nawetsetnej czci twego majtku nie posiadam ; a terazkaesz mi by swoim przewodnikiem i czuwa nadsob , aeby rzeczywicie zupenym nie zosta bie -dakiem ? Albowiem widz , Sokratesie , (odpar) , 10i dzierysz jedne z owych sztuk , co zbogaca -j , to jest sztuk nadrabiania majtku . Umiej -

cy tedy z maego nadrabia , spodziewam si , iz wielkiego bardzo atwo znacznie przymnaa po -trafisz . Czy pamitasz , przerwie Sokrates , z po - 11przedniej nieco rozmowy naszej , jakto niedozwoli -e mi nawet odmrukn , twierdzc , i dla nieu -miejcego uywa koni , nie s konie wasnoci ,ani rola , ani bydo , ani pienidze , ani nic zgoa ,czego kto nie potrafi uy? dochody nale take

9


19/81

do tych rzeczy ; jake tedy mniemasz , i ja umiemuy ktrego z nich , skoro od pocztku adnegoz nich nie posiadaem? Ale uwaalimy, i cho - 12

cia kto niema wasnoci, istnie jednak jaka umie -jtno zarzdzania domem . Dla czego niemiabyi ty jej zna ? Dla tej samej przyczyny na Ze -usa , dla ktrej i gra na flecie nie potrafi czowiek ,jeeli ani sam nigdy nie mia fletu , ani inny muniedozwoli si wyuczy na swoim ; tak si i zemnrzecz ma co do umiejtnoci zarzdzania domem .Ani bowiem sam nigdy nie miaem rodkw pie - 13ninych aeby si nauczy, ani te inny mi swego

majtku nie powierza do urzdzenia onego , wy -jwszy jedno ciebie , ktry mi go oto zamierzaszodda . Wszake poczynajcy si uczy gra nacytrze , i liry psuj ; tak i ja , gdybym pocz siuczy w domu twoim gospodarowa , pewnobymdom twj popsu . Na to rzek Kritobulos : gwa - 14tem co , Sokratesie , usiujesz uchyli si od do -pomoenia mi do atwiejszego podejmowania sprawmnie obarczajcych . Na Zeusa, rzek Sokrates ,

nie myl ja tego , ale owszem co wiem , chtnieci opowiem . Rozumiem wszake, i, gdyby przy - 15szed do mnie po ogie , a ja , poniewa by go umnie nie byo, gdzieindziejbym ci prowadzi , zkdby go mg sobie wzi , nie ganiby mnie; i gdy-bym dajcego odemnie wody, ktrejbym nie miatake, w inne ci po ni wid miejsce , wiem e -by i oto mnie nie gani ; a gdybym chccemu siuczy odemnie muzyk , wskaza daleko umiejtniej -

szych w niej od siebie, ktrzyby ci powolnymi byli ,gdyby zechcia od nich si uczy , dla czegoby

10

mnie mia i za ten postpek gani ? Cakiem nie -suszniebym ci gani , Sokratesie . Wska ci za -tem Kritobulu , daleko dzielniejszych w tej sztuce , 16ktrej si teraz pragniesz odemnie wyuczy . Przy -znaj bowiem , i starannie uwaaem , ktrzy to


20/81

z naszych ludzi w miecie najwiadomszymi sw kadym zawodzie . Dostrzegszy albowiem raz , 17i przy tych samych zajciach jedni s bardzo bie -dnymi , drudzy nader bogatymi stawaj , zdziwiemsi , i wydao mi si godnem zastanowienia , zkd -

by to pochodzio . Ot znalazem , i rzeczy tebardzo naturalnie si dziej . Jednych bewiem , bez 18rozmysu pracujcych , widziaem za to karanych ,drugich , z napit uwag czuwajcych , ujrzaemprdzej , atwiej i zwiksz korzyci pracujcych .Do tych , i ty , jeeli zechcesz, poszedszy w nauk,mniemam , i byle ci bstwo si nie sprzeciwio ,dzielnym staniesz si dorobkujcym.

ROZDZIA III

Syszc to Kritobulos rzecze : Teraz ja ci ju 1nie popuszcz, Sokratesie , dopki mi nie wyjawisztego , co przyrzek w obec tych oto przyjaci .

Jake ? zagadnie Sokrates , jeeli ci oka , Krito -bulu , i jedni z bardzo wielkim nakadem stawiajdomy bezuyteczne , drudzy za daleko mniejszymbuduj zamykajce w sobie wszystko co potrzeba ;czy bd ci si zdawa objawia jeden z przepiswgospodarskich ? I owszem , odpar Kritobulos ,

11

C, jeeli ci poka, co zaraz z tem si czy ? e 2jedni posiadaj bardzo wiele i rozmaitych sprz -tw, lecz, gdy ich zapotrzebuj, nie maj ich podrk, nawet nie wiedz, czy nie uszkodzone : i ztdi na siebie samych i na domownikw si gniewaj ;e za drudzy, daleko mniej posiadajc tych rzeczy,przecie , w razie potrzeby , natychmiast maj jena pogotowiu do uycia ? Jaka e inna tego przy - 3czyna , Sokratesie , mwi Kritobul , jeeli nie ta ,


21/81

i u tamtych kada rzecz byle gdzie porzucona ,u tych za wszystko w pewnem miejscu ustawione ?Tak jest , na Zeusa , rzek Sokrates ; i to nie pier -wszem lepszem , lecz w ktrem przynaley , wszy -stko u nich uoone . I tu znowu , rzek Kritobu -

los , zdajesz mi si wymienia jeden z przepiswgospodarskich. C? mwi, gdy ci poka i u je - 4dnych Panw suba jest jakby zwizana , czstoucieka; u innych znw swobodna, chtna do pracy,pozostaje w obowizkach ; czy nie wydaj ci sii tutaj obwieszcza godnego uwagi przepisu zarz -dzania domem? Zaiste, na Zeusa, rzek Kritobulos ,i bardzo . A gdy namieni podobnie o trudni - 5cych si upraw ziemi , z ktrych jedni powiadaj ,

i rolnictwo ich niszczy i o niedostatek przypra -wia ; drudzy za maj z niego w obfitoci i do -borze , czegokolwiek potrzebuj ? Zaprawd , rzekKritobulos ; pewnie bo wydaj nie tylko na to conaley , ale i na to co gospodarzowi i domowiszkod przynosi. S pewnie , rzek Sokrates , nie - 6ktrzy i tacy . Lecz ja nie o nich mwi , tylkoo tych , co zajmujc si rolnictwem twierdz , iim nawet na nieodzowne wydatki nie starczy . -

12

I cby tego byo powodem , Sokratesie ? Zapro -wadz ci i do nich , rzek Sokrates; a patrzc do -wiesz si . Na Zeusa , rzek , jeli tylko potrafi . 7A wic przypatrujc si trzeba ci dowiadza si ,

azali poznasz . Przecie uwaaem , i dla oglda -nia widowiska aktorw komicznych , i bardzo ranowstawae i bardzo dalek, drog odbywae i usilniei mnie namawiae , abym si wsplnie z tob przy -patrywa ; na takie za widowisko nigdy mnie je -szcze nie zapraszae . Nie zdaj ja ci si przetomiesznym , Sokratesie? Daleko mieszniejszym so - 8bie , na Zeusa , odpar . Lecz gdy ci oka , ii z chowu koni jedni do niedostatku przyszli , inniza z chowu koni bardzo zamonymi si stali, i wrazpysznicymi swoim zyskiem ? Zaprawd widujja i znam tych i tamtych , a jednak nie nauczyem


22/81

si zyskiwa . Przypatrujesz im si bowiem, jakaktorom tragicznym i komicznym , nie aeby sam 9zosta poet , lecz aby uradowa such i oko; i su -sznie tak pono czynisz , bo nie chcesz by poet .Ale potrzebujc dla koniecznoci pooenia swego

uytkowa z chowu koni , czy nie uwaasz si zanierozsdnego , gdy nie tak si przygldasz , abyzosta nie tylko pytkim znawc tej sprawy , ktrazawiera przecie dobra i do uytku i do sprzedayzyskowne ? Ujeda wic mode konie mi roz -kazujesz , Sokratesie ? Nie mniej na Zeusa , ja 10ci to zalecam , jak aby ju od chopcw zakupu -jc , przyposabia sobie uprawiaczy roli ; albowiemwydaj mi si by pewne pory wieku tak u koni ,

jak u ludzi , w ktrych oboje natychmiast poyte -cznymi s i ku lepszemu wzrost bior . Nadto ci

13

jeszcze mog wskaza ludzi tak uywajcych polu -bionych sobie niewiast , i im s pomocnicami do

pomnaania majtku , innych znowu tak , i bar -dzo go uszkadzaj. O to przecie, Sokratesie, kogo 12naley obwinia, ma czy on? Owca, rzek So -krates , jak to zwykle , jeeli nie domaga obwiniamypasterza ; ko , tak samo, gdy znarowieje , lemyjedca ; co do niewiasty jeeli pouczana po -winnoci swoich od ma , le jednak poczyna ,sprawiedliwie pono ona win ponosi ; ale jeelim nie nauczywszy j owych piknych i dobrych

spraw, niewiadom tyche posuguje si , czy niespada wtenczas sprawiedliwie wina na niego ? Bdrzetelnym , Kritobulu , wzgldem nas , gdy wszy -scy tu jestemy twoi przyjaciele : czy powierzaszkomu innemu wicej spraw wanych , jak onie ?Nikomu , odpowiedzia . Czy rozmawiasz z kimmniej, jak z on? Chocia nie w ogle , przeciez niewielu tylko , odpowiedzia . Poje j jeszcze 13bardzo mod , a przynajmniej , gdy jeszcze bardzomao widziaa i syszaa ? Tak jest . Daleko wicdziwniejsz , kiedy wie co z tego co mwi i czy -ni naley , ni kiedy w tem pobdzi . Ktrzy za , 14


23/81

jak mwisz , dobre maj ony, Sokratesie , czy jesobie sami uksztacili ? Nic lepszego jak prze -kona si naocznie . Przystawi ci i Aspazy * )ktra ci to umiejtniej odemnie pokae . Uwaam 15za , i ona bdca dobr towarzyszk w domu ,

jest dla ma szal , zgoa ku dobremu przewaa -jc . Wchodzi bowiem zwykle do mieszkania do -

*) Sawna z piknoci i wyksztacenia Atenka,ya za czasw Sokratesa.

14

bytek z pracy ma , rozchodzi si z niego naj -wicej przez rzdny wymiar ony ; jeeli to dobrzesi odbywa , wzmagaj , si domy , jeeli jest lespeniane, upadaj. Mniemam przecie , i potrafi 16ci nadto wskaza i w innych sztukach pracujcychjak naley, jeeli mylisz, i ci to jeszcze potrzebne .

ROZDZIA IV.

Poc masz wszystkie przechodzi , Sokratesie ? 1rzek Kritobulos : ani bowiem atw jest nabypracownikw w wszystkich tych sztukach takich ,jakich naley, ani te podobn wszystkich ich znaw -

stwo osign; lecz ktre zdaj si by najpikniej -szemi z umiejtnoci i ktremi zajmowa si naj -bardziej mi przystoi , te to wska mi wraz z wy -konawcami onyche , oraz wspieraj mnie w temnauk swoj . Dobrze mwisz Kritobulu , odrzek. 2Bo owe tak zwane rzemielnicze, i osawione s ,i susznie bardzo w pogardzie po wszystkich mia -stach; gdy mitr ciaa robotnikw i opiekujcychsi niemi , zmuszajc ich do cigego siedzenia iycia w ciemnych izbach , niektre nawet przep -dzania dni caych przy ogniu. Gdzie za ciaa nie -wieciej, tam i dusze si trac . Oraz i czasu jak 3


24/81

najmniej zostawiaj do oddawania si przyjacioomi miastu te tak zwane rzemielnicze sztuki , tak ici ludzie zgoa (rzemielnicy) wydaj si by niezdatnymi do obcowania z przyjacimi i do obronykrajw . Ztd w niektrych miastach , przedewszy-

15

stkiem w syncych z walecznoci, nawet zakazanejest kademu z obywateli trudni si rzemiosami .Nam za jakiemi, zajmowa si radzisz? Czy, rzek 4Sokrates, nie shabiemy si , naladujc krla Per -

sw ? o nim bowiem powiadaj , i kadc pomi -dzy najpikniejsze i najpotrzebniejsze zajcia rl -nictwo i wojskowo , obiema mocno si opiekuje.Co usyszawszy Kritobulos , zawoa : i ty to wie - 5rzysz Sokratesie , e krl Persw rolnictwem siopiekuje? Tym sposobem, rzek Sokrates , rozwa -ajc, Kritobulu, przekonamy si o tem . Zgadzamysi , i si sprawami wojennemi mocno opiekuje ,poniewa we wszystkich krajach, z ktrych pobiera

daniny, przepisa kademu szczegowo rzdcy, nailu ma wydziela ywno jedzcw, ucznikw, pro -carzy , tarczownikw , ktrzy by potrafili trzymaw posuszestwie jego poddanych, a, jeeli nieprzy -jaciel napadnie , wypdza go z kraju ; prcz tych 6utrzymuje on jeszcze po zamkach zaogi . ywnodla zag wydaje rzdca, ktremu to jest polecone,krl za co rok odbywa przegld wojsk najemnychi innych , ktrzy maj w obowizku uzbraja si ,

zgromadzajc ich wszystkich razem , prcz owychpo twierdzach , w miejscu , ktre si zebraniem zo -wie . Znajdujcych si w ok swego zamku samprzeglda , mieszkajcych za w oddaleniu poruczaprzeglda wysadzonym przez siebie zaufanym .Ktrzy tedy z dowdzcw stray , tysicznikw i 7satrapw oka , i liczb nakazan maj wype -nion, i wojsko w wietne konie i bro opatrzoneprzedstawi , tych naczelnikw i zaszczytami po -dnosi i wielkiemi darami zbogaca ; ktrych za


25/81

16

z tyche naczelnikw znajdzie , i albo zaniedbujzaogi albo za podym zyskiem si ubiegaj , tych

surowo karze i zrzucajc z urzdu , innych dozor -cw postanawia . To penic zdaje wic nam sisprawami wojennemi bezwtpliwie opiekowa. Nadto 8ktrykolwiek kraj objeda, ten sam przeziera i le -dzi , azali rzdzony jak nakaza , ktrego za samnie przeglda , ten przez zaufanych wysacw do -zoruje. Ktrych natenczas ze rzdcw widzi przed -stawiajcych mu kraj zaludniony , ziemi w nimczynn i pen drzew i owocw , jakie kada wy -

daje, tym przydaje drugich , podarunkami ozdabia ,wysokiemi urzdami zaszczyca; u ktrych przeciwniezastanie ziemi prnujc i ubog w ludno czyto dla niezdatnoci ich , czy ucisku , czy niedbal -stwa, tych karzc i skadajc z posad, innych sta -nowi namiestnikw . To za czynic czy zdaje 9si mniej czuwa , aby ziemia przez mieszkacwuprawian bya , jak aby bya strzeon od czuwa -jcych nad jej niebezpieczestwem? Ustanawia on

za rzdcw, nie tych samych do obojga; ale jednimaj pod sob mieszkacw i robotnikw i da -niny od tyche wybieraj : drudzy za przewodni -cz uzbrojonym zaogom. A kiedy dowdzca za - 10g nie dostatecznie strzee kraju, natenczas prze -oony nad mieszkacami i czuwajcy nad pracamiich oskara dowdzc zaogi, i nie mog pracowajego ludy dla braku bezpieczestwa ; skoro zaznowu naczelnik zaogi zapewnia pokj dla pracy,

lecz drugi rzdca pozostawia krain bezludn i nie -uprawn , wtedy skary tego dowdzca zaogi .Gdy le przyrzdzajcy ziemi nie mog ani za- 11

17

g wyywia , ani danin oddawa . Kdy posta -nowiony jest satrapa , tam tene czuwa nad do -penieniem tego obojga . Na to rzek Kritobulos :Jeeli tedy to czyni krl , Sokratesie , zdaje mi si 12nie mniej opiekowa rolnictwem jak wojskowoci .


26/81

Trzeba jeszcze przyda , mwi dalej Sokrates , i 13we wszystkich tych krajach , w ktrych mieszkai do ktrych na pewien czas przybywa , dozieraon tego , aby zakadano mu ogrody zwane rajami,zapenione wszystkiemi piknemi i dobremi roli -

nami , jakie tylko ziemia rodzi zechce , i w tychto on po najwikszej czci sam przebywa, gdy gopora letniego gorca nie powstrzymuje. Na Zeusa , 14rzek Kritobulos, to gdzie on sam przebywa, So -kratesie , tam musz stara si , aeby najpikniej -sze byy raje , i zaopatrzone w drzewa i we wszy -stkie inne ozdoby, ile ich podzi ziemia. Powiadaj 15jeszcze niektrzy , Kritobulu, rzek Sokrates , i kiedydary krl wydziela , najprzd powouje tych co si

na wojnie odznaczyli , gdy na nicby si nieprzy -dao wiele uprawia ziemi , gdyby nie byo j bro -nicych ; nastpnie za zaraz tych przyzywa , cokraje jego najlepiej uprawiaj i rodzajnemi czyni ,mwic , i nawet mocni yby nie mogli , gdybynie byo rolnikw . Mwi , i Cyrus , ktry naj - 16znamienitszym by krlem , rzek pewnego razu doprzywoanych po odebranie podarunkw , iby su -sznie sam powinien wzi dary stron obydwch ;

gdy i uprawia najlepiej i broni najlepiej upra -wionych krajw umia. Cyrus wic Sokratesie , rzek 17Kritobulos, jeeli to powiedzia niemniej si chlu -bi , i kraje urodzajnemi czyni i uprawia zdol -

18

nym by , jak e by wielkim wojownikiem . I na 18Zeusa, rzek Sokrates, zdaje si zaprawd , i gdybyby y , byby najlepszym okaza si rzdzc , naco wiele innych zoy dowodw ; a kiedy wyruszydo walki o krlestwo z bratem , nie wymieniajnikogo, ktryby zbieg od Cyrusa do krla, od krlaza wiele tysicy ucieko do Cyrusa . Ja przeci 19uwaam w tem wielki dowd cnoty rzdzcego ,kiedy go chtnie suchaj , a w niebezpieczestwachbez przymusu przy nim pozostaj . Z nim za i zaycia wsplnie walczyli przyjaciele , i gdy poleg ,legli razem okoo trupa jego walczc wszyscy prcz


27/81

Ariusza; lecz Ariusz wanie dowodzi lewem skrzy -dem wojska . Ten tedy Cyrus , powiadaj , i gdy 20przyszed do niego Lyzander przynoszc dary odsprzymierzycw , midzy innemi dowodami aski ,jakie mu wywiadczy , pokaza mu take raj swj

w Sardes ; to opowiada pewnemu przyjacielowiswemu w Megarze sam Lyzander . Kiedy za po - 21dziwia Lyzander pikne drzewa, w raju rwno wy -sadzone, proste ich rzdy, a wszystkie w piciobokinadobnie rosnce , i gdy wiele sodkich zapachwotaczao przechadzajcych si, zawoa w zdumieniu :zaprawd, dziwuj si, Cyrusie, piknoci wszystkiegotego, lecz bardziej jeszcze obudza zdumienie mojeten , ktry ci to wszystko po szczegle odmierzy

i uporzdkowa . Co syszc Cyrus mia si ura - 22dowa i rzec: To wszystko, Lyzandrze, ja sam wy -mierzyem i uporzdkowaem, niektre z tych drzewnawet sam zasadziem . A Lyzander spojrzawszy 23na niego , i widzc pikno szat ktre mia na so -bie, i czujc ich zapach, patrzc na przepych a-

19cuchw , na ozdoby rk i reszty przyboru go stro -jcego : Co mwisz , zawoa , Cyrusie ; ty swojemirkoma sadzie te drzewa ? A Cyrus mia odpo - 24wiedzie : Czy si temu dziwisz, Lyzandrze? przy -sigam ci na Mitr ! kiedy jestem zdrw, nigdy niesiadam do uczty, nim si nie zapoc prac czy towojenn , czy rolnicz czy inn jak tego rodzaju .

Co usyszawszy Lyzander , mia go uchwyci zark i wyrzec : Sprawiedliwie zdajesz mi si byszczliwym , Cyrusie; jeste nim bowiem jako mprawy.

ROZDZIA V

To ja za Kritobulu , na ten cel ci opowiadam , 1


28/81

rzek Sokrates , e owi bardzo szczliwi powstrzy -ma si od rlnictwa nie s w stanie . Zdaje sibowiem zajmowanie si niem by zarazem przyjem -noci, przymnaaniem majtku i wywiczaniem ciado podoywania temu , co mowi wolnemu przy -

stoi . Najprzd bowiem to z czego yj ludzie przy - 2nosi ziemia w niej pracujcym , a przy tem w do -datku , skd roskoszy doznaj ; dalej czego na ozdo - 3b otarzy, posgw i wasn potrzebuj , i to z naj -sodszemi zapachami i widokami im dostarcza; nadtowiele przysmakw ju to rodzi, ju utrzymuje ; gdyi sztuka pasterska czy si z rolnictwem , aebymieli ludzie czem przypodoba si bogom przezofiary , i tako na swoje potrzeby . Lecz dostar - 4

czajc dbr nieskoczonych nie pozwala bra ichprzy mikoci , ale przyzwyczaja wytrzymywa mro-

20

zy , zimy i skwary lata . Przy tem wasnemi rko -ma pracujcych wiczc siy im przyczynia , trzy -

majcych za dozr w gospodach umnia , o wiciewywoujc ich z oa i do mocnego biegania zmu -szajc . Tak za na folwarku , jak w miecie zawszeo rychle najwaniejsze speniaj si sprawy . Nadto 5jeeli kto na koniu chce broni miasta , najzdol -niejszem jest rolnictwo do wyywienia mu tegokonia , jeeli pieszo , mocnym czyni ciao jego ; po -budza te jako ziemia do lubowania w mylistwieprzezto , i atwego dostarcza wyywienia dla psiar -

ni i wraz zwierzyn utrzymuje . Konie za i psy 6doznawajc korzyci ze wsi nawzajem jej si od -pacaj : ko, i wczenie zanosi dozorc na miej -sce pracy , a pno od niej powraca zdarza spo -sobno; psy , i odganiaj dzikie zwierze od uszko -dzenia owocw i owiec wraz bezpieczestwo zape -wniaj w odosobnieniu . Zagrzewa te ziemia rl - 8nikw do bronienia kraju z broni w rku przezto ,i swoje pody wystawia na otwarty przystp nie -przyjacielowi. W bieganiu za , ciskaniu i skakaniu ,ktra czyni ludzi sztuka zrcznieszymi nad rl -nictwo ? ktra sztuka wicej si swym pracowni -


29/81

kom wywdzicza? ktra uprzejmiej swego opiekunaprzyjmuje , wystawiajc przychodzcemu do braniaczego zapragnie ? ktra gocinnych sprzymierze - 9cw hojniej podejmuje ? gdzie wiksza atwo zi -m przepdza przy obfitym ogniu i ciepych k -

pielach , jak na wsi ? gdzie przyjemniej uywalata wrd wd , lekkich powieww i cienia , jakwrd niej ? Ktra godniejsze skada bogom pier - 10wociny i obfitsze wyprawia wita ? Ktra milsz

21

dla suebnikw , sodsz dla ony , wice upragnio - 11

wydaoby mi si zaprawd , gdyby czowiek wolny ,albo majtek przyjemniejszy nad ten posiada , albosodsze i korzystniejsze dla ycia wynalaz zatru -dnienie . Ale ziemia nadto zdolnych pojmowa , i 12sprawiedliwoci chtnie poucza , gdy najlepiej jpielgnujcych najwikszemi nagradza dobrami . Kie - 13dy za niekiedy przez natok wojsk pozbawieni

zostan prac swych wywiczeni w rlnictwie i dziel -nie i po mzku wyksztaceni , to tacy dobrze opa -trzeni na duszy i ciele , byle Bstwo nie przeszko -dzio , mog pjd do dziedzin wrogw i wzisobie ywno . Czsto owszem wrd wojny , bez -pieczniejsza jest z broni w rku szuka ywnoci,jak z narzdziami rlniczemi . Uczy te rlnictwo , 14jak sobie nawzajem dopomaga . Przeciwko nie -przyjacioom bowiem z ludmi i trzeba , a praca

w ziemi take z ludmi si odprawia . Kto wic 15chce dobrym by rlnikiem , powinien robotnikwswych uczyni ochoczymi i skonnymi do posu -szestwa; prowadzcy na nieprzyjaci to samo wy -myla musi obdarzajc wypeniajcych , co dobrzywypenia powinni, a karzc upornych . I zachca 16czsto trzeba gospodarzowi robotnikw niemniej ,jak wodzowi onierzy ; i korzystnych przyrzeczeniemniej potrzebuj niewolnicy jak wolni , nawetwicej , aby pozosta chcieli na miejscu . Piknie 17powiedzia i w, co wyrzek, i rlnictwo wszystkichinnych sztuk matk i piastun . Gdy bowiem kwi -


30/81

tnie rlnictwo, wzrastaj i wszystkie inne rzemiosa,gdy za ziemia przymuszon jest lee odogiem ,

22

gasn , zgoa i inne sztuki tak na ldzie jak namorzu.

Usyszawszy to Kritobulos , odezwa si : O tem 18zdajesz mi si dobrze mwi, Sokratesie; lecz po -zostaje jeszcze doda, i bardzo wiele nie podobnanaprzd przewidzie w gospodarstwie . I grady bo -wiem i rony i susze i ulewy straszliwe i rosy i

inne przygody czstokro niwecz , prace dobrzeprzemylane i wykonane ; i owce czasem dobrzechodowane naga zaraza najokrutniej wybia . Sy - 19szc to , rzek Sokrates : Ale ja sdziem , Krito -bulu, i wiesz, e bogowie nie mniej wadzcami sspraw rolniczych , jak spraw wojennych . Wszakewidzisz , jakto ludzie na wojnie przed rozpoczciemdziaa nieprzyjacielskich zjednywaj sobie bogw ,jako ich zapytuj przez ofiary i ptaki , co maj

czyni, a czego niecha; w sprawach za rlniczych 20mniemasz , i mniej potrzeba agodzi sobie bogi ?wiedze wic o tem , doda , i roztropni dla wo -dnitych i suchych owocw, dla wow , dla koni , dlaowiec , i zgoa dla wszelkiego dobytku opieki bo -gw przyzywaj .

ROZDZIA VI

Piknie zdajesz mi si to mwi , Sokratesie , 1gdy zalecasz , aeby kad spraw od bogwjako panw nie mniej dzie pokoju jak dzie wojny po -czyna , to te stara si bdziem tak czyni . Typrzecie tamztd gdzie rozmow sw o zarzdziedomowym przerwae , to co z kolei z ni si wie

23


31/81


32/81

tniejszemi i najsilniejszemi , a duszom jak najmniejodejmujcem por opiekowania si przyjacimii miastami . I bodcem wraz do ubiegania si 10o dzielno , zdao nam si by rlnictwo, zewntrztwierdz wydajce swe pody i karmice pracowni -

kw; dla tego za w najwikszem powaaniu u miastosdzilimy by ten zawd , e i najlepszych i naj -rozsdniejszych zdaje si przysposabia krajowiobywatelw . Na to Kritobulos : e rlnictwo , So - 11kratesie, najpikniejszym, najlepszym i najsodszymrobi ywot , o tem sdz si dostatecznie przeko -nanym ; e jednak namienie , i wiesz powody ,dla ktrych jedni tak pracuj w roli , i maj z niejw obfitoci czego zadaj , drudzy za tak koo

niej chodz, i im nie przynosi korzyci; chtnie -bym pragn i to oboje od ciebie usysze, aeby -my co dobre czynili , co szkodliwe zaniechiwali .Czy zgodzisz si na to Kritobulu , rzek Sokrates , 12gdy ci od pocztku opowiem zetknicie si mojeprzypadkowe i rozmow z mem , ktry mi siwydawa w istocie jednym z owych, co im to spra -wiedliwie przynaley owo miano, m pikny i do -bry ? Bardzo chtnie , rzek Kritobulos , bd ci

w ten sposb sucha , ile e sam pragn sta sigodnym tego imienia . Powiem ci wic , rzek So - 13krates take , jak i przyszedem do poznania go .

25

Aeby dobrych cieli , dobrych kowali , malarzy ,

rzebiarzy i tego rodzaju innych obej i dzieaich za pikne osdzone obejrze , bardzo mao po -trzebowaem czasu . Lecz aby pozna i owo witenoszcych imi, pikny dobry, i dla jakich to sprawzaszczycono ich oneme, oddawna pragna duszamoja napotka z nich ktrego . Zrazu , poniewaprzymiot pikny przyczony by do przymiotudobry, gdziekolwiek zobaczyem piknego czowieka ,staraem si zblia do niego i wybadywa , czyujrz do piknego przywizan i dobro . Niebyo 15przecie tak ; lecz zdawao mi si owszem dos -trzega w niektrych z owych piknych z ukadu ciaa,


33/81

i bardzo byli zymi co do duszy . Postanowiemwic zaniechawszy tego piknego przegldu , udasi wprost do jednego z tak zwanych piknychi dobrych . Poniewa tedy syszaem , i Ischoma -cha wszyscy mowie i niewiasty , cudzoziemcy i

obywatele piknym i dobrym mianowali , zdao misi sprbowa z nim poznajomi .

ROZDZIA VII.

Zobaczywszy go tedy pewnego razu siedzcego 1

w przysionku Zeusa Eleuteryjskiego (opiekuna wy -zwolecw) , poniewa zdawa mi si by bez za -jcia , przystpiem do niego i usiadszy obok ,rzekem: zkde to, Ischomachu, niezwykszy pr -nowa , siedzisz tu bezczynnie ? bo ponajwik -szej czci widz ci albo przy jakiej robocie , albo

26przynajmniej nie bez jakiego zajcia na rynku .I teraz by mnie bez niego nie widzia , Sokratesie , 2odpowiedzia Ischomachos , gdybym nie by przy -rzek czeka tu na kilku gocinnych sprzymierzy -cw. A kiedy nie masz nic takowego przed sob ,na bogw ! zawoaem, gdzie przebywasz, co dzia -asz? mocno bowiem pragn dowiedzie si od cie -

bie, dla czego ci piknym i dobrym nazywaj, sko -ro nie bawisz w domu, ani te posta twego ciaanie po temu si okazuje. A Ischomachos rozmiaw - 3szy si z owego dla czego ci piknym i dobrym nazy -waj , i ucieszony , jak mi si zdawao , odpar :Czy rozmawiajc z tob o mnie niektrzy nadajmi to imi , nie wiem ; ale zaprawd , kiedy mniepowouj do zamiany mienia *) przy dostawie okr -tw lub do ekwipowania Choru , nikt wtenczas nieszuka piknego i dobrego , lecz wyranie po ojcu ,Ischomachem mnie mianujc przyzywaj . Leczo co mnie zagad Sokratesie , tak jest : wcale ja


34/81

w domu nie siedz , gdy do zarzdu w gospodziesama moja ona wystarcza . I tego te , rzekem , 4Ischomachu chciabym si od ciebie dowiedzie ,czy sam wyksztacie swoj on , aby bya jakpowinna , czy te wzie j od ojca i matki umie -

jc ju rozporzdza tem co jej przypada . Jake 5mwi, Sokratesie, miaem j poj ju to znajc,kiedy przybya do mnie jeszcze nie spena lat

*) Byo prawo u Ateczykw, i, jeeli obywatel doskadki jakiej dla miasta obowizany i powoanywiedzia bogatszego od siebie, natenczas tenealbo skadk na siebie bra musia albo wolno

mu byo ofiarowa pierwszemu zamian majtkui tym sposobem przenie ow na niego.

27

pitnacie majc , w uprzednim za czasie ya podcisym dozorem , aeby jak najmniej widziaa , jak

najmniej syszaa , o jak najmniej si wywiadywaa ?albowiem nie zadowolni ci pewnie , i przysza 6umiejc tylko z podanej sobie weny sukni uro -bi , i widziawszy jak si przdziwo pomidzy su -ebnice wydziela ? co do spraw odka , Sokrate -sie , bardzo wybornie wyuczon przybya , ktr , tonauk tak dla ma jak dla ony ja za bardzowan uwaam . W innych za obowizkach , rze - 7kem, Ischomachu, czy sam wywiczye swoj on,

iby zdoaa dostatecznie opatrywa co do niej na -ley ? Nie prdzej na Zeusa , odpar Ischomachos ,a sprawiwszy ofiar i pomodliwszy si do bogw ,abym zosta nauczycielem , a ona uczennic tegoco dla nas obojga najlepszem. Czy, rzekem, i ona 8z tob dzielia t ofiar i to baganie ? I bardzo ,odpowiedzia Ischomachos, mnogo lubujc bogom,i tak zostanie jak powinna , i jawnie okazywaa ,e nie zaniedba nauk sobie dawanych. Na bogw , 9rzekem, Ischomachu, powiedz, czego j najprzdzacz uczy ; gdy z wiksz roskosz bd su -cha tego opowiadania, jak gdyby mi najpikniej -


35/81

sz walk szermierzy albo konn opisywa . A Ischo - 10machos odpowiedzia . Ot , Sokratesie , gdym jju uagodzi i oswoi , em mg z ni rozma -wia , zagadnem j tak jako : Powiedz mi , nie -wiasto , czy pomylaa ju nad tem , dla czego ja

ci pojem a rodzice oddali ? e bowiem nie byo 11obawy z ktrbym inn podzieli oe , wiem ii tobie jest to jawnem . Radzc tedy wsplnie janad sob , rodzice za twoi nad tob ? jak wy-

28

bra najlepsz pomocnic dla domu i dzieci , wy -braem ja ciebie , rodzice za twoi , jak si zdawalipodug monoci swojej , mnie . Kiedy nam Bg da 12dzieci , bdziemy radzi nad niemi , jakby je jak -najlepiej wychowa ; wsplna to bowiem nam ko -rzy aby zyska jak najcnotliwszych pomocnikwi ywicieli na staro; teraz za ten oto dom wspln 13jest nasza wasnoci. Ja bowiem cokolwiek jest mo -jem , wszystko do wsplnoci oddaj , i ty cokolwiek

przyniosa tako do teje wsplnoci skadasz. I nieto oblicza si powinno , ktre z nas wicej co doiloci zoyo, ale to wiedzie naley, i, ktre z naslepszym bdzie wsplnego dobra szafarzem, to naj -droszy skarb przynioso . Odrzeka mi na to ona : 14w czeme ja mog ci pomaga? jaka moja wadza?wszake ty panem jeste wszystkiego , moj zaspraw , tak powiedziaa mi matka , by roztropn .Zaiste na Zeusa , rzekem , niewiasto , gdy i mnie 15

ojciec to samo zaleci . Roztropnego przecie m -a i ony obowizkiem jest tak dziaa , aeby toco posiadaj w najlepszym utrzymywao si stanie ,a innych jak najwicej piknych i sprawiedliwychrzeczy przybywao . Przez jakie tedy sprawy, za - 16pytaa ona , uwaasz , i potrafi wasno naszpomnaa ? Zaprawd , odpowiedziaem , na Zeusa,czego zdolno zaszczepili w tobie bogowie a pra -wo pochwala, to staraj si wypenia jak najlepiej.I c to jest ? zapytaa . Mniemam , odparem , e 17dziea nie najmniejszej wagi, skoro i matka pszczw ulu bynajmniej maocennym sprawom nie prze -


36/81

wodniczy . Zdaje mi si bowiem, niewiasto, i bo - 18gowie bardzo mdrze postanowili stado pci obo-

29

jej , aeby nadto jak najuyteczniejszem byo sobiew swojem poczeniu . Gdy najprzd wie si 19ono podzc dzieci , aeby rodzaje yjcych nie wy -giny , nastpnie przysposabia ludziom karmicieliw staroci ; potem ywot ludzi nie jest tak jaku zwierzt pod otwartem niebem , lecz potrzebujemieszka oczywicie . Teraz ludziom chccym mie , 20

coby zachowali pod tem ukryciem, potrzeba robo -tnika pod goem niebem pracujcego; gdy odwrot,siejba , sadzenie , paszenie byda , wszystko to naotwartem powietrzu si odbywa , a z tego przy -sposabia si ywno . Kiedy znowu owoce znie - 21sione zostan pod dach , potrzeba kogo coby sitem opiekowa i wraz dopenia obowizkw dodomu nalecych. Zasony za domu wymaga i pie -lgnowanie nowonarodzonej dziatwy , wymaga jej

sporzdzanie potraw z podu ziemi i tak samo wy -rabianie odziey z weny . Poniewa za podwjny 22ten rodzaj zatrudnie da opieki i pracy w domui zewntrz jego , i przyrodzone usposobienia Bgurzdzi po temu , niewiasty do prac i dozoru we -wntrz , ma do prac i dozoru zewntrz zagrodyprzeznaczajc . Do ponoszenia bowiem zimna, go - 23rca , trudw podry i wypraw wojennych zdol -niejszemi udziaa ciao i dusz mczyzny : wic

wykreli dla niego sprawy pozadomowe ; niewie -cie za mniej na to wytrwae dawszy ciao , zdajemi si, i wskaza tene Bg zatrudnienia wewntrzdomu . Wiedzc za, i niewiecie zaszczepi i na - 24kaza karmienie niemowlt , wydzieli jej oraz wi -cej przywizania do tych nowonarodzonych , jakmczynie . Poniewa nakaza jej nadto stra nad 25

30


37/81

zbiorem do domu przyniesionym , uwaajc Bg ido strzeenia nie jest haniebn mie dusz trwo -liw , wikszy podzia bojani da kobiecie jakmowi . Wiedzc dalej , i broni bdzie musiazajmujcy si prac zewntrzn , gdy wrg jaki

napadnie , temu wikszy wydzieli wymiar odwagi .Poniewa za obojgu potrzeba bdzie rozdawa i 26zbiera, w pami i czujno wsplnie ich opatrzy;tak i niepotrafiaby rozsdzi , ktre z dwojga ,mczyzna czy kobieta, bogatszemi w te przymioty.Tako wstrzemiliwoci przyzwoit oboje obdzie - 27li wsplnie i moc im nada tene Bg , aby ktresi w tej cnocie okae przedniejszem, czy m czyniewiasta , to take wicej z tego dobra odnosio

korzyci . Poniewa za przyrodzenie obojga nie 28do wszystkiego jest jednako dobrze usposobione ,dla tego potrzebuj si nawzajem , i stado staosi sobie nawzajem pomagajcem , wykonywajcjedno do czego drugie nie udolne . Wiedzc tedy , 29niewiasto , co nam obojgu od Boga przykazane ,powinnimy stara si wykonywa jak najlepiej , cona kade przypado . Nakazuje to i prawo , wic 30dzieci ich uczyni , tak prawo wsplnikami domu

ich stanowi . Oraz jako pikne potwierdza prawo ,czego wiksz zdolno Bg w kade z obojga za -szczepi . Tak pikniejsz jest niewiecie w domupozostawa nieli zewntrz niego przebywa , m -czynie za mniej przystoi wewntrz przesiadywani chodzi koo zatrudnie po za mieszkaniem .Jeeli za kto wykracza przeciwko powoaniu do 31ktrego go Bg utworzy , pono i Bogw baczno-

31

ci nie uchodzi jego nieposuszestwo , i kar od -nosi , zaniedbujc prac swoich lub trudnic si nie -wieciemi . Zdaje mi si , e i matka pszcz po - 32dobnie sobie od Boga nakazane prace odbywa .Jakie to , zapytaa , spenia ona prace , przez ktrepodobn jest do tego, czem ja si mam zajmowa?Poniewa, odpowiedziaem, pozostawajc w ulu nie - 33dozwala pszczoom prnowa , lecz ktrym naley


38/81


39/81

stara , aby do niego co z zewntrz przybywao .Rwnie miesznem , odpowiedziaem , wydaby si 40mj wniosek , gdyby nie byo kogo , coby przy -niesiony zbir przechowywa . Czy nie wiesz, jakiepolitowanie obudzaj owi w dziurawe , podug przy -

sowia naczynie czerpajcy wod , ie nadaremnpodejmuj prac ? Na Zeusa , rzeka niewiasta , boi biedn i s , oni , jeeli to czyni . Inne znowu m - 41wiem , waciwe ci zatrudnienia , niewiasto , miemibd : kiedy przyjwszy suebnic nie wiadom ,grplowania weny , uczynisz w tem pouczon po -dwjnie sobie drog; tako kiedy wziwszy niezna -jc si na szafarstwie i posugach , wywiczo -n , i wiern , sobie sug udziaasz , nieopacon ,

mie bdziesz ; i kiedy por mie bdziesz nagra -dza roztropnych i poytecznych domowi , gdy siza ktry zym okae, ukara; co za ze wszystkiego 42

33

najprzyjemniejszem , kiedy si lepsza odemnie oka -

esz i mnie swoj sug , uczynisz, kiedy nie bdzieszpotrzebowaa lka si , aby z postpem wiekumniej powaan bya w domu , lecz ufa bdziesz ,e zestarzawszy si, im zacniejsz mnie pomocnica dzieciom opiekunk bya , o tyle wicej powa -an, bdziesz w rodzinie . Pikne bowiem i dobre 43przymioty nie przez postp w sile ciaa , lecz przezrwnoczesny z wiekiem postp w cnotach, wzma -gaj si u ludzi. Tyle pamitam, Sokratesie, z pierw -

szej mojej z ni rozmowy .

ROZDZIA VIII

Czy , zapytaem znowu , Ischomachu , uwaae 1j po tych naukach wicej pobudzon do staranno -ci? I owszem na Zeusa , odpowiedzia Ischomach ;dostrzegem nawet , i bya dotknit i mocno sizarumienia, kiedy dajcemu co z przyniesionego


40/81

wniosku, nie miaa mi co wskaza . Widzc j, tedy 2zatroskan , rzekem : nie tra odwagi niewiasto, inie moesz mi da tego, czego wanie pragnem.Zawsze to jest bowiem ubstwo, kiedy kto potrze -bujc czego, nie ma go do uycia ; lecz mniej smu -

tny jest ten niedostatek , kiedy kto szukajc niemoe znale, ni kiedy ju od pocztku nie szuka ,wiedzc i nie ma . Wszake nie jeste temu 3winna , lecz ja , ktry ci oddaem dobytek nie usta -wiwszy, gdzie kade lee powinno, aby wiedziaa,kdy co stawia i zkd bra . Nic za , niewiasto ,nie jest tak poyteczne ludziom i nadobne , jak po-

34

rzdek . Tak i chr zoony jest z ludzi ; ale kiedyczyni kady co mu na myl przyjdzie , powstajeniead , i nie mio patrze ; kiedy za w porzdkudziaaj i gos podnosz , warto im przypatrywasi i warto ich sucha . Tak samo , niewiasto , 4wojsko nie trzymajce adu pene jest zamieszania,

najacniejsze do pokonania wrogom , niesawy i nie -uytku stawiajce widok nieprzyjacioom : mu , ci -ko zbrojny , pachocy , lekko zbrojny , jedziec ,wozy. Jake bowiem mog pochodzi, jeeli w ta -kim bdc stanie jedni drugim zawadzaj, idcy bie -gncemu , biegncy stojcemu , wz jedzcowi , muwozowi , pachoek ciko zbrojnemu? Jeeli za bi 5si wypadnie, jake bd walczy w takim zgieku?ktrzy bowiem natenczas cofn si powinni przed

napadajcym wrogiem, ci ustpujc wywraca bd 6bro noszcych . Uporzdkowane przeciwnie wojskonajpikniejsze sprawia widowisko przyjacioom, naj -nieznoniejsze wrogom . Ktryby bowiem przyjacielnie poglda z luboci na mnogich ciko uzbro -jonych w szyku postpujcych; ktry wrg nie zo -staby trwog przejty na widok naleycie oddzie -lonych ciko zbrojnych , jedcw , tarczownikw ,ucznikw , procarzy , a wszystkich w porzdku po -stepujcych za dowdcami? Idc za w szyku, cho - 7cia by ich byo i wiele tysicy , rwnie , jak gdybytylko by jeden , w cichoci wszyscy postpuj ;


41/81


42/81

36

waj ; wreszcie przepeniony jest ciarami , ktreNaczelnik dla zysku z sob wozi . A wszystko to 13

co mwi , nie w wikszym zoone byo obrbie ,jak rwnoboczna izba na dziewi ek . Tak zawidziaem kad rzecz postawion , i ani wyszu -kiwa jej byo potrzeba , ani te bez skadu i adunie bya porzucon , iby zwok czynia , kiedybyjej prdko uy wypado . Pomocnika za sterni - 14czego , ktry si Podsternikiem nazywa , tak znala -zem wiadomego kadej skrytki , e nawet nie b -dc przytomnym potrafi powiedzie , gdzie co ley

i ile go jest , nie mniej jak umiejcy goski powie -dziaby ile jest liter w nazwisku Sokrates i gdziekada umieszczona . Widziaem te , mwi dalej 15Ischomachos , tego samego czowieka w chwili wol -nej przezierajcego wszystkie sprzty , ktrych sipotrzebuje na statku . Nie pojmujc tego prze -gldu jego zapytaem , coby czyni. On za rzek :Patrz , cudzoziemcze , w jakim s stanie na przy -padek jakiej przygody , rzeczy okrtowe , czy co

w swojem miejscu lub w nieadzie nie ley . Nie 16daje bowiem czasu bstwo , gdy miota zacznie bu -rz na morzu do poszukiwania tego co potrzebalub podania co w nieporzdku porzucone . Ale grozii karze Bg niedbalcw . Jeeli tylko niezgubi (nie)zaniedbujcych si , dosy ju na tem ; jeeli zaocali wybornie posugujcych , wielka wdzicznonaley bogom . Widziawszy ja tedy ow , dokadno 17porzdku powiedziaem do ony , iby to wielkiem

byo z naszej strony nieopatrzeniem , skoro ludziena statkach maych co do rozmiaru znajduj schro -nienia i mimo silne wstrznienia waw morskich ,

37

jednak utrzymuj , porzdek , nawet zdjci trwogo ycie przecie znajduj czgo im potrzeba , gdy -bymy , (mwiem) my , majc mieszkanie na mo -cnym stojce gruncie, nie umieli wynale stsowne -


43/81


44/81

pamitam , i z ni rozmawiaem .

ROZDZIA IX

Jake , rzekem , Ischomachu ? Czy zdawaa ci 1si by wzruszon ona suchajc nauk , ktre jejusiowa wpoi ? Co powiesz , gdy mi przyrzekaaby skrztn i jawnie mocno bya uradowan , zna -lazszy jakby po bezradnoci atwo postpowania ,i prosia mnie , abym jak najprdzej urzdzi takjak mwiem. I jake to , zapytaem , uczyni Ischo - 2

machu ? Zdao mi si nasamprzd pokaza jej spo -sobno po temu domu . Nie jest on bowiem So -kratesie , przystrojony ozdobami , ale ku temu ce -lowi z rozwag zbudowene w nim komnaty , abybyy jak najwygodniejszem pomieszczeniem dlatego co si w nich ma znajdowa tak , i niejakosame przyzywaj do siebie waciwe sobie przed -mioty . Tak izba w miejscu najbezpieczniejszem 3bdca rzeczy najdroszych , kobiercw i sprztw ,

39

zachrona sucha zboa , chodna wina , widne izbydomagay si tych dzie i porzdkw , ktre potrze -buj wiata . Pokazaem jej zatem pokoje do co - 4dziennego przebywania rodziny przyjemnie urz -

dzone , iby latem zawieray chd , zim ciepo ;nastpnie pokazaem jej , jako cay dom na pou -dnie otwarty , tak i jawnie wrd zimy dobrzeowiecony socem , wrd lata potrzebn cie ma -jcy. Pokazaem jej wreszcie cz dla kobiet po - 5bytu przeznaczon , oddzielon od mieszka mzkichdrzwiami w ksztacie odzi, i tame oddwiernego,aeby ani nic nie wnoszono wewntrz , czego nienaley , ani te bez naszej wiedzy nie czyli siz niewiastami domownicy . Dobrzy bowiem pospodzeniu dzieci przychylniejszymi zwykle , lecz lizaobcowawszy z kobiet , pochopniejszymi do bro -


45/81

jenia zego staj si . Kiedymy to przeszli , mwi 6dalej , juemy wtedy uczynili podzia sprztw .Zaczlimy najprzd od zebrania tych , ktrych doofiar uywamy . Zatem rozdzielilimy strj onyna wita , i odzie ma witeczn i wojenn ,

take kobierce w izbie kobiet , kobierce w izbiemczyzn , obuwie kobiece , obuwie mzkie . Inny 7dzia bro , inny sprzty do przdzenia , inny doprzyrzdzania potraw , inny do przysposabianiaprzysmakw , inny dzia zajy sprzty od kpieli ,inny ktre do dziey , inny ktre do stou nale .I te wszystkie oddzielilimy na takie , ktrych ci -gle potrzebne uycie , i na godowe . Osobno take 8odoylimy zapas miesiczny , osobno odliczony

skad roczny . Tak bowiem atwiej si dostrzega ,aby starczyo do koca . Oddzieliwszy tak wszy-

40

stkie sprzty podziaami , na miejsca im przezna -czone odnielimy . Potem narzdzia , ktrych co - 9

dzie uywaj domownicy , jakoto dorobienia chleba,przysmakw , do przdzenia , samym je uywajcymoddalimy pokazawszy gdzie je maja skada , i za -lecilimy , aby ich nie uszkadzali ; ktrych za po - 10trzebujemy do wit albo przyjmowania goci lubw rzadkich okolicznociach , te powierzylimy Sza -farce , i wskazawszy jej miejsca onyche i odliczyw -szy i spisawszy kade z osobna , powiedzielimyjej, aby dawaa z nich kade komu bdzie potrzeba,

lecz aby oraz pamitaa , komu da , i odbierajc ,znowu napowrt kada , skd wzia .Szafark za uczynilimy t , ktra nam si 11

zdawaa by najpowcigliwsz w jedzeniu , w uy -waniu wina , snu i splnictwa z mczyznami ; nadtoktra zdaa si odznacza pamici i bacznoci ,aby zaniedbujc si nie cigaa na siebie naszejnagany ; oraz ogldnoci , aby dogadzajc nam zy -skiwaa za to nagrod . Uczylimy j by nam 12przychyln , podzielajc z ni rado , gdymy jejdoznawali , i tako smutek , gdy przypada jaka przy -goda . I oraz z gorliwoci przymnaa nam mie -


46/81

nia , wiczylimy j , skaniajc uznawa tego ko -rzy i przypuszczajc do wspudziau w dobrempowodzeniu . I sprawiedliwo jej wdraalimy , wy - 13ej szacujc poczciwyc nad niewiernych , i zda -rzajc im wygodniejszy i swobodniejszy ywot jak

zym : i on sam w teme pooeniu umieszcza -limy . Lecz po tem wszystkiem , (mwi) Sokra - 14tesie, rzekem do ony, e si to jednak na nic nieprzyda , jeeli sama nad tem czuwa nie bdzie ,

41

aby kada rzecz pozostaa w porzdku . Naucza -em j , jako i w miastach najlepsze posiadajcychprawa nie zdaje si wystarcza obywatelom , ipikne przepisz ustawy , lecz strw praw jeszczewybieraj , ktrzy dozorujc , postpujcego spra -wiedliwie pochwalaj , jeeli za ktry dziaa prze -ciwko ustawom , karz go . Kazaem wiec uwaa 15si onie za tak straniczk praw w zakresie do -mowym , i przeglda , gdy jej si bdzie zdao

sprzty , jako dowdzca stray przeglda zaogi ,i dowiadcza , czy wszystko jest w porzdku , takjako rada nasza krajowa przegld czyni jedcwi koni , i jakoby krlowej pochwala i nagradzamoc swojej wadzy godnego , a karci i kara ,ktryby na to zasuy . Nadto nauczaem j , iby 16niesprawiedliwie alia si , e jej wicej zatrudnienakadam okoo majtku , ni sugom , okazujc ,i domownicy tyle tylko maj udziau w wasno -

ci paskiej , e znosz j z pola , opatruj i strzeg,uytkowa za z niej adnemu nie wolno , ktremutego wyranie nie dopuci naczelnik ; rzdzcy zawszystko jest , z czego po szczegle zapragnie ko -rzysta . Kto wic tak z zachowania najwikszy 17uytek , jak z utraty najwiksz ma szkod , temute , dowiodem , najbardziej troskliwo o swojemienie przypada . Jake wic ? zagadem , Ischo - 18machu , byaci powoln ona , usyszawszy te za -lecenia ? Ot rzeka mi, Sokratesie, i myl si ,gdy mniemam przykre jej porucza obowizki na -uczajc , e czuwa powinna nad dobytkiem . Mniej


47/81

bowiem , mwia , byoby jej owszem znon , gdy -bym jej nakazywa zaniedbywa swojej wasnoci ,

42

jak e bdzie miaa opiekowa si domowemi do -brami . Wrodzona bowiem , rzeka , zdaje si by 19roztropnej niewiecie , i , jako atwiej pielgnujeswoje dzieci ni je zaniedbuje , taki te nad mie -niem , ktre jako wasne uciech jej sprawia , mil -szem uwaa opiekowanie si , nieli nietroszczeniesi o takowe .

ROZDZIA X

A ja , rzek Sokrates , usyszawszy e mu tak 1daa odpowied , zawoaem : na Her , *) Ischoma -chu , tgi umys objawiasz w swojej onie . Opo -

wiem ci , mwi Ischomach , inne jeszcze chlubnejej duszy przymioty , jak oto raz tylko usyszawszymoje przestrogi , natychmiast si do nich zastso -waa . Jakie one byy ? rzekem ; opowiedz , gdydaleko milej mi pozna cnot yjcej niewiasty ,jak gdyby mi j Zeuxis **) piknie odmalowawszyukaza . Cign zatem dalej Ischomach. Dostrzeg - 2szy pewnego razu , Sokratesie , i mocno natarabya twarz bielidem , aeby wydaa si janiejsz

jak bya istotnie , tako tak zwanem czerwienidemenchuza, aeby okazaa si rumienniejsz jak rzeczy -wicie , oraz i podwizaa wysokie sanday , aebystawia si rolejsz jak z urodzenia ; powiedz mi, 3rzekn niewiasto , czy by ty mnie za godniejszegomioci osdzia wspuczestnika zbiorw , gdybymci okaza te ktre s istotnie , ani si szczycc i

*) Bogini, czczona u Rzymian pod nazwiskiem Juno.Przysigania na nie mieli uywa tylko mczyni.

**) Sawny malarz.


48/81

43

daleko jeszcze wicej posiadam , ani te adnegoprzed tob nie ukrywajc ; czy te gdybym usio -wa ci oszukiwa powiadajc ci , i mam dalekowicej jak to co widzisz, pokazujc ci przytem fa -szywe pienidze , naszyjniki wewntrz drewniane ,i szaty purpurowe prtko blaknce , udajc zaprawdziwe ? Podchwyciwszy natychmiast, nie blu - 4

niej , zawoaa ; nie jeste pono takim ; nie moga -bym ci bowiem z duszy miowa , gdyby by nim .Czy , rzekem znowu , nie poczylimy si i na toniewiasto , abymy ciaem obcowali ze sob ? Topowiadaj tak ludzie, odpara. Czy tedy, rzekem, 5wydam ci si godniejszym mioci wsptowarzy -szem, kiedy stara si bd przedstawia ci ciaoswoje w zdrowiu i sile troskliwie zachowane , i gdydla tego rzeczywicie czerstwo wyglda bd ; czy

te, kiedy smarujc si rem i podmaszczajc oczyfarb mzk (pe msk naladujc) , omamiaci bd obcujc z tob , i dajc ci patrze i doty -ka si ru miasto skry mojej? Ja, odpowiedziaa 6na to , bardziej wol dotyka si ciebie jak ru ,i milej mi widzie pe twoj jak farb mzk ,i tako oglda zdrowe twoje oczy jak podma -szczone. Wiedz zatem niewiasto, rzekem, e i dla 7mnie wiksza rozkosz jest patrze na pe twoj

przyrodzon , ni na barw bielida i czerwienida ,a jako sprawili bogowie , i koniom konie , woomwoy , owcom owce najbardziej rade, tak te ludzieciao wasne w czystoci zachowane za najwdzi -czniejsze uwaaj; owe za zwodnicze sztuki mog 8wprawdzie zudzi obcych, poniewa nie maj spo-

44

sobnoci przekonania si , lecz obcujcy cigle ze


49/81

sob, skoro pokusz si oszukiwa wzajemnie, mu -sz si wyda . Albo bowiem schwytani zostajna uczynku powstajc z oa nim si przyrzdzili ,albo przez pot zdradzani bywaj , albo przez zyna jaw wychodz , albo przez kpiel w prawdzie

si swojej ukazuj . C ci , zapytaem , na Bogi ! 9na to odpowiedziaa? Nic wicej, mwi, jak e od -td nigdy ju nic podobnego nie przedsibraa ,lecz czyst i w stanie przyzwoitym usiowaa misi przedstawia . Wszake spytaa mnie jeszcze ,czy nie potrafibym jej doradzi , jakby nietylkozdawaa si, ale rzeczywicie pikn moga si oka -zywa. A ja, Sokratesie, pochwalaem jej, aby nie 10przesiadywaa cigle jak niewolnica, lecz aby z po -

moc bogw staraa si po pasku przystpiwszydo krosien poucza , coby lepiej znaa od innej ,a spamitywa sobie, co mniej; nadto aeby zagl -daa do robicego chleby , stawaa przy odmierza -jcej Szafarce, obchodzia potem patrzc, czy wszy -stko jest na swojem miejscu . Chwalebnem jest 11take , dodaem , wiczeniem zarabianie i gniece -nie ciasta na chleb , wytrzsanie i skadanie szati pokry . Po takiem zajciu, mwiem, i je sma -

czniej i zdrowsz bdziesz i pci istotnie nadobniej -szej nabierzesz . I widok zewntrzny bowiem przy - 12nca ma, kiedy tylko czyciej i gustowniej ubrana,wspubiega si ze sug ona , zwaszcza gdyz ochoczym mu dogadza, a nie z przymusem po -suguje. Owe za powanie rce za pas zakada - 13jce zniewalaj do porwnywania ich z wystrojo -nemi i zwodniczemi rozkosznicami . I teraz, wiedz

45

o tem, Sokratesie, tak usposobion ona moja yje,jako j nauczyem , i jako ci tutaj opowiedziaem .

ROZDZIA XI


50/81

Tutaj rzekem : Ischomachu ! o pracach ony two - 1jej pono na teraz dosy si dowiedziaem , wszy -stko godne pochway was obojga . Opowiedz mizatem , czem ty si zatrudniasz , aby sam ucie -szy si opowieci tego z czego syniesz, a ja, wy -

suchawszy dokadnie i dowiedziawszy si , jeelipotrafi, jakie s dziea ma pikno - dobrego, wieleci za to by wdzicznym. Na Zeusa, rzek Ischo - 2mach , bardzo ja ci chtnie opowiem , Sokratesie,czem si trwale zajmuj, aby mnie poprawi, je -eli ci si bd zdawa co nienaleycie peni .Ale, rzekem mu na to, jake potrafibym ja po - 3prawic ma doskonale piknego i dobrego, bdczwaszcza czowiekiem, o ktrym mniemaj e bre -

dzi i powietrze rozmierza , *) nawet co jest naj -bezrozumniejszym zarzutem , ubstwo mi wyrzu -caj ! I za prawd , Ischomachu , mocnobym by 4zasmucony tym zarzutem , gdybym niedawno na -potkawszy konia Nikiasza przychodnia , nie bywidzia wielu za nim postpujcych widzw i niesysza dugiej o tym koniu niektrych rozmowy;gdy przystpiwszy do kuszego zapytaem , czy iko ten wielki posiada majtek . Ten za poj - 5

*) Jest to alluzja do wierszy poety komicznego Aristo -fanesa, ktry wymiewajc Sokratesa w swojejsztuce Oboki nazwanej jako za czczemimarzeniami si uganiajcego, wprowadzago w niej tak mwicego w wierszu 225chodz po powietrzu i rozpamitywam soce."

46

rzawszy na mnie , jakoby na zakrawajcego temzapytaniem na niezdrowego na umyle , rzecze :jakiby ko mia mie majtek? Tak tedy ja znowupodniosem czoo, dowiedziawszy si, e godzi sinawet biednemu koniowi by dobrym, skoro z na -tury dusz dobr dziery . Poniewa wic godzi 6si i mnie by prawym mem, opowiedz mi do -kadnie swoje sprawy, abym suchajc, co zdoamzrozumie, zaraz od dnia jutrzejszego poczynajc


51/81

usiowa naladowa. Stosowny bo te ten dzie *)do poczynania od cnoty . Ty sobie artujesz 7Sokratesie, rzek Ichochmos, ale ja ci jednak opo -wiem, co dziaajc staram si jak tylko mog prze -bi przez ycie . Przekonawszy si , i ludziom , 8

nie wiedzcym co naley czyni i baczy , aby takbyo dokonanem , nie dozwalaj uywa dobregopowodzenia bogowie, rozsdnym za i starannym,jednym dawaj szczcie , drugim nie; taki zaczy -nam od uczczenia tyche bogw i staram si spra -wia, aby mi w skutek modw moich wolno byopozyska zdrowie i si ciaa, cze w miecie i przy -chylno u przyjaci , chlubne ocalenie na wojniei bogactwo uczciwie si mnoce. To ja usysza - 9

wszy zapytaem : Chodzici wic o to , Ischomachu,aeby by bogatym i wiele majc majtku wieleoraz mia zatrudnienia z dozoru nad nim? I bar -dzo, rzek Ischomach, chodzi mi o to co pytasz ;przyjemn bowiem zdaje si by, Sokratesie, i bo -gw czci wspaniale i przyjaci, jeeli czego po -trzebuj, wspomaga , i wreszcie do ozdoby mia -

*) Ironia na przesd, jakoby pewne dni uprzywi -

lejowane byy do praktykowania w nich cnoty.

47

sta z swej strony przyczyni si z swego mienia.Bo i, rzekem, pikne to czyny, Ischomachu, ktre 10wymieniasz , i prawdziwie nader monego ma ;

niewtpliwie . Kiedy wielu jest ludzi , ktrzy niemog y bez pomocy innych , wielu przestajena tm jeeli tylko zaspokoj swoje potrzeby; jakenie uwaa za bogaczy i potnych , ktrzy nietylkoswj dom opatrywa zdolni , ale jeszcze nadrabiatak i miasto przyozdabiaj i przyjaci wspieraj ? 11Lecz , rzkem , wielko takich mw sawi wielunas umie; ty za powiedz mi, Ischomachu, od czegowyszede , jak zdrowie swe utrzymujesz ? jak siciaa ? jak to wolno ci i na wojnie szczliwieocale? O zarobkowaniu bdzie i potem czas jeszczesucha . Ot , powiedzia Ischomachus , wszystko 12


52/81

to , jak mi si wydaje , jedno z drugiego wypywa .Skoro bowiem moe si czowiek dostatecznie na -syci , susznie utrzymuj i trwa przy zdrowiu ,przetrawiajc pokarm prac, z tego powodu i siymu przybywa bdzie; wiczc si w dzieach woj -

ny prdzej ocaleje szczliwie, naleycie za stara -jc si a nie prnujc, wicej oczywicie pomna -a bdzie majtek . Dotd , rzekem , Ischomachu 13postpuj za tob , gdy mwisz , i trawicy przezprac, starowny i wiczcy si, wicej uzyska owychdbr ; lecz , jakiej to pracy potrzeba do zdrowiai siy , jakie to s twoje wiczenia wojenne , i jaktostarasz si nadrabia, aby i przyjaci wspomaga,i miasto wzmacnia; tego teraz pragnbym ch -

tnie si od ciebie dowiedzie . Przywykem tedy , 14Sokratesie, mwi Ischomachos, wstawa z oa o po-rze, w ktrej jeeli wanie potrzebuj si widzie

48

z ktrym z domownikw , mog go jeszcze w do -

mu zasta. Kiedy zatem wypadnie jaki interes do mia-sta , idc za nim uwaam to sobie za przechadzk ;jeeli za niema nic nagego w miecie, chopiec 15przedemn prowadzi konia w pole , ja za pieszopostpujc lepsz mam przechadzk , Sokratesie ,ni gdybym j w przysionku wityni *) odbywa .Skoro za przybd na rol , czy to sadz wanie 16czy odwracaj, czy siej czy owoce zbieraj , do -gldajc jak si to wszystko odbywa , poprawiam ,

jeli wiem co lepiej. Potem zwyczajnie dosiadszy 17konia odbywam na nim obroty, ile zdoam , podo -bne uywanym na wojnie , puszczajc si na po -przek i z gry , przez rowy i kanay , baczc atoliprzytem ile monoci , abym konia nie okulawi .Zatem odprowadza go chopiec do domu , dozwo - 18liwszy mu si wytara na miejscu do tego prze -znaczonem , zabierajc oraz z folwarku do miastajeeli czego potrzebujemy ; ja za czci krokiem,czci biegiem, powracajc cieram ze siebie dra -paczk pot i kurzaw. Potem, Sokratesie, niadamtyle , abym nie by ani czczym ani te przesyconym


53/81

na dzie cay . Na Her , rzekem , Ischomachu , 19podoba mi si co robisz ; w tym samym bowiemczasie z rwnem nateniem uywa rodkw dowzmocnienia zdrowia i siy , i wicze do wojny ,zachodw okoo pomnoenia bogactwa wszystko

to bardzo mnie zachwyca. Zwaszcza e dostate - 20czne stawiasz dowody, i kadej z tych spraw na -leycie pilnujesz : zdrowego bowiem zawsze i sil -nego z pomoc bogw ci widujemy, a wiemy, e

*) t. j. w miecie.

49

ci do najlepszych jedcw i do najbogatszychlicz . A jednak , rzek , penic to Sokratesie , od 21wielu jestem pomawiany , ty za pewnie mniemaei powiem, e od wielu piknym i dobrym jestemnazywany . Ot wanie , rzekem , miaem zapyta 22ci, Ischomachu, czy te i o to masz staranie, abymg zdawa i odbiera liczb , jeeli komu lub od

kogo bra j wypadnie. Czy, odpowiedzia, wa -nie temi sprawami wci zajty, nie zdaj ci si,Sokratesie, usprawiedliwia, e nikogo nie krzywdz,a ile mog dobrze czyni wielu? oskara za ludziczy rwnie nie staram si przeto gdy widz, jakwielu udrcza pojedyncze osoby , niektrzy nawetmiasto , a nikt nikomu dobrze nie wiadczy? Lecz 24czy starasz si to tmaczy mow zapytaem,oka mi jeszcze Ischomachu. To, odpar, nie ustaj

me usta, Sokratesie. Albo bowiem suchajc oska -renia lub obrony ktrego z domownikw rozs -dzam ich , albo gromi kogo w obliczu przyjacialbo pochwalam, albo godz niektrych z powino -watych usiujc ich przekona , i korzystniej imjest si kocha jak nienawidzi. Czasem te w zebra -niu domowem naganiamy ktrego z wodzw lubujmujemy si za nim, jeeli nie susznie obwiniony,albo oskaramy pomidzy sob, gdy kto niespra -wiedliwej czci doznaje. Czsto te narady odby -wamy i co pragniemy czyni uchwalamy , czego -bymy nie chcieli dziaa , to odrzucamy . I nieraz 25


54/81

ju wyranie wydany bywa na mnie wyrok , So -kratesie , jak chost lub kar mam ponie . A toprzez kogo , Ischomachu ? zapytaem ; nic bowiemo tem nie syszaem . Przez on , odpowiedzia .

50

I jake si broni ? zagadem . Jeli korzystnbyo mwi prawd, wcale nie le ; jeeli za ka -ma, na Zeusa, Sokratesie, nie umiem owej *) zejmowy wykrca na dobr. A ja dodaem : Podo -bno bowiem , Ischomachu , faszu prawd uczyni

nie umiesz .

*) I ten zarzut uczyni Sokratesowi wzwy przytoczonypoeta Aristofanes, jakoby, jak si wyrazi, posiadadar obracania zej mowy na dobr, tj. sofistycznemiwybiegami retoryki obraniania zej sprawy.

ROZDZIA XII

Ale, rzekem, czy ci nie zatrzymuj, Ischoma - 1chu, chccego ju odej? Bynajmniej na Zeusa,Sokratesie, odpowiedzia: gdy nie oddal si pr -dzej , a rynek zupenie si wyprni . Na Zeusa , 2rzekem, bardzo, bo baczy, aby nie postrada przy -domku swego , pikny i dobry . Chocia bowiem

moe wiele rzeczy teraz wymaga twego dozoruw domu, skoro zobowizae si sprzymierzecomgocinnym, czekasz na nich, aby nie okaza si kam-c . Wszake to, Sokratesie, (powiedzia) nie jestbez pieczy o czem mwisz; mam przecie dozor -cw na wsi . Czy , zapytaem , Ischomachu , gdy 3potrzebujesz Dozorcy, dowiedziawszy si, jeeli sigdzie takowy znajduje , starasz go si kupi , takjako wiem , i , kiedy trzeba ci cieli , usyszawszyo nim, jeeli go gdzie ujrzysz , usiujesz go naby;czy te sam uksztacasz sobie dozorcw ? Sam na 4Zeusa, odpar, Sokratesie staram ich si ukszta -


55/81

ca . Albowiem ten , ktry mnie , gdy si oddal ,

51

ma w zarzdzie zastpi, czy nie powinien umieto samo co ja? Jeeli za sam potrafi dostatecznieprzewodniczy pracom , zdoam pewnie i innego na -uczy tego, co sam wiem. Wic , rzekem, potrzeba 5bdzie najprzd, aby mia yczliwo dla ciebie itwoich, jeeli ma ci obecnoci swoj zastpowa;gdy bez yczliwoci na c si przyda , nawetznaczna umiejtno Dozorcy ? Na nic na Zeusa, 6

rzek Ischomach ale to te przedewszystkiem usi -uj uczyni go , sobie przychylnym i swoim. I jak -e to, zapytaem, na bogw, wywiczasz w cho -waniu yczliwoci dla siebie i twoich ktregokol -wiek zechcesz? Nagradzajc na Zeusa, odpowiedziaIschomachos , kiedy nam dadz bogowie jakiegodobra obfito. Czy to rozumiesz, zapytaem, e 7kosztujcy z twoich dbr, yczliwymi ci si staj,przeto i pragn czyni ci dobrze? To przecie, So -

kratesie, najlepszym ja sdz bodcem przychylno -ci. Gdy za stanie ci si przychylnym, Ischoma - 8chu, pytaem dalej ; czy ju bdzie zdolnym do -zorowa ? Albo nie widzisz, jako prawie wszyscyludzie dobrze sobie ycz , a jednak jest pomi -dzy nimi wielu , ktrzy nie chc dopilnowa tego ,aby mieli dobra , ktre posie pragn ? Ale na 9Zeusa, rzek Ischomach, gdy na takich pragn uspo -sobi dozorcw, to i starannymi by ich nauczam.

Jake to , zapytaem , na bogw? rozumiaem bo - 10wiem, i wcale nie jest do nauczenia, zdatno by -cia starannym. Ani te bowiem, rzek, Sokratesie,jest podobn , z kolei tak wszystkich nauczy bystarannymi ? Ktryche wic , zapytaem ? oznacz 11mi ich jak najdokadniej . Najprzd mwi , Sokra-

52


56/81

tesie , niepowcigliwych od wina nie potrafibyuczyni starannymi ; pijastwo bowiem sprawiazapomnienie wszelkich obowizkw . Sami wic 12tylko , rzekem , nie wstrzemiliwi w tym napoju ,nie sposobni zosta starannymi, czy te i inni jesz -

cze niektrzy? Zaiste na Zeusa, odpowiedzia i nie -umiarkowani w uywaniu snu : picy bowiem anisam nie potrafi peni co naley , ani innych dotego przytrzyma . Jake zatem ? zagadem ; czy 13ci znowu tylko jedni nieudolnymi bd , wyuczysi pieczoowitoci, czy inni jeszcze niektrzy prcznich? To zdaje mi si, odpar Ischomach, e i w mi -ostkach zapamitali nic innego poj nie s, spo -sobni prcz tej dzy : ani bowiem nadziej ani 14

zajcie atwo znale dla nich sodsze nad zachodyokoo piknych chopit , *) ani te zaprawd gdynastawa konieczno pracy, podobna wskaza do -tkliwsz dla nich kar, nad odciganie ich od uko -chanych . To te , ktrych dostrzeg takowymi (tdz gorejcymi) , porzucam nawet prb, stano -wienia ktrego z nich Dozorc. Jake przecie, rze - 15kem , ktrzy pocigani s dz zyskiwania , czyi tych nie podobna wyksztaci na dozieraczy spraw

rlniczych ? I owszem na Zeusa, rzek Ischomach,bardzo atwo daj si przywie do starownoci

*) Mio piknych chopcw, tak powszechna w sta -roytnej Grecyi, z jakiego wynikaa niewiadomie dlatumu, do niskiego j ohydnej sprosnoci cigaj -cego zakresu, ducha kierunku, gbsze dopierokraju wykazay umysy, a midzy temi mianowiciePlato, ktrego rozmowy Fedrus i Biesiada wycznie

temu przedmiotowi, powicone. Piszcy to manadziej niezadugo poznajomi czytelnikw swoichi z temi arcytworami myli staroytnej i wyrazowegojej, e tak po. wiem, upostacienia.

53

nad temi dzieami; potrzeba im bowiem tylko po -kaza, e zyskown rzecz jest wanie staranno.Innych za jeszcze, mwiem, jeeli powcigliwymi 16


57/81

s od tego co wskazujesz i w chci zyskiwaniaumiarkowani, jak wychowujesz, aby stali si pie -czoowitymi o to co pragniesz? Bardzo, rzek, pro -stym sposobem, Sokratesie: kiedy widz ich czu -wajcych, pochwalam i nagradza si staram, gdy

za zaniedbujcych si, usiuj sowem i uczynkiemby im dotkliwym . Nue, ozwaem si, Ischoma - 17chu, wybaczajc od mowy o uksztaceniu staran -nych, i to mi jeszcze co do tego wychowania oka:aali podobn jest, bdc samemu niedbaym, uczy -ni innych czujnymi. Bynajmniej na Zeusa, odpar; 18ni wicej jak nie znajc samemu muzyki , zrobimuzykami innych . Trudno bowiem , gdy nauczy -ciel co le pokazuje, nauczy si dobrze to wy -

konywa , a gdy pan daje przykad niedbaoci ,trudno aby suga sta si pilnym . e si krtko 19wyra, nie syszaem, eby domownicy zego rzd -cy uytecznymi byli; u dobrego przecie pana wi -dziaem ju wprawdzie zych , lecz nie bez kary .Ktren pragnie starannymi uczyni sugi , powiniennaocznie przekonywa si o ich pracach, przezieraje i za dobrze spenione zasuonemu chtnie wy -dziela nagrod, jak znowu nie ociga si z oka -

daniem sprawiedliw kar niedbalca. Trafn , m - 20wi w kocu Ischomach , zdaje mi si by owaodpowied barbarzycy , kiedy krl dostawszy do -brego konia i chcc go jak najprdzej wypa, za -pyta jednego ze znajcych si na chowie koni :co konia najprdzej wypasa ? ten mia mu na to

54powiedzie, e oko pana. Podobnie zdaje mi si,Sokratesie, i inne rzeczy oko pana najbardziej pi -knemi i dobremi czyni.

ROZDZIA XIII

Kiedy zatem , ozwaem si , wpoisz to w niego 1i to mocno, e powinien starannym by o sprawy


58/81

ktre zechcesz , czy taki zdolnym ju bdzie do -zorowa , czyli te trzeba mu jeszcze co innegosi nauczy, jeeli ma zosta dokadnym Dozorc?Owszem na Zeusa, rzek Ischomach, jeszcze prze - 2cie pozna musi, co, kiedy i jak naley czyni?

w przeciwnym razie, czy si bez tego na wicejprzyda Dozorca jak lekarz , ktryby doglda cho -rego rano i wieczorem przychodzc, lecz coby mo -go pomdz jemu, tegoby nie wiedzia? Kiedy za 3pozna i prace jak si odbywa powinny, czy jesz -cze czego, rzekem, potrzebowa bdzie, czy bdzieju skoczonym Dozorc? Rzdzi jeszcze (mwi)mniemam, pracujcymi powinien si nauczy. Aza - 4li ty wic, zawoaem, i rzdzi czynisz zdolnymi

swoich dozorcw? Staram si przynajmniej, odpar 5Ischomach . I jake to , rzek znowu , na bogw !uksztacasz ich na rzdzcw nad ludmi ? Zbytprosto, odrzek, Sokratesie, tak i moe wymie -jesz mnie syszc. Zaprawd, powiedziaem, niedo miechu to sprawa , Ischomachu ! kto bowiemrzdzcw nad ludmi zdolen przysposabia, jawnjest , e i panowa nad ludmi uczyni zdatnymi ,kto za panowa, ten i krlowa nauczy potrafi.

55

A zatem nie wymiania, ale wielkiej pochway go -dnym zdaje mi si by czowiek to sprawi umie -jcy. Wszake, rzek, Sokratesie, inne yjce twory 6z tego dwojga ucz si by posusznemi, e kiedy

s niesforne kar odbieraj, kiedy z chci su,dobrze im si dzieje . Tak mode konie ucz si (7)sucha swoich ujedaczy przez to , i , kiedy spowolne, obchodz si z niemi agodnie , kiedy skrnbrne cierpi dopty, dopki nie zaczn chodzipodug rozkazu ujedaczy . I psy mode o wiele 8niedoniejsze rozumem i mow od ludzi jedna -kowo i w kko biega i w wod skaka i wieleinnych podobnych zrcznoci tyme samym spo -sobem si wyuczaj : kiedy bowiem s posusznedostaj ywno , kiedy nie , bij je . Ludzi za 9przecie lepiej przekonywa jeszcze wolno i rozu -


59/81

mem, pokazujc jak korzystnem jest dla nich po -suszestwo ; u niewolnikw za i owa , zwierzcsi wydajca , szkoa , do wdroenia im karnocibardzo jest skuteczn ; gdy , przy waciwych imdzach dogadzajc i odkowi, wiele na nich do -

kaesz . Natury znowu ambicj si powodujce ,zaostrzaj si i pochwa. Nie mniej bowiem aknniektre pochway , jak inne pokarmw i napojw .Tego wic , co sam czynic mniemam mie ludzi 10powolniejszymi , nauczajc i tych , ktrych pragnstanowi Dozorcami, i t jeszcze nadto pomoc imprzynosz : szaty , ktre zobowizaem si dawarobotnikom , i obuwia , nie wszystkie jednakoworobi ka, lecz jedne gorsze drugie lepsze, ae -

bym mg pilniejszego nagradza lepszemi , mniejgorliwemu dawa poledniejsze . Wielka bowiem 11

56

niech , Sokratesie, zdaje mi si owada dobrych,kiedy widz , i sami pracy dokonali , a jednak r -

wn bior nagrod z nimi ci, ktrzy i trudw i nie -bezpieczestw podejmowa si wzdragaj , kiedypotrzeba . I sam wic adn miar niedozwalam , 12aeby rwne dobra odbierali lepsi z gorszymi, i Do -zorcw , kiedy si dowiem i najgodniejszym roz -dzieli najlepsze pochwalam, kiedy za ujrz i ktry,czy to dla przymilenia si czy dla innej podobnienagannej przysugi wywyszy kogo, nie puszczambez uwagi, lecz gromi zaraz i pouczy si staram,

Sokratesie, i przez to nawet sobie nic poyteczne -go nie czyni.

ROZDZIA XIV

Kiedy za, Ischomachu, rzekem, i rzdzi do - 1statecznie bdzie umia , tak i w ryzie ut

ksenofont - ekonomik

Documents