toplumsal degisme kuramlari

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2133

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1161

TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI

YazarlarYrd.Doç.Dr. Feryal Ayfl›n KOÇAK TURHANO⁄LU (Ünite 1)

Yrd.Doç.Dr. Nadide KARKINER (Ünite 2, 8)Yrd.Doç.Dr. Oya Beklan ÇET‹N (Ünite 3)Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL (Ünite 4)Yrd.Doç.Dr. Fatime GÜNEfi (Ünite 5, 7)

Prof.Dr. Nadir SU⁄UR (Ünite 6)

EditörYrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2010 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Arfl.Gör. Erhan Akarçay

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Belgin Boz

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Ayd›n F›nd›ko¤lu

GrafikerNihal Sürücü

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Toplumsal De¤iflme Kuramlar›

ISBN 978-975-06-0817-9

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Modernite ve Kapitalizm......................................................... 2TOPLUMSAL DE⁄‹fiME................................................................................. 3AYDINLANMA ............................................................................................... 4Ayd›nlanma Düflünürleri ............................................................................... 5DEVR‹MLER ................................................................................................... 7Bilimsel Devrim............................................................................................. 7Endüstri Devrimi ........................................................................................... 7Frans›z Devrimi ............................................................................................. 8MODERN‹TE.................................................................................................. 8Modernitenin Kurumsal Boyutlar› ................................................................ 9MODERN‹ZM................................................................................................. 10MODERNLEfiME ............................................................................................ 11Geleneksel ve Modern Toplumlar ............................................................... 12ENDÜSTR‹LEfiME VE KAP‹TAL‹ZM.............................................................. 14SOSYOLOJ‹ VE MODERN‹TE ‹L‹fiK‹S‹......................................................... 15MODERN‹TE VE POSTMODERN‹TE............................................................ 17Özet ............................................................................................................... 20Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 22Okuma Parças› ........................................................................................... .. 23Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 26

Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› I ...................... ......... 28G‹R‹fi .............................................................................................................. 29MAX WEBER.................................................................................................. 29‹deal Tipler .................................................................................................... 31Toplumsal Eylem........................................................................................... 31Otorite ........................................................................................................... 33Bürokrasi........................................................................................................ 34Toplumsal Tabakalar: Toplumsal S›n›f ve Toplumsal Statü ...................... 34

Toplumsal S›n›f........................................................................................ 34Toplumsal Statü ..................................................................................... 35

Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu ....................................................... 36Weber’de Toplumsal De¤iflme ..................................................................... 37KARL MARX................................................................................................... 37Tarihsel Materyalizm ..................................................................................... 38Üretim Tarz› ve Toplumsal De¤iflme ........................................................... 39S›n›f Mücadelesi ve Toplumsal De¤iflme..................................................... 41Emek-De¤er-Kâr ............................................................................................ 42Yabanc›laflma ve Toplumsal De¤iflme ......................................................... 43Özet ............................................................................................................... 45Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 47Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 48

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 48Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 49

Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2................. .............. 50‹fiLEVSELC‹L‹K VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME................................................. 51Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci Kuramlar ................................. 51YAPISAL-‹fiLEVSEC‹L‹K/ YEN‹-EVR‹MC‹L‹K................................................ 54‹fllevselci Kurama Yönelik Genel Elefltiriler ................................................ 57‹fiLEVSELC‹L‹K VE MODERNLEfiME ............................................................ 58Özet ............................................................................................................... 64Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 65Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 66S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 66Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 66

Marksist Geliflme Kuramlar›:1.................................................. 68G‹R‹fi ............................................................................................................. 69EMPERYAL‹ZM KURAMLARI ........................................................................ 69BA⁄IMLILIK OKULU..................................................................................... 73DÜNYA S‹STEM‹ KURAMI............................................................................ 80EKLEMLENME KURAMI ................................................................................ 83Özet ............................................................................................................... 86Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 88Okuma Parças› ........................................................................................... .. 89Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 91S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 91Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 92

Marksist Geliflme Kuramlar› 2 ............................................... 94G‹R‹fi ............................................................................................................. 95DÜZENLEME OKULU ................................................................................... 95YAYGIN B‹R‹K‹M REJ‹M‹ ............................................................................ 98YO⁄UN B‹R‹K‹M REJ‹M‹: FORD‹ZM ......................................................... 101FORD‹ZM‹N KR‹Z‹ ........................................................................................ 103YALIN (ESNEK) B‹R‹K‹M REJ‹M‹: POST-FORD‹ZM .................................. 105Özet ............................................................................................................... 110Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 113Okuma Parças› ....................................................................................... ...... 114Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 116S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 117Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar.............................................. 119

Toplumsal De¤iflme ve Küreselleflme ................................... 120G‹R‹fi .............................................................................................................. 121KÜRESELLEfiME (GLOBALLEfiME) NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R?........................ 122Küreselleflme Do¤al Bir Süreç mi Yoksa Bir Proje midir?.......................... 122Küreselleflme Uluslararas›laflma m›d›r?......................................................... 123Küreselleflme Sosyal ve Kültürel Benzeflme midir?..................................... 124KÜRESELLEfiME ÜZER‹NE TEOR‹K YAKLAfiIMLAR .................................. 126Anthony Giddens: Zamansal ve Mekânsal Boyutta Küreselleflme............. 126

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Giddens Küreselleflmeyi Nas›l Tan›mlamaktad›r?........................................ 127Giddens Küreselleflmeyi Kaç Boyutta Ele Almaktad›r? ............................... 127Giddens’›n Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi................................................. 129Roland Robertson ve Küreselleflmenin Tarihsel Aflamalar› ........................ 130

Robertson Küreselleflmeyi Hangi Tarihsel Aflamalar Çerçevesinde Aç›klamaya Çal›flmaktad›r?...................................................................... 130

Robertson’un Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi ............................................ 132Immanuel Wallerstein ve Kapitalist Dünya Ekonomisi .............................. 133Wallerstein’in Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesi ............................................ 134TEK KUTUPLU DÜNYA................................................................................ 135KÜRESELLEfiME ‹LE ULUS-DEVLET GÜÇ KAYBINA MI U⁄RAMAKTADIR? ......................................................................................... 136KÜRESEL B‹R TOPLUMA DO⁄RU MU?....................................................... 138KÜRESELLEfiMEN‹N SONUÇLARI................................................................. 140Özet ............................................................................................................... 141Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 142Okuma Parças› ........................................................................................... .. 143Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 143S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 144Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145

Kalk›nma ve Kad›n................................................................... 146G‹R‹fi .............................................................................................................. 147FEM‹N‹ST YAKLAfiIMLAR VE KALKINMA .................................................. 147Kalk›nmada Kad›n......................................................................................... 148Kad›n ve Kalk›nma........................................................................................ 148Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nma.................................................................. 149KALKINMA POL‹T‹KALARINDA KADINA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR........ 149Refah Yaklafl›m›............................................................................................. 150Eflitlik Yaklafl›m› ............................................................................................ 152Yoksullukla Mücadele Yaklafl›m› ................................................................. 153ETK‹L‹L‹K YAKLAfiIMI ................................................................................. 155Güçlendirme Yaklafl›m›................................................................................. 157KADIN VE KALKINMANIN TEMEL KONULARI .......................................... 159Özet................................................................................................................ 163Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 166Okuma Parças› .............................................................................................. 167Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 169S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 170Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 171

Türkiye’de Toplumsal De¤iflme............................................. 172G‹R‹fi .............................................................................................................. 173TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N KURULUfiUNUN DÖNÜfiÜMSEL TEMELLER‹ .......................................................................... 174Türkiye’de Kapitalizmin Tarihi .................................................................... 174Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri ................................... 175CUMHUR‹YET‹N KURULUfiU ...................................................................... 177Kapal› Ekonomi ve Devletçilik: Farkl› Bir Kapitalist Geliflme Modeli ....... 177‹kinci Dünya Savafl› ve Türkiye: 1940-1945 ................................................ 179

‹ ç indek i ler v

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Çok Partili Dönem ve Köylülü¤ün De¤iflim Rolü ....................................... 180‹THAL ‹KAMEC‹ SANAY‹LEfiME DÖNEM‹ .................................................. 183Kalk›nma Temelli Bir Azgeliflmifllik Tart›flmas› ........................................... 185Üretken Olmayan Faaliyetlerin Artmas› ....................................................... 186GER‹YE DÖNÜfiÜ OLMAYAN DE⁄‹fi‹M: NEO L‹BERAL POL‹T‹KALAR ................................................................................................ 187Uluslararas› ‹flbölümü ve Türkiye: 1989-2007 ............................................. 190Türkiye’de Kapitalizmin Geliflmesi ve Bat› Kapitalizmi.............................. 190Özet................................................................................................................ 192Okuma Parças› .............................................................................................. 194Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 195Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196Yararlan›lan ve Baflvurulacak Kaynaklar ..................................................... 197

‹ ç indek i lervi

Önsöz

Toplumsal De¤iflme Kuramlar› kitab›n›z uzaktan ö¤retim yoluyla lisans düze-

yinde sosyoloji e¤itimi almak isteyen ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r.

Kitab›n temel amac› ö¤rencilere toplumsal de¤iflme konusunda temel kuramsal

yaklafl›mlar ve düflünürler hakk›nda özet niteli¤inde bilgiler sunmaktad›r.

Kitapta modern kapitalist toplumlar›n ortaya ç›k›fl› ve geliflme süreci, bu süre-

cin farkl› sosyolojik bak›fl aç›lar› taraf›ndan nas›l aç›kland›¤›; modern kapitalist

toplumlar›n geleneksel, Üçüncü Dünya toplumlar› ve azgeliflmifl toplumlarla kur-

duklar› iliflkiler; kapitalist sermaye birikim süreçlerinde yaflanan krizler sonucu or-

taya ç›kan yay›lmac›l›k politikalar›; küreselleflme süreci ile sermaye birikim süreci

aras›ndaki iliflki; bütün bu süreçlere dair yap›lan çal›flmalardaki erkek egemen ba-

k›fl aç›s› elefltirel bir biçimde ele al›nm›flt›r.

Kitab›n birinci ünitesinde, modern kapitalist toplumlar›n; modernite düflünce-

sinin ve modernizm ortaya ç›k›fl› bunlar›n genel olarak sosyal bilimler ve sosyo-

loji ile iliflkisi ele al›nm›flt›r. Kitab›n ikinci ve üçüncü ünitelerinde, klasik toplum-

sal de¤iflme kuramlar› olarak adland›r›lan Marx, Weber, Durkheim’›n toplumsal

de¤iflme anlay›fllar›na ve ‹fllevselci yaklafl›m ile Modernleflme Okulu’nun görüflle-

rine yer verilmifltir. Dördüncü ünitede, Marksizm etkisinde geliflen elefltirel gelifl-

me teorileri yer almaktad›r. Ayn› elefltirel bak›fl aç›s›na sahip olan Düzenleme

Okulu’nun kapitalizmin geliflimine dair aç›klamalar› kitab›n beflinci ünitesinde yer

almaktad›r. Alt›nc› ünitede küreselleflme süreci, bu süreç içinde yaflanan de¤iflim-

ler ve bu de¤iflimlerin nas›l kavramsallaflt›r›ld›¤› üzerinde durulmufltur. Yedinci

ünite geliflme ve kalk›nma süreçlerinde kad›n›n konumu ve bu kavramlar›n›n fe-

minist kuramlar taraf›ndan elefltirisi üzerine odaklanm›flt›r. Sekizinci ve son ünite-

miz ise, Türkiye’de yaflanan toplumsal de¤iflme süreci ve bu sürecin nas›l de¤er-

lendirildi¤ini içermektedir.

Toplumsal De¤iflme Kuramlar› kitab›n›n haz›rlanmas›nda çok say›da kiflinin

eme¤i geçmifltir. Öncelikle sevgili dostum Arzu Ayd›n Deveci’ye hayat›m›za can

veren resimlerini kitab›m›zda da bizimle paylaflt›¤› için çok teflekkür ederim. Kü-

reselleflme ile ilgili karikatürünü bizimle paylaflan Mehmet Zeber’e çok teflekkür

ederim. Foto¤raf, harita gibi görsel malzemeler için verdikleri destekten dolay›

Göksel Turan ve Arfl.Gör. Gülbin Özdamar Akarçay’a teflekkür ederim. Kitab›n

ünitelerinin yaz›lmas›ndaki emeklerinden dolay› Yrd.Doç.Dr. F. Ayfl›n K.

Turhano¤lu, Yrd.Doç.Dr. Nadide Kark›ner, Yrd.Doç.Dr. Oya Beklan Çetin,

Yrd.Doç.Dr. Fatime Günefl ve Prof.Dr. Nadir Su¤ur’a; kitab›n tasar›m›nda katk›la-

r›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Alper T. Kumtepe ve Arfl.Gör. Erhan Akarçay’a; kitab›n

bas›m ifllerindeki emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederim.

Editör

Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Toplumsal de¤iflme kavram›n› aç›klayabilecek,Ayd›nlanma düflüncesinin temel iddialar›n› s›ralayabilecek,Modernitenin kurumsal boyutlar›n› özetleyebilecek,Modernleflme kavram›n› tan›mlayabilecek,Endüstrileflme ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiyi tart›flabilecek, Sosyolojinin modernite ile iliflkisini kavrayabilecek,Postmodernite kavram›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

• Toplumsal De¤iflme• Ayd›nlanma• Devrimler• Modernite• Modernizm

• Modernleflme• Endüstrileflme• Kapitalizm• Postmodernite

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN

Toplumsal De¤iflmeKuramlar›

• TOPLUMSAL DE⁄‹fiME• AYDINLANMA • DEVR‹MLER• MODERN‹TE• MODERN‹ZM• MODERNLEfiME• ENDÜSTR‹LEfiME VE KAP‹TAL‹ZM• SOSYOLOJ‹ VE MODERN‹TE

‹L‹fiK‹S‹• MODERN‹TE VE POSTMODERN‹TE

Modernite veKapitalizm

1TOPLUMSAL DE⁄‹fiME KURAMLARI

TOPLUMSAL DE⁄‹fiMEDe¤iflme, belirli bir dönem içinde, toplumsal ve do¤al yaflam ile insan tutum vedavran›fllar›nda gerçekleflen farkl›laflmay› ifade eden bir kavramd›r. Toplumsal de-¤iflme ise sosyolojik aç›dan, toplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkiler a¤›n›nve bunlar› belirleyen kurumlar›n, tarihsel bir süreç içerisinde de¤iflmesini kapsa-maktad›r. Bu de¤iflmeler birey ve gruplar›n davran›fllar›na yans›makta ve toplumsalnorm ve de¤erlerin farkl›laflmas›na yol açmaktad›r. Bu anlamda toplumsal de¤iflme,toplumlararas› iliflki ve etkileflimlerin niteli¤ini ve içeri¤ini belirlemektedir.

Toplumsal de¤iflme kavram› ilerleme, kalk›nma ve geliflme kavramlar›yla ya-k›ndan iliflkili bir flekilde kullan›lmaktad›r. Bu kavramlarla iliflkili olmakla birliktetoplumsal de¤iflme kavram›, anlam aç›s›ndan önemli farkl›l›klar tafl›maktad›r.

Toplumsal de¤iflme kavram›, herhangi bir de¤er yarg›s› içermemektedir. Bunakarfl›n ilerleme, kalk›nma ve geliflme kavramlar› de¤er yarg›s› içeren, belirli biramaca yönelik olan bir de¤iflmeyi vurgulamaktad›rlar. Ekonomik göstergelerle ifa-de edilen ve daha çok ekonomi ile ilgili olan kalk›nma ve geliflme kavramlar›, ba-z› ekonomik ölçütlere göre toplumsal de¤iflmenin yön ve niteli¤ini göstermekte-dirler. Bu anlamda kalk›nma ve geliflme kavramlar›, toplumsal de¤iflmenin ancakbir k›sm›n› aç›klamaktad›rlar. Toplumsal de¤iflme, belirli bir toplumsal gerçe¤i bü-tün de¤er yarg›lar›ndan ar›nm›fl bir biçimde ifade etmekte ve özel durum ya da gö-rünümleri bütün olarak kapsayacak bir flekilde anlatan, evrensel ve nesnel bir an-lam tafl›maktad›r. Ayr›ca evrim, baflkalaflma, devrim gibi kavramlar toplumsal, siya-sal ve kültürel anlamda ele al›nd›¤›nda, de¤iflmenin özel biçimleri olarak de¤erlen-dirilebilmektedir (Tolan, 1983, s.276-277).

Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen baz› unsurlar bulunmaktad›r. Co¤rafi yap›dagörülen topraklar›n verimlili¤i, do¤al felaketler, iklim de¤iflikli¤i gibi fiziksel çevrefaktörleri; co¤rafi keflifler, yay›lma gibi kültürel faktörler; pusulan›n, matbaan›n,buharl› makinelerin icad›, elektrik, telefon, bilgisayar kullan›m› gibi teknolojik fak-törler; h›zl› nüfus art›fl›, göç gibi demografik faktörler, toplumsal de¤iflmeyi etkile-yen ve birbirleriyle iliflki içinde yer alan unsurlard›r.

Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler aras›nda görülen iliflkilere örnek veriniz.

Modernite ve Kapitalizm

Toplumsal de¤iflme,toplumun yap›s›n› oluflturantoplumsal iliflkiler a¤›n›n,toplumsal kurumlar›n, bireyve grup davran›fllar›n›n,toplumsal norm vede¤erlerin tarihsel olarakgeçirdi¤i farkl›laflma vedönüflüm sürecidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

1

Toplumsal de¤iflmeyi etkileyen faktörler ve aralar›ndaki iliflkiler aç›s›ndan birde¤erlendirme yap›ld›¤›nda, toplumlar›n dura¤an kalamad›klar›n›, bununla birlik-te ilerleme, hareket ya da dönüflüm gibi farkl› de¤iflim biçimleriyle tarihsel süreçiçerisinde yer ald›klar›n› söylemek mümkün olmaktad›r. Bu nedenle toplumsal de-¤iflme, kaç›n›lmaz ve evrensel bir süreç olarak kabul edilmektedir.

Toplumsal de¤iflme, toplumlar›n farkl› bölgelerinde, farkl› toplumsal unsurlarüzerinde, farkl› h›z ve zamanda gerçekleflmektedir. Toplumsal kurum ya da unsur-lar›n baz›lar› de¤iflmeden di¤erlerine göre daha az etkilenirken, baz›lar› ise çabukve köklü bir biçimde etkilenmekte ve ayn› zamanda iliflkide bulundu¤u di¤er ku-rum ve unsurlar› da kendisiyle birlikte de¤iflime sürüklemektedir. Toplumsal de-¤iflme aflamalar fleklinde, düzenli bir biçimde ortaya ç›kabilece¤i gibi, çok h›zl› vedüzensiz bir biçimde de meydana gelebilmektedir.

Toplumsal de¤iflme, günümüzde sosyoloji disiplininin çal›flma konular›ndan bi-ri olarak kabul edilirken, sosyolojinin bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›na ve ge-liflmesine, 18. yüzy›lda kökleri Bat› Avrupa’ya dayanan büyük toplumsal de¤iflim-ler ve dönüflümler yol açm›flt›r.

AYDINLANMAAyd›nlanma, 17. ve 18. yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan, toplumsal düflüncetarihinde önemli bir dönüm noktas›n› ifade eden ve kökleri önceki yüzy›llarda olu-flan Rönesans ve Reformasyona dayanan bir düflünce hareketidir.

Fransa’da bafllayan ve daha sonra di¤er Avrupa devletlerine yay›lan Ayd›nlan-ma düflüncesi, H›ristiyanl›¤›n hâkimiyetindeki geleneksel dünya görüflü temelindekökleflmifl olan anlay›fla karfl› geliflen bir harekettir. Dünyay› anlama yolu olarakbat›l inanç ve do¤aüstü inanc›n› reddeden Ayd›nlanma düflüncesi, insan, toplumve do¤a hakk›nda yeni bir düflünce çerçevesinin yarat›lmas›n› ifade etmektedir.

Ayd›nlanma düflüncesi, cehalet ve bat›l inanc›n, insanl›¤›n bütün sefaletininkayna¤› oldu¤unu ifade etmifl, bu durumun ancak bilgi, ak›l ve bilimle ortadankald›r›labilece¤ini ileri sürmüfltür. Bu ba¤lamda Ayd›nlanma düflüncesi, cehaletinyerine bilimsel bilginin, s›n›rs›z insani ilerlemenin yolunu açaca¤›n› savunmufltur.Bu anlamda rasyonel (ak›lc›) düflünce, toplumsal hayat üzerindeki egemen gele-ne¤in ve dinsel sistemlerin otoritesini sorgulam›fl, bu otoritenin gelifltirdi¤i kurum-lara karfl› yeni bir düflünce biçimini ileri sürmüfltür. Toplumsal düzen fikrinin, me-tafizik sisteme göre de¤il, akla ve gözlem yoluyla üretilen verilere dayanan bir sü-reç içinde aç›klanabilece¤ini savunmufltur. Rasyonel düflünce, do¤an›n düzeni, do-¤a kanunlar› ve insan do¤as›n› içeren do¤a kavram›n› temel alm›fl ve bireyi, top-lumsal hayata kat›lmakla birlikte do¤an›n düzenine ait olarak kabul etmifltir. Bu-nunla beraber ilerleme kavram›, yol gösteren düflüncelerden biri olarak ele al›n-m›flt›r (Outhwaite, 2006, s.199-200).

Ayd›nlanma, birçok aç›dan geleneksel ve modern toplumun olumlu ve olum-suz özellikleri ile ilgili olarak ortaya ç›kan tart›flmalar›n odak noktas› haline gelmifl-tir. Geleneksel toplumlar›n dayanaklar›n› oluflturan cehaletin ve bat›l inanc›n anakaynaklar› din, otoriter yönetim, çiftçi ve köylülerin basit bak›fl aç›lar›, gelenek vegörenekler, efsaneler olarak tan›mlanm›flt›r. Ayd›nlanma düflünürlerine göre, buözellikler temelinde geleneksel toplumlar, özgürlük, mutluluk ve insani ilerlemeiçin bir engel oluflturmaktad›rlar (Hollinger, 2005, s.11).

‹lerleme fikri temelinde geliflen ve gelenekten kopuflu hedefleyen Ayd›nlanmadüflüncesi, öncelikle “insanlar› zincirlerinden kurtarmak amac›yla bilginin ve top-lumsal örgütlenmenin mistik ve kutsal kabu¤unu k›rmay›” amaçlayan laik bir ha-rekettir (Harvey, 1997, s.26).

4 Toplumsal De¤iflme Kuramlar ›

Ayd›nlanma, do¤a ve toplumhakk›nda bir düflünce biçimisa¤layan, birbirleriyle iliflkilide¤erler ve düflüncelerdenoluflmaktad›r.

Ayd›nlanma düflüncesi,toplumda egemen olangelene¤e ve dini sistemleredayal› dünya görüflüne karfl›ak›l ve bilime dayal› olarakileri sürülen yeni birdüflünce sistemini ifadeetmektedir.

Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkeleri nelerdir?

Ayd›nlanma düflüncesinin insan hayat›n› iyilefltirmek için ortaya koydu¤u prog-ram, “gelecekteki kültürel ve politik mücadeleler için bir hareket noktas›” oluflturmak-tad›r. Bu program›n temel ilkeleri flu iddialara dayanmaktad›r:

1. ‹nsanl›¤›n epistemolojik birli¤inin sa¤lanmas›, bütün insan varl›klar›n›n veevrensel olarak geçerli bir yöntemin oluflturdu¤u bir temel üzerinde müm-kün olacakt›r. Bu epistemolojik birlik, insanl›k taraf›ndan rasyonel olarakonaylanan ve kabul edilebilen inançlar kümesi halinde bir araya getirilebi-lecektir.

2. ‹nsanl›¤›n evrensel ak›l ve moral ilkeleri, her yerde bütün ak›ll› varl›klar içinba¤lay›c› konumda bulunmaktad›r. Bu ilkeler, davran›fl ve yarg› bak›m›ndaninsanl›¤a rehberlik etmekte ve standartlar sa¤lamaktad›r.

3. Belirlenen bu hedeflerle çeliflkili olan ya da bu amaçlara engel olan inanç-lar, de¤erler, iddialar, insan›n ilerlemesi ve mutlulu¤u için bir engel olufltur-maktad›r. Sadece bilim ve evrensel de¤erlere dayanan bir toplum, gerçek-ten özgür ve rasyonel bir toplumdur. Bu anlamda, yaln›zca böyle bir toplu-mun üyeleri mutlu olabilir.

4. Hakikat insan› özgür k›lacakt›r. Mutsuzlu¤un ve ahlâks›zl›¤›n nedeni bilgi-sizliktir. Bu nedenle insan, kendisi ve dünya hakk›nda ne kadar çok fley bi-lirse hayat› da o kadar iyi olacakt›r (Hollinger, 2005, s.17-18).

Ayd›nlanma DüflünürleriAyd›nlanma projesinin temeli, dünyan›n e¤er do¤ru bir biçimde resmedilir ve tem-sil edilebilirse kontrol alt›na al›nabilece¤i ve ak›lc› bir biçimde düzenlenebilece¤ivarsay›m›na dayanmaktad›r. Bütün bilimsel çabalar, bu tek bir do¤ru temsil tarz›-na eriflmek için gösterilmifltir. Ayd›nlanma, bu do¤ru tarz› keflfedilebilirse hedefle-rine ulaflm›fl olacakt›r. Bu düflünce biçimi, Voltaire, d’Alembert, Hume, Saint Si-mon, Auguste Comte gibi farkl› Ayd›nlanma düflünürleri taraf›ndan paylafl›lm›flt›r(Harvey, 1997, s.42).

Ayd›nlanma düflünürlerinin insan do¤as›, toplumsal yap› ve iliflkiler, toplumsalörgütlenme, ilerleme ve geliflme konular› üzerinde çal›flmalar› bulunmaktad›r.

Thomas Hobbes, birey ve toplum aras›ndaki iliflki temelinde insan do¤as› ileilgilenmifl ve insanlar›n birlikte yaflama e¤ilimlerinin olmad›¤›n›, “insan insan›nkurdudur” sözleriyle belirtmifltir. Hobbes’a göre, zenginlik, toplumsal sayg›nl›k veiktidar için sürekli bir rekabet içerisinde bulunan insanlar, bu mücadele sürecininkendi yaflam ve ç›karlar›yla ayn› yönde oluflmad›¤›n› kavram›fl, karfl›l›kl› görev vesorumlulu¤a dayanan toplumsal bir sözleflmenin gerekli oldu¤unu fark etmifllerdir.Bu sözleflme ihtiyac›, onlar› devlet düzeyinde örgütlenmeye kadar ulaflt›rm›flt›r.John Locke, Hobbes’un insan do¤as› hakk›ndaki bu görüfllerine kat›lmamaktad›r.Locke’a göre bireyler, do¤al haklar› olan eflitlik ve özgürlük içerisinde ve bar›fl or-tam›nda yaflamaktad›rlar. En temel do¤al hak ise, insanlar›n çal›flmas› sonucundaortaya ç›kan mülkiyet hakk›d›r. Bir örgütlenme olarak devlet, bireylerin bu hakla-r›n› korumak üzere, insanlar taraf›ndan bir sözleflmeyle kurulmufltur (Tolan, 1983,s.5-6). Bu ba¤lamda, insan do¤as›yla ilgilenen bir baflka Ayd›nlanma düflünürü deJean Jacques Rousseau’dur. Rousseau, Hobbes’un iddia etti¤i toplumun bir söz-leflmeden do¤du¤u fikrini kabul etmekle birlikte, bu sözleflmenin Hobbes’un be-lirtti¤i koflullardan farkl› bir flekilde olufltu¤unu savunmaktad›r.

51. Ünite - Moderni te ve Kapital i zm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

Rousseau bireyin, do¤an›n de¤il toplumun bir ürünü olmas› nedeniyle davra-n›fllar›n›n toplumsal kökenli oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bir toplulukta insan›n ken-di ç›karlar›ndan önce, ortak bir ç›kar arac›l›¤›yla bir arada bulundu¤unu ve toplu-mun bir sözleflmenin ürünü oldu¤unu ileri sürmüfltür. Rousseau, birey ve toplumaras›ndaki bu eylemi “toplumsal sözleflme” kavram›yla ifade etmifltir (Szacki, 1979,s.62-64).

Ayd›nlanma düflüncesiyle yeniden tan›mlanan insan do¤as›n›n kuram›n› olufl-turan düflünür ise David Hume’dur. Hume, insan do¤as›n›n toplumun içinde fle-killenen toplumsall›k biçimlerini incelemifl ve insan›n eylemini, sürekli baflkalar›-n›n eylemine yönelik olmas› sebebiyle ‘toplumsal’ özellikli olarak tan›mlam›flt›r.Baron de Montesquieu ise toplum yap›s› ve yönetim biçimleriyle ilgilenmifltir. Top-lumu, yap›sal bir bütün olarak tan›mlam›fl ve yönetim biçimlerini ideal tipler, bafl-ka bir ifade ile mant›ksal kurgular olarak ele alm›flt›r. Montesquieu toplumu, temelunsurlar› iklim ve co¤rafya olan bir sistem olarak görmüfl, bu unsurlar›n toplumsalyap›ya katk›s›n› çözümlemeye çal›flm›flt›r. Bir di¤er Ayd›nlanma düflünürü Voltairebilim, düflünce özgürlü¤ü ve adalet konular›nda yaz›lar yazm›fl, ak›l ve bilginin uy-gulanmas› arac›l›¤›yla toplumlar›n nas›l ilerleyece¤i konusunda çal›flmalar yapm›fl-t›r. Toplumsal tabakalaflman›n iflbölümü ile iliflkisi ve eme¤in yabanc›laflmas› ko-nular›nda ise Adam Ferguson’un çal›flmalar› bulunmaktad›r. Ferguson, insan›n iler-leme kaynaklar›ndan birinin sanayiye dayal› geliflim oldu¤unu ileri sürerek, bununayn› zamanda yabanc›laflmaya da neden oldu¤unu belirtmifltir (Hamilton, 1996;Swingewood, 1998).

Ayd›nlanma düflünürlerinin ak›l, bilim, bireycilik, düflünce özgürlü¤ü vetoplumsal ilerleme konular›ndaki metinlerini içeren Ansiklopedi (Encyclopedie)adl› çal›flma, 18. yüzy›lda Avrupa’da yayg›nl›k kazanm›flt›r.

Ayd›nlanma düflünürlerinin ak›l, bilim, bireycilik, düflünce özgürlü¤ü ve toplumsal ilerlemekonular›ndaki metinlerini içeren Ansiklopedi (Encyclopedie) adl› çal›flma, 18. yüzy›ldaAvrupa’da yayg›nl›k kazanm›flt›r.

Ayd›nlanma düflüncesi, insanl›¤›n geliflimine bir engel olarak gördü¤ü gelenek-sel toplumlar›, cehalet ve bat›l inanc›n kayna¤› olarak olumsuz özellikleriyle ta-n›mlam›flt›r. Bunun yerine, ak›l ve bilimsel bilgiyle oluflan yeni düflünme biçimi vetoplumsal düzen anlay›fl›n›n, insanl›¤›n özgürlü¤ü ve mutlulu¤u için ilerlemenintemel unsurlar› oldu¤unu savunmufltur.

Ayd›nlanma düflüncesi, “insanl›¤›n ilerlemesi ad›na, insan›n yarat›c›l›¤›n›, bilim-sel keflifleri ve bireysel mükemmeliyeti” ön plana ç›karm›fl ve de¤iflimi olumlu kar-fl›lam›flt›r. Buna ba¤l› olarak, eflitlik, özgürlük, insan zekâs›na inanç, evrensel ak›lö¤retileri her alanda benimsenmifltir (Harvey, 1997, s.26). Bu de¤er ve ilkeler do¤-rultusunda Ayd›nlanma düflünürleri yeni olan›, geleneksel olan›n kötülü¤üyle ilifl-kili olarak savunmufllard›r. Fakat yeni olan›, savunuldu¤u biçimde olumlu ve ya-rarl› görmeyen düflünürler de bulunmaktad›r (Hollinger, 2005, s.11). 19. yüzy›l›nbafllar›nda ortaya ç›kan bu hareket, Karfl›-Ayd›nlanma olarak bilinmektedir.

Karfl›-Ayd›nlanma hareketinin, Ayd›nlanma düflüncesine yönelik elefltirileri nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



DEVR‹MLER18. yüzy›l›n sonlar› ve 19. yüzy›lda Avrupa’da meydana gelen devrimler, insanl›ktarihinde büyük de¤iflim ve dönüflümlere yol açm›fl, insano¤lunun düflünme, yafla-ma, çal›flma ve örgütlenme biçimlerini tamamen de¤ifltirmifllerdir. Bilimsel Devrim,bu sürecin temeli olarak kabul edilmekte ve bütün di¤er devrimlerin ondan türe-di¤i ileri sürülmektedir.

‹ngiltere’de ortaya ç›kan Endüstri Devrimi, 19. yüzy›l ekonomisini etkisi alt›naalarak flekillendirmifl, bu ekonomik hareketin politikas› ve ideolojisiyse Frans›zlartaraf›ndan biçimlendirilmifltir (Hobsbawm, 2003, s.63).

Bilimsel DevrimYeni bir dünya görüflüne geçifl, fizik alan›nda evreni düzenleyen yasalar›n de¤iflti-¤ine iliflkin bilinçlenmeye dayanmaktad›r. Bilimsel Devrim olarak nitelenen bu ra-dikal de¤iflim, Isaac Newton taraf›ndan evrensel yerçekimi yasas›n›n keflfedilme-siyle bafllam›flt›r. Bu yasayla iki dünya görüflü aras›nda bir kopufl belirlenmifl veTanr› taraf›ndan yönetilen bir do¤adan, kendini düzenleyen bir do¤a anlay›fl›nageçilmifltir (Jeanniere, 1994, s.17).

Yeni do¤a anlay›fl›na ba¤l› olarak Ayd›nlanma düflünürleri, dini otoriteye daya-l› gelifltirilen ve yerleflen bilgi biçimlerini reddederek, bilimsel yöntemlerle eldeedinilen yeni bilgi biçimlerini kabul etmifllerdir. Voltaire’in Letters Philosophiquesadl› kitab›, Newton’un felsefesini anlatmaktad›r. Bu anlamda yeni bilimsel yöntemhakk›nda bilginin yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r (Hamilton, 1996, s.29-30). Bu kitap, bilimve Ayd›nlanma düflüncesi aras›ndaki iliflkinin önemli bir göstergesi olarak görül-mektedir.

Bilimsel devrimle insan›n ve onun dünyas›n›n olgusal ve yetkin bilgisine, an-cak bilimin yan›lmaz ilerleyifliyle ulafl›laca¤› kabul edilmifltir. Bu düflünce, yeni biraflamaya geçilmesine yol açan temeli oluflturmufltur (Jeanniere, 1994, s.18).

Endüstri DevrimiEndüstri Devrimi, 18. yüzy›l›n sonlar›nda ‹ngiltere’de ortaya ç›km›fl ve 19. yüzy›l-da bütün Bat› Avrupa’ya ve Amerika Birleflik Devletleri’ne yay›lm›flt›r.

‹nsanl›k tarihinde ilk kez, toplumlar›n üretim güçlerinin de¤iflimini gerçekleflti-ren Endüstri Devriminin bafllang›ç yeri olan ‹ngiltere, dünyan›n geleneksel ekono-mik ve toplumsal yap›lar›nda çok büyük bir ekonomik hareket sa¤lam›flt›r. Birçokülkeye hukuk kurallar›n›, bilimsel ve teknik örgütlenme modelini getirmifltir (Hobs-bawm, 2003, s.63).

Bu dönemde buhar ve elektrik gibi güç kaynaklar›n›n kullan›lmas›yla birliktekömür, demir-çelik ve tekstil endüstrilerinin h›zl› geliflimi, ekonomik ve toplumsalyap›da önemli de¤iflimlere yol açm›flt›r. Üretim teknolojisi makineleflmifl ve seriüretime dayal› fabrika sistemi üretime geçilmifltir.

Endüstri Devrimi genelde, buhar gücünün imalatta kullan›lmas›, buna benzergüç kaynaklar› arac›l›¤›yla çal›flt›r›lan yeni makine çeflitlerinin ortaya ç›kmas› gibi“teknik yenilikler dizisi” olarak sunulmaktad›r (Giddens, 2005, s.4-5). Buna karfl›n,bu teknik yenilikler daha genifl toplumsal ve ekonomik de¤iflikliklerin sadece birparças›n› oluflturmaktad›r. Bu de¤ifliklikler aras›nda en önemlisi, tar›msal üretimdeyayg›nlaflan makineleflme nedeniyle iflgücünün büyük bir k›sm›n›n tar›mdan, sürek-li büyüyen sanayi sektörlerine do¤ru göç etmesi olmufltur. Bu süreç ayn› zamandakentlerin daha önce görülmeyen bir flekilde genifllemesine de yol açm›flt›r .


Endüstri Devriminin en temel özelli¤i, eme¤in soyutlanmas› olarak tan›mlanabi-lir. Eme¤in soyutlanmas›, “insanla do¤a aras›nda arac› konumda bulunan teknik ya-p›n›n, gittikçe daha büyük bir özerklik kazanmas›”n› ifade etmektedir (Jeanniere,1994, s.20). Üretimin makineleflmesiyle emek süreci, do¤rudan üretici insana de¤il,makineye ba¤l› hale gelmifltir. Üretimin örgütlenmesi ve denetlenmesine iliflkin ye-ni yöntemlerin gelifltirilmesi verimlili¤i art›r›rken, a¤›r çal›flma koflullar›nda gösteri-len yo¤un fiziksel ve zihinsel çaba, iflçilerin yabanc›laflmas›na neden olmufltur.

Endüstri Devrimi ile bafllayan büyük ekonomik hareketin düflünce devrimleriFransa’da gerçekleflmifltir.

Frans›z DevrimiFrans›z Devrimi, kendinden önceki ve sonraki devrimler içinde, kitlesel niteliktetek toplumsal devrim olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, ça¤dafl devrim-ler içinde, dünyay› kapsama niteli¤i aç›s›ndan da tek devrim olarak tan›mlanmak-tad›r (Hobsbawm, 1996, s.64).

Politik bir devrim olarak nitelenen 1789 Frans›z Devrimi’ni haz›rlayan unsurlar,Ayd›nlanma döneminde oluflan eflitlik, özgürlük, güçlerin ayr›l›¤›, hoflgörü gibi Ay-d›nlanma’n›n ilkeleri olmufltur. Bu ilkeler do¤rultusunda Frans›z Devrimi, Avru-pa’da aristokrasi ve kilisenin otoritesi yönetimindeki geleneksel toplum düzeniniy›karak yerine yeni bir toplumsal düzen kurmay› hedeflemifltir.

Önceki dönemlerde görülen isyanlardan oldukça farkl› bir biçimde Frans›zDevrimi’nde, tarihte ilk defa evrensel özgürlük ve eflitlik gibi dünyevi ideallerinöncülü¤ünde geliflen bir hareket taraf›ndan toplumsal bir düzen tamamen kald›r›l-m›flt›r. Bu devrimciler, modern tarihin dinamik inançlar›ndan biri olan “demokra-si”nin do¤rulu¤unu kan›tlayan siyasi bir de¤iflim iklimi yaratm›fllard›r (Giddens,2005, s.4).

Bu devrimle birlikte, otoritenin do¤as› ve iktidar›n kayna¤› radikal bir de¤iflimeu¤ram›fl, iktidar ancak halk›n onay›yla meflruiyet kazanabilir hale gelmifltir. Art›kdevletin halkla iliflkisinin, geleneksel kurallara göre de¤il, demokratik rasyonaliteiçinde kurulmas› ve uygulanmas› gerekmektedir. Frans›z Devrimi sürecinde, mo-dern demokrasinin önce ‹ngiltere ve Amerika’da, ard›ndan da Fransa’da görülme-siyle geleneksel yönetim kurallar›ndan kopufl belirgin bir flekilde gerçekleflmifltir.Bu anlamda en önemli yenilik, demokrasinin, sadece bir yönetim biçimi olmas›de¤il, devletin tek rasyonel biçimi haline gelmesidir. Böylece modern devletin, ka-ç›n›lmaz olarak demokratik olmas› gerekmektedir (Jeanniere, 1994, s.19).

Ayd›nlanma düflüncesi, Bilimsel Devrim ve ard›ndan gelen Endüstri ve Frans›zDevrimleriyle gerçekleflen de¤iflim ve dönüflümler, moderniteyi belirleyen temelunsurlar› içermektedir.

MODERN‹TEAyd›nlanma düflüncesi ve devrimlerle, Avrupa toplumlar›nda meydana gelen bü-yük de¤iflimler sonucunda, geleneksel dünya görüflünden kopuflu ifade eden mo-dern düflüncenin temel nitelikleri bilim, ilerleme, nesnellik ve evrensellik olmufltur.

Modernite (Modernlik), Ayd›nlanma düflünürlerinin “nesnel bir bilim, evrenselbir ahlâk ve yasa” gelifltirme amac› tafl›yan çal›flmalar›yla biçimlenmifltir (Sarup,1995, s.172). Bu anlamda modernitenin temeli, geleneksel dünya görüflünden ko-puflla tan›mlanan, bilim, ilerleme, nesnellik ve evrensellik unsurlar›n› içeren mo-dern düflünceye dayanmaktad›r.


Modernite, Ayd›nlanmadüflüncesi ve devrimlerleAvrupa’da bafllayantoplumsal, politik veekonomik de¤iflimi ifadeetmektedir.

Modernite projesi (Habermas, 1983 aktaran Harvey, 1997, s.25), Ayd›nlanmadüflünürleri taraf›ndan kendi iç mant›klar› temelinde nesnel bir bilim, evrensel birahlak ve hukuk ile “kendi ayaklar› üzerinde duran” bir sanat›n gelifltirilmesi konu-sunda gösterilen büyük bir düflünsel çabadan oluflmaktad›r. Modernite projesi, çoksay›da bireyin özgür ve yarat›c› bir flekilde çal›flmas›yla katk› sa¤lad›¤› bir bilgi bi-rikimini, insanl›¤›n özgürleflmesi ve günlük yaflam›n zenginleflmesine yönelik ola-rak kullanmay› amaçlamaktad›r. Do¤a üzerinde sa¤lanan bilimsel egemenlik, in-sanlara kaynaklar›n k›tl›¤›ndan, yoksulluktan ve do¤al felaketlerden kurtulmay›vaat etmektedir. Bununla birlikte, rasyonel toplumsal örgütlenme ve düflünce bi-çimlerinin geliflmesi sonucunda insanlar›n, efsanenin, dinin, bat›l inanc›n ak›l d›fl›-l›¤›ndan, ayn› zamanda iktidar›n keyfi kullan›m›ndan ve insan›n kendi do¤as›n›nkaranl›k yönünden kurtulaca¤› savunulmaktad›r. Ayd›nlanma düflünürleri, insanl›-¤›n evrensel, sonsuz ve de¤iflmez niteliklerinin, ancak böyle bir proje arac›l›¤›ylaortaya ç›kabilece¤ini ileri sürmüfllerdir (Harvey, 1997, s.25).

Modernite, Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan ve toplumsal, ekonomik ve politik diz-geler demetine gönderme yapan bir kavram olarak tan›mlanabilmektedir. Moder-nite, ilerici ekonomiyi, yönetimsel ak›lc›laflt›rmay› ve toplumsal dünyan›n ayr›mlafl-t›rmas›n› baflka bir deyiflle, olgunun de¤erden, ahlâksal›n kuramsal alanlardan ay-r›lmas›n› ifade etmektedir (Sarup, 1995, s.156). Baflka bir ifadeyle modernite genelolarak “endüstrinin, kentlerin, pazar kapitalizminin, burjuva ailesinin do¤uflunun,sekülerleflmenin, demokratikleflmenin ve toplumsal yasa koyuculu¤un güç kazan-mas›” (Hollinger, 2005, s.45) anlam›na gelmektedir.

Modernitenin Kurumsal Boyutlar›Giddens Anthony (1994, s.57-58) taraf›ndan modernite dört temel kurum arac›l›-¤›yla tan›mlanmaktad›r (fiekil 1.1). Bu kurumlardan birincisi kapitalizmdir. Kapita-lizm, meta üretimi, özel mülkiyete dayal› sermaye, mülksüz ücretli emek ve buözelliklerden kaynaklanan bir s›n›f sistemi taraf›ndan karakterize edilmektedir.‹kincisi olan endüstrileflme (endüstriyalizm), mallar›n üretimi için makineleri vecans›z güç kaynaklar›n›n kullan›m›n› içermektedir. Endüstrileflme, ifl yeriyle s›n›rl›tutulamamakta ve ulafl›m, iletiflim ve ev yaflam› gibi bir dizi düzenlemeleri etkile-mektedir. Gözetim ayg›tlar›, kapitalizm ve endüstrileflme gibi modernitenin yükse-lifliyle iliflkili olan üçüncü bir kurumsal boyutu oluflturmaktad›r. Bu anlamda göze-tim, gözetime konu olan topluluklar›n siyasal alandaki faaliyetlerinin denetiminiifade etmektedir. Bir yönetimsel güç temeli olarak gözetimin önemi, hiçbir flekil-de, sadece bu alanla s›n›rl› kalmamaktad›r. Denetim bir taraftan do¤rudan olabil-mektedir, ancak di¤er taraftan daha betimleyici bir biçimde, dolayl› olmaktad›r veenformasyonun kontrol edilmesi üzerine kurulu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Moder-nitenin son kurumsal boyutu olarak askeri güç ya da fliddet araçlar›n›n kontrolü,savafl›n endüstrileflmesini ifade etmektedir. Askeri güç, modernite öncesi uygarl›k-lar›n her zaman merkezi bir özelli¤ini oluflturmufltur. Ancak, bu uygarl›klar›n siya-sal merkezleri, hiçbir zaman sürekli bir askeri destek sa¤lama gücüne sahip olma-m›fl ve fliddet araçlar› üzerinde kendi topraklar›nda tekelci bir kontrol gerçekleflti-rememifllerdir. fiiddet araçlar›n›n, toprak aç›s›ndan belirlenmifl s›n›rlar içinde bafla-r›l› bir flekilde tekel alt›na al›nmas›, modern devlete özgü bir özellik olarak görül-mektedir (Giddens, 1994, s.57-58; Ritzer, 1996, s.568).

Ayr›ca Giddens, modernite çözümlemesinde ulus devlet üzerinde odaklanmak-tad›r ve ulus devleti, modern öncesi toplumlar›n özelliklerden radikal bir biçimdefarkl› olarak görmektedir.


fiekil 1.1’de görüldü¤ü üzere modernitenin bu dört temel kurumsal boyutu olankapitalizm, endüstrileflme, gözetim ve askeri güç ya da fliddet araçlar›n›n kontrolüaras›nda iliflkiler bulunmaktad›r.

Kapitalizm, rekabetçi piyasa ve ürün pazarlar› temelinde ekonominin siyasettenyal›t›m›yla ilgili olarak görülmektedir. Di¤er kurumsal bir boyut olarak gözetleme,modernitenin yükselifliyle ba¤lant›l› olan bütün örgütlenme biçimlerinin, özellikle dekarfl›l›kl› geliflim süreçlerinde tarihsel olarak kapitalizm ile iç içe geçmifl bulunanulus-devletin temelini oluflturmaktad›r. Ayn› zamanda modern dönemde askeri gü-cün de¤iflen do¤as› ve ulus-devletlerin gözetim faaliyetleri aras›nda oldukça yak›niliflkiler bulunmaktad›r. Askeri güç ise sivil otoriteler taraf›ndan ülke içerisinde sa¤-lanan hegemonyalara ancak uzak bir destek oluflturmaktad›r. Bununla birlikte, aske-ri güç ve endüstrileflme aras›nda do¤rudan iliflkiler görülmektedir. Bunlar›n en önem-lilerinden biri de savafl›n endüstrileflmesi olmaktad›r. Benzer bir biçimde endüstrilefl-me ve kapitalizm aras›nda da belirgin ba¤lant›lar›n kuruldu¤unu görmekmümkündür. Modernite öncesi kültürlerin birço¤unda, insanlar genellikle kendileri-ni do¤ayla birlikte de¤erlendirmifllerdir. Bu insanlar›n hayatlar›, do¤al kaynaklar,ürün ve hayvanlar›n durumu, do¤al felaketler gibi do¤an›n de¤iflken durumlar›naba¤l› kalm›flt›r. Bilim ve teknolojinin güç birli¤i yaparak flekillendirdi¤i modern en-düstri ise do¤al dünyay› önceki nesiller taraf›ndan tahmin edilemeyecek yollarla de-¤ifltirmektedir. Bu anlamda endüstrileflme, “insano¤lunun modernite koflullar›ndado¤ayla olan etkilefliminin ana ekseni” durumuna gelmektedir. Dünyan›n endüstri-leflmifl bölgelerinde insano¤lu, art›k sadece do¤al de¤il, ayn› zamanda fiziksel olarakyarat›lm›fl bir çevre içerisinde yaflamaktad›r (Giddens, 1994, s.59).

MODERN‹ZMModernizm kavram›, moderniteyle iliflkili, fakat ondan farkl› olarak, 19. yüzy›l›nsonlar›nda ortaya ç›kan bir harekettir. Modern düflüncenin edebiyat, fliir, müzik,resim ve mimari gibi özellikle sanatsal ve kültürel alanlardaki etkileri sonucundameydana gelen de¤iflimleri ifade etmektedir.


Gözetleme(Enformasyonun ve

toplumsal denetlemeninkontrolü)

Kapitalizm(Rekabetçi emek ve

ürün piyasalar› ba¤lam›ndasermaya birikimi)

Askeri ‹ktidar(Savafl›n endüstrileflmesi

ba¤lam›nda fliddetaraçlar›n›n kontrolü)

Endüstrileflme(Do¤an›n dönüfltürülmesi,“yapay çevre”nin geliflimi)

fiekil 1.1

ModerniteninKurumsal Boyutlar›(Giddens, 1994,s.58)

Modernizm, 19. yüzy›l›nsonlar›nda, moderndüflüncenin etkileriyleözellikle sanatsal ve kültürelalanlarda meydana gelende¤iflimleri içeren birharekettir.

Çeflitli sanatlara egemen olan “sanatsal hareketle birlikte an›lan özel bir kültü-rel ve estetik biçimler dizisi” ile ba¤lant›l› olan modernizmin temsilcileri olarakedebiyatta Joyce, Proust, ve Kafka; fliirde Eliot, müzikte Stravinsky ve Schoenberg,resimde Cezanne, Picasso ve Matisse ile mimaride Bauhaus gösterilmektedir (Sa-rup, 1995, s.157). Bununla beraber modernizm, sadece sanatla iliflkili bir hareketde¤il, ayn› zamanda dönemin teknolojik, politik ve ideolojik de¤iflimleriyle bualanlardaki geliflmeleri etkileyen ve onlar taraf›ndan etkilenen, genifl kapsaml› en-telektüel bir hareket olarak görülmektedir (Marshall, 1999, s.508).

Modernizm, modernite kavram› yerine kullan›labilmektedir. Fakat genel anlamdamodernizm, sanatsal ve kültürel alanlarda ortaya ç›kan de¤iflimleri ifade ederkenmodernite kavram›n› bu de¤iflim sürecine ait felsefi, politik ve toplumsal düflünce sistemiolarak aç›klamak mümkündür.

Modernizm, makine, fabrika, kentleflme gibi üretim alan›nda, yeni ulaflt›rma, ha-berleflme sistemleri gibi dolafl›m alan›nda ve kitle pazar›n›n reklâmc›l›¤›n, kitleye yö-nelik modan›n ortaya ç›kmas› gibi tüketim alan›nda, yeni koflullar›n yarat›lmas›ndaöncü rolü oynam›flt›r. Bu h›zl› de¤iflimlerin içsellefltirilmesinde, düflünme ve kodlafl-t›rma konular›nda yarar sa¤lam›flt›r. Ayn› zamanda bu de¤iflimleri yeniden de¤iflimeu¤ratmaya yönelik düflünceler ortaya koymufltur. Özellikle 1848 y›l›ndan sonra mo-dernizm, büyük ölçüde kentsel bir olgu haline gelmifltir. H›zl› bir kentsel büyüme, k›r-dan kente yo¤un bir göç, sanayileflme ve makineleflmeyle birlikte mimari çevredeçok büyük bir de¤iflimle ve kentsel politik hareketlerle karmafl›k bir iliflki içinde var-l›¤›n› sürdürmüfltür (Harvey, 1997, s.37- 39).

MODERNLEfiMEModernleflme sürecinin bafllang›c›n›n göstergeleri, 17. yüzy›l›n bilimsel devrimle-riyle oluflan modern burjuva devletinin ekonomisi ve toplumu olarak kabul edil-mektedir. Kilise ve krall›¤›n hâkimiyetinde olan eski düzenin dönüflüme u¤rama-s›, sadece Frans›z Devrimi ve Endüstri Devrimi taraf›ndan gerçeklefltirilmemifl, mo-dernleflmenin oluflturdu¤u kurumsal ve de¤erlerle ilgili de¤iflimler de bu süreçteetkili olmufllard›r (Hollinger, 2005, s.45).

Modernite “yeni” olan› ve özgürlefltirici anlam› ifade etmesiyle “gelenekselli¤inmodernleflmesidir” (Beck, [1986] 1992 aktaran Ercan, 1996, s.29). Bu anlamda mo-dernleflme, bir taraftan yaflam›n devam eden pratiklerini örgütleyen, “gizemli tan-r›sal düzenler, derebeylik haklar›, dinden do¤an haklara ve bunlar›n yaratt›¤› eflit-sizlik ve zenginli¤e” karfl› bir tavr› ifade etmektedir. Di¤er taraftan modernleflmebireyi, bireyin kurtuluflunu ve özgürlü¤ünü, onun ak›lc›l›¤›na ba¤lamaktad›r. Ge-lene¤in modernleflmesinin, baflka bir ifadeyle modernleflme düflüncesinin en ay›rtedici özelli¤i, modern toplumun, insan›n yarat›c› olarak sürekli bir biçimde kendi-ni ve yaflad›¤› çevreyi etkilemesi ve de¤ifltirmesi olmufltur (Ercan, 1996, s.29-31).Bu anlamda modernleflmenin toplumu ve insanl›¤› özgürlefltirme süreci, ilerlemeya da geliflme olarak tan›mlanm›fl ve bu kavram erken dönem modernite düflünce-sinde temel bir kavram olarak yer alm›flt›r.

Modernleflme kavram› genellikle endüstrileflmeyle temellendirilen toplumsalgeliflim aflamalar›n› ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Modernleflme, büyüyen ka-pitalist dünya pazar›n›n beraberinde getirdi¤i bilimsel ve teknolojik keflifler ve ye-nilikler, sanayideki geliflmeler, nüfus hareketleri, ulus devletin ve kitlesel hareket-lerin oluflumuyla birlikte ortaya ç›kan sosyo-ekonomik de¤iflimleri ifade etmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Modernleflme, eskisinden farkl›, yeni bir dünya yaratm›flt›r. Bu yeni dünyadatoplumlar, eski geleneklerin insan yaflam›na yol gösterdi¤i, küçük, homojen, akra-bal›k ba¤lar›na dayal› ve genellikle k›rsal cemaatler olmaktan ç›kmaktad›r. Moderndünya, gittikçe yabanc›lar›n, h›zla artan nüfuslar›n ve büyük co¤rafi alanlar›n, ço-¤ulcu ve heterojen din ve kültürlerin, kentsel felaket ve yoksullu¤un toplumu ol-maya bafllam›flt›r (Hollinger, 2005, s.45).

Geleneksel ve Modern ToplumlarRönesans ve Reformasyon hareketi, Frans›z Devrimi, Endüstri Devrimi ve kitle top-lumlar›n›n yükselifli, modernleflmenin altyap›s›n› oluflturan, modernleflme sürecinekatk›da bulunan baz› unsurlar içermektedirler. Bu dönemlerde bafllayan toplumundönüflüm süreci, 19. yüzy›lda doruk noktas›na ulaflm›fl ve bugün bilinen biçimiylemodern toplumlar ortaya ç›kmaya bafllam›fllard›r.

Bu anlamda modernite kavram›, Bat› Avrupa’da Ayd›nlanma düflüncesinin aklave bilimsel bilgiye dayal› olarak gelifltirdi¤i seküler fikirlerin etkisiyle ortaya ç›kanmodernleflme süreci içerisinde toplumlar› tan›mlamak için kullan›lmaktad›r.

Modern kavram› niteliksel olarak modernleflmeyi takip eden toplum biçimleri-ni göstermektedir. Buna karfl›l›k, geleneksel ve modern öncesi adland›rmalar›, mo-dernleflme sürecinden önceki toplum biçimlerini ifade etmek için kullan›lmaktad›r.Avrupa’da geleneksel toplumlar genellikle k›rsal alanda yaflayan, tar›msal üretimyapan, otoriter ve dini toplumlar olarak tan›mlanmaktad›r. Bununla birlikte fazlanüfusu olmayan, homojen bir yap›da ve kapitalizm öncesi dönemde görülen top-lumlard›r. Modern toplumlar ise kentsel alanlarda görülen art›fl ya da geliflme, ka-pitalizmin çeflitli biçimleri, demokrasi, bilim ve teknoloji, nüfus art›fl› ve yo¤unlafl-mas›, heterojen bir kültürel, politik ve dini yap› özelliklerini tafl›maktad›rlar (Hol-linger, 2005, s.10). Bu ba¤lamda, modern toplum biçimini tan›mlayan özelliklerin,genelde geleneksel toplumun sahip oldu¤u özelliklerin karfl›tlar›n› oluflturdu¤ugörülmektedir.

Modern toplumlar›, geleneksel ya da modern öncesi toplumlardan farkl› k›lanözellikler, politik, ekonomik, toplumsal ve kültürel süreçler aras›ndaki etkileflimsonucunda meydana gelmifltir.

Politik aç›dan modern toplumlar, yeni yönetim biçimi olarak, s›n›rlarla tan›mla-nan ulus-devlet ve onun egemenlik ile meflruluk anlay›fl›n›n görüldü¤ü toplumlar ol-mufllard›r. Özellikle bürokratik örgütlenme devletin, halk›n yaflam›nda daha büyükbir rol oynamas›n› sa¤lam›flt›r. Ekonomi bak›m›ndan endüstrileflmeyle birlikte üretimkapasitelerinin h›zl› ve sürekli geliflimi, yeni çal›flma biçimleriyle mümkün olmufltur.Tar›ma dayal› üretimin yerine endüstriyel üretim ön plana ç›km›fl ve yayg›nlaflm›flt›r.Bu anlamda yeni üretim biçimi olarak kapitalizm, yeni tutumlar ve kurumlar getir-mifltir. Baflka bir deyiflle, modern toplumlarda, metalar›n piyasa için genifl ölçekliüretim ve tüketimine, yayg›n özel mülkiyet sahipli¤i ve sermaye birikimi ile ücretlieme¤in kullan›m›na dayal› parasal de¤iflim ekonomisi görülmektedir. Endüstrileflmesüreci ve kentleflme ile iflbölümü, uzmanlaflma ve standartlaflma artm›flt›r. Toplumsalve cinsiyete dayal› iflbölümü, yeni s›n›flar›n oluflumu, kad›n ve erkek aras›nda ataer-kil iliflkiler, modern kapitalist toplumlar› nitelemektedir. Ayr›ca, ulafl›m ve iletiflimteknolojilerinin h›zl› geliflimi görülmektedir. Modern toplumlarda dinsel dünya görü-flünün zay›flamas›yla dinsel kurumlar ve ö¤retiler etkisini yitirmifltir. Sekülerleflme verasyonelleflme modern toplumlar›n göstergeleri olmufl, bilim, gerçek ve ilerleme, ye-ni inançlar haline gelmifltir (Hall, 1996, s.6).


Modernleflme, gelenekseltoplumlar›n moderntoplumlara dönüflmesürecinde, toplumsal, politikve ekonomik aflamalar› ifadeetmektedir.

Modernleflme, modernite projesinin gerçekleflmesini hedefleyen bir süreç ola-rak tan›mlanabilir. Bu anlamda modernleflme kavram›, geleneksel ya da modernöncesi toplumlar›n, modern toplumlara dönüfltükleri/dönüfltürüldükleri süreci ifa-de etmektedir. Bu ba¤lamda ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültürel bak›mdanendüstrileflmifl ülkeler bir model oluflturmaktad›r. Modernleflme, ülkelerin bu mo-dele yönelik olarak de¤iflme göstermeleri anlam›nda kullan›lmaktad›r.

Modern toplumlara geçifl sürecinin, “toplumsal de¤iflmenin temel ölçütü ve hat-ta içeri¤i” (Tolan, 1983, s.279) olarak de¤erlendirilmesinin temeli, Bat› ülkeleriningeleneksel toplumlar›n bulundu¤u birçok bölgede sömürgeler oluflturmas›na da-yanmaktad›r.

Bat› sömürgecili¤i, 15. ve 16. yüzy›llarda büyük co¤rafi keflifler sonucunda ula-fl›lan toplumlar›n, do¤al zenginliklerinin ve de¤erli maden kaynaklar›n›n ele geçi-rilmesine dayanmaktad›r. 18. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren bafllayan Endüstri Dev-rimiyle bu sömürgecilik anlay›fl› de¤iflmifltir. Sömürgelefltirilen ülkeler, fabrika sis-teminde üretilen ürünler için bir taraftan hammadde sa¤larken di¤er taraftan, buürünler için pazarlar oluflturmufllard›r.

Sömürgelefltirme süreci, bugünkü dünya haritas›n›n toplumsal olarak flekillenme-sinde merkezi bir rol oynamaktad›r. Kendi sömürgelerini oluflturan endüstrileflmiflülkeler, Amerika Birleflik Devletleri (A.B.D.) ve Bat› Avrupa ülkeleri, Birinci Dünyaolarak tan›mlanmaktad›r. Bu ülkelerden daha düflük endüstrileflme düzeyine sahipolan Hindistan, Afrika ülkelerinin ço¤u ve Güney Amerika ülkeleri ise genellikleÜçüncü Dünya toplumlar› olarak tan›mlanmaktad›rlar (Giddens, 2000, s.60).

20. yüzy›l›n bafllar›nda toplum biçimlerini belirten bu kavramlar, ayn› zamandatoplumlar›n ay›rt edici özelliklerini de göstermektedirler. Bat› Avrupa ülkeleri,A.B.D., Avustralya, Yeni Zelanda ve Japonya gibi Birinci Dünya ülkelerinde, çokpartili parlamenter hükümet sistemi bulunmakta ve ekonomileri özel mülkiyetedayal› sermaye ve rekabetçi piyasay› temel alan kapitalist sisteme dayanmaktad›r.

‹kinci Dünya ülkeleri, önceki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (S.S.C.B.)ile Polonya, Do¤u Almanya, Çekoslovakya, Macaristan gibi Do¤u Avrupa toplum-lar›ndan oluflmakta ve ekonomileri sosyalist merkezi planlamaya dayanmaktayd›.Endüstri ve tar›m alan›nda mülkiyetin büyük bir bölümü devlet sahipli¤indeydi veçok az özel mülkiyet sahipli¤i görülmekteydi. 1989 y›l›nda S.S.C.B.’nin da¤›lmas›ile Rusya ba¤›ms›z bir devlet haline gelmifl, di¤er bölgeler ise Ukrayna, Gürcistan,Litvanya gibi ba¤›ms›z ulus devletler oluflturmak üzere birlikten ayr›lm›fllard›r.Böylece, bir tarafta Sovyetler Birli¤i ile Do¤u Avrupa sosyalist ülkeleri ve di¤er ta-rafta A.B.D. ile Bat› Avrupa’n›n kapitalist ülkeleri aras›nda oluflan rekabet, baflkabir deyiflle “So¤uk Savafl”, sona ermifltir.

Bugün, Rusya ve di¤er ikinci dünyay› oluflturan toplumlar, Bat› ülkelerinde yeralan özel mülkiyete dayal› sermaye ve rekabetçi bir piyasa sistemine do¤ru ilerle-mektedirler. Ayn› zamanda bu ülkeler , model olan Bat› toplumlar›n› izleyerek de-mokratik politik kurumlar› oluflturmaya çal›flmaktad›rlar (Giddens, 2000, s.61).

“Üçüncü Dünya” kavram› azgeliflmifl toplumlar› iflaret etmektedir. Geçmiflte sö-mürgelefltirilmifl fakat günümüzde ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifl toplumlar olarak ta-n›mlanmaktad›rlar.

Geliflmekte olan ülkeler, tan›mlanan azgeliflmifl ve geliflmifl toplumlar aras›ndayer almaktad›r. Bu toplumlardaki en belirgin flekilde görülen de¤iflme, eski top-lumsal yap›ya uyum gösteremeyen yeni unsurlar›n geleneksel toplum yap›s›n›nbütünlü¤ünü bozmas› ve bu toplumlar›n ekonomik, toplumsal ve kültürel yöndenbunal›ma düflmesi olmaktad›r. Bu köklü dönüflüm sürecinde y›pranm›fl ya da ge-


Azgeliflmifllik “Ba¤›ml›l›kkuramlar›yla birlikte an›lanve birçok Üçüncü Dünyatoplumunun karakteristiközelli¤i durumuna gelmiflyoksullu¤u ve ekonomikdurgunlu¤u” aç›klamak içinkullan›lan bir kavramd›r(Marshall, 1999, s. 52).

çerliliklerini yitirmifl geleneksel unsurlar, yeni olanlar›n etkisiyle belirli ölçülerdede¤iflikli¤e u¤ramakta ya da tamamen ifllevsiz kalmaktad›r (Tolan, 1983, s.279).

Bugün Üçüncü Dünya toplumlar›, endüstrileflmifl ülkelere ba¤›ml› olmakla bir-likte, geleneksel toplumlar›n daha önceki biçimlerinden çok farkl› durumda bu-lunmaktad›rlar. Bu ülkelerin politik sistemleri, Bat› toplumlar›nda oluflturulan sis-temleri baflka bir ifade ile ulus-devlet biçimini model almaktad›r. Nüfusun büyükbir bölümü k›rsal alanda yaflamas›na ra¤men birço¤unda h›zl› bir kentleflme görül-mektedir. Temel ekonomik faaliyet olarak tar›m devam ederken tar›msal ürünler,yerel tüketimin yan› s›ra daha çok dünya pazarlar›nda sat›lmak üzere üretilmekte-dir. Dünya nüfusunun dörtte birini oluflturan üçüncü dünya ülkelerinde yoksullukyayg›n olarak görülmektedir (Giddens, 2000, s.62).

Dünya ülkelerinin belirli özelliklere göre biçimlenmesi do¤rultusunda modern-leflme, azgeliflmifl ülkelerin, endüstrileflmifl ülke modelini temel alan de¤iflme süre-cini ifade etmektedir. “Bu aç›dan bak›ld›¤›nda modernleflme, toplumsal de¤iflme-nin özel bir durumu veya görünümü olmaktad›r” (Tolan, 1983, s.277).

ENDÜSTR‹LEfiME VE KAP‹TAL‹ZMModern toplumlar›n kapitalist mi, yoksa endüstriyel mi oldu¤u tart›flmas› çerçeve-sinde bir aç›dan endüstrileflme (endüstriyalizm), kapitalizmin bir alt biçimi olarakgörülürken, di¤er aç›dan kapitalizm, endüstrileflmenin bir ürünü olarak görülmek-tedir. Bu bak›fl aç›lar›n›n indirgemecili¤ine karfl›, kapitalizm ve endüstrileflmeniniki ayr› “örgütsel küme” ya da modernite kurumlar›yla iliflkili boyutlar olarak eleal›nmas› gerekmektedir (Giddens, 1994, s.55).

Kapitalizm, özel mülkiyete dayal› sermaye ile mülksüz ücretli emek aras›nda-ki iliflki merkezinde yo¤unlaflm›fl bir meta üretimi sistemidir ve bu iliflki, bir s›n›fsisteminin temelini oluflturmaktad›r. Bu sistemde kapitalist giriflimcilik, fiyatlar›nyat›r›mc›lar, üreticiler ve tüketiciler için farkl› göstergeler oluflturdu¤u rekabetçipazarlara yönelik yap›lan üretime dayanmaktad›r (Giddens, 1994, s.56). Kapitalistgiriflim ve buna ba¤l› parasal iliflkilerle pazar a¤lar›, modern toplumlarda büyük öl-çüde egemenlik kurmufltur (Marshall, 1999, s.382).

Endüstrileflmenin kapitalizmle olan yak›n iliflkisi nedeniyle ay›rt edici özellikle-rini aç›kça belirlemek mümkün olmamaktad›r. Fakat endüstrileflmenin temel özel-likleri olarak iflbölümü, fabrika sistemi ve makineleflme, sorun çözmede evrenselbilimsel yöntemlerin uygulanmas›, zaman disiplini, bürokrasi, kurallarla idareyletoplumsal ve co¤rafi bak›mdan hareketli iflgücü gösterilebilmektedir (Marshall,1999, s.195). Bu özellikler, modernitenin çeflitli biçimlerde kapitalizme ya da en-düstrileflmeye ba¤l› olarak tan›mlanan çok say›da özelli¤ini de içermektedir.

Endüstrileflmenin kapitalizm ile karfl›laflt›r›lmas› düzeyinde, temel özelli¤i maddikaynaklar›n, mallar›n üretiminde kullan›lmas› olmaktad›r. Bu üretim sürecinde, kay-naklar› kullanarak bir dizi ifli yerine getiren bir araç olarak makineler önemli bir yertutmaktad›r. Endüstrileflme, insan faaliyetini, makineleri, hammadde ve ürünleri bir-likte ele alan üretimin, belirli kurallara göre toplumsal olarak örgütlenmesini gerektir-mektedir. Bu durumda endüstrileflme kavram›n›n dar bir anlam ifade etti¤i anlafl›lma-mal›d›r. Endüstrileflmeyle ilk akla gelenler atölye ve fabrikalardaki büyük makinelerile kömür ve buhar gücü olmaktad›r. Güç kayna¤›n›n elektrik oldu¤u ve elektronikmikro devrelerin kullan›ld›¤› durumlara da uyarlanabilen endüstrileflme kavram›n›ndaha önemli bir aç›l›m› bulunmaktad›r. Endüstrileflme, sadece ifl ortam›n›yla kalma-y›p, ulafl›m, iletiflim ve gündelik ev yaflam›n› da etkilemektedir (Giddens, 1994, s.56).


Kapitalizm, merkezinde özelmülkiyete dayal› sermaye veücretli emek aras›ndakiiliflkinin yer ald›¤› bir metaüretim sistemidir.

Endüstrileflme, “moderntoplumlarda muazzamderecede büyük bir servetyaratma kapasitesisa¤lam›fl üretim yöntemleri”dir (Marshall, 1999, s.195).

Endüstrileflme ve kapitalizm ayn› anlama gelmemektedir. Kapitalizm, endüstri-leflmenin “ilk ve bafll›ca aktörü olmas›na ra¤men tek aktörü de¤ildir” (Marshall,1999, s.195). Kapitalizm, endüstrileflmeden önce do¤mufltur ve temel biçimi zama-na ve toplumlara göre de¤ifliklik göstermektedir. Bununla birlikte, kapitalist top-lumlar, modern toplumlar›n ayr› alt biçimi olarak kabul edilmektedir. Kapitalisttoplumun bir sistem olarak sahip oldu¤u kurumsal özellikleri afla¤›daki flekilde s›-ralamak mümkündür:

1. Kapitalist giriflimcili¤in kat› rekabetçi ve genifllemeci do¤as›, teknolojik ye-nilenmenin süreklili¤ini ve ayn› zamanda yayg›nlaflma e¤ilimi tafl›d›¤›n›göstermektedir.

2. Ekonomik alan, di¤er toplumsal alanlardan, özellikle politik kurumlardanayr› tutulmaktad›r. Bu ekonomik alan içerisindeki yüksek yenilenme oran-lar›, ekonomik iliflkilerin di¤er kurumlar üzerinde önemli ölçüde egemenlikkurdu¤unu göstermektedir.

3. Siyaset ve ekonominin birçok flekilde birbirlerinden ayr›lmas›, yat›r›mlar üze-rinde yayg›n olan özel mülkiyet sahipli¤inin üretim araçlar› içerisindeki bas-k›n konumu üzerine kurulmufltur. Bu aç›dan özel mülkiyete dayal› sermayesahipli¤i ile s›n›f sisteminde yer alan “mülksüzlük” olgusu, baflka bir ifadeyleiflgücünün metalaflt›r›lmas› aras›nda do¤rudan bir iliflki bulunmaktad›r.

4. Devletin özerkli¤i, üzerinde denetimin tam anlam›yla kurulmad›¤› sermayebirikimine dayanmaktad›r. Bu nedenle devletin özerkli¤i, tam olarak belir-lenmesi mümkün olmasa da koflullanmaktad›r (Giddens, 1994, s.56-57).

SOSYOLOJ‹ VE MODERN‹TE ‹L‹fiK‹S‹Sosyal bilimler, modernleflmenin, genifl toplumsal ve kültürel ba¤lam› içinde orta-ya ç›km›flt›r. Toplumsal, politik ve ekonomi alanlar›nda büyük dönüflümleri içerenmodernleflme süreci, birçok insan için, yaflama ve çal›flma biçimlerinde kayg› veri-ci büyük de¤iflimlere yol açm›flt›r. Eski düzenin yok olarak yerine yeni ve modernbir dünyan›n kuruluyor olmas›, bu de¤iflimleri anlama gere¤ini ortaya ç›karm›flt›r(Hollinger, 2005, s.9-10). Bu süreç içerisinde geleneksel toplumla karfl›laflt›r›lanmodern toplumlar›n olumlu ve olumsuz özelliklerinin neler oldu¤u ve bu de¤iflim-lerin sonucunda nas›l bir toplum biçiminin ortaya ç›kaca¤›, temel tart›flma konula-r› olmufltur.

Modernleflmeden sorumlu olan unsurlar›, onlar›n birbirleriyle olan iliflkilerini, mo-dern toplumun anlafl›lmas› ve kontrol alt›na al›nmas› gereken yönlerini anlamaya du-yulan ihtiyaç, sosyal bilimlerin do¤mas›n› sa¤lam›flt›r. Bu anlamda sosyal bilimler, mo-dernleflmenin Ayd›nlanma taraftar› ve karfl›t› düflünürleri taraf›ndan bafllat›lan tart›flma-lar› da kapsayan genifl bir ba¤lamda ortaya ç›km›flt›r. Sosyal bilimlerde geliflen kavram-lar, yöntemler ve yaklafl›mlar, bir taraftan bu ba¤lam taraf›ndan flekillendirilirken di¤ertaraftan toplumu bu ba¤lamda anlamak için tasarlanm›flt›r (Hollinger, 2005, s.12-13).

Sosyolojinin kurucular›ndan Saint Simon ve Auguste Comte’un çal›flmalar›-n›n temelini, Ayd›nlanman›n ak›lc›l›¤›na dayanan pozitivizm oluflturmakta ve yaz›-lar›, toplumsal bir kuram olarak Frans›z ve Endüstri Devrimi sonras› Avrupa’da olu-flan modern toplum hakk›nda incelemeleri içermektedir. Gelecekteki topluma ilkkez “sanayi devleti” ad›n› veren Saint Simon, bu toplumun temelini, iflbirli¤i ve uz-laflman›n oluflturaca¤›n› belirtmifl ve toplumun birbiriyle uyum içinde iflleyen eko-nomik ve politik sistemlerle bilimsel, pozitif ilkeler üzerinde örgütlenmesi gerekti-¤ini ileri sürmüfltür (Swingewood, 1998, s.55-56). Comte ise modern toplumda bi-limin egemen olaca¤›na inanarak, dinin ve bat›l inanc›n, pozitivist bilim ile yer de-


¤ifltirece¤ini belirtmifl ve do¤a bilimlerinin kulland›¤› yöntemle toplumsal gerçe¤ioluflturan ve aç›klayan sosyolojik yasalar› bulmay› amaçlam›flt›r (Swingewood,1998, s.62-64). Sonuç olarak, Ayd›nlanma taraf›ndan kurulan modern toplum hak-k›ndaki düflünce biçiminin baz› unsurlar›, Saint Simon ve Comte’un yaz›lar›nda 19.yüzy›l klasik sosyolojisine tafl›nm›fl ve modern sosyolojinin ortaya ç›kmas›n› des-teklemifltir.

Modernite olarak adland›r›lan durumun temel özelli¤i olarak sürekli de¤iflme,ak›fl ve ‘hayat›n’ sonsuz kayg›s› üzerindeki vurgusundan ötürü G. Simmel moder-nitenin ilk sosyolo¤u olarak görülmektedir (Frisby, 1986 aktaran Mestrovic, 1994,s.26). Simmel, “Metropol ve Zihinsel Yaflam” denemesinde, modernist düflünce vepratik aras›ndaki iliflkiyi ele almaktad›r. Simmel’e göre öznel ba¤›ml›l›¤›n zincirle-rinden kurtulmufl olman›n ve böylece çok daha ileri derecede bir kiflisel özgürlü-¤e kavuflman›n bedeli, baflkalar›na birer nesne ya da araç olarak yaklaflmak olmufl-tur. Baflkalar›yla birlikte oluflan iflbölümünün genifllemesi, eflgüdümün kurulmas›-n› gerektirmektedir. Bunun için gerekli olan iliflkinin, parasal de¤iflim arac›l›¤›yladolayl› bir flekilde kurulmas›, ekonomik rasyonalitenin hegemonyas›na teslim ol-ma anlam›na gelmektedir (Harvey, 1997, s.40).

Sosyolojinin klasik kurucular› Marx, Durkheim ve Weber, modern dünyay›flekillendiren de¤iflimin gelecekte nas›l flekillenece¤ini görmeye çal›flm›fllard›r.Marx ve Durkheim modern dönemi sorunlu olarak görmekle birlikte olumlu özel-liklerinin olumsuz özelliklerine göre daha fazla oldu¤una inanm›fllard›r. Marx, ka-pitalist modernleflmenin en erken ve en bütünsel aç›klamalar›ndan birini sunmufl-tur. Modernist yazarlar aras›nda Marx, “Ayd›nlanma düflüncesinin genifl ufkunu vezindeli¤ini, kapitalizmin gebe oldu¤u bütün paradoks ve çeliflkilerin en ince ayr›n-t›lar›n›n bilinciyle birlefltiren” büyük bir örnek olmufltur (Harvey, 1997, s.120). Sos-yolojinin bu üç kurucusu aras›nda en kötümseri olan Weber ise modern dünyay›,maddi ilerlemenin, sadece “bireysel yarat›c›l›¤› ve özerkli¤i ezen bir bürokrasiningenifllemesi pahas›na elde edildi¤i paradoksal bir ortam” olarak görmektedir (Gid-dens, 1994, s.14-15).

E. Durkheim’›n toplumsal de¤iflmeyle ilgili görüflleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgiyi kita-b›n›z›n “Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 2” adl› 3. ünitesinde bulabilirsiniz.

Bir çok aç›dan Ayd›nlanma düflüncesinin etkisini tafl›yan Marx, kapitalist gelifl-menin s›n›flara ba¤l› ve çeliflkili mant›¤›n› vurgulayarak, bu durumun, nas›l insan-l›¤›n evrensel kurtuluflu olabilece¤ini göstermifl ve ütopik düflünceyi, materyalistbir bilime dönüfltürmeyi hedeflemifltir. Bu süreçte, insanl›¤›n kurtuluflu ve özgür-leflmesinin öznesi, modern kapitalist toplumun iflçi s›n›f› olmaktad›r. Marx’a göre,üreticiler kendi kaderlerinin denetimini do¤rudan ellerine geçirdi¤i zaman, hâki-miyet ve bask›n›n yerini toplumsal özgürlük alacakt›r. Geçmiflten köklü, bütünselve fliddetli bir kopufl duygusu, Marx’›n kapitalizmin kökenine iliflkin aç›klamalar›-n› derinden etkilemifltir (Harvey, 1997, s.28). Weber ise toplumun çözümlenmesin-de büyük ölçüde rasyonelleflme ve bürokratikleflme süreçleri üzerinde durmufl vemodernitenin de¤iflik anlamlar›n› tart›flm›flt›r.

Weber, Ayd›nlanma düflünürlerinin umut ve beklentilerinin ac› ve ironik bir ya-n›lsama oldu¤unu ileri sürmüfl, bu düflünürlerin bilimin ilerlemesi, rasyonellik ve ev-rensel insan özgürlü¤ü aras›nda güçlü ve zorunlu bir iliflki gördüklerini belirtmifltir.

Oysa Ayd›nlanma’n›n miras›, amaçl› ve araçç› rasyonelli¤in zaferi olarak ortayaç›kmaktad›r. Ekonomik yap›lar›, hukuku, bürokratik yönetimi ve hatta sanat› kap-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sayan bir flekilde görülen bu tür bir rasyonellik, bütün toplumsal ve kültürel yafla-m› olumsuz biçimde etkilemektedir. Rasyonelli¤in bu flekilde ilerlemesi, evrenselözgürlü¤ün somut olarak gerçekleflmesini sa¤laman›n aksine, içinden kaç›lmas›imkâns›z, bürokratik rasyonelli¤in bir “demir kafes”inin yarat›lmas›na yol açmakta-d›r (Bernstein, 1985, s.5 aktaran Harvey, 1997, s.28-29).

K. Marx ve M. Weber’in toplumsal de¤iflmeyle ilgili görüflleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bil-giyi kitab›n›z›n “Klasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar› 1” adl› 2. ünitesinde bulabilirsiniz.

Sosyolojide, Marx, Durkheim ve Weber’in çal›flmalar›yla birlikte kuramsal gele-nekler, modernitenin do¤as›n› yorumlarken sadece tek bir egemen dönüflüm dina-mi¤ine bakm›fllard›r. Marx’a göre modern dünyay› biçimlendiren ana dönüfltürücügüç kapitalizmdir. Feodalizmin çöküflüyle birlikte tar›msal üretim, ulusal ve ulusla-raras› pazarlar için yap›lan üretimle yer de¤ifltirmekte, bu anlamda sadece maddiürünler de¤il, ayn› zamanda insan›n iflgücü de metalaflmaktad›r. Modernitenin be-lirginleflen toplumsal düzeni hem ekonomik sistemi hem de di¤er kurumlar› aç›-s›ndan kapitalisttir. Modernitenin dinamik özelli¤i, “yat›r›m-kar-yat›r›m döngüsü-nün, kar oran›ndaki düflme e¤ilimiyle birleflip sisteme, kal›c› bir geniflleme özelli-¤i kazand›rmas›n›n bir sonucu” olarak aç›klanmaktad›r (Giddens, 1994, s.17-18).

Sonraki sosyolojik incelemeleri etkileyen bu bak›fl aç›s›, Durkheim ve Webertaraf›ndan elefltirilmifltir. Durkheim, Saint Simon gelene¤i do¤rultusunda modernkurumlar›n do¤as›n› endüstrileflmenin etkisi temelinde incelemifltir. Durkheim’agöre endüstriyel düzenin merkezi özelli¤i kapitalist rekabet de¤ildir. Bununla bir-likte Marx’›n büyük önem verdi¤i niteliklerden bir k›sm›n› Durkheim, marjinal vegeçici olarak görmüfltür. Durkheim’a göre, modern toplumsal yaflam›n h›zla de¤i-flen karakteri asl›nda “kapitalizmden de¤il, do¤an›n endüstriyel amaçl› kullan›m›yoluyla üretimi, insan gereksinimlerine göre biçimlendiren karmafl›k ifl bölümününcanland›r›c› etkisinden” kaynaklanmaktad›r (Giddens, 1994, s.18). Bu anlamdaDurkheim, kapitalist de¤il, endüstriyel bir düzende yaflad›¤›m›z› ileri sürmüfltür .

Weber ve Simmel, ilerici ekonomiyi, yönetimsel rasyonelleflmeyi, toplumsaldünyan›n ayr›mlaflt›r›lmas›n› ve olgunun de¤erden, ahlâksal›n kuramsal alanlardanayr›lmas›n›, modern kapitalist sanayi devletinde ortaya ç›kan süreçler olarak tan›m-lamaktad›r (Sarup, 1995, s.156).

Weber, bir endüstriyel düzenin varl›¤› yerine kapitalizmden söz etmesine kar-fl›n, baz› önemli konularda görüflleri Marx’tan çok Durkheim’e yak›n durmaktad›r.Weber’in nitelendirdi¤i anlamda rasyonel kapitalizm, eme¤in metalaflmas›n› daiçeren, Marx’›n belirledi¤i “ekonomik düzenekleri” kapsamaktad›r. Bu kullan›m bi-çimiyle kapitalizm, Marx’›n yaz›lar›ndaki kapitalizm ile farkl› bir anlam belirtmek-tedir. Weber’e göre anahtar kavram teknoloji ve insan eylemlerinin bürokratik bi-çiminde örgütlenmesi sürecinde ifade edilen “rasyonelleflme” kavram›d›r (Gid-dens, 1994, s.18).

MODERN‹TE VE POSTMODERN‹TE20. yüzy›lda modernizm, militarizm, iki dünya savafl›, nükleer yok olma tehdidi gi-bi felaketleri de beraberinde getirmifltir. Bunun sonucunda modernizm, Ayd›nlan-ma projesinin amaçlad›¤›n›n tersine, insanl›¤›n özgürleflmesi hedefini, insanl›¤›nkurtuluflu ad›na evrensel bir bask› sistemine dönüfltürmesi nedeniyle yeniden tar-t›fl›lmalar›n merkezi haline gelmifltir (Harvey, 1997, s. 26). Standartlaflm›fl bilgi veüretim koflullar› alt›nda, do¤rusal ilerlemeye, mutlak hakikate ve toplumsal düzen-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lerin rasyonel biçimde planlanmas›na olan güçlü inanç sars›lmaya bafllam›flt›r. Av-rupa ekonomilerinin modernleflmesi h›zla ilerlerken Üçüncü dünya ülkelerinin,uluslararas› politika ve ticaretin etkisi alt›nda iddia edildi¤i gibi ilerici bir “modern-leflme süreci” yaflamad›klar› görülmüfltür (Harvey, 1997, s.50).

Jurgen Habermas’›n da aralar›nda bulundu¤u baz› düflünürler, Ayd›nlanmaprojesinin hedefleri konusunda bir kuflkuculuk, araçlar ve amaçlar aras›ndaki ilifl-ki konusunda tereddüt yaflamaktad›rlar. Bununla birlikte, Ayd›nlanma projesiningünümüzün ekonomik ve politik koflullar› alt›nda gerçeklefltirilebilmesi konusun-da “bir ölçüde karamsarl›k” tafl›malar›na ra¤men bu projeyi desteklemeye devametmektedirler (Harvey, 1997, s. 27). Baz› düflünürler ise insanl›¤›n kurtuluflu ad›naAyd›nlanma projesinin tamam›yla terk edilmesi gerekti¤ini iddia etmektedirler.

20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren bafllayan karfl› kültür hareketleri ve mo-dernite karfl›t› ak›mlar›n oluflmas›, yeni bir hareketin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.Bu anlamda yüzy›l›n sonlar›nda modernitenin ötesine geçen bir dönemin bafllad›-¤›n› ileri süren yaklafl›mlar, bu geçifl dönemini farkl› flekillerde tan›mlamakta veaç›klamaktad›rlar. Baz› adland›rmalar aras›nda “bilgi toplumu” ya da “tüketim top-lumu” gibi kesinlikle yeni bir toplumsal sistemin ortaya ç›k›fl›na iflaret eden kav-ramlar yer al›rken, “post-modernlik”, “postmodernizm”, “sanayi sonras› toplumu”,“kapitalizm-sonras›” gibi daha çok önceki dönemin kapanmak üzere oldu¤unuvurgulayan kavramlar ileri sürülmektedir (Giddens, 1994, s.10). Bunlar›n aras›ndamodernite karfl›tl›¤›nda postmodernite kavram›n›n, di¤erlerine göre daha yayg›nbir flekilde kullan›ld›¤› görülmektedir.

Postmodernizm ve postmodernite kavramlar› bazen efl anlaml› kullan›lmaktad›r. Fakat bukavramlar farkl› anlamlar tafl›maktad›rlar. Kabul edilen tan›mlar›yla postmodernizm, mo-dernitenin do¤as› üzerine estetik düflüncenin çeflitli yönleriyle iliflkilidir. Postmoderniteise toplumsal geliflimin, modernite kurumlar›ndan uzaklaflarak yeni ve farkl› bir toplum-sal düzene do¤ru yönelmesini ifade etmektedir (Giddens, 1994, s.46).

Akla dayal› iyi bir toplumun yarat›lmas›n› amaçlayan Ayd›nlanma projesineolan inanc›n azald›¤›n› görmesi, Habermas’›n, modernitenin en güçlü savunucula-r›ndan biri olarak kalmas›n› sa¤lam›flt›r. Habermas, Ayd›nlanma’n›n bir özgürleflmearac›ndan, bask›n›n yeni bir kayna¤› haline dönüflmesi görüflüne kat›lmakla birlik-te ayd›nlanma projesinin gerçekleflmemifl potansiyelini vurgulayarak moderniteyi,“tamamlanmam›fl bir proje” olarak görmektedir. Buna ba¤l› olarak, postmodern birdünya olas›l›¤› hakk›nda düflünmeye bafllamadan önce, modern dünyada yap›lma-s› gereken çok daha fazla fleyin oldu¤unu ifade etmektedir (Bottomore, 2001,s.266; Giddens, 1996, s.586-587).

Habermas gibi postmoderniteye elefltirel olarak bakan düflünürler aras›ndaEllen M. Wood da yer almaktad›r. Wood (2003, s.204), Ayd›nlanma projesine yö-nelik elefltirilerin, a¤›rl›kl› olarak modernite projesine ba¤lanmas›na karfl› ç›kmak-tad›r. Evrensel insan kurtulufluna olan adanm›fll›¤› görülmeyen Ayd›nlanman›n y›-k›c› sonuçlar›n›n, modernite projesinden de¤il, kapitalizme ait olan bugünkü top-lumsal ve kültürel durumdan kaynakland›¤›n› ileri sürmektedir. Wood’a göre post-modernitenin, modernizm kültürü ve modernite projesiyle iliflkili olan entelektüelkal›plar›n yerini ald›¤›n› söyleyen aç›klamalar do¤rultusunda, modernite projesininbelirleyici dönemi, Ayd›nlanma olarak kabul edilmektedir. Ayd›nlanma projesininrasyonelleflmeyi, tekno-merkezcili¤i, bilginin ve üretimin standartlaflmas›n›, do¤ru-sal ilerlemeye ve evrensel, mutlak do¤rulara bir inan›fl› temsil etti¤i varsay›larak


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



postmodernite, Ayd›nlanma projesine bir tepki olarak anlafl›lmaktad›r. Postmo-dernite, “dünyay› esas olarak parçal› ve belirlenemez” olarak görmekte, bütün“meta anlat›mlar”›, dünya ve tarihle ilgili kapsay›c› ve evrenselci kuramlar›, politikprojeleri reddetmektedir (Wood, 2003, s.204-205). Fakat postmodernite fikri, kapi-talizmi tarihsel olarak görünmez k›lan bir modernite kavram› üretmektedir.

Genel anlamda modernite, pozitivist teknoloji merkezli ve rasyonalist e¤ilimliolarak evrensel bir biçimde alg›lanmakta, do¤rusal geliflme ve mutlak do¤rularainançla, toplumsal düzenin rasyonel biçimde planlanmas›yla ve bilgi ve üretiminstandartlaflt›r›lmas›yla özdefllefltirilmektedir. Buna karfl›l›k olarak postmodernite,“kültürel söylemin yeniden tan›mlanmas›nda heterojenli¤i ve farkl›l›¤›, özgürleflti-rici güçler olarak” öne ç›karmaktad›r (PRECIS6, 1987, s.7-24 aktaran Harvey, 1997,s.21). Postmodernist düflüncenin temel özellikleri parçalanma, belirlenemezlik vebütün evrensel ya da bütüncül söylemlere karfl› derin bir güvensizlik olarak belir-tilmektedir.

Postmodernistler sosyal bilimlerin dayand›¤› kabulleri ve kavramlar› sorgulaya-rak onlar› elefltirmektedirler. Elefltirilerinin temelinde, sosyal bilimlerin anlafl›lmave ifade edilme biçimlerinin modas› geçmifl kabulleri ve çerçeveleri içermesi yeralmaktad›r. Postmodernistler taraf›ndan, sosyal bilimlerin 18. yüzy›ldan itibareniçerisinde geliflmifl oldu¤u kültürel ve tarihsel ba¤lam›n art›k geçerli olmad›¤› sa-vunulmaktad›r (Hollinger, 2005, s.9). Bu anlamda, sosyal bilimlerin kavramlar›n›nkökleri moderniteye dayanmaktad›r ve bu nedenle sosyal bilimlerin postmoderni-teyi anlayabilecek hale gelmesi için revize edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde,sosyal bilimlerin tamam›yla modas› geçmifl bir hale gelece¤i belirtilmektedir (Hol-linger, 2005, s.16).

Toplumlar›n ayr› ayr› incelenmesine yönelik sosyolojik çözümlemeler, bugünbaz› s›n›rl›l›klara yol açmaktad›r. Günümüzde gerçekleflen en önemli toplumsalde¤iflimler aras›nda yer alan küreselleflme süreci nedeniyle, dünya üzerinde hiç-bir toplumdaki yaflam di¤erlerinden tamam›yla ayr› bir flekilde yer almamaktad›r.Dünya, önemli aç›lardan art›k hemen herkesi etkileyen, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflki-lerinin bir sonucu olarak tek bir toplumsal sistem haline gelmektedir. Ülkeler ara-s›ndaki s›n›rlar› aflan toplumsal, politik ve ekonomik karfl›l›kl› ba¤lar›n kurulmas›,küreselleflme kavram›yla ifade edilmektedir. Modernitenin, yap›sal olarak küresel-leflmeye yönelik özelli¤i, modern kurumlar›n en temel unsurlar›n›n baz›lar›ndaaç›kça görülmektedir. Küreselleflme, uzak yerleflimleri birbirlerine ba¤layan dünyaçap›ndaki toplumsal iliflkilerin yo¤unlaflmas› olarak tan›mlanabilmektedir (Gid-dens, 2000, s.67; 1994, s.62). Ülkeler aras›nda ekonomik, politik ve kültürel olarakartan ba¤›ml›l›¤a karfl›n küreselleflme, toplumsal ayr›mlar ve çat›flmalara yol açar-ken toplumsal eflitsizlikler de devam etmektedir.


Postmodernite, Ayd›nlanmaprojesine bir tepki olarakgeliflen ve dünyay› kapsay›c›ve evrensel kuramlarlaaç›klayan söylemlere karfl›ç›kan bir düflünce biçimidir.

Küreselleflme, ülkeleraras›naki s›n›rlar› aflarakoluflan toplumsal, politik veekonomik olarak kurulankarfl›l›kl› ba¤lar› ifadeetmektedir.


Toplumsal de¤iflme kavram›n› aç›klayabilme,

Toplumsal de¤iflme, tarihsel bir süreç içerisindetoplumun yap›s›n› oluflturan toplumsal iliflkilera¤›n›n ve toplumsal kurumlar›n farkl›laflmas›n›ya da dönüflümünü ifade etmektedir. Birey vegruplar›n davran›fllar›n›n, toplumsal norm ve de-¤erlerin geçirdi¤i de¤iflimleri içermektedir. Top-lumsal de¤iflme kavram›, ilerleme, kalk›nma vegeliflme kavramlar›yla iliflkili olarak kullan›lmas›-n›n yan›nda, onlardan farkl› anlamlar da tafl›mak-tad›r. Toplumsal de¤iflme kavram›, herhangi birde¤er yarg›s› içermezken ilerleme, kalk›nma vegeliflme kavramlar› belirli bir amaca yönelmifl birde¤iflmeyi vurgulayarak de¤er yarg›s› tafl›makta-d›rlar. Ekonomi ile ilgili olan kalk›nma ve gelifl-me kavramlar›, toplumsal de¤iflmenin yön ve ni-teli¤ini baz› ekonomik ölçütler kullanarak gös-termektedirler. Toplumsal de¤iflme ise belirli birtoplumsal gerçe¤i, özel durum ya da görünümle-ri, bütün olarak ifade eden evrensel ve nesnelbir kavramd›r. Toplumsal de¤iflmeyi etkileyenunsurlar aras›nda fiziksel çevre faktörleri, kültü-rel faktörler, teknolojik faktörler, demografik fak-törler yer almaktad›r ve bu faktörler birbirleriyleiliflki içinde bulunmaktad›rlar. Her toplumda de-¤iflme, bölgelere, unsurlara göre, zamana ve h›-z›na göre farkl›l›k göstermektedir. Toplumsal de-¤iflme düzenli aflamalar fleklinde ya da düzensizbir biçimde gerçekleflebilmektedir. Toplumlar›ndura¤an kalmalar› mümkün olmamakta ve farkl›de¤iflim süreçleri içerisinde yer almaktad›rlar. Bunedenle toplumsal de¤iflmenin kaç›n›lmaz ve ev-rensel oldu¤u belirtilmektedir.

Ayd›nlanma düflüncesinin temel iddialar›n› s›-

ralayabilme,

Ayd›nlanma düflüncesine göre gelenekler, din,otoriter yönetim, efsaneler gibi unsurlar, gele-neksel toplumlarda cehaletin ve bat›l inanc›n anakaynaklar›n› oluflturmakta ve özgürlük, mutlulukve insanl›¤›n ilerlemesi için bir engel teflkil et-mektedirler. Ayd›nlanma düflüncesinin insan ha-yat›n› iyilefltirmek için kültürel ve politik müca-delelere yönelik bir hareket noktas› oluflturanprogram›n›n temel ilkeleri baz› iddialara dayan-maktad›r. Bunlardan birincisi, rasyonel olarak

onaylanan inançlar kümesi fleklinde bir araya ge-tirilecek olan insanl›¤›n epistemolojik birli¤ininevrensel bir yöntem temelinde sa¤lanmas›d›r.‹kincisi, evrensel ak›l ve moral ilkelerin davran›flve yarg› bak›m›ndan insanl›¤a rehberlik etmesive standartlar oluflturmas›d›r. Üçüncüsü, hedef-lerle çeliflkili inançlar, de¤erler ve iddialar›n in-sanl›¤›n ilerlemesine ve mutlulu¤una engel ol-mas› nedeniyle yaln›zca bilime ve evrensel de-¤erlere dayanan toplumun özgür ve rasyonel ola-ca¤› iddias›d›r. Temel ilkelerin dayand›¤› son id-dia ise hakikatin insan› özgür k›lacak olmas›d›r.

Modernitenin kurumsal boyutlar›n› özetleyebil-

me,

Modernitenin dört temel kurumsal boyutu bu-lunmaktad›r. Bunlardan birincisi olan kapitalizmioluflturan unsurlar, meta üretimi, özel mülkiyetedayal› sermaye, ücretli emek ve bu özellikleredayanan bir s›n›f sistemidir. ‹kinci boyut olan en-düstrileflme, mallar›n üretiminde kullan›lan ma-kineleri ve cans›z güç kaynaklar›n› kapsamaktave ifl yeriyle s›n›rl› kalmayarak ulafl›m, iletiflim,ev yaflam› gibi düzenlemeleri etkilemektedir. Mo-dernitenin üçüncü kurumsal boyutu olan göze-tim, gözetime konu olan topluluklar›n siyasalalandaki faaliyetlerinin denetimi anlam›na gel-mektedir. Askeri güç ya da fliddet araçlar›n›n kon-trolü ise modernitenin son kurumsal boyutunuoluflturmakta ve savafl›n endüstrileflmesini ifadeetmektedir.

Modernleflme kavram›n› tan›mlayabilme,

Modernleflme kavram› genellikle endüstrileflmetemelinde toplumsal ilerleme ya da geliflim afla-malar›n› ifade etmektedir. Modernleflme, kapita-list uluslararas› piyasan›n yol açt›¤› bilimsel veteknolojik keflifler, yenilikler, ulus devletin venüfus hareketlerinin oluflmas›yla ortaya ç›kantoplumsal ve ekonomik de¤iflimleri kapsamakta-d›r. Modernleflme, modernite projesinin gerçek-leflmesini hedefleyen bir süreç olarak tan›mlan-d›¤›nda, geleneksel toplumlar›n, modern toplum-lara dönüfltürüldükleri süreç anlam›nda kullan›l-maktad›r. Ekonomik, toplumsal, siyasal ve kültü-rel bak›mdan bir model oluflturan endüstrileflmifl

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


ülkelere yönelik olarak di¤er ülkelerin de¤iflmegöstermelerini ifade etmektedir.

Endüstrileflme ve kapitalizm aras›ndaki iliflkiyi

kavrayabilme,

Kapitalizm ve endüstrileflme aras›ndaki iliflki mo-dernitenin kurumsal boyutlar›yla ilgili olarak eleal›nmaktad›r. Kapitalizm, özel mülkiyete dayal›sermaye ve ücretli emek aras›ndaki iliflki teme-linde yo¤unlaflm›fl bir meta üretimi sistemi ola-rak tan›mlanmaktad›r. Bu s›n›f sisteminde kapi-talist giriflimcilik, fiyatlar›n yat›r›mc›lar, üreticilerve tüketiciler için farkl› anlamlar tafl›d›¤› rekabet-çi pazarlara yönelik yap›lan üretime dayanmak-tad›r. Endüstrileflme ile kapitalizmin birbirleriyleçok yak›ndan iliflkili olmalar› nedeniyle ay›rt edi-ci özelliklerinin belirlenmesi zorlaflmaktad›r. Buanlamda iflbölümü, fabrika sistemi ve makinelefl-me, evrensel bilimsel yöntemlerin uygulanmas›,zaman disiplini, bürokrasi, toplumsal ve co¤rafibak›mdan hareketli iflgücü, endüstrileflmenin te-mel özellikleri olarak gösterilebilmektedir. En-düstrileflmenin kapitalizm ile karfl›laflt›r›lmas› te-melinde en belirgin özelli¤i, maddi kaynaklar›nmallar›n üretiminde kullan›lmas› olmaktad›r. En-düstrileflme, insan faaliyetini, makineleri, ham-madde ve ürünleri birlikte ele alan üretimin, be-lirli kurallara göre toplumsal olarak örgütlenme-sini gerekli k›lmaktad›r. Fakat endüstrileflme kav-ram› sadece fabrikalar gibi ifl ortam›yla kalmaya-rak, ulafl›m, iletiflim ve gündelik ev yaflam›n› daetkilemektedir. Endüstrileflme ve kapitalizm ayn›anlam› tafl›mamaktad›rlar. Kapitalizm, endüstri-leflmenin ilk ve bafll›ca aktörü olarak kabul edi-lirken tek aktörü olmad›¤› belirtilmektedir. Kapi-talizm, endüstrileflmeden daha önce ortaya ç›k-m›flt›r ve biçimsel olarak zamana ve toplumlaragöre farkl›l›klar göstermektedir. Bunun yan›ndakapitalist toplumlar, modern toplumlar›n ayr› biralt biçimi olarak kabul edilmektedir.

Sosyolojinin modernite ile iliflkisini kavrayabil-

me,

Toplumsal, politik ve ekonomi alanlar›ndaki dö-nüflümleri kapsayan modernleflme süreci, birçokinsan›n yaflama ve çal›flma biçimlerinde çokönemli ve büyük de¤iflimlere yol açm›flt›r. Sosyal

bilimler, modernleflmenin unsurlar›n›n, bunlar›nbirbirleriyle iliflkilerinin ve modern toplumun an-lafl›lmas›na yönelik gereksinim sonucunda orta-ya ç›km›fllard›r. Sosyal bilimlerde geliflen kav-ramlar, yöntemler ve yaklafl›mlar, Ayd›nlanmataraftar› ve karfl›tlar› aras›ndaki tart›flmalar›n ya-p›lad›¤› bir ortamda do¤mufltur. Ayd›nlanma’›netkisini tafl›yan modern toplumlar hakk›nda ça-l›flmalar›yla Saint Simon ve Comte, modern sos-yolojinin ortaya ç›kmas›na önemli katk›lar sa¤la-m›fllard›r. Sosyolojinin klasik kurucular› olarakkabul edilen Marx, Durkheim ve Weber ise mo-dern dünyan›n gelece¤ini görmeye çal›flm›fllar vemodernitenin do¤as›n› yorumlayan çal›flmalaryapm›fllard›r.

Postmodernite kavram›n› aç›klayabilme,

Postmodernite kavram›, Ayd›nlanma’n›n de¤erle-rini temel alan modernite projesinin rasyonellefl-me, bilginin ve üretimin standartlaflmas›, do¤ru-sal ilerleme ve evrensel, mutlak do¤rulara olaninanc› elefltirmekte ve yeni bir döneme geçildi¤i-ni ifade etmektedir. Postmodernite, dünyay› par-çal› ve belirlenemez olarak görmekte ve bütünmeta anlat›mlar›, dünya ve tarihle ilgili kapsay›c›ve evrenselci kuramlar›, politik projeleri reddet-mektedir. Bununla birlikte, postmodernite, kül-türel söylemin yeniden tan›mlanmas› sürecindeheterojenli¤i ve farkl›l›¤›, özgürlefltirici güçler ola-rak ön plana ç›karmaktad›r.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmeyi etkile-yen faktörler aras›nda yer almaz?

a. Fiziksel çevre faktörlerib. Kültürel faktörlerc. Teknolojik faktörlerd. Araçsal faktörlere. Demografik faktörler

2. 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru, özellikle sanatsal vekültürel alanlarda ortaya ç›kan de¤iflim hareketine nead verilir?

a. Modernite b. Modernc. Modernizmd. Modernleflmee. Modernlik

3. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma Dönemi düflü-nürleri aras›nda yer almaz?

a. T. Hobbesb. A. Giddensc. Voltaired. J.J. Rousseaue. D. Hume

4. Modern toplumlarda bürokratik rasyonelli¤in yol aç-t›¤› içinden kaçmas› imkans›z olan “demir kafes” tan›m-lamas› afla¤›daki düflünürlerden hangisine aittir?

a. K. Marx b. E. Durkheimc. A. Comte d. M. Webere. G. Simmel

5. Afla¤›dakilerden hangisi modernitenin kurumsal bo-yutlar› aras›nda yer almaz?

a. Kapitalizm b. Endüstrileflmec. Denetim d. Gözetime. Askeri güç

6. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalist topluma ait ku-rumsal özellikler aras›nda yer almaz?

a. Rekabete dayal› piyasab. Devletin piyasa üzerinde egemenli¤ic. Özel mülkiyetin merkezi rolüd. Giriflimcili¤in genifllemeci do¤as›e. Yayg›n teknolojik yenileflme

7. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel toplumun özel-liklerinden biridir?

a. Kentleflme h›z›n›n yüksek olmas›b. Nüfusun homojen bir yap›ya sahip olmas›c. Endüstriyel üretimin hakim olmas›d. Sekülerleflmenin görülmesie. Bürokratik örgütlenmenin yayg›n olmas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi toplumsal de¤iflmenin özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Her yerde ayn› zamanda ortaya ç›kmas›b. Kaç›n›lmaz ve evrensel olmas›c. Tarihsel bir süreci kapsamas›d. Toplumsal norm ve de¤erlerin farkl›laflmas›se. Düzenli ya da düzensiz gerçekleflebilmesi

9. Afla¤›dakilerden hangisi birinci dünya ülkeleri olaraktan›mlanan toplumlar için bir örnek oluflturmaz?

a. Avusturalyab. Japonyac. Amerika Birleflik Devletlerid. Hindistane. ‹ngiltere

10. Marx’a göre modern dünyay› biçimlendiren temeldönüfltürücü güç afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Militarizm b. Postmodernizmc. Endüstriyalizmd. Modernizme. Kapitalizm

Kendimizi S›nayal›m


TÜRK‹YE'N‹N BATILILAfiMA / MODERNLEfiME

KR‹Z‹

Türkiye, Kemalist modernleflme projesinin yaratt›¤› aç-

mazlarla bafledemiyor. Geleneksel ulusalc› söylemlerin

dolafl›mda oldu¤u, gelene¤in rasyonellefltirildi¤i, Türki-

ye'de mevcut yap›y› "yar›-modern" olarak tan›mlamak

mümkün.

Türkiye'nin geçmiflte oldu¤u gibi günümüzde de Bat›l›-laflma/modernleflme sanc›s›n› derin bir biçimde yaflad›-¤› söylenebilir. Gecikmifl bir modernleflmenin getirdi¤isorunlarla, iddial› bir varsay›m olmakla birlikte, "belkide çok uzun bir süre, hatta (belki de) hep yaflayacak"oldu¤u da söylenebilir. Ok yaydan (çoktan) ç›kt›. Belki de üç-dört yüz y›l ön-ce. Hedef ise, özellikle Cumhuriyet tarihi boyunca, nekadar tart›flmal›, ne kadar sorunlu olursa olsun "Bat›l›-laflma/modernleflme/ça¤dafllaflma" olarak kondu. An-cak ok bunca zamand›r hedefine, yani Bat›ya ulaflama-d›. Bat›ya gözlerini çevirmifl Türkiye, Cumhuriyetin yö-netici seçkinlerinin uygulad›¤› Bat›l› olmaktan çok "Ba-t›c›" politikalar ve çizgisellik sütunu üzerine kurulmuflbir ayd›nlanma/modernleflme projesi ve bu projenin ni-teli¤inin henüz (pek) afl›l(a)mam›fl oldu¤u gerçe¤inin,bir baflka deyiflle hedefin konmas›nda ve bu hedefeulaflmada yaflad›¤› sorunlar›n›n ferasetiyle her defas›n-da ister istemez kendi realitesiyle yüzleflmek, kendinitan›mlamak, kendi birikimini yoklamak, kendini anla-maya çal›flmak zorunda kal›yor.

Bat› kendi projesini da¤›t›yor

Bu sorunun hep varolmakla birlikte, 1980'lerden sonradaha s›kl›kla gündeme geldi¤ini görüyoruz. Bunun enönemli nedeni ise, Bat›n›n kendi yaratt›¤› ve pek çokülkeye dayatt›¤› modernleflme projesini uzun zamand›ryine kendisinin da¤›t›yor olmas›. Baflka bir deyiflle mo-dernleflme projesi içinden okunabilecek siyasete, kültü-re, topluma dair tüm pratikler ve düflünsel ifadelerinyap›söküme u¤rat›ld›¤› bir süreçte, Türkiye gibi pekçok ulus-devletin modern pratiklerinin de sorunsallaflt›-¤›n› görüyoruz. Dolay›s›yla günümüzde kuramsal tart›flmalar›n ço¤u-nun temelinde yer alan Bat›n›n modernleflme projesi-nin elefltirisi, yaln›zca Bat› için de¤il, siyasal, kültürel,ekonomik ve sosyal yaflant›s›n› bu projeyle biçimlendi-ren Türkiye için de geçerli bir elefltiri olarak karfl›m›zaç›k›yor. Benhabib'e göre, Bat›da genel olarak hissedi-len Ayd›nlanma düflüncesinin krizi ile Türkiye'de yafla-

nan Kemalist düflüncenin krizi ayn› etmenlerin olufltur-du¤u durumlar olarak beliriyor. Akl›n egemenli¤indeki bir projenin farkl›l›klar› bast›ran,d›flsallaflt›ran, yabanc›laflt›ran, sömüren, yerinden edenniteli¤iyle içsellefltirilmifl kötücül bir iktidar biçimi ola-rak yay›lmas› Bat›n›n oldu¤u kadar elbette Türkiye'ninde sorunu olarak karfl›m›za ç›k›yor. Yine Benhabib'egöre, Türkiye'de Bat›l› Ayd›nlanma felsefesinin enönemli uzant›lar›ndan birinin de modern Türkiye Cum-huriyeti'nin temelinde yatan Kemalizm ideolojisi oldu-¤unu düflündü¤ümüzde, Ayd›nlanma düflüncesinin biruzant›s› olarak kabul edilebilecek Kemalizm'in hukukdevleti, laiklik, toplumsal ve politik eflitlik kavramlar›-n›n ya da ilkelerinin uzun zamand›r Türkiye'de de kri-ze girmifl oldu¤unu görüyoruz. Hukuk sisteminin, suçlar› adil ve zaman›nda cezalan-d›rmaktan uzak olmas›, laiklik tart›flmalar›, yaflanan eko-nomik krizlerin gelir da¤›l›m›nda yaratt›¤› sorunlar veyine politik temsil sorunlar› vs. Türkiye'de yaflanan bukrize örnek olarak gösterilebilir. Bat› toplumlar›n›n düflünsel geliflimini ve modernli¤ingeldi¤i son aflamay› Ulrich Beck'in "düflünümsellik" (ref-lexivity) kavramsallaflt›rmas›yla aç›klamak mümkün:Düflünümsellik, bireylerin içinde yaflad›klar› toplumda,yap›larla girdikleri iliflkide tek yönlü bir belirlenme veboyun e¤me prati¤inden ç›k›p, yap›-eylem diyalekti¤i-nin karfl›l›kl› kurulma mant›¤›n›n ay›rd›na varmalar› vearaçsal rasyonalitenin hakimiyetinde dayat›lan toplum-sal, bilimsel ve teknolojik yap›lar› sorgulamalar› olaraktan›mlan›yor.

Düflünümsel modernlik

Ulrich Beck, "düflünümsel modernlik" olarak adland›r-d›¤› modernleflmenin gelinen bu son aflamas›nda, birbi-riyle ba¤lant›l› iki önemli geliflmeye dikkat çekiyor: 1. Basit modern toplum içinde gelene¤i rasyonelleflti-ren ve gelenekselleflen yap›lar›n tasfiyesine gidilmekte-dir. 2. Risk da¤›l›m›n›n belirledi¤i toplumda,toplumsal ak-törlerin niteli¤i de de¤iflmektedir. Buna göre, toplumsal eylemin faili, kaynaklar›n eflitsizda¤›l›m›ndan flikayet eden toplumsal s›n›flardan çok"birey"lerdir. Özellikle son 30 y›ld›r Bat›da, daha önce-ki modern teori içinde vurgulanan özne kimliklerininönceden verili birer öz oldu¤unu belirten görüfller vebu görüfllerle ba¤lant›l› olan s›n›f, parti gibi kolektifkimliklerin zay›flad›¤›, öznelli¤in çeflitli toplumsal or-

Okuma Parças›


tamlar içerisinde toplumsal olarak infla edildi¤i yolun-daki görüflten hareketle toplumsal cinsiyet, ›rk, cinseltercihler, etnik statüler, marjinal bireyler ve gruplar gibikültürel kimliklerin a¤›rl›k kazanmaya bafllad›¤› görülü-yor. Nilüfer Göle'ye göre, Bat› modernizmi, bireye dayal› li-beral de¤erleri de oluflturarak, dinsel ve gelenekselinançlar›n yo¤urdu¤u cemaat iliflkilerini dönüfltürmüfl,daha heterojen, farkl›laflm›fl, ço¤ulcu bir toplumsal ya-p›ya ulaflm›flt›r. Bat› toplumlar›n›n geldi¤i bu aflama düflünümsel mo-dernlik tart›flmalar› içinden de¤erlendirilir ve özelliklebireylerin mevcut yap›lar› sorgulamalar›ndan ve kendiözgüllüklerini ortaya koymalar›ndan kaynakl› olarak bi-reyselleflme üzerindeki tonlama artarken, Türkiye gibiülkelerin ise kendi iç dinamiklerinden ve olumsuz kü-resel etkilenimlerden kaynakl› olarak bu süreçten, birbaflka deyiflle, Nalçao¤lu'na göre, "düflünümsel bir top-lum olmaktan uzak oldu¤u" görülüyor.

"Basit-modern"

K›sacas›, Türkiye, Kemalist modernleflme projesinin ya-ratt›¤› açmazlarla (bu açmazlar› tan›mlamaya çal›flsa da)bafledebiliyor oldu¤u izlenimini vermiyor. Gelenekselulusalc›, muhafazakar söylemlerin a¤›rl›kl› olarak dola-fl›mda oldu¤u, gelene¤in rasyonellefltirildi¤i, yap›n›nkat› ve bireyselleflmenin henüz çok zay›f oldu¤u Türki-ye'de mevcut yap›y› halen yine Beck'in kavramlar›ndanyararlanarak "yar›-modern", ya da "basit-modern" ola-rak tan›mlamak mümkün. Baflka bir deyiflle, Türkiye'de hem kat› yap›n›n da¤›l-maktan, hem de bireylerin kendi varolufllar› için, içindeyaflad›klar› toplumun yap›lanmas›n› sorgulayabildi¤i birsorumluluk üstlenmeden ve kendi özgüllüklerini ortayakoyabilecekleri bir retorik gelifltirmeden henüz uzak ol-duklar› gözlemlenmekte. Günümüzde, kitle iletiflim araçlar›ndaki pek çok tür de,geleneksel ulusalc›, muhafazakar söylemi yeniden üret-mekte, gelenekselli¤i rasyonellefltirmektedir. Yap›lanpek çok televizyon program›na, geleneksel milliyet-çi/ulusalc› muhafazakar söylemin izdüflümleri yans›-maktad›r. Bu türlerde, etnik ayr›mc›l›k, cinsel ayr›mc›-l›k, toplumsal cinsiyet rolleri, vs... yeniden üretilmekte,kad›n, erkek gibi özne konumlar›n›n ve devlet, polis,bayrak, vatan, millet vb. gibi kavramlar›n çerçevesi ço-¤u kez hiçbir esnekli¤e ve farkl›/marjinal görüfllere yerverilmeksizin geleneksel muhafazakâr söylemle kat› birbiçimde çerçevelenmektedir. (DE/GG)

* Derya Erdem, Ankara Üniversitesi, Gazetecilik AnaBilim Dal›, Doktora Kaynakça Beck, Ulrich (1992), Risk Society: Towards a New Mo-dernity, Çev. Mark Ritter, London: Sage.Benhabib, Seyla (1999), Modernizm Evrensellik ve Bi-rey Ça¤dafl Ahlak Felsefesine Katk›lar, ‹stanbul: Ayr›nt›.Göle, Nilüfer (2001), Modern Mahrem, Medeniyet veÖrtünme, ‹stanbul: Metis.Nalçao¤lu, Halil (2000), "Risk Society: Towards a NewModernity", Kültür ve ‹letiflim, 3/1, 124-127.

Derya ERDEM, 03 May›s 2008

http://www.bianet.org/biamag/siyaset/106715-turkiye-nin-batililasma-modernlesme-krizi, Eriflim Tarihi17.08.2010.


1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme” bölü-münü gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizm” bölümünü göz-den geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflünürleri”bölümünü gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyoloji ve Modernite ‹lifl-kisi” bölümünü gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernitenin Kurumsal Bo-yutlar›” bölümünü gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Endüstrileflme ve Kapita-lizm” bölümünü gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel ve Modern Top-lumlar” bölümünü gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal De¤iflme” bölü-münü gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel ve Modern Top-lumlar” bölümünü gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyoloji ve Modernite ‹lifl-kisi” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

18. yüzy›lda buhar ve elektrik gibi güç kaynaklar›n›nimalat sektöründe kullan›lmaya bafllanmas›, yeni maki-nelerin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Bu teknolojik ye-nilikler sonucunda endüstri alanlar›n›n h›zla geliflmesi,toplumsal ve ekonomik yap›da önemli de¤iflimlere ne-den olmufltur. Topra¤a dayal› üretim makineleflmifl, fab-rika sisteminde seri üretime geçilmifltir. K›rsal alandakiiflgücünün büyük bir bölümü, geliflen sanayi nedeniylekentlere göç etmeye bafllam›flt›r. Buna ba¤l› olarak kent-lerin nüfusu h›zl› bir art›fl göstermifltir. Günümüzde en-düstriyel üretim biçiminin do¤ay› insafs›zca kullanmas›sonucunda, hava ve su kirlili¤i, ozon tabakas›n›n incel-mesi, küresel ›s›nma gibi çevre sorunlar› ortaya ç›km›flt›r.

S›ra Sizde 2

Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkelerini flu flekilde s›-ralamak mümkündür:Ak›l, bilgi elde etmenin yolu olarak kabul edilen rasyo-nalist düflüncenin temelini oluflturmaktad›r. Emprisizm,do¤a ve toplumsal dünya hakk›ndaki bütün bilgi ve dü-flüncenin empirik gerçeklere dayal› oldu¤u fikridir. Bi-

lim, Ayd›nlanma düflünürleri için bilginin en üst biçimiolarak kabul edilir ve buna ba¤l› olarak bilimsel bilgi,bütün insanl›¤›n bilgisini gelifltirmek için temel al›n-

maktad›r. Evrensellik, bilimin istisnas›z bütün evreniyöneten genel yasalar üretmesini ifade etmektedir. ‹ler-leme düflüncesi, insan›n do¤al ve toplumsal yaflam ko-flullar›n›n, ak›l ve bilimin kullan›lmas›yla geliflebilece¤ive her ileri aflaman›n iyi ve güzel olaca¤› fikrini içer-mektedir. Bireycilik, bireyin politik ve toplumsal bir öz-ne olarak var oldu¤u ve kendi özgürlü¤ünün bilincindeoldu¤unun kabul edilmesidir. Özgürlük, feodal ve ge-leneksel s›n›rlara karfl› gelerek, düflünce ve ifade özgür-lü¤ünün savunulmas›d›r. Sekülarizm, geleneksel ve di-ni otorite karfl›s›nda, dini aç›dan do¤ru kabul edilen veonaylanm›fl bilgiye karfl›, Ayd›nlanma’n›n ba¤›ms›z velaik bilgi ihtiyac›n› vurgulamas›d›r (Hamilton, 1996, s.21-22).

S›ra Sizde 3

Karfl›-Ayd›nlanma olarak bilinen hareket, 19. yüzy›l›nbafllar›nda, önce Alman romantizminde, sonra da felse-fede varoluflçulu¤u, edebiyat ve sanatta modernizmi,politikada anarflizmi kapsayan di¤er hareketlerin çeflit-lili¤i içinde ortaya ç›km›flt›r. Karfl› Ayd›nlanma dini, ge-lenekleri, görenekleri, efsaneleri, ortak deneyimleri vede¤erleri Ayd›nlanma sald›r›lar›na karfl› korumaktad›r.Bununla birlikte, Ayd›nlanma’n›n bilime, akla, seküler-leflmeye, kapitalizme ve modern ekonomik bireycili¤eyapt›¤› vurguyu, sert bir flekilde elefltirmektedir. Ayd›n-lanma ve karfl› Ayd›nlanma temalar› üzerindeki tart›fl-malar, Avrupa kültür ve politikas›n›n büyük bir bölü-münü 1800’den beri karakterize etmektedir (Hollinger,2005, s. 11-12).

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


Anderson, P. ve Wood, Ellen M. (...) Modernizm, Post-

Modernizm ya da Kapitalizm, ‹stanbul: Bilim Ya-y›nlar›.

Beck, Ulrich (1992) Risk Society Towards a New Mo-

dernity, London: Sage Publications.Berman, Marshall (1994) Kat› Olan Her fiey Buharla-

fl›yor, Çev. Ü. Altu¤ ve B. Peker, ‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Bottomore, Tom (2001) Marksist Düflünce WSözlü-

¤ü, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Çi¤dem, Ahmet (2006) Ayd›nlanma Düflüncesi, ‹stan-

bul: ‹letiflim Yay›nlar›Ercan, Fuat (1996) Modernizm, Kapitalizm ve Azge-

liflmifllik, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.Giddens, Anthony (1994) Modernli¤in Sonuçlar›, Yay.

Haz. T. Birkan, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Giddens, Anthony (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayraç Ya-

y›nevi.Giddens, Anthony (2005) Sosyoloji, K›sa Fakat Eleflti-

rel Bir Girifl, Çev. Ü. Y. Battal, Ankara: PhoenixYay›nevi.

Hall, Stuart (1996) “Introduction”, Formations of Mo-

dernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambrid-ge: Polity Press in association with The Open Uni-versity, s. 1-16.

Hamilton, Peter (1996) “The Enlightenment and theBirth of Social Science”, Formations of Moder-

nity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge:Polity Press in association with The Open Univer-sity, s. 17-70.

Haralambos, M. and Holborn, M. (1995) Sociology:

Themes and Perspectives, London: Harper Col-lins.

Harvey, David (1997) Postmodernli¤in Durumu, ‹s-tanbul: Metis Yay›nlar›.

Hobsbawm, Eric J. (2003) Devrim Ça¤› 1789-1848,

Ankara, Dost Kitabevi Yay›nlar›.Hollinger, Robert (2005) Postmodernizm ve Sosyal

Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m, Çev. A. Cevizci,‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.

Im Hof, Ulrich (1995) Avrupa’da Ayd›nlanma, Çev. fi.Sunar, ‹stanbul: Afa Yay›nc›l›k.

Jeanniere, Abel (1994) “Modernite Nedir?”, Modernite

Versus Postmodernite, der. M. Küçük, Ankara:Vadi Yay›nlar›, s.15-25.

Kumar, Krishan (2004) Sanayi Sonras› Toplumdan

Postmodern Topluma Ça¤dafl Dünyan›n Yeni

Kuramlar›, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Çev. O.

Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Ya-y›nlar›.

McLennan, Gregor (1993) “The Enlightenment ProjectRevisited”, Modernity and Its Futures, edited byS. Hall, D. Held and T. McGrew, Cambridge: PolityPress in association with The Open University, s.327-377.

Mestrovic, Stjepan (1994) “Modernitenin ‹lk Sosyologla-r›: Simmel ve Durkheim”, Modernite Versus Post-

modernite, der. M. Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›,s.26-46.

Outhwaite, sW. (ed.) (2006) The Blackwell Dictio-

nary of Modern Social Thought, Oxford: Black-well.

Ritzer, George (1996) Sociological Theory, New York:McGraw-Hill.

Sarup, Madan (1995) Post-Yap›salc›l›k ve Postmo-

dernizm, Çev. A. B. Güçlü, Ankara: Ark Yay›nevi.Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›-

sa Tarihçesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.Tolan, Barlas (1983) Toplum Bilimlerine Girifl, Anka-

ra: Savafl Yay›nevi.Wagner, Peter (1996) Modernli¤in Sosyolojisi, Çev.

M. Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.Wood, Ellen M. (2003) Kapitalizmin Kökeni, Genifl

Bir Bak›fl, Çev. A. C. Aflk›n, Ankara: Epos Yay›nlar›.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Max Weber’in anlama kavram›n› yorumsal sosyolojisi ile iliflkilendirebilecek, Max Weber’in rasyonelleflme, ideal-tip ve bürokrasi kavramlar›n› tan›mlaya-bilecek, Max Weber’in statü gruplar› kavramsallaflt›rmas›n› aç›klayabilecek, Max Weber’in toplumsal de¤iflme anlay›fl›n› kavrayabileceksiniz. Karl Marx’›n metodolojisinin G. F.Hegel’le olan iliflkisini kavrayabilecek, Karl Marx’›n s›n›f mücadelesi kavram›n› aç›klayabilecek, Emek-De¤er-Kâr kavramlar›n› s›n›f çat›flmas› ile iliflkilendirebilecek,Toplumsal de¤iflme ve yabanc›laflma kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Karl Marx’›n sömürü ve s›n›f bilinci kavramlar›n› tart›flabileceksiniz.


• Rasyonelleflme ve ModernToplum

• ‹deal-Tip• Toplumsal Eylem• Statü

• Tarihsel Materyalizm• S›n›f Mücadelesi• Kapitalist Toplum• Yabanc›laflma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNNNNNN


• G‹R‹fi• MAX WEBER• KARL MARX

Klasik ToplumsalDe¤iflme Kuramlar› I


Klasik Toplumsal De¤iflmeKuramlar› 1

G‹R‹fiKarl Marx ve Max Weber’in toplumsal de¤iflme aç›s›ndan genel özelliklerinebakt›¤›m›zda Marx’›n Kapital’le ve Komünist Manifesto ile uluslararas› bir önemesahip oldu¤unu görüyoruz. Onun aksine Weber’in sosyoloji, siyaset bilimi, ekono-mi ve ekonomi tarihi ile ilgili kuramsal çal›flmalar› daha dar bir alanda kalm›flt›r.Daha çok siyasi ve ekonomik liberalizmin temsilcisi olmufltur. Oysa ça¤dafl insan-l›¤›n bütün s›n›flar› tarihsel insanl›k hedefini Marx’›n yaz›lar›ndan alm›flt›r (Löwith,1993, s. 45). Onlar›n bak›fl aç›lar› Hegel’in nesnel tin felsefesini insan toplumununçözümlemesine dönüfltürmeleridir (Löwith, 1993, 47). Weber kapitalizm analizinievrensel rasyonelleflme kavram› ile yaparken, Marx çözümlemesini kendine-ya-banc›laflma kavram›na dayand›r›r (Löwith, 1993, s. 49).

Weber, modern toplumlar› artan bir rasyonelleflme ile kavramsallaflt›r›r. Top-lum geleneksel toplumdan modern topluma dönüfltükçe geleneksel ve duygusaleylem biçimleri yerini rasyonel eyleme b›rak›r. Marx ise modern toplumlar› kapi-talizm ve üretim araçlar›n›n sahipli¤i ile kavramsallaflt›r›r. Marx birbirinin devam›ve birbirine içkin olan dört çeflit üretim biçiminden bahseder. Bunlar ilkel komü-nal toplum, antik toplum, feodal toplum ve kapitalist toplum. Her üretim biçimi-nin kendine özgü s›n›fsal iliflkileri vard›r. Yukar›daki üretim biçimleri kavramlar›naek olarak Marx Bat› d›fl› toplumlar›n analizinde Asya Tipi Üretim Tarz› kavram›n›kullanm›flt›r. Marx bürokrasiyi burjuvazinin egemenli¤indeki s›n›fsal bir bask› ola-rak görürken, Weber bürokratik örgütlenmelerin sanayi toplumunun iflleyifli içinönemli oldu¤unu düflünür.

M. Weber ve K. Marx’›n kapitalizme bak›fllar›n› karfl›laflt›r›n›z?

MAX WEBERMax Weber 1864 y›l›nda do¤du. K. Marx, Weber’e her zaman önemli bir referansolmufltur. ‹lk akademik çal›flmas›n› Marx öldü¤ü y›llarda verir. Siyasetin ve biliminbirbirine kar›flt›r›lmamas› gerekti¤ini düflünen Weber bilinçli bir biçimde siyaset-ten uzak durur. Ona göre, do¤a bilimlerinde kullan›lan yöntemleri toplumdaki bi-reylerin davran›fllar›n› anlamak için kullanmak olanakl› de¤ildir. Dolay›s›yla, do-¤a bilimlerinin metodolojisi tarihsel sosyal bilimlerin metodolojisinden farkl›d›r.Zira toplumsal olaylar insan davran›fl›na dayan›r. Weber’e göre metodolojik ola-rak mesele ‘aç›klama’ ile ‘anlama’ aras›ndaki sorundur. Bizler insanlar›n eylemle-

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

rine anlam veren güdüleri ve bilinci anlamal›y›z. ‹nsanlar›n eylemlerini nas›l an-layaca¤›z sorusu Weber için önemli bir sorudur. Bu çerçevede her olay kendi kül-türel ba¤lam›nda ele al›nmal›d›r. Benzer olaylar› farkl› kültürler içinde karfl›laflt›r-mak anlams›zd›r.

‘Anlama’ Weber’in metodolojisinin en önemli kavram› haline gelir. Do¤a vekültürel bilimler aras›nda bir köprü kurmaya çal›fl›r. Weber’in duruflu pozitivizm ile‘anlama’ kavram› aras›nda bir yerde tan›mlanabilir.

Toplumsal olaylar, de¤iflim ve dönüflümle ilgili varsay›m öne sürmek için ‘an-lama’ kavram›na ihtiyaç vard›r. Weber ‘anlama’ kavram› üzerine odaklan›r. Weber,nedensel analizi kullanan karfl›laflt›rmal› çal›flmalar yapar. Sosyal bilimlerde bir çe-flit nesnellik arar. Bunun içinde pozitivizm, sosyal bilimler ve ‘anlama’ kavram› ara-s›nda bir denge kurar.

Weberin sosyolojisi, kültürün ve toplumsal yaflam›n ekonomik yap›n›n basit birifllevi oldu¤u düflüncesinden hareketle Marx’a Durkheim’den daha yak›nd›r. Al-man gelene¤i içerisinde Hegel’ci düflünceden çok neo-Kant’ç› bir düflünceye sa-hiptir. Neo-Kantç› düflünceye göre insan varl›klar› yaln›zca do¤a bilimlerinin yön-temleri ile anlafl›lamaz, sosyal hayatlar›n›n çal›fl›lmas› için baflka araçlar kullan›lma-s› gereklidir (Cuff, Sharrock ve Francis, 1998, s. 3).

Weber’e göre sosyolojik aç›klama iki yol içerir. Birincisi ‘anlam›n yorumlanma-s›’, ikincisi ise ‘nedensel iliflkilerin çözümlenmesidir’. Sosyolog bir anlama (vers-tehen) sürecine girmelidir. Zira aktörlerin öznel bir anlam atfettikleri eylem, sos-yolojinin konusunu oluflturur.

Weber, “Toplum Biliminde Nesnellik” (1904) adl› denemesinde, kendi yaklafl›m›-n› ‘içinde hareket etti¤imiz gerçekli¤in karakteristik tekli¤ini’ anlama üzerine kurar.Weber’ e göre anlam kategorisi yaln›zca-eyleyen özne davran›fla öznel bir anlamyükledi¤i zaman-toplumsal eylemle üretilir (Swingewood, 1998, s. 174). Weber’e gö-re anlam toplumsal etkileflimsel bir süreçte kurulur. Bu süreçte ilk olarak öznelerinve nesnelerin kuruluflu için bir önkofluldur (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 208).

Weber’e göre toplumbilim herhangi bir toplumsal de¤iflimi ve dönüflümü anla-mak için yarg›larda bulunmak yerine de¤erlerin yap›s›n› saptamal› ve bu de¤erle-ri insanlar›n eylemlerini anlamak için çözümlemelidir. Weber çözümleme yöntemiolarak da yorumcu anlama (verstehen) ile nedensel aç›klamay› kullan›r (Swinge-wood, 1998, s. 174).

Weber bir bilim olarak sosyolojiyi nas›l tan›mlar?

‹nsanlar›n eylemlerinin aç›klanmas›nda genel yasalar de¤il genel kavramlarönem kazan›r. Buradan da “ideal tip” kavramsallaflt›rmas› ortaya ç›kar. Dolay›s›ylanesnellik kavramsallaflt›rmas›nda öncelikle de¤erden-ar›n›k ve de¤ere uygun sos-yoloji kavramsallaflt›rmas› vard›r. Herhangi bir konuyu çal›fl›rken sorun de¤erlereuygun olmal›d›r. Ancak bu flekilde de¤erden-ar›n›k olunabilir.

Weber’e göre gerçeklik sürekli de¤iflir ve yeni fleyler eklenmeye devam eder.Biyoloji ve zooloji gibi do¤a bilimlerinde her fleyi s›n›fland›r›r›z, oysa toplumsalde¤iflimi analiz ederken temel ö¤eleri ay›rmak kolay de¤ildir, dolay›s›yla idealizeedilmifl kavramlar bu sorunu çözer. “‹deal tip” belli bir gerçekli¤i anlatmayan birkurgudur. Kavramlar bilimciler taraf›ndan kurulur.

Weber’in sosyolojisi ‘aç›klama’y› ve ‘anlama’y› birlefltirmeye çal›fl›r. Sosyolojikçözümlemede ve araflt›rmada de¤er sorununun nas›l çözülece¤i ile ilgilenir. Zirasosyoloji nesnel olmal›d›r. Yine Weber’e göre araflt›rd›¤›m›z olgular› aç›klayan


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

“Weber, de¤erden-ar›n›kterimiyle, araflt›rmac›lar›nkiflisel de¤erleri ve ekonomikç›karlar›n›n sosyalbilimlerdeki analiz sürecinietkilememesi gerekti¤inikasteder. Bu faktörleraraflt›rma sürecinietkiledi¤inde toplumsaleylemin yap›s›n›n nesnelolarak betimlenemeyece¤ineinan›r” (Turner, Beeghley vePowers, 2010, s. 214).

kavramlara ihtiyaç duyar›z. Bu nedenle Weber “ideal tip” kavramsallaflt›rmas›n›gelifltirir. Weber’in nesnel sosyolojiyi hedefleyerek toplumdaki de¤iflimi anlamakiçin kavramsallaflt›rd›¤› ideal tip kavram› sosyologlar taraf›ndan büyük ölçüdekullan›l›r.

‹deal TiplerWeber’e göre büyük ölçekli toplumsal etkileflim ve dönüflüm süreçlerinin kurul-mas› için anlaml› eylemler tiplere ayr›lmal›d›r. Örne¤in bir sosyolog kapitalizm, fe-odalizm, bürokrasi ve üniversite dedi¤inde, bu etiketlerle iliflkili en temel eylemle-ri tan›mlamal›d›r. ‹flte böyle bir soyut tiplefltirmeye Weber “ideal tip” ad›n› verir(Ashley ve Orenstein, 1985, s. 213).

Weber positivist sosyologlar gibi araçsal olarak yeni bir toplumsal düzen yarat-mak için sosyolojiyi kullanmaz. Tam tersi karfl›laflt›rmal› bir bilim için hem neden-sellik hem de anlam düzeyinde yeterli olacak aç›klamalar›n peflindedir. Ona görebu çaba toplumlar›n neden birbirinden farkl› geliflme çizgisi izledi¤ini aç›klamam›-za yard›mc› olur (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 214).

Weber’e göre ideal tiplefltirme sosyolo¤a öznel anlam› özetleme ve soyutlamaolana¤› sa¤lar. Böylece nedensel olarak yeterli bir aç›klama olana¤› sa¤lar.

Weber’e göre nesnel analiz ancak “rasyonel yöntem” kullan›larak mümkündür:buna göre

1. “somut veriler aç›kça ifade edilen kavramlar temelinde s›n›fland›r›lmal›, 2. uygun ispat kurallar› kullan›lmal› ve 3. sadece mant›ksal ç›kar›mlar yap›lmal›d›r” (Turner, Beeghley ve Powers,

2010, s. 214).Weber Protestan Etik ve Kapitalizmin Ruhu (1904) çal›flmas›nda geleneksel

toplumdan modern kapitalist topluma dönüflümün temellerini ideal tipler olarakele ald›¤› ‘etik’ ve ‘ruh’ kavramlar› ile aç›klar. Yine Ekonomi ve Toplum (1921) ad-l› kitab›nda toplumsal eylemin yap›s›n› anlamak için “ideal tipler” olarak soyutkavramlar sistemi oluflturur.

Toplumsal EylemWeber’in en büyük sosyoloji projesi Bat›daki kapitalist toplumlar›n di¤er toplum-lardan farkl› ve tek bir yol izlediklerini aç›klamak üzerinedir. Comte, Durkheim veMarx’›n tersine toplumlar›n genel geliflme yasalar› oldu¤u düflüncesine inanmaz.Toplumsal eylemin toplumdaki aktörler taraf›ndan nas›l kavramsallaflt›r›ld›¤› ile il-gilenir. Weber’in sosyolojisinin temelinde toplumsal eylem biçimlerinin sonuçlar›-n›n analizi yatar. Yine bu eylemler nas›l çat›fl›rlar ve özgül insanlar için gerilim ya-rat›rlar konusunu çal›fl›r. Zira modern toplumda yaflayan insanlarla geleneksel top-lumlarda yaflayan insanlar›n eylemleri birbirinden farkl›d›r. Bu çerçevede ideal tipolarak gelifltirdi¤i toplumsal eylemler, toplumsal de¤iflme sürecini aç›klamada çokönemlidir.

Weber toplumsal eylemler aras›ndaki önemli farkl›l›klar› aç›klamak için, rasyo-nel olan ve rasyonel olmayan eylemler aras›nda ayr›m yapar (Ashley ve Orenste-in, 1985, s. 205). Amaca yönelik rasyonel eylem, de¤ere yönelik rasyonel ey-lem, rasyonel eylemleri oluflturmaktad›r. Rasyonel olmayan eylemler ise duygusaleylem ve geleneksel eylem olarak s›n›fland›r›l›r. Weber esas olarak rasyonel ey-lemlerle ilgilenir. Amaca yönelik rasyonel eylem, amaç ile araçlar›n rasyonelolarak seçildi¤i eylemdir. Burada kifli amaçlar›n› ve bu amaca ulaflmak için kulla-naca¤› yöntem ve araçlar› rasyonel bir tav›r içerisinde seçer.

312. Ünite - K lasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar › I

Örne¤in Protestan Etik veKapitalizmin Ruhu (1904)kitab›nda ‘etik’ ve ‘ruh’kavramlar›n› ideal tiplerolarak ele al›r. ‹deal tiplerolarak ele al›nmas› Weber’eiki kavram aras›ndanedensel bir ba¤lant›oluflturma olana¤› sa¤lar.Bu nedensel iliflki kapitalistruh olan toplumlarlaolmayanlar aras›ndakarfl›laflt›rma yapma olana¤›sa¤lar (Ashley ve Orenstein,1985, s. 214).

De¤ere yönelik rasyonel eylem ise bir mutlak de¤erin elde edilmesine yö-nelik ya da mutlak bir de¤er için yap›lan rasyonel eylemdir. Bu eylem estetik, din-sel ve etik içerikte olabilir (Swingewood, 1998, s. 179). Burada kiflinin kendi te-mel de¤erleri vard›r ve davran›fllar›n› bu do¤rultuda gerçeklefltirir. ‹nançlar› nede-niyle alkol kullanmayanlar, yasa yapan politikac›lar, emirlere uyan askerler ve ço-cuklar›n›n geliflimine destek olmak için para ödeyen ebeveynler de¤ere yönelikrasyonel eyleme örnek olufltururlar. Örne¤in Protestan Ahlak› ve KapitalizminRuhu çal›flmas›nda Weber, Protestan inanc› do¤rultusunda bireylerin gerçeklefltir-di¤i rasyonel eylemleri anlat›r. Zira bu inanç do¤rultusunda çal›flmaya verilen afl›-r› önem; keyfe ve hazza yönelik olan harcamalar›n engellenmesi kapitalist bir ser-maye birikimine yol açar. Bu da Weber’e göre kapitalizmin Avrupa’da ortaya ç›-k›fl›n›n temellerini oluflturur. Bu da önemli bir toplumsal de¤iflim örne¤i olufltu-rur. Böylesi bir aç›klama, belirli bir eylem tipini anlama ve yorumlanmas› sonu-cunda bu eylemin nas›l bir de¤iflime neden oldu¤unun gösterilmesine iyi bir ör-nek oluflturmaktad›r.

Rasyonel olmayan eylemlerden duygusal eylemde belirli bir durumdaki insan-lar›n eylemleri duygular› taraf›ndan belirlenir. Kar›s›n› ve çocu¤unu döven koca verakibini itip yere düflüren basketbolcunun davran›fllar› duygusal eylem örne¤idir.

Geleneksel eylemde ise gelenek ve al›flkanl›klar bireye yol gösterir. Sanayiöncesi, modern olmayan toplumun tipik özelli¤idir. Bu tür toplumlarda eylem ka-l›plar› uzun süreler boyunca istikrarl›d›r. Dolay›s›yla bireyler davran›fllar›n› kuflak-tan kufla¤a aktar›lan adetlere göre düzenlerler (Turner, Beeghley ve Powers, 2010,s. 219). Bu eylemin elefltirel olan yan› ise yeni durumlar ve seçeneklerle karfl›lafl-t›klar›nda eskisi gibi davran›lmas›d›r. K›saca bireyler amaçlar›n› ve bu amaca yöne-lik davran›fllar›n› gelenekler çerçevesinde gerçeklefltirir.

Toplumumuzdan geleneksel eylem örnekleri veriniz.

Oysa rasyonel eylem ayn› zamanda toplumsal eylemdir, zira baflkalar›n› da dik-kate al›r. Buradan hareketle Weber iktidar›n toplumsal hayatta nas›l iflledi¤i ile il-gilenir. Weber’e göre iktidar ekonomik egemenlikle, hükümet kontrolü ya da aç›k-ça siyasi kurumlarla eflit görülemez. Weber iktidar› herhangi bir toplumsal iliflkiiçerisinde olan bir aktörün direnifle ra¤men kendi iradesini dayatma konumu ola-rak tan›mlar (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 207). Bask›n olmay› ise uyulacak olanemir olarak ele al›r.

Weber’e göre toplumsal düzen toplumsal iliflkiler arac›l›¤› ile infla edilen büyükyap›lard›r. Dolay›s›yla toplumsal de¤iflimi getiren toplumsal iliflkiler hemen her za-man mevcut meflru bir toplumsal düzen ba¤lam›nda ortaya ç›kar.

Meflru düzen iki temel tip içerisinde s›n›fland›r›l›r. Birincisinde toplumsal iliflki-ler “öznel ba¤l›l›klar” çerçevesinde örgütlenir. Düzene duygusal ba¤l›l›k, bir ama-ca ulaflmak için varolan düzenin geçerlili¤ine inanma ve kurtuluflun düzene ba¤l›oldu¤una inanan dinsel inançlar bu çerçevede de¤erlendirilebilir (Turner, Beegh-ley ve Powers, 2010, s. 222). Bir di¤erinde ise bireyler kendi davran›fllar›n›n kon-trol hakk›n› düzene verirler ve bu da düzenlerin meflrulu¤unun temelinin bir ege-menlik sistemi çerçevesinde oluflturulmas›n› sa¤lar. Weber’in egemenlik kavram›ile kastetti¤i ise toplumun baz› kesimlerinin di¤erleri üzerinde ne yapmalar› gerek-ti¤ini söyleme otoritesine sahip olmalar› ve kaynaklar›n da¤›l›m›n› kontrol etmele-ridir (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 222). Böylelikle Weber egemenlik kav-ram› ile toplumun di¤er kesimlerine ne yapmalar›n› söyleyen otorite çeflitlerinikavramsallaflt›r›r. Bu da toplumsal de¤iflimin otorite ile iliflkisini anlat›r.


Weber’e göre amaca yönelikrasyonel eylemdebulunanlar, düflük olas›maliyetle üretim yapanifladamlar›, önemli birsportif baflar› kazananantrenörler, etkili ö¤retimyapan e¤itimciler, bir jüriyiikna eden avukatlar,hastalar› iyilefltirenhekimlerdir. Tüm bu kiflileramaçlar›na ulaflmak içinbilimsel bilgidenyararlan›rlar (Turner,Beeghley ve Powers, 2010, s.218).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Otorite Weber’e göre iktidar›n en belirgin biçimi devlet iktidar›d›r. Zira devlet kendi düze-nini sa¤lamak için fiziksel gücü meflru olarak kullanma tekelini elinde bulundurur.Weber’e göre devlet kendi iste¤ini akla dayanarak de¤il, güç ya da güç tehdidi kul-lanarak dayat›r (Ashley ve Orenstein, 1985, s. 208). Oysa güçlü devletler otoritele-rinin meflru görünmesi için kendi isteklerini dayatma kabiliyetlerini artt›r›rlar. We-ber’e göre devlet hem rasyonel-yasal otoriteyi hem de geleneksel otoriteyikullan›r. Üçüncü bir otorite türü ise karizmatik otoritedir.

Rasyonel-yasal otorite bugünkü modern kapitalist devletlerin temelini olufltu-rur. Geleneksel otorite ise gelene¤e ba¤l› olarak yönetilen, iktidar›n soy temelli ol-du¤u ve kuflaktan kufla¤a aktar›ld›¤› toplumlar›n temelini oluflturur. Karizmatikotorite ise karizmatik özelliklere sahip liderin iktidar› elinde bulundurdu¤u ve di-¤er iki otorite tipi kadar kal›c› ve uzun süreli olmayan otoriteyi ifade eder. We-ber’in toplumsal de¤iflme anlay›fl› bu üç otorite tipi aras›ndaki de¤iflim ve dönüflü-me dayan›r.

Modern kapitalist toplum içerisinde yani rasyonel-yasal otoritenin bulundu¤urasyonel yasal sistemde meflrulu¤un temelinde insanlar›n yasalar›n uygun tarzdayap›ld›¤›na ve uyguland›¤›na dair olan inançlar› vard›r. Liderler konumlar›n› yasa-lara uygun bir biçimde seçilerek ya da atanarak elde ederler. Weber’e göre mo-dern devlet fiziksel zorlay›c›l›k tekeli, liderleri ve yurttafllar› ba¤layan bir hukuk sis-temi taraf›ndan meflrulaflt›r›lan bir güç olarak tan›mlar. Burada rasyonelleflme süre-ci kiflilerin yönetimini de¤il hukuk yönetimini yans›t›r (Turner, Beeghley ve Po-wers, 2010, s. 228). Bu da modern toplumun en önemli ay›rt edici özelli¤idir.

Bu otorite biçimi modern toplumu geleneksel toplumlardan ay›rt edici bir özel-liktir. Zira modern toplum rasyonel ve amaçl› bir eylemi içerdi¤i için gelenekseltoplumlarda ki akrabal›k, arkadafll›k iliflkileri v.b. gibi öznel iliflki biçimlerini içer-mez. Konumuz toplumsal de¤iflme oldu¤u için burada otorite tipleri asl›nda farkl›toplumsal oluflumlar›n olgusu olarak ortaya ç›kar.

Weber’e göre geleneksel otorite nedir? Örnek vererek tart›fl›n›z.

Karizmatik otorite ise bireyin kiflisel çekicili¤inin ve niteliklerinin bir sonucu-dur. Karizmatik lider özellikle (ekonomik kriz, savafl v.b.)kriz zamanlar›nda do¤a-üstü ve insanüstü güç olarak ortaya ç›kar. Karizmatik otoritenin meflrulu¤u önce-likle liderin s›ra d›fl› baflar›s›na ve kavray›fl›na daha sonra ise izleyicilerinin onunotoritesini tan›malar›na dayan›r. Oysa Weber’e göre karizmatik otorite uzun vade-de istikrars›z bir otorite biçimidir. Çünkü lider baflar›s›n› devam ettiremez ve kriz-ler çözülemezse kitleler lideri reddederler ve o da otoritesini kaybeder (Turner,Beeghley ve Powers, 2010, s. 226). Bu da toplumun içerisinde bulundu¤u duru-mun düzelmesine de¤il daha çok karmafl›klaflmas›na yol açar.

Oysa modern toplumlarda iflleyiflin arac› olarak görülen rasyonel-yasal otori-te büyük ölçekli idari bir yap› olan bürokrasinin en etkili biçimidir. Bürokrasirasyonel-yasal sistemdeki yönetim ayg›t›d›r. Bürokrasinin toplumsal de¤iflme ileba¤lant›s›n› tart›fl›rsak burada geleneksel iliflki biçimlerin hemen hemen hiç olma-d›¤›n› görürüz.


Rasyonel-yasal otoriterasyonel ve amaçl› bireylemdir. Modern firmalardave örgütlenmelerde bulunur.Rasyonel-yasal otoriteye eniyi örnek bürokratikotoritedir. Bürokratikmemurlar dikkatli bir flekildetan›mlan›fl bir hiyerarfliyegöre örgütlenirler. Yaz›l›kurallar›n yan› s›rakararlar›n› kay›t alt›naal›rlar. Otoritelerinin kayna¤›kiflisel nitelikleri de¤il,memuriyetleridir (Ashley veOrenstein, 1985, s. 208).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

BürokrasiBürokrasi amaca yönelik bir rasyonel eylemdir. Hukuk yönetiminde etkili, esnekve yetkin düzenleme sa¤laman›n en önemli araçlar›ndan birisidir. Bürokrasi, dev-letin çal›flanlar› olan memurlar taraf›ndan yürütülen modern bir devlet idaresidir.Bu memurlar kendi içlerinde bir krall›k ya da devletin bafl›n›n özel hizmetlileri de-¤ildir. Öncelikle belirlenmifl bir yarg› alanlar› vard›r. Uzmanlaflm›fl bir e¤itimle is-tihdam edilirler. Tam zamanl› ayl›k maafl alan çal›flanlard›r. Çal›flt›klar› ofis kurulubir hiyerarfli ve emir-komuta zinciri ile karakterize edilir. Dosyalarda saklanan ya-z›l› belgelere dayal› bir sistemdir. Her zaman iflleyiflin genel kurallar›na yönelimvard›r ve bu da genelde kitap taraf›ndan yönlendirilir. Tüm bunlar bir ‘ideal tip’olan ‘bürokrasi’yi tan›mlay›c› özelliklerdir. Daha önce de belirtti¤imiz gibi modernkapitalist toplumu geleneksel toplumdan ay›ran bürokrasiyi Weber ‘demir kafes’olarak adland›r›r. Zira bürokrasinin demir kafesinde kifliselli¤e ve kiflisel iliflkilereyer yoktur, bireyler bu demir kafes içerisinde hapsolmufltur.

Weber’in bürokrasi tan›m› modern toplumlarda bir çat›flma alan› olarak ortayaç›kar. Zira yasalar› kimin yapt›¤› önemlidir. Yasalar ise bürokrasiler kontrol alt›naal›narak uygulan›r (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 229).

Rasyonel-yasal otoritenin egemen oldu¤u bir toplumda sosyal tabakalar iktidarmücadelesini siyasal partiler arac›l›¤› ile gerçeklefltirirler. ‹flte Weber’in moderntoplumlardaki tabakalaflma yap›s›n› s›n›flar ve statü gruplar› aras›nda ayr›m yapa-rak oluflturur. Weber’in tabakalaflma çözümlemesinde iki ideal tip vard›r: Toplum-sal s›n›f ve toplumsal statü.

Toplumsal Tabakalar: Toplumsal S›n›f ve Toplumsal Statü Buradan hareketle Weber toplumsal de¤iflimin kaynaklar›ndan birisini oluflturaniktidar›n da¤›l›m› ile ilgili olarak üç görüngüyü ele al›r. Bunlar, ‘s›n›flar’, statü grup-lar›’ ve ‘partiler’dir. Weber’e göre bireylerin ve gruplar›n toplumsal yap› içerisindeyukar› do¤ru hareket edebilmeleri için üç boyut vard›r. Bunlar, ekonomik avantaj,toplumsal prestij ve siyasi iktidard›r. Ancak bu boyutlar› elde edenler toplum içe-risinde s›n›f atlayabilir, statü edinebilir ve iktidar sahibi olurlar. Weber ise tart›flma-lar›nda ekonomik avantaj ve toplumsal prestije odaklan›r.

Toplumsal S›n›fWeber’e göre toplumsal s›n›f pazarda gelire ulaflma olanaklar› çerçevesinde ayn›konuma sahip insan topluluklar›d›r. Benzer ekonomik durum ise herhangi bir grupbirli¤i için uygundur. Zira ekonomik durumlar› benzer olan bireyler, belli koflullariçerisinde benzer davran›fllar ortaya koyarlar (Smelser ve Warner, 1976, s. 111).

Weber’in çözümlemesinde s›n›flar hedefin yaln›zca gelir ve kazanç oldu¤u, ‘ya-sal olarak düzenlenmifl para piyasas›nda varl›k gösteren ekonomik olgulard›r’(Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 231). Dolay›s›yla s›n›fa üyelikleri mal ve hiz-metlere ulaflma güçleri temelindedir. Kiflinin para piyasas›ndaki konumu s›n›fsalkonumu ile ba¤lant›l›d›r. Weber, mülk sahipli¤i ve mülksüzlük ayr›m› yapar. Ziragelir yarat›c› mülkiyete sahip olma ya da olmama farkl› hayat biçimleri anlam›nagelir. Hayat biçimlerindeki farkl›l›klar statü farkl›l›klar›n› yarat›r. Tüm bu biçimlermodern kapitalist sisteme özgü yap›fllar olarak ortaya ç›kar.

Gelir-yarat›c› mülk sahipleri sahip olduklar› fleyleri kullanma biçimlerine görefarkl›lafl›rlar. Mülk sahipleri rantiyeci ve giriflimcilerdir. Rantiyeler flirket hisselerin-den gelen düzenli gelirle geçinen kiflilerdir. Giriflimciler ise kendilerine ait iflyeri


‹deal tip olarak bürokrasininiflleyifli afla¤›daki gibidir: • ‹nsanlar konumlar›n›

bilgileri ve deneyimleritemelinde elde ederler.

• ‹taat herkese ayn› biçimdeuygulanan kurallaraba¤l›d›r.

• Kiflisel ve resmi iliflkilerbirbirinden ayr›lm›flt›r.

• Otoritenin s›n›rlar› aç›k venettir.

• Görevde uzmanlaflmayüksek düzeydedir”(Turner, Beeghley vePowers, 2010, s. 229).

olan ve iflleten kiflilerdir. Tüccarlar, armatörler ve bankerler giriflimcidir. Rantiyele-re göre daha fazla ekonomik güce fakat daha az toplumsal güce sahiptirler. Örne-¤in rantiyeler birkaç kuflakt›r zengin olan ailelerdir. Mülkiyet da¤›l›m› mülksüzolan insanlar›n “de¤eri yüksek olan mallar için rekabet etmesini engeller” ve bu databakalaflma yap›s›n› kuflaklar boyunca etkileyen bir ö¤e olarak ortaya ç›kar (Tur-ner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 233). Modern kapitalist toplum içerisinde top-lumsal de¤iflim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda mülksüzlerin rekabet güçlerinin s›n›rl› oldu-¤unu görürüz.

Weber mülksüzler aras›nda ayr›m yaparken “hizmetlerinin de¤erini” ve “beceridüzeylerini” kriter olarak al›r. Gelir-yarat›c› mülk sahibi olmayanlar beyaz yakal›larve mavi yakal›lard›r. Beyaz yakal›lar›n satt›klar› beceriler bedensel emek içermez.Kamu görevlileri; politikac›lar ve idareciler; flirket yöneticileri; doktorlar ve avukat-lar; ö¤retmenler ve ayd›nlar; farkl› türden uzmanlar, örne¤in teknisyenler, alt dü-zey beyaz yakal› çal›flan ve memurlar beyaz yakal› orta s›n›flar› olufltururlar. Bu ke-simin becerilerine sanayi toplumunda daha fazla ihtiyaç vard›r. Dolay›s›yla yetki-leri alt›nda çal›flanlardan daha fazla ekonomik ve siyasal güce sahip olurlar (Tur-ner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 232). Tüm bu kesimler modern toplum içerisin-de mal ve hizmetlere ulaflma güçleri çerçevesinde ele al›n›r ve statü sahibi olurlar.

Toplumsal Statü Toplumsal statü insanlar›n birbirleri hakk›ndaki de¤erlendirmeleridir. ‹nsanlar yal-n›zca ekonomik eylemleri arac›l›¤› ile anlafl›lamazlar dolay›s›yla onlar›n de¤erleride önemlidir. Kiflinin herhangi bir statü grubuna üyeli¤i öznel olarak belirlenmifl-tir. Statü insanlar›n birbirlerinin kökenleri, yetiflmeleri, karakterleri, ahlaklar› vetopluluk içerisindeki konumlar›na göre yapt›klar› de¤erlendirmelerdir. Bu yüzdenstatü-yönelimli davran›fl de¤ere yönelik rasyonel eylemdir. (Turner, Beeghley vePowers, 2010, s. 234).

Weber bu noktada “statü gruplar›” kavram›n› vurgular. Statü gruplar›n›n anlafl-maya dayal› bir birlikleri ve niteliksel olarak farkl› hayat tarzlar› vard›r. Bu gruplar-da üyelik oldukça önemlidir. Zira toplumsal tabakalaflma sisteminde bireyin kendikonumunu belirlemesi oldukça önemlidir. Dolay›s›yla birey statü merkezli toplum-sal etkileflim içerisine girer. Belli bir sosyal çevrenin içerisinde bireysel mücadelegösterir. Bu bireysel mücadelenin içerisinde di¤er insanlarla araya mesafe koymave d›fllay›c›l›kta vard›r. Çünkü herhangi bir statü grubunun üyeleri hayat tarzlar›n›özel yollarla ve etkili bir biçimde ortaya koyar ve sürdürmeye çal›fl›rlar.

Bireyin statü merkezli toplumsal iliflki içerisine girmesini bir örnek vererek aç›klay›n›z.

Dolay›s›yla insanlar toplumsal aç›dan kendilerine eflit konumda olanlarla dost-luk iliflkisi gelifltirir, hayat tarz› olarak kendilerine benzeyen insanlarla arkadafll›keder ve sosyalleflirler. Kendilerine benzeyenlerle evlenir, ayn› yerde yaflar ve ço-cuklar›n› ayn› okullara gönderirler. Yine kendilerine benzeyen insanlarla ayn› ör-gütlenmelere kat›l›rlar. Son olarak ta “insanlar mülkleri ve meslekleri gibi ayr›cal›k-l› kazan›m biçimlerini ‘tekellefltirirler’” (Turner, Beeghley ve Powers, 2010, s. 234).Weber’in statüyü ve s›n›f› bu flekilde kavramsallaflt›rmas› asl›nda onun olgular› ne-densel iliflkiler kurarak aç›klamas›na karfl›l›k gelir. Böylesi bir kavramsallaflt›rmastatü gruplar›na ya da herhangi bir toplumsal s›n›fa ait bireyler aras›nda de¤iflmeve dönüflüm düflüncesini olanakl› k›lar. Bu anlamda da Weber’in Marx gibi bir dö-nüflüm ideali yoktur. Yine de Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu çal›flmas›na


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

bakt›¤›m›zda Avrupa’da feodal toplumun ö¤eleri içerisinden kapitalizmin nas›l or-taya ç›kt›¤›n› ve dönüflümün gerçekleflme biçimini görürüz.

Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin RuhuWeber Avrupa’da kapitalizmin geliflimini ideal tiplere göre ve nedensel analizleaç›klar. Weber’in analizi geleneksel toplumdan modern topluma geçifl anlam›ndaönemli bir çal›flmad›r. Kapitalizmin ruhu tart›flman›n önemli bir parças›d›r. Ona gö-re kapitalizmin karfl›s›nda olan gelenekselliktir. Örne¤in bir köylü yaln›zca ailesi-nin üretim ve yeniden üretim ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çal›fl›r ve geri kalan za-manda oturmay› tercih eder. Çok para için az çaba göstermek para artt›rman›n ras-yonel bir biçimi de¤ildir. Ona göre kapitalizme ve sürekli bir sermaye birikimineyol açan tüccarlar›n çok para kazanmas› de¤ildir. Zira kapitalizmin ruhu gelenek-sellikle karfl›laflt›r›ld›¤›nda para kazanmak rasyonel bir hesaplama gerektirir. Dola-y›s›yla Weber’e göre para kazanmaktan, paran›n rasyonel hesaplanmas›na do¤rubir de¤iflim olmufltur.

Burada ki “kapitalist ruh” kavram› tarihsel ideal tip olarak tan›mlan›r. Buna gö-re çal›flman›n kendisi bir amaç olarak de¤erlidir. Kiflinin bir ifl (veya meslek) için-deki görevi kapitalist kültürün toplumsal ahlak›n›n karakteristik özelli¤idir. Daha-s› ticaret ve kazanç sadece mesleki baflar›n›n kan›tlar› de¤il kiflisel erdeminde gös-tergeleridir. Weber’e göre modern ekonomik düzende yasal bir biçimde para ka-zanmak, iflteki erdemin ve beceriklili¤in bir göstergesidir (Turner, Beeghley ve Po-wers, 2010, s. 246).

Yine akl› rehber alarak metotlu olarak düzenlenmifl bir hayat yaln›zca uzun va-deli bir amac›n, ekonomik baflar›n›n arac› olarak de¤il, hakl› bir varoluflsal durumolarak ta de¤erlidir. Zira ekonomik baflar›ya yönelik dürüst giriflimler do¤rudanmutluluk ve hazdan vazgeçilmesi gerekti¤i düflüncesinin hayata geçirilmesidir.Mutluluk, haz ve e¤lenceden vazgeçerek ak›lc› bir biçimde çal›flmak bir erdem ola-rak de¤erlendirilir. Dolay›s›yla geleneksel toplumdan kapitalist topluma geçifl sü-recinde dünya nimetlerinden vazgeçerek rasyonel bir biçimde para kazanman›n vepara hesab›n›n koflullar› oluflur.

Paran›n rasyonel hesab›n›n da önkoflullar› vard›r. Bunlar: 1. iflyerinin evden ayr›lmas›, 2. rasyonel defter tutma, 3. eme¤in rasyonel ve kapitalist örgütlenmesi ve eme¤inin al›n›p sat›labilmesi

için özgürleflmesi, 4. artan teknoloji, 5. hukukun ve idarenin rasyonelleflmesi, 6. Bat› kültüründeki genel rasyonelleflme e¤ilimleri. Bu rasyonelleflme e¤i-

limlerinin a¤›rl›kl› olarak Protestan dininin oldu¤u bölgelerde görülmesiönemlidir.

Weber, hem Avrupa hem de Almanya’da Protestan diniyle potansiyel ifl aras›n-da istatistiksel bir korelasyon yapar. Geleneksel toplumdan kapitalizme geçifl sü-recinde kapitalizmin ortaya ç›k›fl› ile belli bir dinin eti¤i aras›nda ba¤lant› kurar.Weber’in ekonomik de¤erleri kültürel de¤erlerle aç›klamaya çal›flanlardan fark›,Protestan ahlak›n›n bir yandan güçlü dinsel duygular ve ba¤lant›larla di¤er yandanise ekonomik ba¤lant›larla s›k› bir iliflkisi oldu¤unu ortaya ç›karmas›d›r. Buradadinsel ba¤lant›yla maddesel ç›kar aras›nda bir çeflit ikilik vard›r.

Weber’in kuram› kapitalist sistemin kökenleri ile dini de¤erlere odaklan›r.Protestan dininin içerisinde dünya nimetlerinden vazgeçmek olan çilecilik olduk-


ça güçlüdür. Protestan ahlak› ile çilecilik aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. ‹flte kapi-talizmin kökenleri Protestanl›ktaki çilecili¤in bir çeflit sermaye birikimine dönüfl-mesi ile ortaya ç›kar. Bu tarihsel olarak çeliflkili bir varolufltur. ‹nsanlar›n dinselolarak anlam verdikleri olgu sermayenin ilk birikiminin bir yolu haline gelir. We-ber’e göre çilecilik dünyevi mallar›n reddedilmesi olmas›na ra¤men servet biriki-mine olanak sa¤lam›flt›r. Çeliflki burada ortaya ç›kmaktad›r. Protestan ahlak›ndankapitalizme yani irrasyonel eylemden rasyonel eyleme bir dönüflüm vard›r. Bu dao dönemin Avrupa’s›nda önemli bir toplumsal de¤iflme ve dönüflüm olarak orta-ya ç›kar. Weber’e göre modern kapitalizmin oluflumu rasyonelleflme sürecinin biryans›mas›d›r.

“Yaln›zca ça¤dafl kapitalist ruhun de¤il, ça¤dafl kültürün de en temel ö¤elerin-den biri olan meslek kavram› üzerine kurulu rasyonel yaflam biçimi H›ristiyan çi-lecili¤inin ruhundan do¤mufltur” (Weber, 1994, s. 145). Bu da yine modern kapi-talizmin do¤ufluna efllik eden toplumsal dönüflümün bir örne¤idir.

Weber’de Toplumsal De¤iflmeLiteratüre göre Weber’in otorite tipleri ayr›m› onun toplumsal de¤iflme modeliniiçerir. E¤er Weber’in düflüncesindeki gibi de¤iflmenin kayna¤›n› toplumun iç dina-miklerinde aramam›z gerekirse iktidar savafl› toplumun ayr›lmaz parças›d›r. Gele-neksel toplumlarda yöneticiler iktidar alanlar›n› memurlar ve seçkinler aleyhinegeniflletirler. Bunu yaparken de askeri güç kullanarak ekonomik bask› uygularlar.

Karizmatik liderler ise kriz dönemlerinde ortaya ç›karlar. Bu liderler etkili ol-mazlarsa kriz sürer ve hatta fliddetlenir. Etkili olduklar› durumda ise otoriteleriniyerlefltirirler ve bunun sonucu da rutinleflme sürecidir. Karizmatik otorite kaç›n›l-maz olarak geleneksel ya da rasyonel-yasal otoriteye dönüflmek zorundad›r. Ras-yonel-yasal egemenlik biçimlerinin bulundu¤u toplumsal yap›lar bütünleflme kriz-lerini, amaca yönelik ve de¤ere yönelik rasyonel yönelimler arac›l›¤›yla çözerler.

Protestan ahlak›ndan kapitalizmin ruhuna dönüflüm, rasyonel olmayan bir ey-lemden rasyonelli¤e geçifltir. Kapitalizmin neden Bat›’da ve Avrupa’da ortaya ç›k-t›¤›n› Weber rasyonellik kavram›yla aç›klar. Yaln›zca de¤ere yönelik rasyonel ey-leme karfl›l›k gelen bir otorite biçimi yoktur.

KARL MARXMarx’a göre e¤er insanl›k kendi tarihini yazacaksa, insanl›k tarihi insan›n do¤ay›egemenli¤i alt›na almas› ile birlikte kendini de¤ifltirmesidir. Dolay›s›yla, insan do-¤ay› kendi ihtiyaçlar›na hizmet etmesi için dönüfltürür.

Kapitalist üretim biçiminin sosyologu ve ekonomisti olan Marx, Hegel’i elefltir-mesine ra¤men Hegelci felsefeden etkilenir. Hegel ve Marx praksisin teoriyi yarat-t›¤› noktas›ndan harekete geçerler. Onlara göre kategoriler, “insan bilincinde mil-yonlarca kez gerçekleflen yinelemeler yoluyla aksiyom karakterini kazanan eylem-lerdir.” (Jellen, 2008, s. 195). Tarihsel olarak bu kategorileri üretenler yine dolay›m-l› bir çerçeve içerisinde eylemde bulunurlar ve bu çerçeve düflünce ve edimleriniönceden yap›land›r›r. Yine bilinçli olmasalar bile kendileri de bu çerçevenin olufl-mas›na katk›da bulunurlar (Jellen, 2008, s. 195). Dolay›s›yla tarihsel olarak insan-lar›n toplumsal pratiklerinin dönüfltürme ve de¤ifltirme gücü burada ortaya ç›kar.

Hegel teorinin praksis karfl›s›ndaki üstünlü¤ünü son çözümlemede koflullu ola-rak tan›rken, Marx’›n sistemati¤i içerisinde öznenin içinde bulundu¤u edim teori-nin önüne geçer.


Marx’›n erken dönem eserleriYahudi Sorunu Üzerine(1843), Hegel’in Do¤rulukFelsefesinin ElefltirisineGirifl (1843), Kutsal Aile(1845) olarak s›ralanabilir.

Praxis, insan etkinli¤idemektir. Marx’a görepraxsis “ insan›n tarihindiyalektik ilerleyiflindekendisine yer açmak ad›nakendi dünyas›n› yaratt›¤› yada gerekti¤inde de¤ifltirdi¤iözgür, yarat›c›” etkinliktir(Felsefe Sözlü¤ü, 2003, s.1183).

Hegel ve Marx’a göre tarihsel olarak verili san›lan kategori ve iliflkiler öznelertaraf›ndan üretilmifl daha kapsaml› bir bütünün parças›d›r. Dolay›s›yla herhangi biriliflki de¤iflebilir konumdad›r. Dahas› kendi iç çeliflkileri arac›l›¤›yla de¤iflime sü-rüklenir (Jellen, 2008, s. 197).

Örne¤in Marx sermayeyi de¤erlendirirken soyut ve basit bir kategori olan me-tadan daha somut olan sermaye, emek gücü art›-de¤er gibi kategorilere ulafl›r.Tüm bunlar metan›n kullan›m de¤eri ile de¤iflim de¤eri aras›ndaki çeliflkili iliflki-nin zaman içerisinde ald›¤› de¤iflik biçimlerdir. Bunlarda daha genel kategorileredayand›r›larak zorunlu bir biçimde onlardan ç›karsan›rlar.

Hegel ve Marx’›n ortak ve farkl› noktalar›n›n ortaya ç›kt›¤› baflka bir alan iseMarx’›n toplumsal de¤iflme anlay›fl› konusunda önemli olan yabanc›laflma konusu-dur. ‹ktisadi kategorilerin ve toplumsal iliflkilerin aktörlerinin asl›nda ba¤›ms›z gi-bi görünen fakat kendileri taraf›ndan üretilmifl fleylerin yabanc› ve nesnel bir bi-çimde yeniden kurulmas›d›r. (Jellen, 2008, s. 200). Örne¤in makineyi de üreteniniflçinin kendisi olmas›na ra¤men iflçi söz konusu makineyi kullanarak üretim yap-t›¤›nda makineye yabanc›lafl›r. Bu anlamda yabanc›laflma kavram› Marx’ta toplum-sal de¤iflmenin temellerinden birisini oluflturur. Zira bireyin kendi üretti¤i fleye ya-banc›laflmas› kendi eme¤ine yabanc›laflmas›n› getirir. Bu yabanc›laflma s›n›fsal birçeliflkinin sonucudur ve toplumsal dönüflümün temellerini atar.

Tarihsel MateryalizmMarx tarihsel materyalizm kavram›n› do¤rudan kullanmasa da diyalektik materya-lizm Marx’la birlikte tarihsel bir çözümlemeye dönüflür. Hegel diyalektik süreci“ayn› zamanda tinin kendini, kendisinin ötekisi olarak gördü¤ü Do¤a’da kaybetti-¤i; öznenin ve nesnenin, benin ve ötekinin as›l kimli¤ini ancak daha sonra yeni-den keflfedece¤i bir yabanc›laflma süreci olarak görür” (Callinicos, 1985, s. 128).Marx insanlar›n do¤a ile iliflkilerinin çok önemli oldu¤unu düflünür. Zira bu iliflkifiziksel ve toplumsal çevrelerini dönüfltürmelerini sa¤layan üretici etkinliklerin ta-n›mlad›¤› etkin bir iliflkidir.

Diyalektik materyalizmin özelliklerine bakt›¤›m›zda tarihsel materyalizmin dö-nüfltürücü gücünü anlayabiliriz. Diyalektik materyalizmin dört temel özelli¤i var-d›r: Öncelikle toplum bir yap› ve sistem olarak ele al›n›r. Bu toplumsal yap›n›n içe-risindeki parçalar (s›n›flar, kurumlar ve kültürel de¤erler) yap›n›n bütününe refe-rans verilmeden aç›klanamaz demek bütüncül bir bak›fl aç›s›n› ifade eder. ‹kincisiise insanlar ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çal›flt›klar› s›rada tarihi yaparlar ve onunbir parças› haline gelirler. Dolay›s›yla toplumsal de¤iflme tüm toplumlar›n ayr›lmazparças›d›r. Bu ayn› zamanda iç-dinamikleri olan bir toplumsal de¤iflmedir. Ziratoplumsal de¤iflmenin temel kayna¤› toplumlar›n kendi iç dinamikleridir (Turner,Beeghley ve Powers, 2010, 151). Feodalizmin onu kapitalizme dönüfltürecek iç di-namikleri oldu¤u gibi kapitalizmde onu yeni bir toplumsal yap›ya dönüfltürecek içdinamiklere sahiptir. Diyalektik materyalizmin üçüncü özelli¤i ise toplumsal de¤ifl-menin öngörülebilir olmas›d›r. Örne¤in kapitalizmin tarihsel geliflimi ondan dahaaz karmafl›k bir yap› olan feodalizmin do¤as›nda içkin olarak vard›r (Turner, Be-eghley ve Powers, 2010, s. 151). Son olarak ta özgürce davranan insanlar tarihinyönünü, toplum içindeki çeliflkilerden kaynaklanan öngörülebilir karfl›tl›k ve s›n›ftart›flmalar› temelinde de¤ifltirir ve biçimlendirirler.

Materyalist düflüncede insan bilinci maddesel dünyadaki gerçek deneyimdenoluflur. Diyalektik materyalizmde ise belirlenimci bir kavramsallaflt›rma vard›r. Ta-rihin bilinçli özneler taraf›ndan yap›laca¤› düflüncesi buna örnektir. ‹nsanlar kendi


yaflamlar›n›n yönünü ve özelliklerini kontrol edebilirler. Üretici güçlerin geliflimi-ne bak›ld›¤›nda insanlar›n kendi varolufllar› için girdikleri toplumsal iliflkiler üreti-ci geliflmenin yönünü belirler. Tarih insan eylemi taraf›ndan dönüfltürülür. Marx’agöre toplumsal iliflkilerin en önemli özelli¤i üretici güçler ve kaynaklar üzerindekitoplumsal kontroldür. Zira do¤an›n kendisi de bir üretim arac›d›r. Tarihteki bir di-¤er dönüfltürücü dönem üretim araçlar›n›n emek gücüde dâhil olmak üzere yöne-tici bir az›nl›k taraf›ndan kontrol alt›na al›nmas›d›r (Peet, 1991, s. 58–59).

Toplumda metalar›n üretilme biçimi hem üretilen metada hem de üretimin top-lumsal örgütlenmesinde vard›r. Toplumun bu yan› üretici güçler olarak kavramsal-laflt›r›l›r. Üretici güçlerin kayna¤› iflbölümüdür. Üretim araçlar›na sahip olan az›n-l›k s›n›f› vard›r. Bu az›nl›¤›n karfl›s›nda olan ve üretim araçlar›na sahip olmayan di-¤er kitleler sömürülür ve yabanc›lafl›rlar. Bu s›n›flar aras›ndaki s›n›f çat›flmas› dev-rimci bir de¤iflmeyle sonuçlan›r ve yeni bir s›n›fsal yap› ortaya ç›kar (Turner, Be-eghley ve Powers, 2010, s. 152).

Az›nl›k denetimi ile s›n›f çat›flmas› aras›ndaki ba¤lant› sömürü taraf›ndan sa¤la-n›r. Sömürü bir grubun, üretici güçler üzerinde denetim kurarak do¤rudan üretici-leri çal›flmaya zorlamas› ile ortaya ç›kar. Böylece hem kendilerinin ihtiyaçlar›n›karfl›larlar hem de egemen grubu desteklerler. Sömürü, art› eme¤e üretici güçleridenetleyen az›nl›k taraf›ndan el konulmas›d›r. Bunun sonucunda toplum kaç›n›l-maz olarak sömürülenler ve sömürenler olarak ikiye ayr›l›r ve s›n›fsal ayr›m›n te-meli oluflur (Callinicos, 2004, s. 136). Dolay›s›yla üretim biçimleri dayand›klar› sö-mürü biçimine göre farkl›lafl›rlar.

Marx’a göre bir üretim biçimi ya da toplumun ekonomik temeli üretici güçler-den ve toplumsal üretim iliflkilerinden oluflur. Üretim güçleri özneye eylemde bu-lunmas› ve maddesel dünyay› dönüfltürmesi için izin verir. Üretim güçlerini olufl-turan ö¤eler ‘emek gücü’, ‘üretim araçlar›’ ve hammaddelerden oluflur (Ashley veOrenstein, 1985, s. 166).

Emek gücü nedir? Aç›klay›n›z.

Üretim araçlar› nedir? Aç›klay›n›z.

Toplumsal üretim iliflkileri bireyler aras›ndaki üretim güçlerinin sahipli¤ine da-yanan iliflkilerdir. Dahas› üretim iliflkileri mülkiyet iliflkileridir. Ekonomik yap› ken-dini üretim iliflkileri olarak ortaya koyarken, toplumun üstyap›s› insanlar›n ekono-mik hayata kat›lmak için dahil oldu¤u toplumsal iliflkilerdir. Üretim iliflkilerinin ta-mam› toplumun ekonomik yap›s›n› oluflturur. Bu yap›n›n üzerine yasal ve siyasalüstyap› yükselir ve bunlara da toplumsal bilincin belirli biçimleri karfl›l›k gelir.Maddesel hayat›n üretim biçimi hayat›n toplumsal, siyasal, manevi süreçlerinin ge-nel özelliklerini belirler. ‹nsanl›¤›n toplumsal varoluflu onlar›n bilinçlerini belirler.

Üretim Tarz› ve Toplumsal De¤iflmeMarx’a göre “insanlar›n içerisinde üretimde bulunduklar› toplumsal iliflkiler, top-lumsal üretim iliflkileri, maddi üretim araçlar›ndaki, üretici güçlerindeki de¤iflme vegeliflme ile birlikte dönüflerek de¤iflir. Üretim iliflkileri, bir bütün halinde toplum-sal iliflkiler denen fleyi, toplumu ve özellikle, belirli bir tarihsel geliflme aflamas›n-daki bir toplumu, özgün, ay›rt edici nitelikte bir toplumu oluflturur. Antik toplum,feodal toplum, burjuva toplum, her biri, ayn› zamanda, insanl›k tarihinde özel bir


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

geliflme aflamas›n› belirten, bu türden üretim iliflkileri bütününü olufltururlar” (Marx,1987, s. 41). Ayn› zamanda da toplumsal de¤iflimin temelini olufltururlar.

Marx’›n tarih kuram›n›n temel kavram› üretim tarz›d›r. Üretim tarz› kavram› do-¤an›n dönüflümü için üretim güçlerini örgütleyen toplumsal iliflkiler sistemidir (Pe-et, 1991, s. 62). Toplumsal dönüflümler bir üretim tarz›ndan di¤erine geçifli içerir.

Marx insanl›k tarihini karakterize eden bu temel üretim tarzlar›ndan bahsederama detayl› olarak kapitalizmin çözümlemesini yapar (Peet, 1991, s. 63). Birincisi‹lkel Komünal Toplumdur. Bu toplumda do¤a komünal olarak sahiplenilir. ‹kin-cisi Antik Toplum Roma ve Atina gibi büyük flehirlerin etraf›nda oluflur. Topraközel mülkiyet haline dönüflür ve köleler belirli bir az›nl›k için çal›fl›r servet yarat›r-lar. Ortak topraklar devlet ve özel mülkiyet aras›nda bölünür. Marx’a göre bu top-lumlar nüfus art›fl› sonucu yönetici s›n›fa yeterli toprak bulma yetenekleri kalma-d›¤› için y›k›l›rlar. Germanik cemaatler antik kentlerin kenarlar›ndaki ormanl›kalanlarda yaflarlar. Geçici afliret toplant›lar› fleklinde bir araya gelirler. Klan›n ata-erkil lideri üretimin temel örgütleyicisidir.

‹flte feodal üretim biçimi Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas› ve yukarda bah-sedilen Germanik ve Antik toplumlar›n birleflimiyle birlikte Avrupa’da geliflir. Serfs›n›f› küçük bir az›nl›ktan oluflan aristokrasinin topraklar›nda çal›fl›r ve art›-de¤erüretir. Marx’a göre 13. Yüzy›lda Genova ve Venedik gibi ba¤›ms›z flehirlerin k›rdanart›k elde etmeye bafllamas›, al›flveriflte ve ticarette yükselmesi ve s›n›f ve eflitsizde¤iflim iliflkileri feodal düzenin sonunu getirir (Peet, 1991, s. 64–65; Ashley veOrenstein, 1985, s. 165).

Paul Sweezy’e (1976) göre feodalizm gelene¤in içerisine gömülmüfl bilindikihtiyaçlar›n (kullan›m de¤eri) üretildi¤i bir sistemidir. Dolay›s›yla dönüflümsel de-¤iflim için d›flsal bir kayna¤a ihtiyaç vard›r. Sweezy’e göre feodal toplumdan kapi-talist topluma de¤iflimi sa¤layan tüccarlar›d›r. Bunlar ekonomik hayat›n de¤iflimde¤erine ve kar elde etmeye yöneldi¤i flehirlerde yaflarlar (Peet, 1991, s. 109). Swe-ezy feodal üretim biçiminin de¤iflmeye karfl› dirençli oldu¤unu bu yüzden de¤ifli-min feodalizmin kendi içinden de¤il d›flar›dan gelen ö¤elerin etkisi ile olabilece¤i-ni iddia eder. Bu durum Sweezy’nin üretim biçimi analizi yaparken de¤iflim alan›-na bir baflka deyiflle sermayenin dolafl›m›na bakmas›ndan kaynaklanmaktad›r.

Maurice Dobb, üretim biçimi analizi yaparken üretim alan›na, s›n›f ve mülki-yet iliflkilerine odaklan›r. Dobb (1963; 1978)’a göre ise bir üretim biçimi olan fe-odalizmde do¤rudan üreticiler lorda karfl› olan görevlerini yapmaya zorlan›rlar. Zi-ra yönetici s›n›f›n talep etti¤i fazladan hâs›lat ancak köylüden ç›kar›lacak art›klamümkündür. 16. yüzy›l ‹ngiltere’sine tüccar sermayesinin girifli küçük üreticileriörgütleyen tüccarlar ve kapitalist temelde örgütlenen küçük üreticiler arac›l›¤› ileolur (Peet, 1991, s. 109). Kapitalizmin temel ö¤elerinden birisi olan burjuvazi s›n›-f› zengin tüccarlardan de¤il, kendi içinde örgütlenen zanaatkarlar yani küçük üre-ticiler oluflmufltur. Sweezy’nin tersine Dobb feodal üretim biçiminin çözülüflünüsistemin kendi içindeki mülkiyet ve s›n›f çat›flmas›na ba¤layarak aç›klar.

Robert Brenner’e göre ise feodalizmin s›n›rl› geliflme potansiyelinin nedenitoprak ve emek kaynaklar›n›n hareketten yoksun olmas›d›r. Topra¤›n sahibi olanLord sermaye yat›r›m› yapmak ve topra¤› ifllemek için yeni teknikler sat›n almakyerine köylüyü gelirini artt›rmak için daha çok çal›flmaya zorlar. Kapitalist üretimbiçiminin ilk ortaya ç›kt›¤› ‹ngiltere’de köylüler kendi geleneksel topraklar› üzerin-de mülkiyeti kontrol etmek için çabalam›fllard›r. Fakat 14. ve 15. yy’da yaflanan de-mografik krizler sonucu topraklar›n büyük bir k›sm› lordlar›n eline geçmifltir. Da-


Marx’›n kapitalizminkökenleri ile ilgilidüflünceleri, Paul Sweezy veMaurice Dobb aras›ndafeodalizmden kapitalizmegeçifl ile ilgili önemlitart›flma yaratm›flt›r.

ha sonra ki süreçte ‹ngiltere’de 17. yüzy›l›n sonunda lordlar tarlalar›n› kapitalistçiftçilere kiraya verirler. Çiftçiler bu çiftliklerde bulunan serfleri ücretli iflçi olarakistihdam ederler. Bu durum topra¤a ba¤l› serflikten, co¤rafi olarak hareket edebi-len “özgür iflgücü”ne dönüflümdür. Dahas› bu çiftçiler lordlarla iflbirli¤ine girer veteknolojik geliflmelere yat›r›m yaparlar. Bu geliflme ile yiyecek fiyatlar› sabit halegelir ve ‹ngiliz nüfusunun %40’› tar›m d›fl› faaliyetlere yönelir. Bu sayede endüstri-yel ürünlere büyük bir iç pazar yarat›l›r. Bu Brenner’e göre kapitalist s›n›f iliflkile-rinin ortaya ç›kmas›na dayanan tar›msal bir devrimdir. Sonuç olarak ‹ngiltere, sa-nayileflmeyi ve kapitalist topluma geçifli tarihsel olarak deneyimleyen ilk ulus ha-line gelir (Peet, 1991, s. 111).

Kapitalizm ise üretici mülkiyetin özel sahipli¤i koflullar›nda ücretli eme¤i is-tihdam eder. Do¤a dahi kâr etmek için kullan›fll› nesnelere dönüfltürülür. Üretimintoplumsal güçleri tahmin edilemeyecek boyutta geliflir ve bilim dinle yer de¤ifltirir.Devlet ve hukuk mülkiyet haklar›n›n koruyucusu olur. Kapitalizmin içerisinde kido¤al ve toplumsal iliflkilerdeki çeliflkiler daha geliflmifl ama üretim güçlerinin or-tak sahiplenildi¤i sosyalizme yol açar (Peet, 1991, s. 64).

Marx’a göre kapitalizm iki e¤ilimin sonucu olarak ortaya ç›kar. Birincisi, feodaltoplumdaki içsel toplumsal çözülme, ikincisi ise d›flsal ya¤ma ve al›flverifltir. Bura-da görülen ise dönüflümsel de¤iflimin bir fleyin içinden ç›kt›¤›d›r. Toplumsal çözül-meye karfl›l›k gelen feodal s›n›flar aras›ndaki mücadeledir. D›flsal ya¤ma ve al›flve-rifle karfl›l›k gelen ise Avrupa ve dünyan›n geri kalan› aras›ndaki uzamsal iliflkiler-dir (Peet, 1991, s. 108). Üretim tarzlar› tart›flmas›nda komünal toplumdan kapitaliz-me kadar de¤iflim sürecinde s›n›f mücadelesinin rolü kaç›n›lmazd›r.

Marx’›n özellikle Do¤u toplumlar›n› anlamak için gelifltirdi¤i Asya Tipi ÜretimTarz›’nda, topra¤›n komünal sahipli¤i hiyerarflik olarak en üstte olan yöneticininhakk›d›r. Do¤rudan üreticiler mülksüzdür. Art›¤›n bir bölümü yönetici taraf›ndanharaç olarak al›n›r. Marx burada Çin örne¤ini verir. Çin’de merkezi bir sulama sis-temine olan ihtiyaç ‘do¤u despotizmini’ ortaya ç›kar›r. Yerel halk daha çok ekono-mik olarak kendine yeterlidir. S›n›fl› toplumun ilk örne¤i say›labilir.

S›n›f Mücadelesi ve Toplumsal De¤iflmeMarx Aral›k 1851-Mart 1852 tarihleri aras›nda yazd›¤› Louis Bonaparte’in 18 Bru-maire’i, adl› çal›flmas›nda Frans›z Devrimi’nin genel bir çizelgesini ç›kar›r. Bu ça-l›flma tarihsel materyalist bir bak›fl aç›s›yla güncel olaylar›n çözümlemesi ve top-lumsal de¤iflme ve dönüflüm içerisinde s›n›f mücadelesinin öneminin kavranmas›aç›s›ndan önemlidir.

Marxist s›n›f çözümlemesi basitçe burjuva ve proletarya aras›ndaki ikilik oldu-¤una dayanmaz, bütün partilerin sentezini içerir. S›n›flar aras› çat›flma farkl› eko-nomik ç›karlar için mücadele eden gruplar›n sorunudur. Ekonomik ç›karlar›n yan›s›ra fark›ndal›k ve siyasal etkileri de önemlidir. Zira ayn› s›n›f içerisinde bu anlam-da ayr› gruplar ortaya ç›kabilmektedir. Tarihin sonunda proletarya, kapitalistler veburjuva aras›nda bir iliflki olacakt›r. Kapitalizme ise emek sermaye aras›ndaki çe-liflki ve burjuva ile proleterya aras›ndaki s›n›f savafl›m› egemen olacakt›r.

Kapitalizmin Marxist çözümlemesinde ki mekanizma ise art›-de¤ere dayanansermaye birikimidir. Art›-de¤er, eme¤in ya da de¤erin sömürülmesi ile biriktirilebi-lir. Eme¤in sömürülmesi ise sermaye yat›r›m›na ba¤l›d›r. Kapitalist ya da sermayesahibi ücretleri olabildi¤ince düflük tutarak ç›karlar›n› korur. Uzun vadede insanlarkendi ürettikleri ürünü alacak paraya sahip olamazlar.


Zira sermaye az say›da insan›n elinde yo¤unlafl›r ve kapitalizmin bu içsel çelifl-kisi sistemi krize sürükler, bu da sosyalizme ya da komünizme yol açar. Dolay›s›y-la ücretlerin düflürülmesi birkaç kifli için avantajl› olurken toplumun di¤er kesim-leri için olumsuz bir durum olarak ortaya ç›kar. Marx kapitalizmin içsel çeliflkisiolan art› de¤erin elde edilmesi için sermaye sahibi taraf›ndan eme¤in sömürülme-si sürecini emek, de¤er ve kâr aras›ndaki iliflkiyi derinlemesine çözümleyerek or-taya ç›kar›r. Zira sosyalizme yada komünizme dönüflüme yol açacak olan krizeemek ve sermaye aras›ndaki içsel çeliflki yol açar.

Emek-De¤er-KârMarx’›n kavramsallaflt›rmas›nda de¤er yaratan eme¤in toplumsal de¤iflime yol aça-cak dönüfltürücü bir gücü vard›r. Bir üretim biçimi olarak kapitalizmi çözümlerkenona göre de¤er üreten en önemli meta olan eme¤in belli toplumsal dönüflümlereyol açacak s›n›fsal çat›flmalar içindeki yerini tart›fl›r. Bunun içinde eme¤in de¤erive bu de¤erden elde edilecek kâr ile ilgili detayl› bir kavramsallaflt›rma yapar.

De¤er, ‘kullan›m de¤eri’ ve ‘de¤iflim de¤eri’ olmak üzere ikiye ayr›l›r. ‘De¤iflimde¤eri’, herhangi bir metan›n ya da mal›n pazardaki para de¤eri karfl›l›¤›d›r. Birmetan›n de¤iflim de¤erinin olabilmesi için toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamas› gere-kir. Yine bir metan›n ‘kullan›m de¤eri’ olmal›d›r. Zira ücret, fiyat› belirler. Herhan-gi bir metan›n de¤eri, emek gücünün de¤eriyle ve o metan›n üretilmesi için harca-nan emek zaman›n de¤eri ile iliflkilidir. Marx’a göre iflçi emek gücünü satar. Ser-maye sahibi ise iflçide olmayan üretim araçlar›n› kontrol eder.

Piyasa al›flveriflleri eflit olmayan koflullarda yap›lan bir pazarl›kt›r ve bunun so-nucunda da iflçi sömürülür. Marx emek ve emek gücü aras›nda ayr›m yapar. Emekgücüde bir metad›r. ‹flçinin yaflam›n› sürdürebilmesi için almak zorunda oldu¤umal ve hizmetlerin de¤erini içerir ve bu de¤erde ona verilen ücretle ölçülür. Emekgücünün kullan›m› emek etkinli¤ini içerir (Callinicos, 2004, s. 139).

Toplumsal emek sürecinde eme¤in iflbölümü ortaya ç›kar. Eme¤in kullan›m de-¤eri sosyal emektir. Marx tüm bu kavramlar› belli bir toplumsal ba¤lam içerisindekullan›r. Bir metan›n de¤eri fiyat taraf›ndan belirlenir. Emek zaman ise karmafl›k-t›r, çünkü sermayeyi aç›klamak zorundad›r. Emek gücünün de¤eri iflçinin yaflama-s› için gerekli ihtiyaçlar›n› tatmin etmeli ve onlar›n ederini karfl›lamal›d›r.

Kullan›m de¤erini aç›klamak için özel mülkiyete baflvururuz. Burada metan›nfiyat› önemlidir. Örne¤in, sermaye sahibi 6 saatlik çal›flma için iflçiye 3 lira öder.Oysa iflçi bu 6 saatlik çal›flma sürecinde 5 liral›k mal üretir. Bu 5 liran›n 3 liras› ifl-çiye 5 liras› kapitaliste gider. Peki, kapitalist sermayesini ve kâr›n› nas›l artt›r›r?

Kâr›n kayna¤› eme¤e dayanmaktad›r. Zira emek pazarda al›n›p sat›labilen birmetad›r. Sermaye sahibi eme¤i belli bir zaman süreci için sat›n al›r. Örne¤in, iflçidört saat çal›flarak hem kendisi hem de sermaye sahibi için de¤er üretir. Kâr›n kay-na¤› bu dört saatlik çal›flmad›r.

Eme¤inin fiyat› pazarda belirlenir. Bir fabrikada dört saat çal›flmak kendi ihti-yaçlar›n› karfl›lamas› için yeterlidir. Oysa sermaye sahibinin kâr› için fazladan birdört saat daha çal›fl›r.


Marx kapitalizmegenellefltirilmifl mal üretimisistemi ad›n› verir. Busistem içerisinde eme¤inürünleri pazarda al›n›psat›lan meta biçimini al›rlar.Piyasa fiyatlar› isede¤erlerine göre de¤iflir.De¤er ise onlar› üretmek içintoplumsal aç›dan gerekliemek zaman›d›r. Kapitalistüretim iliflkileri do¤rudanüreticilerin üretimaraçlar›ndan ayr›lmas›n›önkoflul olarak kabul eder(Callinicos, 2004, s. 138).

4 saat kendisi için 4 saat sermaye sahibi için

Toplam sekiz saat çal›fl›r

Fazla ürün iflbölümü ve sanayileflme sonucu ortaya ç›kar. Zira üretimin yap›ld›-¤› makineyi de yine iflçinin kendisi yapar ve makine eme¤in maddeleflmifl biçimiolarak ortaya ç›kar. Bu Marx’a göre yabanc›laflmad›r. ‹nsan›n kendisi taraf›ndan ya-rat›lm›fl yap›lara ve ürünlere tabi olmas› yabanc›laflmay› artt›r›r. Bu da Marx’›n ka-pitalizm çözümlemesinde sömürü ile birlikte yabanc›laflman›n toplumsal dönüflü-me yol açt›¤› tart›flmas›n› getirir.

Yabanc›laflma ve Toplumsal De¤iflmeFeurbach’a göre din yabanc›laflman›n temel kayna¤› olarak görülür. Çünkü kifli ileAllah aras›nda belli bir mesafe vard›r. Marx ise yabanc›laflmay› daha çok özgürlefl-me ve kurtulufl temalar› ile anlamaya çal›fl›r. Marx’a göre yabanc›laflma emek gü-cündedir. Zira teknolojik geliflmeler insanl›¤›n do¤ay› kontrol etmelerini sa¤lasa dabu süreç ayn› zamanda yabanc›laflmay› da artt›r›r. Bu da Marxist kuram›n bir para-doksudur.

Yabanc›laflma özel mülkiyeti ve devleti ortaya ç›kar›r. Zira özel mülkiyet iflbö-lümünün ve toplumun yabanc›laflmas›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Marx’agöre yabanc›laflm›fl olan insan ya da düflünce de¤il, toplumsal emektir. Dolay›s›y-la yabanc›laflman›n en üst noktas› modern burjuva toplumudur. Çünkü iflçileriemekleri üzerindeki kontrollerini yitirir ve sermaye sahiplerine boyun e¤erler. Mo-dern burjuva toplumundaki özel mülkiyet yabanc›laflan eme¤in ürünü ve zorunlubir sonucudur (Callinicos, 2004 s. 131).

Marx’a göre eme¤in yabanc›laflmas› ancak toplumsal bir devrim ile son bulabi-lir. Bu nedenle yabanc›laflan eme¤in bir sonucu olan özel mülkiyetin ortadan kalk-mas› ise iflçilerin kurtuluflu ile mümkün olabilir. Mülksüz bir s›n›f olan proletarya-n›n rolü burada oldukça önemlidir. Sonuç olarak kapitalizm toplumsal de¤iflmeler-le, geliflmelerle ve en nihayetinde devrimle y›k›labilir. Marx’a göre tarihsel olarakde¤iflim mekanizmas› iki türlüdür. ‹lkinde üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›n-daki yap›sal çeliflkiler geliflir ve ikincisinde de toplum sömürenler ve sömürülenlerolmak üzere iki bölüme ayr›l›r ve s›n›f mücadelesi ortaya ç›kar. S›n›f mücadelesi s›-n›fl› toplumlar›n özelli¤idir ve sistematik bir krizin geliflme an›nda toplumsal birdevrime dönüflür (Callinicos, 2004, s. 147).

S›n›f mücadelelerinin sonucunda bir toplumsal devrim ortaya ç›kar m› sorusu-nun yan›t›n›n en önemli evrelerinden bir tanesi yukar›da tart›flt›¤›m›z yabanc›lafl-mad›r. Herhangi bir üretim biçiminin sistemsel krizi kendi alternatiflerini yarat›r.Buradan hareketle Marx’›n düflüncesinde “savundu¤u tarihsel de¤iflim mekanizma-lar›ndan” birine ba¤l› olan iki kutuplaflma vard›r. Bir tarafta “üretici güçlerin gelifl-me e¤ilimi ve tafl›mak zorunda b›rak›ld›¤› kaç›n›lmaz ilerlemenin sonuçlar›”, di¤ertarafta ise, “olas›l›klarla ve belirsizliklerle dolu s›n›f mücadelesi” vard›r (Callinicos,2004, s. 148).

Marx’›n kapitalizmin çöküflüne yönelik düflüncesinde iflçi s›n›f› toplumun kon-trolünü alabilecek öz bilince sahip olur ve politik bir özneye dönüflür. Sonuç ola-rak iflçi s›n›f›n›n kurtuluflu yine iflçi s›n›f›n›n kendisi taraf›ndan baflar›lmal›d›r (Cal-linicos, 2005, 148). Marx’a göre bir s›n›f ancak kendi ç›karlar›n›n bilincinde oldu-¤u ve kendi kurumlar› arac›l›¤› ile bu ç›karlar›n›n pefline düfltü¤ü zaman bir s›n›folur. Dolay›s›yla iflçi s›n›f› ancak s›n›fsal eylem ad›na örgütlendi¤i zaman bir s›n›f-t›r. Burjuvazi ile proletarya aras›ndaki basit s›n›f çat›flmas› modeli kaç›n›lmaz ola-rak s›n›f bilincinin yükselmesine ve devrimci dönüflüm olas›l›¤›na yol açan bir iç-sel ç›kar çat›flmas›d›r (Swingewood, 1998, s. 113).


Marx bunu kendi içinde s›n›f ve kendi için s›n›f kavramsallaflt›rmalar› ile aç›k-lar. Tarihsel bir süreç olan s›n›f çat›flmas› içerisinde proletarya aras›nda s›n›f bilin-ci yükselir. Proletarya toplumsal yap› içersinde bir konuma sahiptir. Yani “kendiiçinde s›n›ft›r”. S›n›fsal bilincin yükselmesiyle birlikte kendini aktif görür ve bilinç-li bir güce sahip olur. Bu durumda ise “kendi için s›n›f” olarak de¤erlendirilir. Top-lumsal de¤iflimin proletaryan›n bu kendi için s›n›f konumuna sahip olmas›yla or-taya ç›kt›¤›n› görürüz.

Marx’a göre ezilen bir s›n›f›n özgürleflebilmesi için varolan üretim güçlerinin,varolan toplumsal iliflkilerle bir arada olmamas› gerekir. Buna göre toplumsal birde¤iflimin olabilmesi için yenili¤in temeli olan üretim güçlerinin daha önceki top-lumsal yap› içerisinde varolmas› gereklidir. Yani yeni üretim iliflkilerinin ortaya ç›-kabilmesi için maddesel koflullar›n eski toplumsal yap› içerisinde oluflmufl olmas›gerekir (Haralambos, 1980, s. 882).

Örne¤in yukar›da örne¤ini gördü¤ümüz feodalizmden kapitalizme geçifl süre-cinde sanayi kapitalizminin feodal toplumun yap›s› içerisinde aflama aflama gelifl-ti¤i görülmüfltür. Serfler kapitalist çiftlikler üzerinde kendi emeklerini satan iflçile-re dönüfltüklerinde kapitalizmin üretici güçleri feodal sistemin y›k›lmas› için gerek-li gücü bulabilmifltir. Bu çerçevede yükselen s›n›f olan burjuvazi “kendi için s›n›f”olmufl ve burjuvazi s›n›f›n› oluflturanlar feodal üretim iliflkilerini y›kmak için birlefl-mifllerdir.

Burjuvazinin baflar›s› sayesinde yeni üretim güçleri ile eski üretim iliflkileri ara-s›ndaki çeliflki çözülmüfltür. Feodalizmin altyap›s› oluflan bu yeni düzen sayesindeh›zl› bir biçimde dönüflmüfl, eme¤ini özgürce satan ücretli iflçi ile iflvereni aras›n-daki iliflki eflitler aras›ndaki iliflkiye dönüflmüfltür (Haralambos, 1980, s. 883). Yine-de eski çeliflkilerin ortadan kalkmas› Marx’›n düflüncesine göre yeni çeliflkilerin ol-mayaca¤› anlam›na gelmez. Yine kapitalist toplum yap›s›n›n çeliflkilerinin de pro-letaryay› “kendi için s›n›fa” dönüfltürme kapasitesi vard›r. Emek-sermaye aras›nda-ki çeliflki, burjuva s›n›f›-proletarya aras›ndaki s›n›f çeliflkisinin geliflmesini ortayakoyar.



Max Weber’in anlama kavram›n› yorumsal sos-yolojisi ile iliflkilendirebilme,Weber’e göre sosyolojik aç›klama iki yol içerir. Bi-rincisi ‘anlam›n yorumlanmas›’, ikincisi ise ‘neden-sel iliflkilerin çözümlenmesidir’. Sosyolog bir anla-ma (verstehen) sürecine girmelidir. Zira bireyle-rin öznel bir anlam atfettikleri eylem sosyolojininkonusunu oluflturur. Ona göre toplum biliminingörevi, yarg›larda bulunmak de¤il, verili biri top-lumsal yap› içerisinde bulunan de¤erlerin yap›s›n›saptamakt›r. Zira bu de¤erler toplumsal eyleminesnel olarak anlamak için oldukça önemlidir. Yo-rumcu anlama (verstehen) ile nedensel aç›klamaWeber için bilimsel, nesnel bilgiye ulaflmak için te-meldir. Weber’in yorumcu anlamas› nesnel ve ne-densel aç›klamayla bütünleflir ve bilimsel bir aç›k-lamaya dönüflür. (Swingewood, 1998, s. 174).

Max Weber’in rasyonelleflme, ideal-tip ve bürok-rasi kavramlar›n› tan›mlayabilme,Protestan ahlak›ndan kapitalizme ve dolay›s›ylairrasyonel eylemden rasyonel eyleme bir dönü-flüm vard›r. Weber’e göre modern kapitalizminoluflumu rasyonelleflme sürecinin bir yans›mas›-d›r. Yaln›zca ideal tip olan ça¤dafl kapitalist ruhunde¤il, “ça¤dafl kültürün de en temel ö¤elerindenbiri olan meslek kavram› üzerine kurulu rasyonelyaflam biçimi H›ristiyan çilecili¤inin ruhundando¤mufltur” (Weber, 1994, s. 145). Protestan ahla-k›ndan kapitalizme ve irrasyonel eylemden rasyo-naliteye bir dönüflüm söz konusudur. Weber’in sosyolojisi ‘aç›klama’y› ve ‘anlama’y›birlefltirmeye çal›fl›r. Sosyolojik analizde ve arafl-t›rmada de¤er sorununun nas›l çözülece¤i ile il-gilenir. Zira sosyoloji nesnel olmal›d›r. Yine We-ber’e göre araflt›rd›¤›m›z olgular› aç›klayan kav-ramlara ihtiyaç duyar›z. Bu nedenle Weber “ide-al tip” kavramsallaflt›rmas›n› gelifltirir. Baflka birideal tip olan bürokrasi, devletin çal›flanlar› olanmemurlar taraf›ndan yürütülen modern bir dev-let idaresidir. Burada çal›flan memurlar›n belir-lenmifl bir yarg› alanlar› vard›r ve uzmanlaflm›flbir e¤itimle istihdam edilirler. Çal›flt›klar› ofis ku-rulu bir hiyerarfli ve emir-komuta zinciri ile ka-rakterize edilir. Dosyalarda saklanan yaz›l› bel-gelere dayal› bir sistemdir. Her zaman iflleyiflingenel kurallar›na yönelim vard›r ve bu da genel-de kitap taraf›ndan yönlendirilir. Weber bürokra-siyi kiflisel iliflkilerin olmad›¤› bir ‘demir kafes’olarak tan›mlar.

Max Weber’in statü gruplar› kavramsallaflt›rma-s›n› aç›klayabilme,Toplumsal statü insanlar›n birbirleri hakk›ndakide¤erlendirmeleridir. ‹nsanlar yaln›zca ekono-mik eylemleri arac›l›¤› ile anlafl›lamazlar dolay›-s›yla onlar›n de¤erleri de önemlidir. Weber bu noktada “statü gruplar›” kavram›n› vur-gular. Statü gruplar›n›n anlaflmaya dayal› bir bir-likleri ve niteliksel olarak farkl› hayat tarzlar› var-d›r. Bu gruplarda üyelik oldukça önemlidir. Ziratoplumsal tabakalaflma sisteminde bireyin kendikonumunu belirlemesi oldukça önemlidir. Dola-y›s›yla birey statü merkezli toplumsal etkileflimiçerisine girer. Belli bir sosyal çevrenin içerisindebireysel mücadele gösterir.

Max Weber’in toplumsal de¤iflme anlay›fl›n› kav-rayabilme, Literatüre göre Weber’in otorite tipleri ayr›m›onun toplumsal de¤iflme modelini içerir. Zira onagöre de¤iflmenin kayna¤› toplumun iç dinamik-lerindedir. Weber’e göre iktidar savafl› toplumunayr›lmaz parças›d›r. Geleneksel otoritenin oldu-¤u toplumlarda yöneticiler iktidar alanlar›n› me-murlar ve seçkinler aleyhine geniflletirken, bunu“askeri güç kullanarak, ekonomik bask›lar, adamayartmalar ve siyasal ittifaklarla yaparlar”. Kariz-matik liderler ise kriz dönemlerinde ortaya ç›kar-lar ve etkili olamad›klar› durumlarda kriz sonaermez ve fliddetlenerek devam eder. Etkili ol-duklar›nda ise otoritelerini yerlefltirirler ve bu ru-tin bir hale getirirler. Bu rutin durum da karizma-tik otoritenin kaç›n›lmaz olarak geleneksel ya darasyonel-yasal otoriteye dönüflmesi gerekir. Ras-yonel-yasal egemenlik biçimlerinin oldu¤u top-lumlar ise bütünleflme krizlerini, toplumsal ey-lem kal›plar› araçsal ve de¤er-rasyonel yönelim-leri yans›tacak biçimde çözerler.

Karl Marx’›n metodolojisinin G. F.Hegel’le olaniliflkisini kavrayabilme,Hegel ve Marx’a göre teori praksisi de¤il, prak-sis teoriyi yarat›r. Verili olan kategori ve iliflkile-rin tarihsel karakterini oraya ç›kar›rlar. Dolay›s›y-la o ana kadar verili ve nesnel görünenler özne-lerce üretilmifl daha kapsaml› bir bütünün parça-s› olarak ortaya ç›kar. Dolay›s›yla s›n›f mücadele-si örne¤inde oldu¤u gibi bir iliflkinin nas›l ortayaç›kt›¤› ve kendi iç çeliflkileri ile nas›l de¤iflimesürüklendi¤i bu yolla aç›klan›r. Hegel ve Marx’›n

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

5NA M A Ç

4NA M A Ç

3NA M A Ç


ortak ve farkl› noktalar›n›n ortaya ç›kt›¤› baflkabir alan ise yabanc›laflma konusudur. ‹flçilerinkendilerince üretilmifl metalara yabanc›laflmas›sömürüyü derinlefltirir. Hegel ve Marx’›n amac›özneye yabanc› ve nesnel olan bu meta özneninkendisi taraf›ndan kuruldu¤unu göstermektir.

Karl Marx’›n s›n›f mücadelesi kavram›n› aç›kla-yabilme,S›n›flar aras› çat›flma farkl› ekonomik ç›karlar içinmücadele eden gruplar›n sorunudur. Ekonomikç›karlar›n yan› s›ra fark›ndal›k ve siyasal etkileri-de önemlidir. Tarihin sonunda proletarya, kapi-talistler ve burjuva aras›nda bir iliflki olacakt›r. Kapitalizmin Marxist çözümlemesinde ki meka-nizma art›-de¤ere dayanan sermaye birikimidir.Art›-de¤er, eme¤in ya da de¤erin sömürülmesiile biriktirilebilir. Eme¤in sömürülmesi ise ser-maye yat›r›m›na ba¤l›d›r. Kapitalist ya da ser-maye sahibi ücretleri olabildi¤ince düflük tuta-rak ç›karlar›n› korur. Uzun vadede insanlar ken-di ürettikleri ürünü alacak paraya sahip olamaz-lar. Zira sermaye az say›da insan›n elinde yo-¤unlafl›r ve kapitalizmin bu içsel çeliflkisi siste-mi krize sürükler, bu da sosyalizme ya da ko-münizme yol açar. Dolay›s›yla ücretlerin düflü-rülmesi birkaç kifli için avantajl› olurken toplu-mun di¤er kesimleri için olumsuz bir durum ola-rak ortaya ç›kar.

Emek-De¤er-kar kavramlar›n› s›n›f çat›flmas› ileiliflkilendirebilme,De¤er, ‘kullan›m de¤eri’ ve ‘de¤iflim de¤eri’ ol-mak üzere ikiye ayr›l›r. ‘De¤iflim de¤eri’, herhan-gi bir metan›n ya da mal›n pazardaki para de¤e-ri karfl›l›¤›d›r. Bir metan›n de¤iflim de¤erinin ola-bilmesi için toplumun ihtiyaçlar›n› karfl›lamal›d›r.Yine bir metan›n ‘kullan›m de¤eri’ olmal›d›r. Zi-ra ücret fiyat› belirler. Herhangi bir metan›n de-¤eri emek gücünün de¤eriyle ve o metan›n üre-tilmesi için harcanan emek zaman›n de¤eri ileiliflkilidir. Marx’a göre iflçi emek gücünü satar.Sermaye sahibi ise iflçide olmayan üretim araçla-r›n› kontrol eder.Piyasadaki al›flverifller eflit olmayan koflullardayap›lan bir pazarl›kt›r ve bunun sonucunda iflçisömürülmektedir. Kâr›n kayna¤› eme¤e dayan-maktad›r. Zira emek pazarda al›n›p sat›labilenbir metad›r. Sermaye sahibi eme¤i belli bir za-man süreci için sat›n al›r.

Kapitalizmin yap›s›n› ve yabanc›laflma kavram-lar›n› tan›mlayabilme, Marx yabanc›laflmay› daha çok özgürleflme vekurtulufl temalar› ile anlamaya çal›fl›r. Marx’a gö-re yabanc›laflma emek gücündedir. Zira teknolo-jik geliflmeler insanl›¤›n do¤ay› kontrol etmeleri-ni sa¤lasa da bu süreç ayn› zamanda yabanc›lafl-may› da artt›r›r. Bu da Marxist kuram›n bir para-doksudur. Yabanc›laflma özel mülkiyeti ve dev-leti ortaya ç›kar›r. Zira özel mülkiyet iflbölümü-nün ve toplumun yabanc›laflmas›n›n bir sonucuolarak ortaya ç›kar. Marx’a göre yabanc›laflm›flolan insan ya da düflünce de¤il, toplumsal emek-tir. Marx’a göre eme¤in yabanc›laflmas› ancaktoplumsal bir devrim ile son bulabilir. Bu neden-le yabanc›laflan eme¤in bir sonucu olan özel mül-kiyetin ortadan kalkmas› ise iflçilerin kurtulufluile mümkün olabilir. Mülksüz bir s›n›f olan pro-letaryan›n rolü burada oldukça önemlidir. Sonuçolarak kapitalizm toplumsal de¤iflmelerle, gelifl-melerle ve devrimle y›k›labilir.

Karl Marx’›n sömürü ve s›n›f bilinci kavramlar›-n› tart›flabilme,S›n›f mücadelelerinin sonucunda bir toplumsaldevrim ortaya ç›kar m› sorusunun yan›t›n›n enönemli evrelerinden bir tanesi yukar›da tart›flt›¤›-m›z yabanc›laflmad›r. Herhangi bir üretim biçimi-nin sistemsel krizi kendi alternatiflerini yarat›r.Buradan hareketle Marx’›n düflüncesinde “savun-du¤u tarihsel de¤iflim mekanizmalar›ndan” biri-ne ba¤l› olan iki kutuplaflma vard›r. Bir tarafta“üretici güçlerin geliflme e¤ilimi ve tafl›mak zo-runda b›rak›ld›¤› kaç›n›lmaz ilerlemenin sonuç-lar›”, di¤er tarafta ise, “olas›l›klarla ve belirsizlik-lerle dolu s›n›f mücadelesi” vard›r. Marx’›n kapi-talizmin çöküflüne yönelik düflüncesi “iflçi s›n›f›-n›n toplumun kontrolünü üstüne alabilecek özbilinci olan politik bir özneye dönüflmesidir” veiflçi s›n›f›n›n kurtuluflunu yine iflçi s›n›f›n›n ken-disi baflarmas›d›r. Marx’a göre bir s›n›f ancak ken-di ç›karlar›n›n bilincinde oldu¤u ve kendi ku-rumlar› arac›l›¤› ile bu ç›karlar›n›n pefline düfltü-¤ü zaman bir s›n›f olur. Dolay›s›yla iflçi s›n›f› an-cak s›n›fsal eylem ad›na örgütlendi¤i zaman birs›n›ft›r Burjuvazi ile proletarya aras›ndaki basits›n›f çat›flmas› modeli kaç›n›lmaz olarak s›n›f bi-lincinin yükselmesine ve devrimci dönüflüm ola-s›l›¤›na yol açan bir içsel ç›kar çat›flmas›d›r (Swin-gewood, 1998, s. 113).

6NA M A Ç

8NA M A Ç

7NA M A Ç

9NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi M. Weber’in metodolojisi-nin en önemli kavram›d›r?

a. Statüb. Rasyonelleflmec. ‹deal-Tipd. Anlamae. S›n›f

2. Afla¤›dakilerden hangisi Weber’e göre modern fir-malarda ve örgütlerde bulunan ak›lc› ve amaçl› bir ey-lemdir?

a. Rasyonel-yasal otoriteb. Karizmatik otorite c. Geleneksel otorited. Devlet otoritesie. Aile otoritesi

3. Afla¤›dakilerden hangisi Weber’in metodolojisindeideal-tip de¤ildir?

a. Kapitalist ruhb. Bürokrasic. Erkek liderd. Protestan ahlake. Kapitalizm

4. Afla¤›dakilerden hangisi ideal tip olarak bürokrasi-nin iflleyifl kurallar›ndan birisi de¤ildir?

a. ‹nsanlar konumlar›n› bilgileri ve deneyimleri te-melinde elde ederler.

b. ‹fller kiflisel iliflkiler temelinde yürütülür.c. Otoritenin s›n›rlar› aç›k ve nettir.d. ‹taat herkese ayn› biçimde uygulanan kurallara

ba¤l›d›r.e. Görevde uzmanlaflma yüksek düzeydedir

5. Afla¤›dakilerden hangisi paran›n rasyonel hesab›n›nönkoflullar›ndan biri de¤ildir?

a. Eme¤in geleneksel örgütlenmesi b. Rasyonel defter tutmac. Hukukun ve idarenin rasyonelleflmesid. ‹flyerinin evden ayr›lmas›e. Artan teknoloji

6. Afla¤›dakilerden hangisi do¤an›n komünal olaraksahiplenildi¤i üretim tarz›d›r?

a. Germanik Toplumb. Antik Toplumc. Feodal Toplumd. Kapitalist Toplume. Afliret ya da Do¤al Toplum

7. Kapitalizmin Marksist çözümlemesindeki mekaniz-ma afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kârb. Kolonyalizm c. Emperyalizmd. Ücretli emeke. Art›-de¤ere dayanan sermaye birikimi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’›n de¤er kavram›n›kullan›rken tart›flt›¤› kavramlardan birisi de¤ildir?

a. Emek zamanb. De¤iflim de¤eric. Emek gücünün de¤erid. Art›-de¤ere. Kullan›m de¤eri

9. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’a göre do¤an›n dönü-flümü için üretim güçlerini örgütleyen toplumsal iliflki-ler sistemidir?

a. Üretim güçlerib. Üretim iliflkileric. Üretim tarz› d. Üretim araçlar›e. Üretim

10. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’a göre özel mülkiyetive devleti ortaya ç›karan mekanizmad›r?

a. Kapitalizmb. Üretim araçlar›n›n sahipli¤ic. Özel mülkiyetd. Yabanc›laflma e. Sosyalizm



1. d Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve Yöntembilim”konular›n› gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve Toplumsal Ey-lem” konular›n› gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve ‹deal-Tip” ko-nular›n› gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›flsa “M. Weber ve Bürokrasi” ko-nular›n› gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Protestan Ahlak› ve Kapita-lizmin Ruhu” konular›n› gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Üretim Tarz›” göz-den geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve S›n›f Mücadelesi”konular›n› gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Emek-De¤er-Kar“konular›n› gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Üretim Tarz›” ko-nular›n› gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “K. Marx ve Yabanc›laflma”konular›n› gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Weber bürokratik olarak örgütlenmifl devletlerin yük-seliflini rasyonelleflme sürecinin bir parças› olarak görürve bu sürece kapitalizmin yükselifli efllik eder. Marx’agöre ise kapitalizmin geliflmesinin modern ulus devlet-lerin geliflimi ile yak›n iliflkisi vard›r. Devlet sermaye sa-hiplerinin servet biriktirmeleri için siyasi kararlar al›r.

S›ra Sizde 2

Weber’e göre “sosyoloji toplumsal aç›klaman›n yorum-lay›c› bir biçimde anlafl›lmas›yla ve dolay›s›yla süreci-nin ve sonuçlar›n›n nedensel aç›klamas›yla ilgilenen”bir bilimdir (Callinicos, 2005, s. 242).

S›ra Sizde 3

Üniversite e¤itimi almak için evlilikle ilgili gelenekselde¤erlerin egemen oldu¤u Gaziantep’ten Ankara’ya ge-len ve erkeklerle flört eden genç bir kad›n›n okul bitipmemlekete döndükten sonra görücü usulü ile tan›ma-d›¤› birisi ile evlenmesi geleneksel eylem örne¤idir.

S›ra Sizde 4

Geleneksel otorite bireylerin siyasal bir sistem içerisin-de edinilmifl al›flkanl›k ve gelene¤iyle oluflur. Gelenek-sel otorite her zaman olmasa bile kal›tsald›r. ‹ngiliz kra-liyeti bu otoriteye en önemli örnektir.

S›ra Sizde 5

Örne¤in, ö¤le yeme¤ini yaln›zca ö¤retim elemanlar›naayr›lm›fl lokantalarda yiyen ö¤retim elemanlar› statügruplar›na bir örnek oluflturur.

S›ra Sizde 6

Emek gücü insan öznesinin kullan›m de¤eri olan bir ifliyapabilmesi için gerekli fiziksel ve zihinsel yetenekleridir.

S›ra Sizde 7

Üretim için gerekli araçlar, makineler, su gücü, buhargücü ve nükleer güç v.b. üretim araçlar›n› olufltururlar.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Ashley, D. ve Orenstein, D.M. (1985). Sociological

Theory, Classical Statements, Boston andLondon: Allyn and Bacon Inc.

Callinicos, A. (2004). Toplum Kuram› Tarihsel Bir

Bak›fl, Çeviren: Yasemin Tezgiden, ‹stanbul:‹letiflim.

Cuff, E.C., Sharrock, W.W. ve Francis, D.W. (1998).Perspectives in Sociology, London and NewYork:Routledge.

Güçlü, A.; Uzun, E. Vd (2003). Felsefe Sözlü¤ü, Ankara:Bilim ve Sanat Yay›nlar›.

Haralambos, M. (1980). Sociology Themes and

Perspectives, Suffolk: University Tutorial Pres.Jellen, R. (2008) “Georg Wilhelm Friedrich Hegel’in

Tinin Fenomonolojisi ve Marksizm” Baykufl, FelsefeYaz›lar› Dergisi, Eylül 2008, Say› 3, sf: 195–207, çev.Sayg›n Günenç.

Löwith, K. (1993). Max Weber and Karl Marx, London:Routledge.

Peet, R. (1991). Global Capitalism Theories of Societal

Development, London and New York: Rouledge.Marx, K. (1987). Ücretli Emek ve Sermaye, Ankara:

Sol Yay›nlar›.Smelser, N.J. and Warner, S. R (1976). Sociological

Theory: Historical and Formal, NJ: GeneralLearning Press.

Swingewood, A.(1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa

Tarihi, Çeviren: Osman Ak›nhay, Ankara: Bilim veSanat Yay›nlar›.

Turner, J. H., Beeghley, L. And Powers, C.H. (2010).Sosyolojik Teorinin Oluflumu, Çev: Ümit Tatl›can,Bursa: Sentez Yay›nlar›.

Weber, Max (1994). Protestan Ahlak› ve

Kapitalizmin Ruhu, ‹stanbul: Hil Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Erken dönem ifllevselci/evrimci toplum kuramlar›n›n toplumsal de¤iflmeyebak›fl aç›s›n› tan›mlayabilecek,Yap›sal-‹fllevselci yaklafl›m›n toplumsal de¤iflmeye bak›fl›ndaki farkl›l›klar›aç›klayabilecek,Genel olarak yap›sal-ifllevselci toplum kuramlar›n› kullanan sosyal bilimciler-den baz›lar›n›n modernleflme sürecini de¤erlendirmelerini aç›klayabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.


• Erken dönem ‹fllevselcilik• Evrim Kuramlar›• Yap›sal-‹fllevselcilik• Yeni-Evrimcilik

• Bütünleflme• Farkl›laflma• Toplumsal de¤iflme• Modernleflme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N


• ‹fiLEVSELC‹L‹K VE TOPLUMSALDE⁄‹fiME

• YAPISAL-‹fiLEVSEC‹L‹K/ YEN‹-EVR‹MC‹L‹K

• ‹fiLEVSELC‹L‹K VE MODERNLEfiME

Klasik ToplumsalDe¤iflme Kuramlar› 2


‹fiLEVSELC‹L‹K VE TOPLUMSAL DE⁄‹fiME

Erken Dönem ‹fllevselci Kuramlar/Evrimci KuramlarToplumsal de¤iflme sosyoloji disiplininin temel sorunlar›ndan biridir. Sosyoloji,toplumsal de¤iflmeyi birbirinden ba¤›ms›z olaylar›n meydana gelmesi olarak de¤il,yap›land›r›lm›fl bir süreç olarak ele al›r. Bu sürecin yönünü ve e¤ilimini aç›klama-ya çal›fl›r.

‹fllevselci yaklafl›m ise yap›salc› toplumsal kuramlardan biridir. Yap›salc› top-lumsal kuramlar toplumu parçalardan oluflmufl bir bütün olarak görür ve bu bütü-nün nas›l iflledi¤ini aç›klamaya çal›fl›r. Genel olarak ifllev kavram› ve ifllevselcilik1940’l› ve 1950’li y›llarda Talcot Parsons’›n çal›flmalar›yla birlikte an›lsa da ifllevse-lici¤in temelleri Auguste Comte’un çal›flmalar›na kadar uzanmaktad›r.

18 ve 19. yüzy›l boyunca Avrupa’da meydana gelen toplumsal de¤iflimler (Fran-s›z devrimi ve ‹ngiltere’de meydana gelen sanayi devrimi) ayn› zamanda toplumuanlayabilmek ad›na sosyoloji biliminin de do¤mas›na yol açm›flt›r. Böylece erkendönem toplum çal›flmalar›n›n temel sorunu toplumsal de¤iflimin nedenini aç›kla-yabilmek ve toplumsal düzenin nas›l sa¤lanaca¤› önermek olmufltur. Ayn› zaman-da organik kuramc›lar (K›z›lçelik 1994) olarak da adland›r›labilecek olan erken dö-nem ifllevselci toplum kuramc›lar› August Comte, Herbert Spencer ve Emile Durk-heim’›n çal›flmalar›n›n da merkezini bu temel sorun oluflturmaktad›r.

Erken dönem ifllevselci kuramc›lar›n organik kuramc›lar olarak adland›r›lmala-r›n›n nedeni, genel olarak toplumu insan bedeni gibi bir organizmaya benzetmiflolmalar›d›r. Nas›l ki insan bedeninde organlar birbirleriyle iliflki olarak bir bütünhâlinde çal›fl›rsa ve bir organ›n bedene katk›s›n› anlamak için di¤er organlarla ilifl-kisini anlamak gerekirse toplum da parçalar›n› meydana getiren kurumlar›n birbir-leriyle olan iliflkisi ba¤lam›nda de¤erlendirilir ve bütüne katk›s› anlafl›lmaya çal›fl›-l›r. ‹nsan bedeninde organlar aras›ndaki uyum, toplumun ögeleri aras›nda da ge-çerlidir. Di¤er canl› organizmalar›n de¤iflimi evrimle gerçekleflti¤i gibi toplumlar›nde¤iflim de kurumlar›n evrimiyle oluflur ve ad›na ilerleme denir.

Örne¤in Comte (Aron 1986, s.100-101), toplumu anlayabilmek için iki temelkategori kullan›r: Toplumsal Statik ve Toplumsal Dinamik. Toplumsal Statik hembir toplumun belli bir zamandaki yap›s›n› anlamak için kullan›l›r hem de toplumubir arada tutan fikir birli¤ini (consensus) belirleyen ögelerin çözümlenmesini sa¤-layarak evrensel toplum düzeninin ilkelerini ortaya koymaya çal›fl›r. Di¤er taraftan

Klasik Toplumsal De¤iflmeKuramlar› 2

toplumsal de¤iflmeyi aç›klayabilmek için insan düflüncesinde ve insan toplumlar›n-da art arda gelen ve zorunlu evreler olarak kabul etti¤i de¤iflimi anlatan Toplum-sal Dinamik kavram›n› kullan›r. ‹nsan topluluklar› üç temel aflamadan geçer: Te-olojik, Metafizik ve Pozitif aflamalar. Teolojik aflamada toplumsal ve fiziksel dün-yay› ilgilendiren tüm olaylar do¤aüstü güçlere atfedilir. Kendi içinde de aflamalar›bulunan teolojik aflaman›n ilk basama¤›n› nesneler de dâhil olmak üzere tüm var-l›klar›n canl› say›ld›¤› fetiflist aflamad›r. Bu aflamay› çok tanr›c›l›k takip eder. Teolo-jik aflaman›n son evresini ise tek tanr›c›l›k oluflturur. Comte’a göre ikinci aflamaolan Metafizik aflama Avrupa Rönesans› ile bafllayan ve Frans›z devrimi ile bitenaflamad›r. Bu aflamada tek tanr› düflüncesi niteli¤i pek belli olmayan “Ruh” kavra-m›na dönüflür. Entellektüel aç›dan karmaflaya yol açan bu dönüflümde, insan top-luluklar› için temel birim devlettir. Kilise ve hukukçular›n egemenli¤inden söz edi-lir (K›z›lçelik 1994, s.115-117). Pozitif aflama insan topluluklar› için kaç›n›lmaz olanen son evredir ve bilimsel bilgi ile sanayi toplumunun özelliklerini içine al›r. ‹nsan-l›k art›k bu son aflamada yer almaktad›r. Comte’un içinde yaflad›¤› toplumun Fran-s›z Devrimi sonras› ortaya ç›kan kargafla ve kaosun hüküm sürdü¤ü bir dönem ol-du¤u dikkate al›nd›¤›nda insanl›k evriminin en son aflamas›na gelindi¤i hâlde ne-den toplumsal düzenin sa¤lanamad›¤› ve nas›l sa¤lanmas› gerekti¤i sorular›naComte’un aç›klamas› flöyledir: Devrimin rastlant›lar› ve fliddet, toplumun yenidenörgütlenmesine izin vermemektedir. Entellektüel bir reform yap›lmal›, bilimlerinbir sentezi oluflturulmal› ve pozitif bir siyaset yarat›lmal›d›r (Aron 1986, s.79).

Benzer biçimde Spencer da toplumsal de¤iflmeyi organizmalar›n evrimi gibitoplumsal evrim olarak ele al›r. Darwin’in Do¤al Seleksiyon tezinden etkilenenSpencer, bu tezin evrim anlay›fl›n› sosyolojiye ve eti¤e uyarlam›flt›r. Tüm organiz-malar evrim süreci içinde basit ve farkl›laflmam›fl olandan karmafl›k ve farkl›laflm›flolana do¤ru evrim geçirmektedir. ‹nsan toplumlar›nda da evrensel evrim yasas›geçerlidir. Toplumsal organizma da di¤er organizmalar gibi basit ve farkl›laflmam›flolan askeri toplumlardan karmafl›k ve farkl›laflm›fl olan sanayi toplumuna evril-mekte ve geliflmektedir. ‹deal toplum düzeni olan sanayi toplumunda karfl›l›kl› ba-¤›ml›l›k karmafl›kl›k ve farkl›laflmadan dolay› en üst düzeydedir. Toplumsal sorum-luluklar gönüllülük esas›na ve toplumsal sözleflmeye dayal› olarak toplumu birara-da tutar. De¤iflimin ya da geliflmenin ilk aflamas› birbirine benzeyen (homojen) un-surlar›n biraraya gelmesi ve bir bütün oluflturmas›d›r. ‹kinci evrede bu bütünlükiçinde özel yo¤unlaflmalar yani bütünleflmenin çözülmeye bafllamas› görülür. Sonevre olan belirlenim evresinde ise homojen yap› art›k içinde farkl›l›klar bar›nd›ran(heterojen) bir yap›ya dönüflmüfltür. Art›k ifllevlerin uzmanlaflmas›, belirsizliklerindaha düzenli hâle gelmesi, farkl›laflma ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›ktan söz edilmeye bafl-lan›r. Bu durum toplumsal geliflmeyi toplumsal çözülmeden ay›ran noktad›r (K›z›l-çelik 1994, s.52-58).

Herbert Spencer hakk›nda daha fazla bilgi edinmek için bkz. http://media.pfeif-fer.edu/DSS/#spencer. Eriflim tarihi: 03/10/2009

Spencer’›n do¤al seleksiyon anlay›fl› toplumsal yaflama bak›flta nas›l bir anlay›fl getirmifltir?

Erken dönem ifllevselcilerin son önemli kuramc›s› Emile Durkheim’d›r. Nis-bet’e göre (1965, aktaran Lauer 1977, s.61-63) Durkheim’›n toplumsal de¤iflme ku-ram›n›n dört temel noktas› bulunmaktad›r.


Do¤al Seleksiyon: Üremeninbüyük bir h›zla artmas›nara¤men bir türün nüfususabit kal›yorsa türün baz›üyelerinin yok olmas›n›di¤erlerinin de yaflamayadevam etmesini sa¤layanbir seleksiyon/seçimmekanizmas› vard›r. Bumekanizmaya göreçevrelerine daha iyi uyumsa¤layan bireyler, dahagüçlü olanlar yaflar; dahazor uyum sa¤layanlar yokolur. Bu duruma do¤alseleksiyon ad› verilir

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

1. Geliflmifl toplumlar›n kökeni sorunu: Durkheim bu noktada ça¤dafllar›n›ngörüfllerini paylaflarak geliflmifl toplumlar›n ilkel toplumlardan evrildi¤inigörüflünü benimser. Bu evrim toplumsal geliflmenin yoludur.

2. Toplumsal geliflmenin aflamalar›: Durkheim’a göre toplumsal geliflimin ikiaflamas› vard›r: a) mekanik dayan›flma ve b) organik dayan›flma. Mekanikdayan›flma toplumsal organizasyonun ilkel durumudur ve ilkel insanlar ara-s›nda görülmeye devam etmektedir. Organik dayan›flma ise toplumsal gelifl-meye efllik eden ifl bölümünden kaynaklan›r. Mekanik dayan›flmada birey-sel farkl›l›klar yerine tüm bilinci kapsayan paylafl›lan fikirler ve de¤erler var-d›r. Bu duruma kollektif bilinç ad› verilir. Büyük ölçüde homojen olan top-lumsal düzende dayan›flma cezaland›r›c› hukuk denilen ve kollektif bilincesald›r› olarak kabul edilen sapk›nlar›na uygulanan toplumsal öfkenin ifade-si olarak tan›mlanan hukuk türüyle sa¤lan›r. Organik dayan›flma ise benzer-likler yerine farkl›l›klara dayan›r. Toplumda artan karmafl›klaflma ifl bölümü-nü de içine alan farkl› ifllevlere dayanan bir dayan›flma gerektirir. Bu ise or-ganik dayan›flman›n temelini oluflturur. Toplumsal dayan›flma onar›c› hu-kukla sa¤lan›r. Yani cezaland›rma yerine sorunlu iliflkilerin normal durumadöndürülerek yeniden infla edilmesine dayan›r.

Durkheim bu iki tür dayan›flma aras›ndaki farkl›l›¤› üç noktada özetler:a) Mekanik dayan›flma bireyi arac›s›z ve do¤rudan topluma ba¤lar. Organik

dayan›flmada bireyler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k vard›r.b) Mekanik dayan›flman›n oldu¤u toplumlar paylafl›lan inanç ve hassasiyetler-

le tan›mlan›r. Organik dayan›flma ise farkl›laflm›fl bir toplumu anlat›r. c) Mekanik dayan›flmada bireysel haklardan söz edilmez. Organik dayan›flma-

da ise bireyler ve bireysel haklar vard›r.3. Toplumsal de¤iflmenin nedeni: Durkheim toplumsal de¤iflmenin nedeni

olarak do¤rudan nüfus art›fl›n› görür. Nüfus yo¤unlu¤u artt›kça bireyler ara-s›ndaki etkileflim ve ifl bölümü de artar. Bu gereklilik sonuçta mekanik da-yan›flmadan organik dayan›flmaya geçilmesine neden olur. Bir toplumda nü-fus yo¤unlu¤u k›t kaynaklar için mücadelede daha çetin hâle gelir. ‹fl bölü-münün farkl›laflmas› nedeniyle art›k farkl› mesleklere sahip olan insanlarfarkl› hedefleri takip edeceklerinden birbirlerini yok etmeden bir arada va-rolabilirler. Özetle kalabal›k topululuklarda ifl bölümü toplumsal olarak y›-k›c› çat›flmalardan kaç›n›lmas› için gereklidir. Bu ba¤lamda gelecekte top-lumsal düzenin devam› için mesleki organizasyonlar›n yeterli derecede ge-liflmesi gerekmektedir.

4. Toplumsal evrimin/geliflmenin yönü: Toplumsal evrim mekanik olandan or-ganik dayan›flmaya do¤ru geliflmektedir. Grup dayan›flmas› de¤iflince top-lumsal de¤iflmede gerçekleflir. Zaman içinde mekanik dayan›flman›n yeriniorganik dayan›flmaya b›rakmas›, onun tamamen ortadan kalkaca¤› anlam›-na gelmez. Toplumsal de¤iflmenin yönü toplumlar›n organik dayan›flma iletan›mland›¤› ancak mekanik dayan›flman›n art›klar›n›n da varl›¤›n› sürdür-meye devam edece¤i bir durum olacakt›r.

Özetlemek gerekirse erken dönem ifllevselci/evrimci kuramlar›n temel varsa-y›mlar› flunlard›r.

1. Bütünlük: Toplumun parçalar› birbirleriyle iliflkili bir bütün olarak çözüm-lenmelidir.

2. Evrensellik: De¤iflme evrensel, do¤al ve süreklidir. Her yerde mevcuttur.3. Gizil Güç: De¤iflme içseldir ve de¤iflmekte olan birimin içinde gizlidir.

533. Ünite - K lasik Toplumsal De¤iflme Kuramlar › 2

4. Gerekircilik: De¤iflme tersine dönmez. De¤iflme basitten karmafl›¤a do¤ruevrilir. Önemli olan bu toplumsal aflamalar›n evrensel yasas›n› bulmakt›r.

5. Toplumsal de¤iflikliklerin dereceli oluflu: Aflamalar aras›ndaki geçifl birikim-sel ve düzenlidir. En beklenmedik ve ani kabul edilen olaylar bir sonrakiaflama için belli bir birikimle olur.

6. Yönleme: De¤iflme tek ve genel, do¤rusal bir yön izler. Döngüsel de¤il, iler-leyicidir.

7. ‹ndirgeme: Do¤an›n ve uygarl›¤›n ilerleyiflinde etkili olan güçler her yerdemevcuttur ve birbirlerine benzer. (Smith 1996, s. 47-48)

YAPISAL-‹fiLEVSEC‹L‹K/ YEN‹-EVR‹MC‹L‹K1940 ve 1950’li y›llardan sonra toplumsal de¤iflme alan›nda özellikle Amerika’daüstünlüklerini sürdüren yap›sal-ifllevselci ya da di¤er ad›yla yeni-evrimci yaklafl›-m›n en önemli temsilcileri Talcott Parsons ve Neil Smelser’dir. ‹fllevselcili¤in te-mel toplumsal de¤iflme ilkeleri k›saca afla¤›daki biçimde özetlenebilir (Van denBerhge, 1967 aktaran Lauer 1977, s.75)

1. Toplum parçalar› birbirleriyle iliflkili bir bütün olarak çözümlenmelidir.2. Neden ve etki iliflkileri çoklu ve karfl›l›kl›d›r.3. Toplumsal sistemler dinamik bir denge durumundad›r. Di¤er bir deyiflle sis-

teme bask› yapan faktörler sistemde en alt düzeyde de¤iflime neden olur.4. Mükemmel bütünleflme hiçbir zaman gerçekleflmez. Her toplumda gerilim-

ler ve sapmalar oluflur ancak bu durum kurumlar taraf›ndan etkisizlefltirilir.5. De¤iflim, ani kesintilerle de¤il yavafl yavafl gerçekleflir ve belli bir uyum sa¤-

lama sürecini içerir.6. De¤iflim, toplumdaki artan farkl›laflma, iç yenilikler ve sistemin d›fl›ndaki

de¤iflikliklere uyumun bir sonucudur.7. Sistem paylafl›lan de¤erler vas›tas›yla bütünleflir.

Yap›sal-‹fllevselci toplum anlay›fl›nda bireyin toplumla nas›l bir iliflkisi vard›r?

Yap›sal-ifllevselci¤in kurucusu say›lan Talcot Parsons toplumsal süreci top-lumsal de¤iflimden ay›rmak gerekti¤ini vurgular (Lauer 1977, s.79-84). Tüm süreç-ler belli ölçüde de¤iflim içerse de süreci de¤iflimden ay›ran özellik toplumsal yap›-da de¤iflim meydana getirebilme özelli¤idir. Di¤er bir deyiflle bir toplumsal süre-cin toplumsal de¤iflim olarak adland›r›labilmesi için toplumsal yap›da de¤ifliklikmeydana getirebilmifl olmas› gerekir. Parsons’a göre dört çeflit toplumsal süreç var-d›r: sistem içindeki süreçleri içeren denge durumu, sistemin temel de¤iflimleriniiçeren yap›sal de¤iflim, sistemin tamam›nda olmayan ama bir ya da birkaç alt sis-temdeki de¤iflimi içeren yap›sal farkl›laflma ve son olarak zaman içinde toplum-lar›n geliflme kal›plar›n› tan›mlayan bir süreç olan evrimdir. Bu süreçler birbirin-den tamamen ba¤›ms›z de¤ildir ve bu süreçleri kesin çizgilerle ay›rmak güçtür. An-cak yine de analitik olarak farkl›laflt›r›labilir.

Parsons’›n toplum kuram› ve kullan›lan kavramlarla ilgili olarak daha detayl› bilgi içinSosyoloji Tarihi kitab›n›z›n 5.ünitesi olan “‹fllevcilik” konusuna bak›n›z.

Denge durumuna karfl›l›k gelen süreçler sistem s›n›rlar›n›n sürdürülmesinehizmet eder. Denge durumu statik ya da hareketli olabilir. Her iki tipte de süreç-ler ifller ancak hareketli denge durumunda de¤iflme sürecinin kal›plar› görülür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Toplumsal sistemlerde denge durumu dört temel ilkeye dayan›r:1. Inertia ilkesi: sürece karfl›t motivasyon güçleri kar›flmad›¤› sürece denge du-

rumunun h›z› ve yönü ayn› kal›r.2. Eylem ve Karfl› Eylem ilkesi: sürecin yönündeki herhangi bir de¤iflme baflka

bir de¤iflmeyle dengelenir. 3. Çaba ilkesi: süreçlerin h›z›ndaki de¤iflim uygulanan ya da uygulamadan kal-

kan motivasyon güçlerinin a¤›rl›¤›yla do¤ru orant›l›d›r. Di¤er bir deyiflle mo-tivasyon ne kadar güçlüyse de¤iflimin h›z› da o kadar fazla olacakt›r.

4. Sistem-bütünleflme ilkesi: “kal›p” ögelerin kaderini bütünlefltirici faktörlerolarak kendilerine atfedilen de¤erler belirler.

Bir süreç olarak toplumsal de¤iflme, toplumsal sistemin en üst seviyesindeyer alan de¤erler sistemindeki de¤iflimi ifade eder. En üst seviyedeki de¤iflme, altsistemlerde ve toplumsal rollerde de de¤iflimi ifade eder. Birimlerin karfl›l›kl› ba-¤›ml›l›¤› nedeniyle herhangi bir birimde meydana gelen de¤iflim di¤er birimlerlede de¤iflmeye yol açar. Böylece herhangi bir seviyede meydana gelen de¤iflim di-¤er seviyeleri de etkiler.

Yap›sal Farkl›laflma süreci daha önce de belirtildi¤i gibi sistemin tamam›ndade¤il, alt sistemlerde meydana gelen de¤iflimi içerir. Di¤er bir deyiflle, kurumsal-laflm›fl de¤erler varl›klar›n› sürdürmeye devam eder. Ancak bu durum de¤er sevi-yesinde bir de¤iflim olmad›¤› anlam›na gelmez. Daha çok de¤iflen de¤erlere ra¤-men kal›plar›n ayn› kald›¤› anlam›na gelir.

Toplumlar›n evrimi olarak süreç, Parsons’a göre toplumun uyum kapasitesininartmas›d›r. Süreç farkl›laflmayla bafllar. Farkl›laflman›n içinde toplumun genelindenhem yap›sal hem de ifllevsel olarak farkl› yeni birimler bulunur. E¤er süreç gerçek-ten evrimsel ise yeni birimler eski birimlerden daha etkili olarak ifllemeye bafllar.Evrim sürecinde bütünleflme sorunu yaflan›r. Çünkü sistem ne kadar karmafl›ksabirlikte çal›flmas› düzenlenecek birimler de o kadar fazla olacakt›r. Sistem, evrimsürecinde bütünleflmenin güncellenmesi ad› verilen bir durumla bütünleflmeninsa¤lanabilmesi için ögelerin kulland›¤› baz› kaynaklar› kullanmaktan vazgeçerekbütünleflmenin baflar›lmas› sa¤lan›r. Evrim sürecinde de¤erler sorunu da ortaya ç›-kacakt›r. Yeni de¤er kal›plar›n›n hem do¤makta olan yeni toplumsal sistemi mefl-rulaflt›rmas› hem de yeni sistemin bütünleflmesini sa¤lamas› gerekir.

Parsons toplumlar›n evriminde üç temel aflama görür: ilkel, orta seviye ve modern.‹lkel seviyeden orta seviyeye geçiflteki en önemli de¤iflme kayna¤› yaz›l› dildir. Yaz›-l› dil sosyal ve kültürel sistemler aras›ndaki farkl›laflmay› art›r›r ve kültürel sistemin da-ha etkili ifllemesini sa¤lar. Orta seviyeden modern toplumlara geçiflte etkili olan de-¤iflme kayna¤› ise hukuk sistemi biçiminde ortaya ç›kan kurumsallaflm›fl normlard›r.

Parsons’›n toplumsal kuram›nda sistem bir denge ve inertia durumunda oldu-¤una göre de¤iflme nas›l gerçekleflecektir? Denge durumunu sa¤layan güçlerina¤›rl›klar› ve de¤iflime karfl› gösterecekleri karfl›-eylem dikkate al›nd›¤›nda, de¤i-flim yaln›zca kal›plar›n de¤iflmesiyle gerçekleflmeyecektir. De¤iflim için denge sa¤-layan güçlerin dirençlerinin de üstesinden gelinmesi gerekir. Sistemde yarat›langerginli¤in fliddeti de de¤iflimi aç›klamak için yeterli de¤ildir. Çünkü gerginlik ya-p›y› hareketsiz b›rakarak da çözülebilir. O hâlde de¤iflimin gerçekleflmesi için ger-ginli¤in yan› s›ra afla¤›daki dört ögenin de bulunmas› gerekir:

1. Kurumsallaflm›fl yap›sal kal›plar›n direncinin üstesinden gelebilecek meka-nizmalar›n bulunmas›,

2. Gerginli¤e gösterilen karfl›-eylemin yeterli derecede yap›c› olas›l›klar› daiçeren bir türünün olmas›,


3. Kurumsallaflt›r›labilecek bir kal›p modelinin bulunmas›4. Modelle uyumlu davran›fllar›n ödüllendirilmesini sa¤layacak yapt›r›mlar›n

kullan›lmas› ve kullan›m›n sa¤lanabilmesi için de¤erlerle kiflisel ç›karlar›nuyumunun süreklili¤idir.

Toplumsal de¤iflmenin gerçekleflmesi için dikkate al›nmas› gereken di¤er birnokta da de¤iflime yol açan ögenin sistemin içinden mi yoksa d›fl›ndan m› kaynak-land›¤›n› bilmektir. D›fl ögeler, farkl› sosyal sistemlerde yer alan insanlar ya dakültürlerle meydana gelen etkileflimden de kaynaklanabilir. Sistemler aras› çat›fl-ma, savafl ve savafl tehtidi sosyal sistemlerin de¤iflmesine neden olan en önemlikaynakt›r. Toplumsal de¤iflmeye neden olan iç ögeler, bir toplumsal sistemin altsistemlerinde girdi ve ç›kt›lar aras›ndaki dengesizlikten kaynaklanan dengesizlikdurumunun yaratt›¤› iç gerginliklerin sonucudur. Gerginlik, iki ya da daha fazla altsistemin genel sistemin denge durumuyla uyumlu olmayan biçimde de¤iflme bas-k›s› alt›nda olmas›d›r. Sonuçta bu tür gerginlikler ya sistem taraf›ndan çözülür yaalt sistemler yal›t›l›rlar ya da yap›sal de¤iflim meydana gelir (Lauer 1977, s.79-84).

Yap›sal-‹fllevselci toplumsal de¤iflme kuram›n› kullanan sosyal bilimcilerden bi-ri de Neil Smelser’dir. Bu kuram› sanayi devrimini aç›klamak için kullanm›flt›r.Smelser toplumsal de¤iflmenin belirleyicileri olarak dört temel öge ortaya koyar:de¤iflme için yap›sal ortam, güçlü de¤iflme dürtüsü, de¤iflim için harekete geçmekve toplumsal kontroldür. Yap›sal ortam, yap›da de¤iflimi zorlayan etkenlerdenemin olmak için toplumsal yap›n›n incelenmesini içerir. Örne¤in, herhangi bir top-lumda reformla meydana gelecek bir de¤iflim olas›l›¤›ndan emin olabilmek için,durumdan duyulan memnuniyetsizli¤in ifadesi olarak kullan›lan yap›sal araçlar› in-celemek gerekir. Bu memnuniyetsizlik ne kadar çok say›da kanaldan ifade edilir-se, reform olas›l›¤› o kadar artar. Güçlü de¤iflme dürtüsü, yap›sal iletkenli¤in ye-terli olmad›¤›n›, de¤iflim için zorlay›c› bir dürtü olmas› gerekti¤ini de gösterir. Ay-r›ca bu dürtünün nüfus yap›s›ndaki de¤iflim gibi iç etkenlerden mi yoksa savafl gi-bi d›fl etkenlerden mi kaynakland›¤› da incelenmelidir. De¤iflim için hareketegeçmek de¤iflmenin yönüyle iliflkilidir. De¤iflim için yap› ve dürtü yeterli olsa bi-le de¤iflmenin yönünü tahmin etmek zordur. Çünkü de¤iflmenin yönü de¤iflim içinkaynaklar›n nas›l harekete geçirildi¤i ve de¤iflmeyi etkilemek için nas›l kullan›ld›-¤›na ba¤l›d›r. Dolay›s›yla bu tür harekete geçme de¤iflimin liderli¤i ile yak›ndanba¤lant›l›d›r. Son olarak toplumsal kontrol de¤iflime daima direnç gösterir. Top-lumsal kontrolü ellerinde bulduran kifliler de¤iflimi bast›rabilirler ya da de¤ifliminalaca¤› yönü belirlemede önemli bir rol oynayabilirler (Lauer 1977, 84-86).

Smelser sanayi devrimini incelerken zaman için temel de¤iflimlerin ikisinin degözlemlenebilece¤ini söyler. Bu de¤iflimler k›sa süreli uyum (yap›sal farkl›laflma)ve uzun süreli yap›sal de¤iflimlerdir. Kendi çal›flmas›na k›sa süreli uyuma odakla-narak yap›sal de¤iflimin büyüyen bir toplumsal sisteme ait oldu¤unu ve dört temelifllevsel zorunluluk çerçevesinde anlafl›lmas› gerekti¤ini savunur. Bu dört temel zo-runluluk Parsons’›n eylem sisteminin temel zorunluluklar› olan uyum, hedefe ulafl-ma, bütünleflme ve gizil kal›p korumad›r. Farkl›laflma birbirini takip eden yedi te-mel aflaman›n varl›¤›n› ortaya koyar (Lauer 1977, s.86-87):

1. Hedeflere tatmin edici biçimde ulaflamaman›n yaratt›¤› baflar›s›zl›k ve de¤i-flim olas›l›¤›n›n fark›ndal›¤›ndan kaynaklanan memnuniyetsizlik. Sanayi dev-rimiyle iliflkili olarak tatmin edici bir üretim seviyesine ulaflamaman›n getir-di¤i baflar›s›zl›k ve daha üst seviyede üretim yapabilme potansiyelinin far-k›nda olman›n yaratt›¤› memnuniyetsizlik olarak örneklenebilir.


2. Duygusal tepkiler ve sorunlar›n çözümü için yarar sa¤lamayacak olan ruh-sal durumlar. Örnek olarak gerçekçi olmayan beklentiler ve olaylara verilenduygusal tepkiler gösterilebilir.

3. ‹kinci aflamada ortaya ç›kan duygusal enerjinin mevcut de¤erler sistemininsonuçlar›n› anlamak için daha ak›lc› kullan›lmas›. Di¤er bir deyiflle gerilim-lerle bafla ç›kabilme ve mevcut de¤er sisteminin sonuçlar›n› anlayabilmekiçin dürtüsel kaynaklar›n harekete geçirilmesidir.

4. Bu aflama beyin f›rt›nas› sürecidir. Bu süreçte hiç kimse oluflturulan fikirle-rin sonuçlar›ndan sorumlu tutulmaz. Örne¤in, de¤iflim sürecindeki kufla¤›nyeni fikirler üretmesi için cesaretlendirmesi ve bu fikirlerin sonuçlar›ndansorumlu tutulmamalar›.

5. Uygulanacak belirli fikirlerin ve kurumsal kal›plar›n netlefltirilmesi. Örne¤insanayi devriminde giriflimcilerin kendilerini adayacaklar› belirli fikirler net-lefltirilmiflti.

6. Bireyler ya da gruplar›n de¤iflimi uygulamas› ve çabalar›n›n mevcut de¤er-ler sistemine uygun yapt›r›mlarla de¤erlendirilmesi. Örne¤in, müflterileringiriflimcilerin çabalar›n› kârla ödüllendirmesi ya da finansal baflar›s›zl›kla ce-zaland›rmas›.

7. Kabul edilebilir de¤iflimlerin rutin hâle gelmesi. Örne¤in, kazanc› yaflamstandard›n›n bir parças› olarak kabul etmek ve üretim ifllevlerinin rutiniyleifl birli¤i yapmak.

Bu aflamalar birbirini takip etmekle birlikte kesintili de¤ildir. Di¤er bir deyifllebir aflama belirdi¤inde di¤er aflama ortadan kalkmaz. Örne¤in, duygusal tepkilerinortaya ç›kmas› memnuniyetsizli¤i ortadan kald›rmaz. Ayr›ca ikinci ve beflinci afla-malarda geri çekilme yaflanabilir ya da küçük çapl› memnuniyetsizlik bir sonrakiaflamaya yol açmayabilir. Bu aflamalar herhangi bir sistemin dört ifllevsel zorunlu-lu¤u ba¤lam›nda ilerler ve çözümlemesi oldukça karmafl›kt›r.

‹fllevselci Kurama Yönelik Genel Elefltiriler‹fllevselcili¤e yöneltilen temel elefltiriler flunlard›r (Haralambos & Holborn 1995,s.876-877):

1. ‹fllevselciler toplumsal sistemin parçalar›n›n bütüne olan yararlar›ndan dola-y› var oldu¤unu iddia ederler. Oysaki sistemin parçlar›n›n bütüne yararl›l›¤›bir etkidir. Onlar›n var olmas› için bir neden de¤ildir.

2. ‹fllevselcilerin toplumu aç›klamak için gelifltirdikleri organizma benzetmele-rinde, biyolojide bir organizman›n baz› parçalar› ifle yaramazsa organizmaölür. Oysaki toplumlarda hem parçalar›n ifle yararl›klar›n› net olarak tespitetmek zordur hem de toplumlar ölmez, yaln›zca de¤iflir.

3. Toplumsal düzenin sa¤lanmas›nda çözüm olarak gösterilen toplumsal fikir-birli¤i gerçe¤i yans›tmaz. Araflt›rmalar, üzerinde genifl ölçüde fikir birli¤inevar›lm›fl bir dizi de¤erin varl›¤›n› ispat edememifltir. Ayr›ca bir toplumun du-ra¤anl›¤›n› baz› de¤erlerin varl›¤› de¤il, yoklu¤u sa¤layabilir. Katmanl› birtoplumda herkes baflar› konusunda fikirbirli¤ine varsayd› ve bunun için mü-cadele etseydi, bu durum toplumsal düzen yerine düzensizlik getirirdi.

4. ‹fllevselci kuram insan davran›fllar›n›n sistem taraf›ndan belirlendi¤ini varsa-yar. Toplumsal dünyay› toplumsal aktörlerin d›fl›nda bir gerçeklik olarak gö-rür. Oysaki insanlar toplumsal sistem taraf›ndan oluflturulmak yerine top-lumsal sistemi olufltururlar ve flekillendirirler. ‹nsanlar ifllevselicilerin varsay-d›¤› gibi pasif davranan, sisteme yönelmifl ve sistem taraf›ndan kontrol edi-len varl›klar de¤il, toplumsal sistemi flekillendiren aktif varl›klard›r.


5. ‹fllevselciler toplumsal düzeni sa¤layan de¤erler ve normlara çok fazla gön-derme yaparak, dura¤anl›¤› bozan ve düzensizlik yaratan çat›flan ç›karlar›gözard› eder. Çat›flma, sistem içinde yer alan önemsiz bir gerginlik de¤ildir.Aksine çat›flma sistemin merkezinde yer alan ve onun en önemli parçalar›n-dan biridir. (Haralambos & Holborn 1995, s.876-877)

Parsons’›n toplum anlay›fl›na göre toplumsal evrimini tamamlayamam›fl toplumlara neolur?

‹fiLEVSELC‹L‹K VE MODERNLEfiME19.yüzy›l evrim kuramlar›n›n ortak özelli¤i toplumsal de¤iflmenin do¤all›¤› ve ka-ç›n›lamaz olufludur. Sürekli, yavafl ve düz-do¤rusal bir ilerleme olarak görülen bude¤iflimde, insan toplumlar›n›n ulaflaca¤› en üst düzey Bat›’n›n sanayileflmifl top-lum yap›s›d›r. Di¤er toplumlar, evrim skalas›ndaki ayn› de¤iflme kal›plar›n› takipederek, medeniyetin en üst noktas› olarak kabul edilen sanayileflmifl Bat› toplum-lar›na do¤ru kaç›n›lamaz bir biçimde evrilmektedir.

Moderleflme kuramlar› üzerinde çeflitli etkileri olan evrimci kuramlara en bü-yük elefltiri yine 19.yüzy›lda geliflen yay›lmac› yaklafl›md›r. Yay›lmac› (Difüzyon)yaklafl›m evrim kuramlar›nda yer alan geliflme aç›s›ndan farkl› gruplar için farkl›zamanlarda kültürel olarak “tekrarlanan kal›plar” düflüncesini kabul etmez. Yay›l-mac›lara göre kültürel kal›plar yeni keflifler nedeniyle yaln›zca bir kere ortaya ç›-kar. Farkl› gruplar taraf›ndan farkl› zamanlarda tekrarlanma olas›¤› çok nadirdir.Evrim kuramc›lar› bat› kültürünün zaman içinde yay›lmas›n› incelerken, yay›lmac›-lar kültürün mekânsal olarak sosyal etkileflimle aktar›lmas›n› incelerler.

Parsons’›n yap›sal-ifllevselci toplum çözümlemesi 1940 ve 1950’li y›llar›n Ameri-can toplumunun sistematik olarak aç›klamas›d›r. II. Dünya Savafl›’n› takip eden So-¤uk Savafl y›llar›nda gelifltirilen modernleflme kuramlar›n›n temel amac› ise ekono-mik ve kültürel de¤iflmenin karfl›l›kl› iliflkisine odaklanarak sanayileflmemifl toplum-larda Bat› teknolojisinin yarataca¤› de¤iflimleri incelemektir. Ekonomik alanda mey-dana gelen de¤iflimlerin toplumsal, kültürel ve bireysel alanda da de¤iflimlere yolaçaca¤› varsay›larak, d›flar›dan sunulan yenilikler, yay›lmac›l›k ve teknolojik geliflme-lerle bu geliflmelere karfl› olan geleneksel kültürün direnci ve üstü kapal› olarakAmerikan tarz› baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›nda Sovyet “tehdidi” olas›l›¤›n›n incelenmesi dö-nemin modernleflme kuramlar›n›n ana temas›n› oluflturmaktad›r (Harrison 1991, s.8).

Di¤er taraftan Parsons da sanayileflmemifl toplumlardan sanayileflmifl toplumlarageçifli aç›klarken geçifli sa¤layacak olan toplumsal iliflkilerle ilgili erken dönem ça-l›flmalar›ndan memnun kalmayarak geçiflte belirleyici olaca¤›n› söyledi¤i “eylem ka-l›plar›n›” gelifltirmifltir. Eylem kal›plar› rol oryantasyonundaki temel dikotomiler (iki-lik)dir. Herhangi bir durumun belirleyici bir anlam kazanmas›ndan önce her aktör(birey) befl özel dikotomik seçenek oluflturmal›d›r. Bu befl seçenek bir sistem olufl-turur ve daha genifl bir de¤er sisteminin al›fl›ld›k, zorunlu ve içsellefltirilmifl yönleri-dir. Bu eylem kal›plar› flöyle s›ralanabilir (Harrison 1991, s.9-10; Ercan 1996, s.106):

1. Etkinlik ya da Edilgenlik: Aktörler dürtüyle mi yoksa öz disiplin kullan›-m›yla m› karar vermelidir?

2. Bireycilik ya da Kolektivizm: Aktörler kiflisel ç›karlar›na m› yoksa kollek-tif ç›karlara m› öncelik vererek karar vermelidir?

3. Evrenselcilik ya da Partikülarizm: Aktörler de dâhil olmak üzere sosyalnesneler genel prensiplere göre mi yoksa aktörle olan iliflkilerine göre mide¤erlendirilecektir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

4. Atfetme ya da Baflar›: Di¤er bireylerin eylemleri bizim de¤erimizi belirle-mede ne kadar etkilidir?

5. ‹fllevsel özselcilik ya da ‹fllevsel yay›lmac›l›k: Di¤er aktörlerle etkileflimegirildi¤inde bu aktörlerin hangi özellikleri daha önemlidir?

Parsons ayn› zamanda eylem kal›plar›n›n nas›l grupland›¤›na bakarak dört fark-l› toplum yap›s› öngörür (Harrison 1991, s.10). Bu gruplamada Evrenselcilik/Parti-külarizm (Yerelcilik) eylem kal›b›n›n Atfetme/Baflar› eylem kal›b›na göre yenidengrupland›r›lmas›d›r. Dört farkl› toplum yap›s› flunlard›r:

1. Evrenselci-Baflar› odakl›: Toplumsal statülerin mesleki rollerle yak›ndanba¤lant›l› oldu¤u, serbest de¤iflim sisteminde evrensel de¤erlerin geçerli ol-du¤u, bireysellik ve bireysel tercihlerin üst düzeyde belirleyici oldu¤u, Bat›tarz› sanayileflme taraftar›, aç›k tabakalaflama sistemine sahip toplumsal ya-p›lar. Bu tür toplumsal yap›ya sahip ülkelere örnek olarak Parsons’›n ülkesiolan ABD gösterilebilir.

2. Evrenselci-Atfetme odakl›: Toplumsal statünün bellirli gruplara üye olma-ya dayand›¤›, kiflisel baflar›n›n fazla etkili olmad›¤›, toplumsal hareketlili¤inaz oldu¤u ülkelerdir. Nazi dönemi öncesi Almanya ve eski Sovyetler Birli¤ibu gruba dâhil ülkeler aras›nda gösterilebilir.

3. Partikülaristik (Yerelci)-Baflar› odakl›: Mesleki sistemin akrabal›k iliflki-lerine dayand›¤›, baflar›n›n statü hiyerarflisinde bir yer edinme olarak de¤er-lendirildi¤i, evrensel de¤erlerin çok az bulundu¤u toplumsal yap›lard›r. Ör-nek olarak eski Çin ‹mparatorlu¤u verilebilir.

4. Partikülaristik-Atfetme odakl›: Baflar› konusunda herhangi bir kayg›n›nbulunmad›¤›, tüm toplumsal konumlar›n akrabal›k iliflkileri vas›tas›yla eldeedildi¤i, dura¤anl›k ve geleneklere çok de¤er verilen toplumsal yap›lard›r.Parsons’a göre ‹spanyol kökenli-Amerikal›lard›r (Harrison 1991, s.10).

Yukar›da anlat›lan eylem kal›plar› ve toplumsal yap›lar Parsons’›n yap›sal-ifllev-selci toplum kuram›n› temel alarak modernleflme kuram› gelifltiren Bert Hoselitztaraf›ndan da geleneksel ve modern toplumlar› aç›klamak için kullan›lm›flt›r. Hose-litz’e göre ekonomik de¤iflme yaln›zca ekonomik faktörlerle aç›klanamaz. Ekono-mik, toplumsal ve kültürel faktörler birbirleriyle iliflkilidir. Kuflaklararas› ve nedenselkal›plar toplumdan topluma ve geliflmenin meydana geldi¤i döneme göre farkl›l›kgösterir. Ancak III. Dünya’n›n geliflmesi söz konusu oldu¤unda Hoselitz toplumsalve kültürel faktörlerin toplumsal geliflmeyi sa¤layacak güçte olmad›¤›n›, baz› du-rumlarda ekonomik geliflmeye engel bile teflkil edebilece¤ini savunmaktad›r. Bu ül-kelerde ekonomik geliflme ancak planlanarak gerçekleflirilebilir. Kapital birikimi vehareketlili¤i, yeni beceriler ve teknoloji en önemli etmenlerdir. Geliflmemifllikten ge-liflmiflli¤e dönüflümde önemli olan di¤er bir faktör de “toplumsal sapk›n”lard›r. Top-lumun k›y›s›nda yer alan bu kifliler bulufl yapan kifliler ve giriflimciler olarak ekono-mik aktivite içinde yer ald›klar›nda toplumsal de¤iflim için gerekli ama yetersiz birneden olarak yer al›rlar. Ayr›ca insan/toprak oran› ekonomik geliflmenin türüne dekarar verecektir. Söz konusu ekonomik geliflme genifllemeci bir geliflme ise zorun-luluk ya da baflka nedenlerden dolay› göç etmifl kimseler (göçmenler) genifllemecitür ekonomik geliflmeyi sa¤layacakt›r. Di¤er taraftan, belli bir co¤rafi bölgede yo-¤unlaflan ekonomik geliflme türü ise öze ait geliflmedir. Bu geliflme türleri farkl› top-lumsal tabakalaflma tarzlar›na karfl›l›k gelir. Gelifllemeci ekonomik geliflme göreceliolarak daha aç›k, yani toplumsal hareketlili¤in daha fazla oldu¤u bir tabakalaflmasistemini gerektirirken, öze ait ekonomik geliflmede kat› bir s›n›f yap›s› ve merkezî-leflmifl karar-verme mekanizmas› bulunur (Harrison 1991, s.12-13).


Yap›sal-‹fllevselci toplumsal kuram› kullanan di¤er modernleflme kurmac›lar›n-dan biri de Marion Levy’dir. Levy “Bat› teknolojisi sanayileflmemifl toplumlara gö-türüldü¤ünde ne olur?” sorusuna cevap aram›flt›r. Levy’e göre III. Dünya ülkeleri-nin toplumsal ve ekonomik etkileflimlerini belirleyen geleneksel de¤erlerdir. Bude¤erler sanayileflmifl toplumlardaki de¤erleri tam tersi olan bireyler aras›ndakiözel iliflkilere dayan›r. Di¤er bir deyiflle, kiflisellefltirmeden, ak›lc› ve formal iliflki-ler sanayileflmifl toplumlar›n etkileflim tarzlar›d›r. Di¤er taraftan rol oryantasyonla-r›yla ekonomik büyüme aras›nda da bir uygunluk olmal›d›r. Örne¤in geliflmifl top-lumlarda modern teknolojinin etkili kullan›m› için ak›lc›l›k, evrensellik ve ifllevsel-lik gerekli flartlar› oluflturur. Sonuçta Levy’nin çözümlemesine göre e¤er III. Dün-ya ülkelerindeki insanlar›n rol oryantasyonlar› Bat› ülkelerinde yaflayanlar›n rol or-yantasyonlar›na yaklaflt›kta, ülkelerinde ekonomik büyüme meydana gelir ve in-sanlar daha fazla Bat› toplumlar›ndaki insanlara benzer (Harrison 1991, s.11)

Bu dönemde III. Dünya ülkelerinin modernleflmesiyle ilgili yap›lan çal›flmala-r›n en ünlülerinden biri de Daniel Lenner’dir. Genel olarak Orta Do¤u ülkelerin-de modernleflmeyi inceleyen Lenner, modernleflme küresel bir süreçtir ve dünya-n›n her yerinde ayn›d›r. Geleneksel de¤erleri temsil eden ‹slam, modenleflmeninak›lc› ve pozitivist ruhu karfl›s›nda savunmas›zd›r. Bu süreçte kitle iletiflim araçlar›-n›n hayati bir rolü vard›r. Kentleflmeye efllik eden okur-yazarl›k oran›ndaki art›flkitle iletiflim araçlar›n›n kullan›m› yayg›nlaflt›rarak modernleflmenin yaln›zca ku-rumlar düzeyinde de¤il, bireyler düzeyinde de gerçekleflmesini sa¤lar. Lenner’in1950-1954 y›llar› aras›nda Ankara’n›n Balgat semtindeki de¤iflmeyi konu alan çal›fl-mas›nda bölgenin geleneksel olandan “iyi” ve “kaç›n›lamaz” olan modernleflmeyenas›l geçildi¤ini anlat›r (Harrison 1991, s.16)

Modernleflme sürecinde kültürel de¤erlerin öneminin yan› s›ra bireysel düzey-deki de¤erlerin önemini David McClelland taraf›ndan vurgulanm›flt›r. Bir fleyleridaha iyi, daha h›zl›, daha etkin ve daha az çaba harcayarak gerçeklefltirme iste¤iolarak tan›mlad›¤› “baflar› ihtiyac›” duyan bireylerin, farkl› kültürlerde ekonomikgeliflme için bireysel düzeyde ihtiyaç duyulan insan tipini anlat›r. Kendi bafl›n›n ça-resine bakabilen, rekabetçi, d›fla dönük ve giriflimci ruhu cesaretlendirilmifl çocuk-lar ve gençler, ekonomik geliflme için ihtiyaç duyulan kiflisel dürtüyü sa¤lar. Yetifl-kinlerde bu özellikler k›sa dönemli e¤itim kurslar›yla sa¤lanabilir. Di¤er bir deyifl-le, psikolojik düzeyde üstünlük sa¤lama ihtiyac› ekonomik alanda ‘ortak iyilik’ hâ-line dönüflür. McClelland psikolojiye a¤›rl›k vermekle birlikte, sosyal ve tarihselfaktörlerin önemini de kabul etmektedir. Örne¤in reformist dinlerin takipçilerininbu özelliklere daha fazla sahip oldu¤unu söyler (Harrison 1991, s.19).

Yap›sal-‹fllevselci toplum kuram›n› kullanarak modernleflmeye daha genel biraç›dan bakan modernleflme kuramc›lar› Neil Smelser ve Walt W. Rostow’dur.Bundan önceki bölümde Smelser’in toplumsal de¤iflmeye bak›fl› anlat›lm›flt›. Bu ba¤-lamda Smelser’in III. Dünya ülkelerinin modernleflmesi flöyle özetlenebilir: Sisteminbütünlefltirici mekanizmalar›na ra¤men, toplumsal de¤iflme için toplumsal iteleyici-ler kaç›n›lmazd›r. Bunlar ayn› zamanda geleneksel toplumdan modern topluma ge-çifl, ani yap›sal de¤iflimler ve h›zl› sanayileflme için de gereklidir. Toplumsal iteleyi-cilerin en güçlüleri yeni ve güçlü siyasi kurumlar ve bunlara ba¤l› liderlik anlay›fl›d›r.Söz konusu iteleyicilerin varl›¤› durumunda Bat›’n›n geliflim yolu bölgesel baz› fark-lar gösterse bile III. Dünya ülkelerinde gerçekleflebilir (Harrison 1991, s.24-26).

Di¤er taraftan Rostow yaln›zca ekonomik faktörleri de¤il, toplumsal kararlarve hükümet politikalar›n› da içeren bir modernleflme kuram› sunar. Di¤er yap›sal-ifllevselci kuramc›lar gibi modernleflmenin yay›lmac›l›¤›n›, tek yönde ilerleyen ve


kaç›n›lmaz yap›s›n› vurgular. Rostow’a göre geleneksellikten modernleflmeye do¤-ru befl temel aflamadan geçilir (Peet 1991, s.31-33):

1. Geleneksel toplumlar: Bu toplumlar›n özellikleri ilkel teknolojiyi kullanma-lar› ve fiziksel dünyaya manevi aç›dan bakmalar›d›r. Bu durum gelenekseltoplumlar›n ekonomilerinin tar›mc›l›k seviyesinde kalmas›na ve üretimin bel-li bir s›n›r›n›n olmas›na yol açar. Bu toplumlarda toplumsal hareketlilik çokaz oldu¤u hiyerarflik bir yap› ve toprak sahiplerinin ellerinde toplanm›fl olansiyasi güç bulunur. De¤er sistemi ise uzun vadeli bir kadercilik anlay›fl›d›r.

2. Ekonomik geliflmenin ön flartlar›: Modernleflmede ikinci evrensel aflamaekonomik kalk›nman›n ön flartlar›n›n oluflmas›d›r. 17.yüzy›l sonu ve 18.yüz-y›l bafllar›nda ‹ngiltere’de gözlenen bu özellikle modern bilimin tar›m ve sa-nayide üretim için kullan›lmas›d›r. Ülkenin co¤rafi konumu, ticaret potansi-yeli, toplumsal ve siyasi yap›s› bu aflaman›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r.Böylece geleneksel toplum çözülmeye bafllam›fl, ilerleme düflüncesi yay›l-m›fl, düflüncenin kendisi ahlaki aç›dan “iyi” olarak kabul edilmifltir. Ayr›cae¤itimin yayg›nlaflmas›yla bankalar ortaya ç›km›fl, yat›r›mlar artm›fl ve ticare-tin s›n›rlar› genifllemifltir. Buna ra¤men toplum geleneksel yap› ve de¤erle-rini korumaya devam etmektedir.

3. Ekonomik Kalk›fl Aflamas›: Modern toplumlar›n yata¤›n› oluflturur. Buaflamada büyümenin önündeki engeller ortadan kalm›flt›r. Siyasi ortam mo-dernleflmeyi destekler niteliktedir. Etkili yat›r›mlarda ve millî gelirde art›flgözlenmifltir. Kentlerdeki sanayide istihdam artm›fl ve giriflimci s›n›f› genifl-lemifltir. Yeni teknolojilerin kullan›m› tar›m alan›na da girmifltir. Toplumsal,ekonomik ve siyasi yap› da büyümeyi desteleyecek flekilde dönüflmüfltür.

4. Olgunluk dönemi: Bu aflama modern teknolojinin ekonomik aktivitenintamamen içine girmesidir. Söz konusu aflamadaki bir devletin üretmek iste-di¤i herhangi bir fley için yeterli say›da giriflimcisi ve teknik becerisi vard›r.

5. Üst seviyede kitle tüketimi: Bu aflamada belli bafll› sanayi sektörleri tüke-time yönelik mal ve hizmet sunar. Reel gelir insanlar›n ihtiyaçlar›n›n çokötesinde tüketebilmelerini sa¤lar. ‹fl yap›s› el becerisine dayal› ifllerden bü-ro tipi istihdama döner. Sosyal refah ve sosyal güvenlik için daha fazla kay-nak ayr›l›r.

Rostow da di¤er modernleflme kuramc›lar› gibi düz ve tek yönlü bir geliflmemodeli önerir. Geleneksel toplumlar modernleflmek için yaln›zca ekonomik de¤iltoplumsal ve kültürel de¤erlerini de de¤ifltirmelidirler.

Yap›sal-‹fllevselci Modernleflme Kuram›n›n Elefltirisi: Özellikle 1960’lar›nortalar›ndan itibaren modernleflme kuramlar› hem III. Dünya ülkeleri hem de solgörüfllü kifliler taraf›ndan elefltirilmifltir. Elefltiriler yap›sal ifllevselci toplumsal kura-m›n toplum anlay›fl›n›n elefltirilmesinden modernleflme kuramlar›n›n siyasi sonuç-lar›na kadar genifl bir yelpazede yer alm›flt›r. Bu bölümde Gouldner, Giddens,Frank’›n elefltirilerine yer verilecektir.

Yap›sal-‹fllevselci toplum kuram›n› toplumsal dinamikleri aç›klamak için yeter-siz kalmakla elefltiren Alwin W. Gouldner’a göre Parsons için en önemli konutoplumsal düzenin nas›l sürdürülece¤idir. Parsons insan amaçlar›n›n ya da takipedilen de¤erlerin önemini vurgular ancak bu de¤erlerin kime ait de¤erler ve amaç-lar oldu¤unu sorgulamaz. Di¤er bir deyiflle de¤erlerin yarat›lmas›na de¤il aktar›m›-na vurgu yapar. ‹nsanlar toplumsal sistemler taraf›ndan toplumsal rolleri için e¤iti-len bofl kutulard›r. Bu e¤itim, insanlar›n toplumsal rollerinin gere¤ini yerine geti-rebilme ya da rollere uyum sa¤lama yetenekleri sayesinde olur. Parsons’›n de¤er-


lerin aktar›m› ve insan›n rolleri benimsemede gösterdi¤i toplumsal uysall›k ve flekil-lendirilebilirli¤i vurgulamas› asl›nda birey ve grup aras›ndaki çat›flmalar› aç›klamasorununu ortadan kald›rmak içindir. Böylece insanlar›n herhangi bir sistemdeki ka-ç›nma ya da toplumsal flekillendirmeye direnç gösterme e¤ilimi göz ard› edilir. Böy-lece çat›flma ve gerginlik toplumsal yaflam için gerekli bir unsur olarak görülmek-ten ç›kar. Toplumsal sistemin bütünü düflünüldü¤ünde ise denge bir kere sa¤lan-d›ktan sonra, sabit ve de¤iflmez özelli¤i nedeniyle d›flar›dan herhangi bir zorlamagelmedi¤i sürece de¤iflmez. D›flar›dan gelen zorlamalar ya da çok nadiren gerçek-leflen ve rastgele olma özelli¤i tafl›yan iç bask›lar da toplumsal yap›y› dönüfltürücüde¤il, daha çok döngüsel ve ritmiktir. Bu ba¤lamda yap›sal farkl›laflma mevcut güçodaklar›n› rahats›z etmeden ve zorlamadan sistemin düzenli bir biçimde de¤iflmesi-nin bir yoludur. Geliflme kuramlar› aç›s›ndan böyle bir toplum anlay›fl›, geliflmeyitek yönlü ve evrimsel bir de¤iflme olarak olarak alg›lar (Peet 1991, s.36).

Anthany Giddens ise organizma benzetmesi temelinde ele al›nan bir toplum-sal yap›da sistemin ihtiyaçlar›n›n merkeze yerlefltirildi¤ini, amaca yönelik insan ey-lemlerinin yeterince aç›klanamad›¤›n› savunur. Oysaki toplumsal sistemlerde siste-min ihtiyaçlar› de¤il, toplumsal aktörlerin istekleri vard›r. Ayr›ca yap›sal kavram›y-la ifllevselcili¤in hatal› bir biçimde birlikte kullan›ld›¤›n› söyler. Çünkü yap› bir ana-tomidir ve sistem bu anatominin nas›l iflledi¤ini de kapsar. Toplumsal yaflamda ya-p›lar (kal›plar) insan eylemleriyle üretildi¤i ve yeniden üretildi¤i sürece var olabi-lir. Bu nedenle yap›sall›k ve ifllevsellik bir arada kullan›lamaz. Ayr›ca amaca yöne-lik insan eylemlerindeki amac›n kendisi insan eylemleriyle amac›n nedenini ya daeylemin mant›¤›n› da içine alacak flekilde bütünleflmifltir. Di¤er taraftan ifllevselcitoplumsal evrim kuram› toplumlar›n çevrelerine uyum sa¤lama sürecini aç›klama-ya çal›fl›rken de¤iflimine neden olan etkenlerin s›n›f çat›flmas› gibi iç nedenler ye-rine, hayvanlar›n evriminde oldu¤u gibi d›fl nedenlerden kaynakland›¤›n› varsayar.‹nsan toplumlar›n›n çevrelerine yaln›zca uyum sa¤lad›¤› varsay›m› hatal›d›r. Çün-kü insanlar do¤aya uyum sa¤lamazlar, aksine do¤ay› dönüfltürürler. Ayr›ca hayvanevriminden farkl› bir biçimde insan geliflmesinin ve toplumlar›n›n maddi çevrele-riyle olan iliflkisinin bilinçli olarak kontrolü söz konusudur (Peet 1991, s.37-38).

Yap›sal-ifllevselci modernleflme kuram› tarih anlay›fl› ve etnosentrik yaklafl›m›nedeniyle de ciddi elefltiriler alm›flt›r. Örne¤in Andre G. Frank, Rostow’un mo-dernleflme sürecini aç›klamak için kulland›¤› aflamalar› flu aç›lardan elefltirir :

1. Genel tarih anlay›fl›: Rostow Antik Çin, Maya, Kuzey Afrika ve di¤er impa-ratorluklar› feodal Avrupa ile eflitleyerek tek tip, geliflmemifl geleneksel top-lum kategorisi oluflturur. Oysaki bu toplumluklar›n ço¤u baz› aç›lardan Av-rupa’dan daha geliflmifltir. Böylece Avrupa kapitalizminin dünya uygarl›kla-r› üzerinde geliflmemifllik yaratan etkisini gizlemeye çal›fl›r.

2. Avro-Amerikan tarih anlay›fl› ve etkisi: Öncelikle Avrupa kökenli Amerikantarihini ekonomik geliflmenin süreçlerine indirger ve bu süreçleri takip edil-mesi, tekrarlanmas› gereken tarihi olaylar olarak sunar. Oysaki Avrupa’n›ngeliflmesi tarihsel ba¤lam› de¤ifltirmifl ve bir güç merkezi oluflturmufltur. Di-¤er ülkeler bu merkeze ba¤›ml› çevre konumuna gelmifltir. Bu ülkelerin ge-liflebilmesi için öncelikle sözü edilen küresel yap›y› düflman olarak görüpmücadeleye etmesi gerekir.

3. Etnosentrizm ve üst seviye kitle tüketimi: Geliflmiflli¤in en son aflamas› ola-rak kabul edilen üst seviye kitle tüketimi Kuzey Amerikan yaflam tarz›d›r.Pek çok kiflinin afl›r›-tüketimin yaratt›¤› toplumsal ve çevresel sorunlardanuzak biçimde istedikleri flekilde tüketebildikleri bir yaflam tarz›n›n propa-


gandas›d›r. Di¤er bir deyiflle en iyi yaflam tarz› olarak sunulan fley bir tür pa-raya tap›nmad›r.(Peet, 1991, s.38-39)

Özetle, Frank’a göre Rostow’un modernleflme kuram› geliflmemifl ülkelerin ta-rihsel geliflimlerini göz ard› eden, ekonomik ve kültürel de¤iflimleri geliflmifl ülke-lerin tarihi ile eflitleyen bir yaklafl›md›r. Genel olarak de¤erlendirildi¤inde ise Ya-p›sal-‹fllevselci modernleflme kuramlar›na getirilen elefltiriler öncelikle toplumsalsistemin iflleyiflini aç›klamas› ba¤lam›ndad›r. Sistem anlay›fl›yla ba¤lant›l› olarak ya-rat›lan geleneksel ve modern toplum ideal tipleri, modern toplumlar›n bak›fl aç›-s›ndan di¤er toplumlar› de¤erlendirmesi, III. Dünya ülkelerinin geliflmemiflli¤indemodern toplumlar›n rollerini ve bu ülkelerin özgün tarihsel geliflimlerini göz ard›etmesi Yap›sal-‹fllevselci modernleflme kuramlar›na getirilen en önemli elefltirilerioluflturur.

Yap›sal-‹fllevselci toplum kuram›n› kullanan modernleflme kuramlar›n›n temel amac› nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Erken dönem ‹fllevselci/Evrimci toplum kuramla-

r›n› toplumsal de¤iflmeye bak›fl aç›s›n› tan›mla-

yabileme,

Erken dönem ifllevselci toplum kuramlar›n›n or-tak özellikleri insan toplumu bir organizmaya ben-zetmeleridir. Canl› organizmalar için geçerli olaniç iflleyifller ve de¤iflim sürecinin insan toplumlar›için de geçerli oldu¤unu savunurlar. ‹nsan top-lumlar› da di¤er organizmalar gibi evrim süreciyaflamaktad›r. Kaç›n›lmaz ve yönü daima ileriyedo¤ru kabul edilen bu evrim sürecindeki en ilerinokta, dönemin Bat› toplumlar›n›n yap›s›d›r.

Yap›sal-‹fllevselci yaklafl›m›n toplumsal de¤iflme-

ye bak›fl›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilme,

Yap›sal-‹fllevselci yaklafl›m›n erken dönem ifllev-selcilerden en önemli fark›, toplum anlay›fl›ndaorganizma benzetmesinden vazgeçilerek insantoplumlar›n›n sistem oldu¤u düflüncesine geçifl-tir. Sistemin parçalar›n›n birbirleriyle ve bütünleolan iliflkisini anlamak, toplumun yap›s›n› anla-mak demektir. De¤iflme ve evrimin kaç›n›lmazl›-¤› düflüncesi korunmakla birlikte, de¤iflim süre-cinin flartlar› erken döneme k›yasla daha detayl›olarak incelenir.

Genel olarak Yap›sal-‹fllevselci toplum kuramla-

r›n› kullanan sosyal bilimcilerden baz›lar›n›n

modernleflme sürecini de¤erlendirmelerini aç›k-

layabilme,

Yap›sal-‹fllevselci toplum kuramlar›n› kullanansosyal bilimcilerin ortak özelli¤i, geleneksel vemodern toplumlar› birbirlerinin karfl›t› olarak kul-lanmalar›, modernleflmenin küreselli¤ini ve kaç›-n›lmazl›¤›n› vurgulamalar› ve dünyan›n her ye-rinde toplumlar›n benzer biçimde modernleflti¤i-ni vurgulamalar›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Comte’un insan düflüncesi veinsan toplumlar›nda art arda gelen ve zorunlu olarak ka-bul edilen evreleri aç›klar?

a. Toplumsal dinamikb. Toplumsal statikc. Fikir birli¤id. Pozitif aflamae. Organik dayan›flma

2. Afla¤›daki erken dönem ifllevselci kuramc›lardanhangisi toplumsal sorumluluklar›n gönüllülük esas›nave toplumsal sözleflmeye dayand›¤›n› ve bunlar›n top-lumu bir arada tuttu¤unu söyler?

a. Comteb. Spencerc. Durkheimd. Parsonse. Smelser

3. Mekanik ve Organik dayan›flma ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Mekanik dayan›flma bireyi arac›s›z ve do¤rudantopluma ba¤lar. Organik dayan›flmada bireyleraras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k vard›r.

b. Mekanik dayan›flman›n oldu¤u toplumlar payla-fl›lan inanç ve hassasiyetlerle tan›mlan›r. Organikdayan›flma ise farkl›laflm›fl bir toplumu anlat›r.

c. Mekanik dayan›flman›n oldu¤u toplumlar paylafl›-lan inanç ve hassasiyetlerle tan›mlanmaz. Organikdayan›flma ise farkl›laflmam›fl bir toplumu anlat›r.

d. Mekanik dayan›flmada bireysel haklardan sözedilmez. Organik dayan›flmada ise bireyler vebireysel haklar vard›r.

e. Mekanik toplumlarda toplumsal dayan›flma ce-zaland›r›c› hukukla, Organik toplumlarda top-lumsal dayan›flma onar›c› hukukla sa¤lan›r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi erken dönem Yap›sal-‹fllevsel-ci/Evrimci kuram›n toplumsal de¤iflme anlay›fl› de¤ildir?

a. Bütünlükb. Evrensellikc. Gizil güçd. Döngüsellike. ‹lerleyicilik

5. Afla¤›dakilerden hangisi Parsons’›n evrim süreci ileilgili ifadelerden biri de¤ildir?

a. Farkl›laflmayla bafllar.b. Toplumun genelinden yap›sal ve ifllevsel olarak

farkl› yeni birimler oluflur.c. Yeni birimler eski birimlerden daha etkin çal›fl-

maya bafllar.d. Bütünleflme sorunu yaflan›r.e. Farkl›laflma toplumun alt sistemleriyle s›n›rl› kal›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Smelser’in farkl›laflma içinortaya koydu¤u aflamalar aras›nda yer almaz?

a. Baflar›s›zl›¤›n kabullenilmesib. Baflar›s›zl›ktan duyulan memnuniyetsizlikc. Duygusal tepkilerd. Duygusal enerjinin ak›lc› kullan›m›e. Beyin f›rt›nas›

7. “III. Dünya ülkelerindeki insanlar›n rol oryantasyon-lar› Bat› ülkelerinde yaflayanlar›n rol oryantasyonlar›nayaklaflt›kta, ülkelerinde ekonomik büyüme meydanagelir ve insanlar daha fazla Bat› toplumlar›ndaki insan-lara benzer” düflüncesini afla¤›daki kuramc›lardan han-gisi savunur?

a. Hoselitzb. Levyc. Lennerd. Smelsere. Rostow

8. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisi geliflmiflli¤e dönü-flümde “toplumsal sapk›nlar›n” önemli bir faktör oldu-¤unu söyler?

a. Levyb. Lennerc. Hoselitzd. McClellande. Parsons

9. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisi modernleflme sü-recinde “baflar› ihtiyac›” denilen kiflisel dürtünün önem-li olu¤unu savunur?

a. Rostowb. Smelserc. Levyd. McClellande. Lenner

10.1950’li y›llarda Ankara’n›n Balgat semtinde toplum-sal de¤iflmeyi çal›flan sosyal bilimci afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Levyb. Hoselitzc. McClellandd. Rostowe. Lenner



1. a Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllev-selci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünügözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllev-selci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünügözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllev-selci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünügözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Erken Dönem ‹fllev-selci Kuramlar/Evrimci Kuramlar” bölümünügözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Yap›sal ‹fllevselcilik/Ye-ni Evrimcilik” bölümünü gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “Yap›sal ‹fllevselcilik/Ye-ni Evrimcilik” bölümünü gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Mo-dernleflme” bölümünü gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Mo-dernleflme” bölümünü gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Mo-dernleflme” bölümünü gözden geçiriniz.

10.e Yan›t›n›z yanl›flsa lütfen “‹fllevselcilik ve Mo-dernleflme” bölümünü gözden geçiriniz.


Do¤al seleksiyon anlay›fl›n›n toplumsal yaflama uygula-n›fl› toplum içinde en güçlü olanlar›n varl›¤›n› sürdüre-ce¤i anlay›fl›n› getirir. ‹nsanl›k yaflamak için toplumsalmücadelenin de dâhil edildi¤i bu do¤a kanunu ihlaledecek hiçbir fley müdahalede bulunmamal›d›r. Bu yak-lafl›ma Sosyal Darwinizm denir.

S›ra Sizde 2

Toplum bireyin üstünde ve ötesindedir. Birey toplumude¤il, toplum bireyi flekillendirir.

S›ra Sizde 3

Harrison (1991, s.38)’a göre, Parsons her toplumun ev-rimini tamamlayaca¤›n› öngörmez. Evrim için gerekliyeni evrensel de¤erleri benimseyemeyen toplumlar›nyok olmas› gerekmez. Evrim skalas›ndaki daha geliflmiflolan toplumlarla varl›klar›n›n devam› için kendilerindeolmayan ama di¤erinde var olan yeteneklerin de¤iflimiolarak tan›mlayabilece¤imiz simbiotik bir iliflki içinde

varl›klar›n› devam ettirebilirler. Ancak evrimin daha üs-tünde yer alan sistemler için yani daha geliflmifl toplum-lar önemli bir tehdit oluflturmaz.

S›ra Sizde 4

Modernleflmeyi aç›klayan evrensel bir model olufltur-mak, farkl›l›klar› bu model içine yerlefltirerek modern-leflme sürecinin evrensel kanunlar›n› ortaya koymakt›r.

Yararlan›lan KaynaklarAron, R (1986). Sosyolojik Düflüncenin Evreleri. Anka-

ra: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›. Yay›n no: 278.Ercan, F (1996). Geliflme Yaz›n› Aç›s›ndan Moder-

nizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik. ‹stanbul: Sar-mal Yay›nevi.

Haralambos, M & Holborn, M (1995). Sociology:

Themes and Perspectives. 4. Ed. London:HarperCollins Pub.

Harrison, D. (1991) The Sociology of Modernization

and Development. London: Routledge.Nisbet, R.A (1965). Emile Durkheim. Englewood Cliffs:

PrenticeHall.K›z›lçelik, S (1994). Sosyoloji Teorileri 1. 2.Bask›.

Konya: Yunus Emre LTD. fiT‹.K›z›lçelik, S (1994). Sosyoloji Teorileri 2. 2.Bask›.

Konya: Yunus Emre LTD. fiT‹Lauer, R.H. (1977). Perspectives of Social Change.

Boston: Allyn and Bacon.Peet, R. (1991). Global Capitalism: Theories of

Societal Development. London, New York:Routledge.

Smith, A.D. (1996). Toplumsal De¤iflme Anlay›fl›.

Çev. Ülgen Oskay. Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.Van den Berghe, P.L (1967). “Dialectic and

Functionalism: Toward a Synthesis.” System,

Change and Conflict. Der. Demerath III ve RichardA. Peterson. New York: Free Press.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Azgeliflmifllik kavram›n› aç›klayabilecek,Emperyalizm kuramlar›n›n özelliklerini s›ralayabilecek,Ba¤›ml›l›k Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek,Dünya Sistemi Kuram›n› aç›klayabilecek,Eklemlenme Kuram›n›n azgeliflmifllik yaz›n›na yapt›¤› katk›lar› ay›rt edebile-ceksiniz.


• Azgeliflmifllik• Emperyalizm• Ba¤›ml›l›k• Metropol-Uydu/Merkez- Çevre

• Dünya Sistemi• Toplumsal Formasyon• Eklemlenme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi• EMPERYAL‹ZM KURAMLARI• BA⁄IMLILIK OKULU• DÜNYA S‹STEM‹ KURAMI• EKLEMLENME KURAMI


Marksist GeliflmeKuramlar›1

G‹R‹fi Bu ünitede, Marksist kuram›n Üçüncü Dünya toplumlar› üzerine yapt›¤› çal›flmala-ra yer verilecektir. Marksist kuram›n Üçüncü Dünya’ya bak›fl› önce emperyalizmkuramlar› çerçevesinde ele al›nacakt›r. Emperyalizm kuramlar› kapitalist üretim bi-çiminin geliflimi çerçevesinde, emperyalist yay›lmac›l›¤›n nedenleri üzerine odak-lanmaktad›r. ‹kinci olarak Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi Kuram›na de¤inile-cektir. Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistemi Kuram› ise ilk defa azgeliflmifl toplum-lar perspektifinden bakarak geliflmifl kapitalist merkez ülkelerle azgeliflmifl çevretoplumlar aras›ndaki iliflkiyi çözümlemeye çal›flm›fllard›r. Son olarak da yap›salc›Marksist yaklafl›m etkisinde geliflen Eklemlenme Kuram›na yer verilecektir. Eklem-lenme kuram›n›n toplumsal de¤iflme yaz›n›na katk›lar› üzerinde durulacakt›r.

EMPERYAL‹ZM KURAMLARIEmperyalizm, geliflmifl kapitalist ülkelerin sömürge ülkeler üzerindeki politik hâki-miyetini aç›klamak için kullan›lan bir kavramd›r. Emperyalizmin bafllang›c› genel-likle 19. yy’›n sonlar› olarak verilir. 1870 ile 1900 y›llar› aras›na bak›ld›¤›nda Avru-pa Devletleri’nin dünya yüzeyinin beflte birini ve dünyan›n toplam nüfusunun on-da birini yani yüz elli milyon insan› politik hâkimiyetleri alt›nda tuttuklar› görül-mektedir.

Bu tür sömürgecili¤in tasfiyesi genellikle II. Dünya Savafl› sonras›nda gerçek-leflmifltir. Afla¤›daki harita sömürgelerin politik olarak ba¤›ms›zl›klar›n› elde ettik-leri, kendi ulus devletlerini kurduklar› dönemleri göstermektedir.

Marksist GeliflmeKuramlar›1

Emperyalizm, geliflmiflkapitalist ülkelerin sömürgeülkeler üzerindeki politikhâkimiyetidir.


fieki

l 4.

1

Söm

ürg

ecili

¤i T

asfi

yesi

(G

eogr

aphi

ca, A

nsi

klop

edik

Dü

nya

ve

Ülk

eler

Bü

yük

Atla

s›, 2

005,

s.8

1)

Marx’›n düflüncelerinden beslenen emperyalizm kuramlar› kapitalist toplumla-r›n kendileri d›fl›ndaki di¤er toplumlarla kurduklar› iliflkileri ve bunun nedenleriniaç›klamaya çal›fl›r. Emperyalizm kuramlar› afla¤›da s›ralanan farkl›l›klar›na ra¤menortak bir bak›fl aç›s›na sahiptir. Bu ortak bak›fl aç›s›na göre sermaye ihrac›, d›fl pa-zarlar›n ele geçirilmesi, yeni bölgelerin keflfedilmesi gibi her türlü emperyalist ya-y›lmac›l›k sermaye birikimini h›zland›r›r. Emperyalizm olgusu kapitalist toplumla-r›n içsel toplumsal ve politik çat›flmalar›n› azalt›c› bir durum olarak ele al›n›r (Peetve Hartwick, 2009, s. 164).

Emperyalizm kuramlar› çevre ülkeler aç›s›ndan emperyalizmi nas›l de¤erlendirmektedir-ler araflt›r›n›z.

Rudolf Hilferding (1877-1941) emperyalizm üzerine düflüncelerini ‘Finans Ka-pital’ (1910) isimli çal›flmalar›nda dile getirmifltir. Bu çal›flmada dile getirdi¤i görüfl-leri Lenin ve Buharin’in emperyalizm analizlerinde etkili olmufltur. Hilferding fi-nans kapital yani mali sermayenin güçlenifliyle emperyalizm politikas› aras›nda birba¤ kurmaya çal›flm›flt›r. Özellikle bankalar örne¤inden yola ç›karak mali sermaye-nin ekonomik alandaki büyüyen gücünü vurgulam›flt›r. Banka ve sanayi sermaye-sini birbirinden ayr› olarak de¤erlendirir, bankalar›n politika ve ekonomik geliflmeüzerinde belirleyici bir güce sahip oldu¤unu iddia eder. Hilferding göre “alt› bü-yük Berlin Bankas›n› ele geçirmek büyük sanayinin en önemli alanlar›n› ele geçir-mek anlam›na gelir” (Bottomore, 2002, s.246).

Hilferding kapitalist ekonominin büyüme döneminde sermayenin tekeller olufl-turmak üzere yo¤unlaflma e¤ilimi gösterdi¤i, finans ve sanayi sermayesi aras›ndadaha s›k› bir iliflkinin geliflti¤i ve bu iliflkide finans sermayesinin daha a¤›r basan ta-raf oldu¤u bir süreçten bahseder. Bu süreç içinde göze çarpan “anonim flirketlerinve banka kredisinin piyasaya ç›kmas›yla kredi paras›n›n büyük ölçüde genifllemesi,sermayenin büyük flirketlerde artan ölçüde merkezileflmesi ve yo¤unlaflmas›, sana-yi dallar›n›n bütününü kontrol eden kartel ve tröstlerin oluflmas› ve bankalar›n eko-nomik sistemdeki büyüyen gücü” (Bottomore, 2002, s.246) gibi özelliklerdir.

Hilferding endüstriyel kapitalist geliflmenin belirli aflamas›ndaki de¤iflimlerinsonucunda mali sermaye olarak da adland›r›labilecek finans kapital, sanayi serma-yesinin önüne geçti¤ini belirtir. Hilferding’e göre “sanayi sermayesinin sürekli ola-rak büyüyen ve geliflmekte olan unsurlar› bu dönemde sanayi sektörüne ait de¤il-dir. Bu koflullarda kapitalizm sahip oldu¤u sermayeyi yaln›zca sahip olduklar› vemülkiyetlerini temsil eden bankalar ve finans kurumlar›yla yön vermektedir. Yanibanka sermayesi ya da alt›n sermayesi olarak da tan›mlanabilecek bir sermayeyleböylelikle bu durum s›naî sermayeyi finansal bir sermayeye dönüfltürmektedir”(Hilferding 1910, aktaran Aguiton, 2005, s.91) Mali sermayenin bu güçlenifli endüs-trileflmifl kapitalist ülkelerden sömürgelere sermaye ihracat›n› getirmifltir.

Hilferding’e göre finans kapitalin yay›lmac› politikalar› sürdürebilmesi ve yenisömürgeler elde edebilmesi için güçlü bir devlet yap›s› gerekmektedir. Bu durumtamamen ekonomik nedenlerden kaynaklanmaktad›r. Çünkü; güçlü bir devlet ya-p›s›n›n olmad›¤› durumlarda finans kapitalin kâr› azalabilir bu da rekabet gücünüazalt›r. Sermaye ihrac›, d›fl pazarlar›n ele geçirilmesi gibi her türlü emperyalist ya-y›lmac›l›k sermaye birikimini h›zland›r›r bu da kapitalizmin yay›lma dönemlerindekrizlerden daha az etkilenmesini sa¤lar.

714. Ünite - Marksist Gel iflme Kuramlar › I

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Hilferding’e göre kapitalistekonominin büyümedöneminde sermaye tekelleroluflturmak üzereyo¤unlaflma e¤ilimigöstermifltir, finans vesanayi sermayesi aras›ndadaha s›k› bir iliflkiningeliflmifltir ve bu iliflkidefinans sermayesinin dahaa¤›r basan taraf› olmufltur.

Hilferding tekelci kapitalizmin devlet ve burjuvazi s›n›f› aras›ndaki iliflkileri de-¤ifltirdi¤ini iddia eder. Finans kapital ortaya ç›kmadan önce burjuvazi devletin gü-cüne karfl›d›r ve liberal ideolojiye göre devlet ekonomik alandan d›fllan›r bu alanamüdahale yap›lmas› istenmez. Fakat finans kapital dünya pazarlar›nda ayr›cal›kl›bir yer edinmek ve daha iyi rekabet edebilmek için devletin gücüne ihtiyaç duyar.Bunun için Hilferding’e göre ‘mali sermaye özgürlük de¤il, egemenlik ister’.

Vilademir I. Lenin (1870-1924) kapitalizmin küresel olarak yay›lma nedenle-rini aç›klamaya çal›flm›flt›r. Bunu aç›klarken Marx’tan etkilenen Lenin, kapitalizminküresel düzeyde yay›lmas›n›n, kendinden önceki üretim tarzlar›n› y›kaca¤›n› vekendisini yerlefltirece¤ini belirtir. Lenin’e göre emperyalizm temel olarak ekono-mik bir olgudur ve kapitalizmin belirli bir aflamas›n› oluflturur. Bir baflka ifadeyleemperyalizm, kapitalist sistemin kâr oranlar›yla ilgili olarak yaflanan krizlere bul-du¤u çözümdür. Lenin; kapitalizmin denizafl›r› yay›lmas›n›n, kâr oranlar›n›n düfl-mesinin önüne geçece¤ini iddia eder. Emperyalizm küresel düzeyde pazar›n kon-trol edilmesini, ucuz emek ve ucuz hammaddeye eriflilmesini sa¤lar (Webster,1990). Lenin kapitalizm ve emperyalizm aras›ndaki iliflkiyi flu flekilde aç›klar:

“1. Geliflmifl ülkelerdeki kapitalist giriflimciler Avrupa devletlerinin politik ve as-keri güçlerinin deste¤iyle kolonilere sermaye ihraç ederler.

2. Bu durum kolonilerden son derece elveriflli koflullarda hammadde elde edil-mesine neden olur.

3. Ayn› zamanda sermayenin kolonilere nüfuz etmesine destek olacak demir-yollar›, karayollar› ve limanlara ihtiyac› vard›r.

4. Bu geliflmeler sermayenin uluslararas› tekelci flirketlerin elinde merkezilefl-mesine ve yo¤unlaflmas›na neden olur.” (Webster, 1990, s.82).

Lenin emperyalizmi, kapitalizmin en yüksek aflamas› olarak tan›mlam›flt›r. Buaflamada karteller, tekeller ve bankalar bütün ekonomik alan›n temel kurulufllar›olmufllard›r. Lenin’e göre emperyalist yay›lmac›l›¤›n temel nedeni, tekelci firmala-r›n kâr oranlar›n› art›rmak için, sermayelerini dünyan›n baflka bölgelerine ihraç et-meleridir (Larrain, 1998, s. 67).

Lenin emperyalizmin befl temel özelli¤ini tarihsel geliflim süreci içinde flu flekil-de aç›klam›flt›r:

“1. Üretim ve sermayenin yo¤unlaflmas› öyle yüksek bir aflamaya gelmifltir ki,ekonomik hayatta belirleyici bir rol oynayan tekelleri yaratm›flt›r.

2. Banka sermayesi ile sanayi sermayesinin birleflip kaynaflmas› ve bu ‘malisermaye’ temeli üzerinde bir mali oligarflinin yarat›lmas›,

3. Meta ihracat›ndan ayr› olarak sermaye ihrac›n›n istisnai bir önem kazanmas›,4. Dünyay› aralar›nda paylaflan uluslararas› tekelci kapitalist birliklerin kurul-

mas›,5. En büyük kapitalist devletler aras›nda bütün dünyan›n toprak bak›m›ndan pay-

lafl›m›n›n tamamlanmas›d›r” (Lenin, 1979, s.116 aktaran Ercan, 1996, s. 169)Rosa Luxemburg (1871-1919) ucuz hammadde ve iflgücü aray›fl›n› kabul et-

mekle birlikte emperyalizmin temel nedeninin farkl› oldu¤unu düflünmektedir. Ka-pitalizm kaç›n›lmaz olarak fazla meta üretimi yapar. Bu fazla üretimin, metropolle-rin kendi iç pazarlar›nda tüketilememesi, art› de¤erin elde edilece¤i yeni dünyapazarlar›na yönelinmesini gerektirmifltir. Luxemburg’a göre bu yeni dünya pazar-lar› di¤er kapitalist ülkeler de¤ildir. Aksine bu fazla üretim, Luxemburg’un do¤alekonomi olarak adland›rd›¤› kapitalist olmayan pazarlar içinde tüketildi¤inde dahafazla art› de¤er elde edilmesini, dolay›s›yla sermaye birikimini sa¤lar.


Lenin emperyalizmi temelolarak ekonomik bir olguolarak tan›mlar vekapitalizmin belirli biraflamas›n› oluflturdu¤unuiddia eder.

Lenin’e göre emperyalizmkarteller, tekeller vebankalar›n bütün ekonomikalan›n temel kurulufllar›oldu¤u kapitalizmin enyüksek aflamas›d›r.

Do¤al ekonomi, kendineyeterli, üretimin daha çokihtiyaçlara göre yap›ld›¤›,tar›mla endüstrininayr›flmad›¤› toplumlar› ifadeetmektedir.

Bir baflka ifade ile kapitalizm art› de¤er elde edebilmek için üretti¤i metalar› ka-pitalist olmayan üretim biçimi içindeki bireylere satmak durumundad›r. Bu durum-da kapitalist birikim, kapitalist olmayan üretim biçimlerinin varl›¤›na ba¤l›d›r. Lu-xemburg tamamen kapitalist üretim biçiminin hâkim oldu¤u bir dünyada emper-yalizmden bahsetmenin mümkün olamayaca¤›n› vurgular. Böylesi bir dünya, ka-pitalizm öncesi bütün üretim biçimlerinin dolay›s›yla emperyalist yay›lman›n bitti-¤ini temsil eder. Bu da temel olarak, kapitalist üretim biçiminin kendisinin sonunugetirmesi anlam›na gelmektedir. Çünkü; art› de¤erin elde edilebilece¤i koflullar ar-t›k yoktur, sermaye birikimi duracak, üretici güçler geliflemeyecek, kapitalist eko-nomi çökecektir. Bu aç›klamada da görülece¤i gibi Luxemburg, emperyalist yay›l-mac›l›¤›n tükenifliyle kapitalist ekonominin çöküflünün birbiriyle yak›ndan iliflkilioldu¤unu vurgulamaktad›r. Dolay›s›yla Luxemburg’a göre, kapitalizmin y›k›lmas›sonucunda sosyalizm kaç›n›lmazd›r. Ama sosyalizmin, iflçilerin yürüttükleri politikmücadelenin sonucunda de¤il, gelecekte bir gün kapitalizm öncesi üretim biçim-leri ortadan kalkt›¤›nda kapitalist ekonomi de çökece¤i için kaç›n›lmazd›r. (Larra-in, 1998, s. 64-65, 69). Bunlara ek olarak Luxemburg, emperyalist yay›lmac›l›k sü-recinde militarizmin tarihi bir rolü oldu¤unu belirtmifl ve siyasi kontrol, askeri ifl-gal ve d›fl borçlar aras›ndaki iliflkiye dikkat çekmifltir.

Nikolay Buharin (1888-1938) emperyalizmi ileri derecede geliflmifl ve belirlibir düzeyde üretim örgütlenmesini gerçeklefltirmifl finans kapitalizmin bir politika-s› olarak tan›mlar. Emperyalist yay›lma sonucunda bu politika, kapitalizm öncesiüretim iliflkilerini y›kar. Dünya ekonomisi olarak da adland›rd›¤› kapitalizmi, dün-yan›n bütününde hâkim olan üretim iliflkileri ve bunlarla uyumlu de¤iflim iliflkile-rinden oluflan bir sistem olarak tan›mlar. Bu sistem içinde kapitalist ülkeler meta-lar›n› satmak, hammadde elde etmek ve kendi ulusal sermayelerini art›rabilmekiçin sermayenin yeniden de¤erlendirilece¤i pazar için di¤er toplumlara ihtiyaç du-yarlar. Bunun sonucunda sistem ekonomik olarak iki ayr› ülke tipi yaratm›flt›r: “Biryanda örgütlenmifl ve birbirine içten içe ba¤l› birkaç ekonomik büyük güç (büyükuygar devletler) ve öbür yanda tar›msal ya da yar›-tar›msal bir düzen içinde yafla-yan geri kalm›fl ülkeler” (Bukharin, 1975, s.29 aktaran Ercan, 1996, s.166)

Emperyalizm olgusu Marksist olmayan bak›fl aç›lar› taraf›ndan nas›l aç›klanmaktad›r arafl-t›r›n›z.

Yeni Emperyalizm kuram›n› araflt›r›n›z.

BA⁄IMLILIK OKULULatin Amerikal› akademisyenler ve ekonomistler taraf›ndan 1960’larda gelifltirilenBa¤›ml›l›k Okulu temel olarak Latin Amerika’n›n azgeliflmiflli¤ini aç›klamaya çal›fl-m›flt›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun, geliflme yaz›n›nda, azgeliflmifllik perspektifinden ba-karak analiz yapmaya çal›flan ilk yaklafl›m oldu¤unu söylemek mümkündür. Buçerçevede hem modernleflme okulunu hem de klasik emperyalizm kuramlar›n›elefltirmifllerdir.

Emperyalizm kuramlar› emperyalist yay›lma ve hâkimiyet üzerine odaklan›r-ken, Ba¤›ml›l›k Okulu bu yay›lma sonucunda azgeliflmifl ülkelerin yaflad›klar› so-runlar üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Modernleflme Okulu’nun ‘geliflememenin önündekiengeller geleneksel olan de¤erlerdir’ ve ‘geliflmifl, modern toplumlar gelenekseltoplumlar›n geliflmesi için model oluflturur ve onlar› destekler’ iddialar›na karfl› ç›k-m›fllard›r.


Luxemburg, emperyalistyay›lmac›l›k sonucundabütün do¤al ekonomileriortadan kalkmas›n›nkapitalist ekonomininçöküflüne neden olaca¤›n›iddia eder.

Buharin’e göre emperyalizmileri derecede geliflmifl vebelirli bir düzeyde üretimörgütlenmesinigerçeklefltirmifl finanskapitalizmin birpolitikas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ba¤›ml›l›k Okulu’na göre Bat›’n›n modern, geliflmifl, endüstriyel toplumlar›n›nilerlemesi azgeliflmifl ülkelerdeki ekonomik art›¤›n bu ülkelere aktar›lmas›yla müm-kündür. Bu durum, merkez ülkelerin geliflmesine, çevre ülkelerinse azgeliflmesineneden olmaktad›r. Azgeliflmifl ülkeler, modernleflme okulunun iddia etti¤i gibi ge-liflmifllik aflamalar›n›n herhangi bir basama¤›nda yer alan ve gelecekte birgün Bat›toplumlar› gibi geliflmeleri beklenen toplumlar de¤illerdir. Çevre ülkelerde sürekliolarak varolan azgeliflmifllik durumudur. Ba¤›ml›l›k Okulu ve Modernleflme Okuluaras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klara afla¤›daki tabloda yer almaktad›r.

Ba¤›ml›l›k Okulu Modernleflme Okulu’nun elefltirisini yaparak azgeliflmiflli¤i aç›k-lamaya çal›fl›rken iki temel kaynaktan beslenmifltir. Bunlardan birincisi ECLA’n›n(Economic Comission for Latin America- Latin Amerika Ekonomik Komisyonu) yap-t›¤› çal›flmalard›r. ECLA, Birleflmifl Milletler deste¤inde 1948 y›l›nda kurulan bir komis-yondur. Baflkanl›¤›n› Raul Prebish’in yapt›¤› bu komisyonun temel amac› azgelifl-miflli¤e ve bununla beraber ortaya ç›kan sorunlara çözüm önerileri sunmakt›r. Bu çer-çevede serbest ticaret, azgeliflmifl ülkelerin kalk›nmalar›n› engelleyen en önemli fak-tördür. Serbest ticaret ancak, ekonomik yap›lar› birbirine yak›n olan ülkeler aras›ndagerçekleflti¤inde ekonomik kalk›nma için yararl› sonuçlar verir. Bunun tersi durumdaserbest ticaret geliflmifl ülkelerin yarar›na ifllerken azgeliflmifl ülkelerin aleyhinedir.

Raul Prebish’e göre Latin Amerika’n›n geliflememesinin nedeni üretti¤i ham ve ya-r›-mamul ürünleri merkez ülkelere serbest ticaret koflullar› gere¤i de¤erinden dahadüflük fiyatlarla ihraç etmesidir. Merkez ülkelerse ürettikleri makine ve donan›mlar›de¤erinden daha yüksek fiyatla azgeliflmifl çevre ülkelere satmak istemektedirler.Böylesi serbest ticaret anlay›fl›, uluslararas› düzeyde verimlilik art›fl›n›n çevre ülkeleriçin yararl› olaca¤›na dayanmaktad›r. Ama eflitsiz koflullar içinde yürütülen bu serbestticaret anlay›fl› çevre ülkelerin ödemeler bütçesinde büyük aç›klara neden olmakta vesanayileflmelerinin önünde bir engel oluflturmaktad›r (Ersoy, 1991).

ECLA’ya göre bu durum ancak yap›sal bir de¤iflimle ortadan kalkabilir. Yap›sal de-¤iflim olarak önerilen modelse ithalata dayal› sanayileflmedir. Buna göre çevrede kal-


Ba¤›ml›l›k Okulu’na göreazgeliflmifllik merkez veçevre ülkeler ars›ndakurulan ba¤›ml› iliflkidenkaynaklanmaktad›r.

Modernleflme Okulu Ba¤›ml›l›k Okulu

Benzerlikler

Araflt›rma alan› Üçüncü Dünya’da geliflme Üçüncü Dünya’da geliflme

Metodoloji Üst düzeyde soyutlama, genel geliflme sürecine odaklanma

Üst düzeyde soyutlama, genel geliflme sürecine odaklanma

Z›tl›klardan oluflan teorik yap›

geleneksel- modern merkez-çevre

Farkl›l›klar

Teorik arkaplan evrimci ve ifllevselci kuramlar ECLA program› ve radikal neo-Marksist kuramlar

Üçüncü Dünya’da yaflananproblemlerin kayna¤›

içsel faktörler d›flsal faktörler

Di¤er uluslarla kurulan ba¤lant›lar

genellikle yararl› genellikle zararl›

Geliflmenin yönü ile ilgili öngörüler

iyimser kötümser

Üçüncü Dünya’n›n sorunla-r›n›n çözümüne dair öneriler

bat› dünyas› ile daha çok ba¤lant›kurulmas›

merkezle ba¤lant›n›n azalt›lmas›,sosyalist devrim

Tablo 4.1Modernleflme Okuluve Ba¤›ml›l›kOkulu’nunkarfl›laflt›rmas› (So,1990, s. 107)

ECLA’ya göre azgeliflmiflülkelerin kalk›nmas›n›engelleyen en temel faktörserbest ticaret olgusudur.

k›nmay› sa¤layabilmek için “bir yandan d›flsat›m› yap›lan mallar› çeflitlendirmek, di-¤er yandan da d›flal›m› yap›lan mallar›n ülke içinde üretilmelerini sa¤lamak” (Ersoy,1991, s.12) gerekmektedir. Buna göre çevrede yerli sanayinin kota ve gümrük tarife-leriyle korunmas› planlanm›flt›r. Hammadde baflta olmak üzere, birincil ürünlerin ih-racat›ndan elde edilen gelirle sermaye mallar› ithal edilecektir. Ayn› zamanda ithalatoranlar›n›n azalt›larak ödemeler dengesi korunmaya çal›fl›lacak bu da azgeliflmifl ül-kelerdeki iflsizlik sorunlar›na çözüm getirecektir. Yabanc› sermayenin yat›r›mlar› dateknolojik geliflmeyi h›zland›r›laca¤› düflüncesiyle desteklenmektedir. ECLA’n›n öner-di¤i ithalata dayal› kalk›nma modeli uyguland›¤› ilk dönemlerde beklenilen sonuçla-r› vermifltir. Fakat daha sonra, “yeni kurulan sanayilerde kullan›lan girdi ve sermayemallar›na olan talebin sürekli art›fl›, ödemeler dengesinde yeni sorunlara, bu durumda yeni bir ekonomik ba¤›ml›l›¤a” (Ersoy, 1991, s.12) yol açm›flt›r.

Ba¤›ml›l›k Okulu’nun geliflimindeki ikinci katk› Paul Baran’›n (1910-1964) görüfl-leridir. Baran ‘Büyümenin Ekonomi Politi¤i’ isimli çal›flmas›nda geliflmifl kapitalist ül-kelerle azgeliflmifl ülkeler aras›ndaki iliflkiyi flu flekilde aç›klam›flt›r: “Azgeliflmifl ülke-lerin ekonomik kalk›nmas›, geliflmifl ülkelerin egemen ç›karlar›na kesinlikle ve teme-linden ters düflmektedir. Sanayileflmifl ülkelere birçok önemli hammaddeyi gönderenbu ülkelerin flirketlerine büyük kârlar ve yat›r›m alanlar› sa¤layan geri kalm›fl dünya,çok geliflmifl kapitalist Bat› için her zaman vazgeçilmez bir dayanak, hinterlant olmufl-tur” (Baran, 1976, s.85 aktaran Ercan, 1996, s.147-148). Buna göre Bat› Avrupa’da ge-liflen kapitalizm, azgeliflmifl ülkelerin geliflememesine neden olmufltur. Sömürgecilikdöneminden itibaren, bu ülkelerin sahip oldu¤u ekonomik art›¤a geliflmifl kapitalistülkeler taraf›ndan el konuldu¤u için, kendi sermaye birikimlerini gerçeklefltirememifl-lerdir. Bunun sonucunda baz› bölge ve ülkeler geliflirken baz› bölge ve ülkeler geli-flememifllerdir. Özetle Baran’a göre çevre ülkelerde ekonomik ba¤›ms›zl›k ve kapita-list yolla geliflme mümkün de¤ildir. Baran bu iddiayla kapitalizmin ilerici rolünü yad-s›maktad›r (Ersoy, 1991).

Ba¤›ml›l›k Okulu’nun en önemli temsilcilerinden birisi Andre Gunder Frank’t›r(1929-2005). Frank, Üçüncü Dünya’n›n geri kalm›fll›¤›n›, ba¤›ml›l›k, kavram›yla aç›k-lamaya çal›flm›flt›r. Frank, ticari kapitalizm ve sömürgecilik dönemlerinde, ÜçüncüDünya ülkelerinin üretimlerinin, emperyalist güçlerin ihtiyaçlar› çerçevesinde, ham-madde ihracat›na dayal› olarak s›n›rl› bir biçimde geliflti¤ini iddia eder. Kompradorolarak adland›rd›¤› Üçüncü Dünya elitlerini, ba¤›ms›z bir ekonomik üretim için nere-deyse hiçbirfley yapmad›klar› ve yaflam biçimlerinin metropol ülkelerdeki elitlerlebenzefltirdikleri için elefltirir (Webster, 1990, s.85-86).

M=Metropol, m=alt metropol, u=uydu (Hettne ve Blomström, 1984, s.69 akta-ran Ercan, 1996, s.155)


ECLA’n›n Latin Amerika’n›nazgeliflmiflli¤ini ortadankald›rmak için önerdi¤iyap›sal de¤iflim program›ithalata dayal› sanayileflmemodelidir.

Baran, azgeliflmifltoplumlar›n geliflmiflkapitalist Bat› toplumlar›için vazgeçilmez bir dayanakoluflturdu¤unu belirtir.

fiekil 4.2M

u

m

u

m

u

m

u

m

u

m

u

u

m

u

u

u

u

u

u

u

Frank’›n Metropol-UyduModeli

Frank’a göre, çevre kapitalist bölgelerin azgeliflmiflli¤i üç çeliflkiyle tan›mlanabi-lir. Birinci çeliflki, çevrenin ekonomik art›¤›na el koyulmas›d›r. (Peet ve Hartwick,2009, s. 166). Frank’›n ‘ba¤›ml›l›k zinciri’ olarak adland›rd›¤› yap› içinde yerel elit-ler, k›rsal nüfusun elinden art›¤› almakta ve bu art›¤›n metropol ülkelere aktar›lma-s›nda bir çeflit arac› rolü oynamaktad›r. ‘Ba¤›ml›l›k zinciri’ k›rsal nüfusun daha dayoksullaflmas›na neden olmaktad›r. Metropoller ve onlara ba¤›ml› uydular dünya-s› içinde ekonomik art›¤a sürekli olarak el konulmakta bu durum da uydular›n az-geliflmiflli¤ine neden olmaktad›r (Webster, 1990, s.85-86).

Frank’›n sözünü etti¤i ikinci çeliflki, metropol uydu kutuplaflmas›d›r. Kapita-lizm, tarihsel süreç içinde merkezin geliflmesine neden olurken ayn› zamanda çev-renin azgeliflmesine neden olur. Bu durumda merkez-çevre aras›ndaki iliflki ne ka-dar azal›rsa ya da zay›flarsa çevrenin geliflme olas›l›¤› o kadar artar. Bu iliflki tarih-sel olarak ancak savafl dönemlerinde, co¤rafi olarak da çevrenin merkeze uzak ol-mas› durumunda zay›f olabilir. Geçmiflte merkezle iliflkisi çok daha güçlü olan böl-geler bugün di¤erlerinden daha da fazla azgeliflmifl bölgelerdir ve Frank bu duru-mu ultra azgeliflmifllik olarak tan›mlar.

Üçüncü çeliflkiyse de¤iflimde sürekliliktir. Kapitalist sistem yay›lmaya devam et-tikçe, çevre ülkelerin üretti¤i art›¤a el koyman›n yeni yollar› bulunacak ve yap›salazgeliflmifllik varl›¤›n› sürdürecektir (Peet ve Hartwick, 2009, s.167).

Frank’›n azgeliflmiflli¤in geliflmesi olarak adland›rd›¤› bu durumun gerçek birgeliflmeye dönüflebilmesi, çevre ülkelerin küresel kapitalist sistemden ayr›larak da-ha özerk bir ekonomi içinde yer almalar›yla mümkün olabilir.

Frank’›n gelifltirdi¤i ba¤›ml›l›k kuram›, üretilen art›¤a el koyman›n ekonomikmekanizmalar›n› yeterince aç›klayamad›¤› için elefltirilmifltir. Çevrenin art›¤›na faizya da kâr gibi do¤rudan yollarla el konulmaktad›r. Baz› durumlardaysa art›¤a elkoyman›n mekanizmalar› do¤rudan gözlemlenemeyebilir. Arghiri Emmanuel(1911-2001) eflde¤er olmayan de¤iflim kavram›yla bu tür durumlar› aç›klamaya ça-l›flm›flt›r. Emmanuel’e göre ticaret yoluyla gerçekleflen eflde¤er olmayan de¤iflim,art›¤a el koyman›n gizli bir mekanizmas›d›r. Ticaret, merkez ülkeleri daha zengin-lefltirmekte, çevre ülkeleriyse daha da yoksullaflt›rmakta ve geliflmelerine engel ol-maktad›r. Ticaret yoluyla merkez çevre aras›nda tam bir sermaye hareketlili¤i gö-rülürken emek hareketlili¤i hiç yoktur. Merkez ve çevre ülkelerinde iflçilerin ald›-¤› ücretler aras›nda çok büyük uçurumlar vard›r. Bir yandan, çevre ülkelerde dü-flük ücret alan çok say›da iflçi taraf›ndan üretilen ürünler merkez ülkelere ihraçedilmektedir. Di¤er yandansa merkezde yüksek ücret alan az say›da iflçinin üretti-¤i ürünler ithal edilmektedir. Bu durumda yap›lan ticari anlaflmalar merkezde üre-tilen yüksek ücretli ürünlerin lehineyken çevrede üretilen düflük ücretli ürünlerinaleyhine gerçekleflmektedir. Çevre ülkelerin ürünlerini de¤erlerinden daha düflükfiyata satmak durumunda kalmalar›, merkez ülkelerin ürünleriniyse de¤erlerindendaha yüksek fiyata almak zorunda olmalar›, bu ülkelerin geliflmesine engel olmak-tad›r (Peet ve Hartwick, 2009, s.171).

Fernando H. Cardoso (1931- ) ba¤›ml› geliflme kavram›yla Frank’› elefltirenBa¤›ml›l›k Okulu temsilcisidir. Frank’›n yapt›¤› genellemelerin tersine Cardoso,hem ba¤›ml›l›¤›n, hem de geliflmenin ayn› anda varoldu¤unu; ba¤›ml›l›k ve gelifl-menin birbirini d›fllamas› gerekmedi¤ini belirtir. Cardoso’ya göre art›k dünyada tekbir merkez emperyalist yap› yerine ç›karlar› çat›flan çok merkezli bir yap› var. Budurum büyük tekeller ve çokuluslu flirketlerin çevrede sanayi yat›r›mlar›na yönel-melerine neden olmakta ve çevrenin iç pazar› da önemli hale gelmektedir. Bununsonucu çevre ülkelerdeki baz› sektörlerde ulusal egemen s›n›f ve uluslararas› ege-


Frank, ekonomik art›¤a elkonulmas›, metropol uydukutuplaflmas› ve de¤ifliminsüreklili¤i çerçevesindeazgeliflmiflli¤i aç›klar.

Eflde¤er olmayan de¤iflimçevre ülkelerde üretilenekonomik art›¤a el koyman›ngizli bir mekanizmas›d›r.

Ba¤›ml› geliflme merkezkonumundaki kapitalistülkelerin ihtiyaçlar›çerçevesinde baz›sektörlerde görülebilengeliflmeyi ifade eder.

men s›n›f›n ortak ç›karlar› gere¤i geliflme yaflanmaktad›r. Özellikle Brezilya üzerin-de yapt›¤› çal›flmalardan bu sonuca varan Cardoso ba¤›ml› geliflme için ÜçüncüDünya ülkelerinin özgül koflullar›na bak›lmas› gerekti¤ini iddia eder. Frank ise az-geliflmiflli¤in geliflmesini vurgulayarak çevrenin dinamiklerini gözard› etmifltir.

Celso Furtado (1920-2004) azgeliflmiflli¤in tarihsel bir durum oldu¤unu ve sü-reç içinde analizinin yap›lmas› gerekti¤ini iddia eder. Azgeliflmiflli¤in tarihsel süreçiçindeki durumunu anlamak için, toplumsal yap›daki temel güç kaynaklar›na kim-lerin sahip oldu¤una ve kontrol etti¤ine bakmak gerekir. Çünkü; bu durumun ken-disi ba¤›ml›l›¤a neden olmaktad›r. Bu temel güç kaynaklar› teknoloji, finansal kay-naklar, piyasa ve ucuz emek kaynaklar›d›r.

Ba¤›ml›l›k Okulu temsilcilerinden biri olan Theotonio dos Santos (1936- )merkez ve çevre aras›ndaki iliflkinin, ba¤›ml›l›¤›n mekânsal bir biçimi oldu¤unuvarsayar. Bu mekânsal yap› içinde hâkim olan ülkeler, ekonomik büyümeyi kendikendilerine sa¤larlarken egemenlik alt›ndaki ba¤›ml› ülkeler, ancak hâkim olan ül-kelerdeki de¤iflimin bir yans›mas› fleklinde büyüme gösterirler (Dos Santos, 1971,s.226 aktaran So, 1990, s.98). Latin Amerika’n›n kapitalist dünya ekonomisine dâhiloluflu sömürgecilikle bafllasa bile ticaret bundan daha etkili olmufltur. Ticaret, eko-nominin Latin Amerika’da yaflayan insanlar›n ihtiyaçlar›na göre de¤il merkez ülkele-rin ihtiyaçlar›na göre biçimlenmesine neden olmufltur. Ba¤›ml›l›k sonucu Latin Ame-rika’n›n s›n›f yap›s› yoksul köylüler y›¤›n› ve refah› elinde tutan küçük bir elit taba-ka fleklini alm›flt›r (Peet ve Hartwick, 2009, s. 166-167). Dos Santos ba¤›ml›l›¤› eflitsizve bileflik geliflme kavramlar›yla aç›klamaya çal›fl›r. Eflitsiz geliflme, sistem içinde ba-z› parçalar›n geliflmesinin ancak di¤er parçalar›n geri kalmas›yla mümkün oldu¤unuifade etmektedir. Bileflik geliflmeyse “geri kalm›fl, ba¤›ml› sektörlerden en geliflmifl veegemen olanlara kaynaklar›n aktar›lmas›yla bu eflitsizliklerin birleflmesidir” (Ercan,1996, s.151)

Samir Amin (1931- ) di¤er Ba¤›ml›l›k Okulu kuramc›lar›na benzer biçimdedünya ekonomik sistemini merkez sistemler (self centered) ve çevre sistemler ola-rak ikiye ay›rmaktad›r (Cirhinlio¤lu, 1999). Amin’e göre merkez sistemin özellikle-ri flunlard›r: Üretim, kitlesel tüketime yönelik olarak yap›lmaktad›r. Üretimde veekonomik alanda kendileri belirleyici konumdad›rlar. Merkez sistemler hem kenditüketim mallar›n› üretirler hem de tüketim mallar›n›n üretimiyle tüketim mallar›n›üretmeye yönelik sermaye mallar›n›n üretimini gerçeklefltirirler. Amin bu durumdamerkez sistemlerin sermaye birikimlerinin özmerkezli oldu¤unu belirtir. Özmer-kezli ekonomiler taraf›ndan, kendi ç›karlar›na uygun eflitsiz bir flekilde belirlenend›fl ticaret, merkezdeki sermaye birikimine ba¤›ml›d›r. Fakat ayn› zamanda serma-yenin yeniden üretimine arac› olur. Toplumsal s›n›flar aras›ndaki farklar çevredekikadar keskin de¤ildir. Çünkü; emek sermaye aras›ndaki çeliflki en aza indirilmifldurumdad›r.

Bunun tersine, çevre sistemlerde ekonomik alan ve üretim, merkez sistemlerinihtiyaçlar›na göre biçimlenmifltir. Bir baflka ifadeyle d›fl dinamiklerle belirlenmek-tedir. Merkez sistemlerle kurulan iliflkiye ba¤›ml›d›r. Düflük ücret politikalar› nede-niyle s›n›flar aras›ndaki farklar çok belirgindir. Çevre sistemlerde üretilen ekonomikart›¤a merkez sistemler taraf›ndan el konuldu¤u için, merkez sistemler aras›na gi-rebilmeleri çok zordur. Bu nedenle çevre sistemlerde çarp›k, bozuk geliflme görü-lür. Endüstriyel sektörde yap›sal dengesizlikler ve yetersiz büyüme; h›zl› kentlefl-me; yetersiz g›da üretimi; yerel elitlerin ç›karlar›na uygun olarak belirlenmifl gelirda¤›l›m›; yerel bürokratlar›n artan harcamalar› ve bunun sonucunda ortaya ç›kand›fl yard›mlara olan ba¤›ml›l›k. Ayr›ca çevre sistemlerde ulusal bir kapitalist s›n›f›n


Ba¤›ml›l›k, eflitsiz ve bileflikgeliflme sonucunda ortayç›kan bir durumdur. Merkezve çevre ülkeler aras›ndakiticaret azgeliflmiflli¤e nedenolan temel mekanizmad›r.

varl›¤›ndan bahsedebilmek zordur. Çünkü; üretilen art› de¤ere el konulmas› üre-tim yap›s›nda bir dengesizli¤e neden olmufltur. Amin’e göre çevre sistemlerin budurumdan kurtulmalar›n›n önkoflulu merkez sistemlerle olan ba¤lar›n› koparmala-r›d›r. Amin burada, tek tek çevre sistemlerin ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› yetersiz gör-mekte; çevreden bafllayan hareketlerle bütün dünya sisteminin de¤iflmesi gerekti-¤ine inanmaktad›r.

Ba¤›ml›l›k Okulu’nun çal›flmalar› Üçüncü Dünya’n›n sosyal bilimlere yapt›¤› ilkönemli katk› olarak de¤erlendirilmektedir. Hettne bu durumu akademik emperya-lizm olarak adland›rmaktad›r. Buna göre “azgeliflmifl ülkeler hakk›nda bilgi üret-me, onlar ad›na sorunlara bakma tekeli, yani geliflmifl kapitalist ülke ayd›nlar› vearaflt›rma merkezlerinin baflkalar›n› tan›mlama ve aç›klama, onlara reçeteler sunmatekeli” Ba¤›ml›l›k Okulu’nun yapt›¤› çal›flmalar›yla sorgulanmaya bafllam›flt›r (Hett-ne ve Blömstorm, 1984, 197 aktaran Ercan, 1996, 156). Azgeliflmifllik durumununiçsel koflullar ya da faktörlerden kaynaklanmad›¤›n› aksine tarihsel bir sürecin,uluslararas› kapitalist sistemin gelifliminin bir sonucu oldu¤unu göstermifllerdir.

Ba¤›ml›l›k Okulu yukar›da s›ralanan katk›lar›n›n yan› s›ra bir dizi elefltiriye tabitutulmufltur (Peet, 1992; Ersoy, 1992; Ercan, 1996). Öncelikle Ba¤›ml›l›k Okulu “ge-liflmenin geleneksel kriterlerini koyan Ayd›nlanma ve 19. yy. sosyal teorisininolumsuz nosyonlar›ndan köklü bir kopuflu” gerçeklefltiremedi¤i için elefltirilmifltir(Ercan, 1996, s.159).

Ba¤›ml›l›k Okulu, Modernleflme Okulu’nun kavram ve tezlerine tamam›yla kar-fl› ç›km›fl ve bunlar› tersine çevirerek yenilerini gelifltirmeye çal›flm›flt›r. Tam da bunoktada Ba¤›ml›l›k Okulu temsilcileri Modernleflme Okulu’nun yetersizliklerini ye-niden üretti¤i için elefltirilmifllerdir (Ersoy, 1991, s.17-19). Bu elefltiriler flu flekildeözetlenebilir:

Modernleflme Okulu geleneksel ve modern toplumlar ikili¤inden yola ç›karakgeleneksel toplumlar› geliflmifllik çizgisinde modern toplumlardan daha geride ka-lan ama d›flar›dan al›nacak destekle onlar›n geliflme aflamalar›na gelebilecek top-lumlar olarak tan›mlar. Ba¤›ml›l›k Okulu bu ikili toplum modelini elefltirir ve azge-liflmifllik ve geliflmiflli¤in “ayn› madalyonun iki yüzü oldu¤unu” (Ersoy, 1991, s.18)iddia etti¤i tekli görüflü savunur. Bu durum Ba¤›ml›l›k Okulu’nu tek bir üretim bi-çiminin yani kapitalizmin merkezde geliflmeye, çevredeyse azgeliflmiflli¤e nedenoldu¤u noktas›na götürmektedir.

Ba¤›ml›l›k Okulu; Modernleflme Okulu’nu, ulusal düzeyde analizler yapt›¤›, ge-leneksellik durumunu içsel faktörlerle aç›klamaya çal›flt›¤› ve bütünsel bir bak›flaç›s› getirmedi¤i için elefltirmektedir. Buna karfl›l›k Ba¤›ml›l›k Okulu, azgeliflmiflli-¤i d›flsal faktörlere ba¤l› olarak aç›klad›¤› için, benzer biçimde bütünsel olamamaelefltirisine tabii olmufltur. D›flsal faktörlere bu kadar vurgu yap›lmas› hem ÜçüncüDünya’da olan geliflmeyi görmeyi engellemekte, hem de varolan heterojen yap›n›ngözard› edilmesine neden olmaktad›r. Modernleflme Okulu, geliflmifl ülkeler d›fl›n-daki bütün toplumlar›, aralar›ndaki farkl›l›klar› yok ederek, ‘geleneksel toplumlar’olarak tan›mlarken, Ba¤›ml›l›k Okulu’da benzer bir yaklafl›mla bütün Üçüncü Dün-ya ülkelerini ‘azgeliflmifl toplumlar’ olarak tan›mlamakta, bu yap›n›n içindeki hete-rojenli¤i, farkl›l›¤› yok etmektedir.

Modernleflme Okulu, modern toplumlardan geleneksel toplumlara sermaye,teknoloji ve bilgi aktar›m› yap›larak geleneksel toplumlar›n modern topluma dö-nüfltürülece¤ini iddia eder. Bir baflka deyiflle bütün toplumlar, modern toplum ol-du¤unda kapitalist bütünleflme sa¤lanacakt›r. Modernleflme Okulu Bat› toplumla-r›n› ideal bir toplum modeli olarak sunmakta ve onlar›n geçirdikleri geliflme afla-


Modernleflme Okulu geliflmiflmodern toplumlar d›fl›ndakibütün toplumlar› ‘gelenekseltoplum’ olarak tan›mlarken,Ba¤›ml›l›k Okulu’da benzerbiçimde geliflmifl kapitalisttoplumlar d›fl›ndaki bütüntoplumlar› ‘azgeliflmifltoplum’ olarak tan›mlar.

malar›n› da geçilmesi gereken süreçler olarak göstermektedir. Ba¤›ml›l›k Okuluysaazgeliflmiflli¤in nedeni olarak tam da bu uluslararas› iliflkileri gösterir. Azgeliflmifl-likten kurtulabilmek için kapitalist toplumlarla ba¤lant›lar›n kopar›lmas› gerek-mektedir. Ersoy’a göre “bunun alt›nda da ulusçu bir kapitalist geliflme iste¤ine yö-nelik bir ideoloji vard›r” (1991, s.18). Burada Ba¤›ml›l›k Okulu asl›nda, “normal ge-liflmeyi klasik kapitalist geliflmeyle özdefl tuttu¤u” (Ersoy, 1991, s.19) için, çevre ül-kelerde bu ba¤›ml›l›k iliflkisi devam etti¤i sürece normal bir kapitalist geliflmeninmümkün olamayaca¤›n› göstermeye çal›flm›fllard›r.

Ba¤›ml›l›k Okulu bünyesindeki kifliler çevre ülkelerde geliflmenin mümkün ol-mad›¤›n› iddia ettikleri için elefltirilmifllerdir. Bill Warren’a göre Ba¤›ml›l›k Oku-lu’nun öngördü¤ünün tersine birçok azgeliflmifl ülkede kapitalist geliflme olmakta-d›r. Sömürgecilik, yerli kapitalist geliflmede önemli bir rol oynam›flt›r. Geliflmeninönündeki engeller Üçüncü Dünya’n›n kendi içsel koflullar›ndan kaynaklanmakta-d›r. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun merkezle kurulan ba¤›ml›l›k iliflkisini geliflememenin ne-deni olarak göstermesinin temelinde bu içsel faktörleri gözard› etmeleri vard›r.Gabriel Palma’da Ba¤›ml›l›k Okulu’nu benzer biçimde elefltirmektedir. Kapitaliz-min çevre ülkelerde üretici güçleri gelifltirebilece¤ini, bunun da ekonomik büyü-me yaratabilece¤ini iddia eder. Frank’›n çevre ülkelerde kapitalist geliflmenin müm-kün olmad›¤›, mümkün olan tek fleyin azgeliflmifllik oldu¤u yönündeki vurgusu,onun teorisinin mekanik olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Frank asl›nda d›flsal ya-p›lar›n içsel yap›lar taraf›ndan belirlendi¤ini öne sürerek mekanik bir aç›klamayapm›flt›r. (Ersoy, 1991).

Bu elefltirilerden en belirgini Ernesto Laclau (1935- ) taraf›ndan yap›lm›flt›r. (Ersoy,1991; Peet, 1991; Ercan, 1996). Laclau, üretim iliflkileri çerçevesinde feodalizm ve ka-pitalizmin birbirinden ayr› üretim iliflkilerini içerdi¤ini belirtir. Laclau’ya göre Frank, ko-lonilerin kapitalist dünya pazar›yla bütünleflmeleriyle, Latin Amerika’da kapitalist üre-tim iliflkilerinin yarat›lmas›n› birbirine kar›flt›rmaktad›r. Laclau güçlü olan ülkenin tica-ri avantajlar›n› kullanarak ekonomik art›¤› sömürmesinin feodal ekonomilerde de gö-rülebilecek bir durum oldu¤unu belirtir. Önemli olan transfer edilen art›¤›n nas›l üre-tildi¤i ve üretim sistemi içinde geliflmeyi s›n›rland›racak belirli özelliklerin olup olma-d›¤›d›r. Laclau, Üçüncü Dünya’da kapitalist geliflmenin tam anlam›yla gerçekleflmedi-¤ini belirtir. Üçüncü Dünya ülkelerinde ücretli iflçi, varl›¤›n›, hem ald›¤› ücretiyle hemde kapitalist olmayan iliflkilerden elde etti¤i maddi kaynaklarla sürdürebilir. Bu durumücretlerin düflük olmas›na neden olmakla birlikte ayn› zamanda ücretli iflçiden eldeedilecek art›¤›n tamam›yla sömürülmesini sa¤layacak olan kapitalist geliflmeyi s›n›rlan-d›rabilir. Özetle Laclau Üçüncü Dünya’da kapitalist üretim biçiminin kapitalist olmayanüretim biçimiyle eklemlenerek birarada bulunabilece¤ini belirtir. Bu ünitenin ilerleyenbölümlerinde ‘Eklemlenme Kuram›’ bafll›¤› alt›nda bu konu daha detayl› ele al›nacak-t›r.

Laclau’nun getirdi¤i bir baflka elefltiri Ba¤›ml›l›k Okulu’nun kapitalist üretim biçimikavramsallaflt›rmas›na karfl› yap›lm›flt›r. Özellikle Frank yapt›¤› çal›flmalarda kapitaliz-mi sömürü, kâr ve pazar için yap›lan üretim olarak, dolay›s›yla sadece dolafl›m iliflkile-ri aç›s›ndan tan›mlamaktad›r. Böylesi bir tan›mlama bir üretim biçimi için temel olanüretim iliflkilerini gözard› etmek anlam›na gelmektedir. Bu nedenle de Laclau’ya göre“temel çeliflkiyi, üretim yerine dolafl›m alan›na yerlefltirmeye çal›flt›klar›ndan, geliflme-nin neden azgeliflmiflli¤i do¤urdu¤unu aç›klamada yar› yolda kalmaktad›rlar” (Laclau,1986, s.107 aktaran Ercan, 1996, s.171). Üretim biçimi flu flekilde tan›mlanmaktad›r:

• “Üretim araçlar›n›n mülkiyetinin belirli bir türü,• Ekonomik art›¤a el koyma biçimi,


• ‹flbölümünün belirli bir geliflme derecesi,• Üretici güçlerin belirli bir geliflme derecesi” (Ercan, 1996, s. 172).Bu tan›m çerçevesinde Frank’›n, Latin Amerika ülkelerini 16. yy’dan beri kapi-

talist olarak ele almas› elefltirilmektedir. Çünkü; gerçekte bu ülkeler o dönemdensonra merkezde geliflen kapitalizmin etkilerine maruz kalmaya bafllam›fllard›r, ken-dileri kapitalist olmam›fllard›r. Ayr›ca bu tür bir ele al›fl nedeniyle Frank’›n teorisitarihselci bir bak›fl aç›s›na sahip olmad›¤› için, statik olarak de¤erlendirilmektedir.Çünkü; buna göre 16. yy.dan beri Latin Amerika’da herhangi bir toplumsal de¤ifl-me yaflanmam›flt›r.

Frank ve Immanuel Wallerstein (1930- ) kapitalizmi tan›mlama biçimleri ne-deniyle hem Laclau hem de Robert Brenner taraf›ndan elefltirilmifllerdir. Bu elefl-tirilere geçmeden önce Frank ve Wallerstein’›n kapitalist üretim biçimi tan›mlama-lar›na bakmak faydal› olacakt›r. Frank kapitalizmi kâr elde etmek amac›yla pazariçin üretim yap›lan bir sistem olarak tan›mlamaktad›r. Bu tan›ma göre feodal üre-tim biçimi ve kapitalist üretim biçimi aras›ndaki temel farkl›l›k ikincisinde genifl birpazar›n olmas›d›r. Bu bak›fl aç›s›yla Frank, Latin Amerika’da 16. yy.’dan bu yanagenifl bir pazar mekanizmas› oldu¤unu ve azgeliflmiflli¤in nedeninin kapitalist sis-tem içindeki ba¤›ml› konumu oldu¤unu belirtir.

Wallerstein’da Frank’a benzer bir biçimde kapitalist üretim biçimini tan›mlar.Buna göre kapitalizmde temel amaç kâr elde etmek ve üretilen ürünleri pazardasatmakt›r. Merkez, çevre ve yar› çevreden oluflan kapitalist dünya ekonomisini ser-mayenin dolafl›m› üzerinden aç›klamaya çal›fl›r.

Brenner temel olarak hem Wallerstein hem de Frank’› yaklafl›mlar›nda üretimiliflkilerine yani s›n›f yap›s›na önem vermedikleri için elefltirmifltir. Brenner, ‘kâr el-de etmek için pazara yönelik olarak üretim yap›lan her üretim biçiminin’, kapita-list üretim biçimi olarak tan›mlanamayaca¤›n› iddia eder. Pazar için üretim yap›lanama, yeniden üretim olmad›¤› için teknolojik alanda yeniliklerin çok yavafl oldu¤uve kapitalist iliflkilerin hâkim olmad›¤› üretim biçimleri vard›r. Brenner’a göre birüretim biçimi olarak kapitalizmi di¤er üretim biçimlerinden ay›ran en temel özel-lik kitlesel düzeyde üretim yap›lmas›n› sa¤layan ve art› de¤erin kayna¤›n› olufltu-ran teknolojik yeniliklerdir. Bir baflka deyiflle kapitalist üretim biçimi, üretim araç-lar›n›n mülkiyetini elinde bulunduran kapitalist s›n›f›n sürekli olarak üretim araçla-r›n› yenilemelerini gerektirir. Brenner’a göre “ yeniden üretimin h›z›n›, temposunuve niteli¤ini belirleyen ekonominin bir bütün olarak s›n›f yap›s›n›n içeri¤idir. Bubak›mdan kapitalist ekonomik geliflmenin ard›nda yatan ana dürtü, pazar için kâramaçl› üretimden çok, emek gücünün metalaflt›¤›, s›n›f yap›l› yeniden üretim siste-midir” (Brenner, 1997 aktaran Ercan, 1996, s.16). Brenner, Ba¤›ml›l›k Okulu’nunüretim iliflkilerinden daha çok, de¤iflim iliflkilerine ve dolay›s›yla sermayenin dola-fl›m›na önem verdiklerini belirtir. Bir üretim biçiminin temel niteli¤i do¤rudan üre-tim alan›n›n kendisi oldu¤u için, dolafl›m alan›n›n öne ç›kar›lmas› üretim iliflkileriyani s›n›fsal yap› ve mücadelenin önemini azaltmaktad›r.

DÜNYA S‹STEM‹ KURAMIDünya Sistemi Kuram› Immanuel Wallerstein taraf›ndan gelifltirilmifltir. Bir önce-ki bölümde inceledi¤imiz Ba¤›ml›l›k Okulu merkez ve çevre aras›ndaki diyalektikiliflkiye vurgu yaparken, Dünya Sistemi Kuram› modern dünya ekonomisini bir bü-tünlük içinde ele almaktad›r (Goldfrank, 2000, s.157).


Brenner’a göre pazar içinyap›lan üretim kapitalizminbelirleyici özelli¤i de¤ildir.Kapitalist üretim iliflkilerihâkim olmad›¤› için yenidenüretimin neredeyse hiçolmad›¤› ama kâr eldeetmek amac›yla pazar içinüretim yapan toplumlarvard›r ve bunlar kapitalisttoplumlar de¤ildir.

Kapitalist üretim biçiminidi¤er üretim biçimlerindenay›ran en temel özellik eldeedilen art› de¤erin üretimaraçlar›n›n yenilenmesi içinkullan›lmas›d›r.

Wallerstein’›n dünya sistemi kuram› çal›flmalar›nda temel olarak inceledi¤i beflana konu vard›r. Bunlar, kapitalist dünya ekonomisinin bir sistem olarak nas›l iflledi-¤i, bu sistemin bafllang›c›n›n nas›l oldu¤u ve hangi nedenlerle ortaya ç›kt›¤›; kapita-list dünya sisteminin tam anlam›yla küresel bir sistem olmadan önceki dönemlerdekapitalist olmayan yap›larla iliflkisi; bu sistemin tarihsel alternatif üretim biçimleriylekarfl›laflt›rmas› ve kapitalist dünya sisteminin sosyalizme dönüflme sürecidir (Gold-frank, 2000, s.166).

Wallerstein’a göre dünya tarihinde flimdiye kadar bütünlük olarak kavramsallafl-t›r›labilecek üç tane üretim biçimi olmufltur. Bunlar mini sistemler, dünya imparator-luklar› ve dünya ekonomileridir (Goldfrank, 2000).

Mini sistemler geçmiflte varolan ancak günümüzde kapitalist yay›lma sonucundaart›k örneklerini göremedi¤imiz kavim toplumlard›r. Mini sistemleri basit tar›m ya-pan avc› toplay›c› toplumlar olarak tarif etmek de mümkündür. Mini sistemler için-de tek bir iflbölümü, tek bir politik yap› ve kültürel birlik vard›r.

Dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomilerinin her ikisi de dünya sistemleridir.Bu ikisinin mini sitemlerden en önemli farkl›l›klar› çokkültürlü bir yap› içermeleridir.

Dünya imparatorluklar› mini sistemler gibi tek bir politik yap›ya sahiptirler. Wal-lerstein, çokkültürlü ve tek bir politik yap›n›n hâkim oldu¤u dünya imparatorlukla-r›na uzun süre varl›¤›n› sürdüren Çin, M›s›r ve Roma uygarl›klar›n› göstermektedir.Dünya imparatorluklar› içinde temel de¤iflme biçimi mekânsal ve geçici olarak yay›l-ma ve küçülmedir. Üretilen art›¤a zor ve güç kullanarak el konulan bu yap› içindeelde edilen art›k, yönetici s›n›f tabakalar› aras›nda da¤›t›lmakta ve politik amaçlarlakullan›lmaktad›r. Dolay›s›yla art›¤a do¤rudan, dolays›z olarak el konulan bu sistemgenifl bir bürokratik yap› gerektirmektedir. Wallerstein’a göre bu bürokratik yap›n›nyükü ve masraflar› sistemin bozulmas›na yol açm›flt›r.

Dünya ekonomileri daha önce de belirtildi¤i gibi çeflitli kültürlerden ve ulus dev-letler gibi birçok politik yap›dan oluflmaktad›r. Merkezi siyasal otoritenin gücü vemasraf› tekil ulus devletler taraf›ndan paylafl›lmaktad›r. Dünya ekonomilerini birara-da tutan yap› tek bir politik yap› de¤ildir. Onlar› bir arada tutan do¤rudan do¤ruyapazar ekonomisidir. Ekonomik alan›n belirleyici oldu¤u bu yap› için kapitalist dün-ya ekonomisi tek örnek olarak gösterilmektedir. Bu yap› içinde iki ya da daha fazlaekonomik ve kültürel bölge yiyecek, petrol, korunma gibi ihtiyaçlar›n› ba¤›ms›z ola-rak karfl›layabildikleri için di¤erlerinden ayr›flmaktad›r. Ayr›ca iki ya da daha fazlapolitik yap› egemenlik için rekabet etmektedir. Wallerstein’a göre modern dünyadaay›r›c› olan özellik, tek bir iflbölümü içinde devletleraras› rekabettir. Bu rekabet tek-nolojik ve örgütsel yenilikler sayesinde belirli gruplara kendi ç›karlar›n›, kârlar›n› da-ha da fazla art›rma olana¤› vermektedir.

Wallerstein kapitalist dünya sisteminin ay›r›c› özelli¤inin kâr için, daha fazla kârelde etmek için üretim yap›lmas› ve bu ürünlerin pazarda sat›lmas› oldu¤unu belir-tir. Böyle bir sistemde kâr elde edildi¤i sürece üretim durmadan büyür, üreticiler kâroranlar›n› büyütmek için de¤ifliklik yaparlar. Dolay›s›yla kapitalist baflar›n›n s›rr› kâ-r›n peflinde koflmakt›r. Kapitalist dünya ekonomisi imparatorluk yaratma e¤ilimleri-ne karfl› olmufltur. Bu durum kapitalizmin küresel düzeyde üretimi düzenlemede nekadar güçlü oldu¤unu göstermektedir (Goldfrank, 2000; Peet 1991).

Wallerstein kapitalist dünya ekonomisinin merkez, yar› çevre ve çevre olmak üze-re üç gruba ayr›ld›¤›n› ve bunlar aras›nda bir iflbölümü oldu¤unu belirtir. Wallerste-in bu iflbölümünün befl ayr› özellik çerçevesinde aç›klar. Bunlar merkez- çevre, me-ta zinciri, yar› çevre, eflit olmayan de¤iflim ve sermaye birikimi kavramlar›d›r.


Mini sistemler, dünyaimparatorluklar› ve dünyaekonomileri dünya tarihindegörülen ve bütünlük olarakkavramsallaflt›r›lan üretimbiçimleridir.

Kapitalist dünya sisteminindi¤erlerinden en önemlifarkl›l›¤› kâr elde etmekamac›yla pazar için yap›lanüretimdir.

Kapitalist dünya sistemimerkez, çevre ve yar›-çevreülkelerden oluflmaktad›r.

Merkez ve çevre co¤rafi ve kültürel olarak ayr› bölgelerde yer almaktad›r. Bu-nun yan› s›ra merkez sermaye yo¤un, çevreyse emek yo¤un üretim gerçeklefltir-mektedir. Merkez ve çevre birbiriyle iliflkilidir ve ikisi de birbirinden ba¤›ms›z ola-rak varl›¤›n› sürdüremez.

Wallerstein meta zinciriyle üretilen hammaddelerin endüstriyel süreçlerden ge-çerek ifllenmifl ürüne dönüfltürülmesini ifade etmektedir. Çevre ülkelerde yetifltiri-len pamu¤un, merkez ülkelerde ifllenerek tekstil ürününe dönüfltürülmesi buna ör-nek olarak verilebilir. Wallerstein’a göre günümüzde yaflanan geri kalm›fll›¤›n ne-deni uzun süredir devam eden ve yo¤unlaflan bu yap›sal iliflkilerde aranmal›d›r.Kapitalist dünya ekonomisi yay›ld›kça yeni bölgeler sisteme çevre olarak dâhiledilmektedirler. Ayn› zamanda yeni üretim aktiviteleri ortaya ç›kmaktad›r. “Buradakritik olan üretimin kendisi de¤il, üretim sürecinin sermaye yo¤unlu¤u ve beceridüzeyidir” (Goldfrank, 2000, s.169). Wallerstein burada tekstil üretimini örnek ola-rak vermektedir. Buna göre 1600’lerde merkezde sermaye ve emek yo¤un olarakgerçeklefltirilen tekstil üretimi 1900’lerde yar› çevrede gerçeklefltirilmeye bafllam›fl-t›r. 2000’lerdeyse, çevre, tekstil üretimini gerçeklefltirmektedir.

Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda ekonomik ve politik olarak bir tampon ifl-levi görmektedir. Politik olarak, çevrede merkeze karfl› geliflen muhalefeti denge-ler. Ekonomik olaraksa hem merkez hem de çevre benzeri bir konumdad›r. Mer-keze az ifllenmifl metalar ihraç ederken basit imalat ürünlerini çevreye satar.

Wallerstein, merkez çevre aras›ndaki iflbölümünü, yeniden üreten mekanizmaolarak eflit olmayan de¤iflimi öne sürer. “Eflitsiz de¤iflim çevrede geçimlik ve yar›-iflçileflmifl sektörlerden elde edilen art›¤›n, merkezde yüksek teknoloji ve tam iflçi-leflmifl sektörlere sistematik olarak transfer edilmesidir” (Goldfrank, 2000, s.170).Bu durum merkezde, yüksek yaflam standartlar›, yüksek ücretler ve iflçilerin poli-tik olarak örgütlenmesini sa¤larken merkez ve çevre aras›ndaki farkl›l›¤›n iyice art-mas›na neden olur.

‹flbölümünün son temel unsuru sermaye birikimidir. Wallerstein, sermaye biri-kimini ulusal de¤il küresel bir süreç olarak ele al›r. Sermaye birikimi do¤al olarakçevrenin art›¤›na el konulmas›n› ve merkeze aktar›lmas›n› içerir. Dolay›s›yla co¤-rafi yay›lmac›l›k kapitalizmin kurulmas› için gerekli bir durumdur (Goldfrank,2000, s. 168-170).

Wallerstein’a göre dünya kapitalist ekonomisi/dünya sistemi 16. yy. Avrupa’s›n-da ortaya ç›km›flt›r ve geliflme aflamalar› afla¤›daki gibidir:

“1. Avrupa dünya ekonomisi 16.yy’da belirmeye bafllam›flt›r (1450-1640). Fe-odalizmin krizleri ve karfl›laflt›¤› ikilemler ancak iflbölümünün co¤rafi olarakda¤›l›m› sayesinde çözülebilmifltir. Bu dönemin sonunda Kuzey Bat› Avru-pa merkez olmufltur. ‹spanya ve kuzey ‹talya flehirleri yar› çevre konumuna,Kuzey Avrupa sistemin esas çevre konumuna gelmifllerdir.

2. 1650- 1730 durgunluk dönemi s›ras›ndaki ticari savafllar ‹ngiltere’yi yaflayantek merkez devlet konumuna getirmifltir.

3. 1760’dan sonra endüstriyel üretim ve hammaddeye duyulan ihtiyaç sonu-cunda sistem co¤rafi olarak yay›lmaya bafllam›flt›r ve sonucunda ‹ngiliz ege-menli¤i alt›nda bir dünya sistemi oluflmufltur. Rusya en önemli d›fl sistemolarak yar› çevrelerin aras›na kat›l›rken Latin Amerika’n›n geri kalan bölge-leri, Asya ve Afrika çevre olmufllard›r. Bu yay›lma Amerika ve Almanya’y›yar› çevre sonunda da merkez yapm›flt›r. Merkez kendi imalat ürünleriyleçevrenin tar›msal ürünlerinin mübadelesini yapmaktad›r. Endüstrinin biryerde yo¤unlaflmas› flehir proletaryas›n› yaratm›flt›r. fiehir proletaryas› ise


Merkez ve çevre aras›nda yeralan ve bunlar aras›nda birçeflit tampon ifllevi göreülkeler yar› çevre olarakadland›r›lmaktad›r.

merkezde kapitalist sistemin dengesini tehdit eden içsel bir tehlike olarakgörüldü¤ü için endüstriyel burjuvazi sat›n almak zorunda kalm›flt›r.

4. I. Dünya Savafl› ile yeni bir süreç bafllam›flt›r. Bu süreçte Rusya’daki devrimsonucunda Rusya çevre konumuna düflmüfltür. Kapitalist dünya ekonomisiBirleflik Devletlerin egemenli¤i alt›nda birleflmifltir. II. Dünya Savafl›’ndansonra pazarlar genifllemifl ve egemen güç yeniden kurulan Bat› Avrupa ol-mufltur. Latin Amerika, Birleflik Devletlerin yat›r›mlar›na ayr›l›rken GüneyAsya, Orta Do¤u ve Afrika koloni olmaktan kurtulmufllard›r. 1960’lar›n son-lar›ndan beri Birleflik Devletlerin politik egemenli¤indeki düflüfl, kapitalistgiriflimcinin özgürlü¤ünü art›rm›fl ve çokuluslu flirketler ortaya ç›km›flt›r. Bu-na ra¤men varolan toplumsal durumda iki temel çeliflki vard›r: birincisi k›sadönemde, iflçi s›n›f›n›n “art›¤›n›n” flirket kâr› biçiminde al›nmas›, uzun dö-nemde ayn› s›n›f›n yayg›n tüketimine duyulan güvenle çeliflmektedir. ‹kinciolarak k›sa dönemde karfl›t hareketlere verilen çok küçük ayr›cal›klar k›sadönemde s›n›f savafl›n› bertaraf ederken dünya ekonomisinin bir sonrakikrizinde birden yükselmeye bafllamas›na neden olabilir. Wallerstein uzundönemde dünya kapitalizminin bütün alanlar›nda çat›flma olaca¤›n› sonun-da sosyalist bir dünyan›n kurulaca¤›na inanmaktad›r” (Peet, 1991, s.50-51).

Wallerstein’›n Dünya Sistemi yaklafl›m›, kapitalizmin geliflmesinin tarihsel kö-kenleri ba¤lam›nda Frank’›n teorisini yeniden gözden geçirip gelifltirme çabas› ola-rak de¤erlendirilmektedir. Bununla birlikte kapitalizmi üretim iliflkileri yerine do-lafl›m iliflkileri -sermayenin küresel düzeyde dolafl›m›- aç›s›ndan ele ald›¤› bu ne-denle de s›n›f mücadelesinin kayna¤›na inmedi¤i için elefltirilmektedir.

EKLEMLENME KURAMITeorik olarak yap›salc› Marksizmden beslenen Eklemlenme Kuram› hem Ba¤›ml›-l›k Kuram›na, hem de Dünya Sistemi yaklafl›m›na elefltirel bakmaktad›r. Ba¤›ml›l›kOkulu ve Dünya Sistemi kuram› Üçüncü Dünya ülkelerinin azgeliflmiflli¤inin nede-ni olarak kapitalizmi göstermektedir. Her iki yaklafl›mda azgeliflmifl ülkelerin sö-mürülmesinde temel önceli¤i ticarete, uluslararas› pazar iliflkilerine vermektedir(Larrain, 1998, s.180). Eklemlenme kuram› Üçüncü Dünyay› ya da azgeliflmiflli¤ianlamak için üretim biçimi kavram› yerine toplumsal formasyon kavram›n› kulla-n›r. Althusser etkisinde geliflen bu yaklafl›m, toplumsal formasyonlar› ekonomik,politik ve ideolojik düzeylerdeki pratikler çerçevesinde ele al›r. Buna göre toplum-sal formasyon birden fazla üretim biçiminin birbirlerine eklemlenerek birarada bu-lundu¤u yap›y› ifade eder.

Yap›salc› Marksizm konusu için Sosyoloji Tarihi kitab›n›z›n 9. Ünitesi olan ‘Yap›salc›l›k’bölümüne bak›n›z.

Eklemlenme Kuram› neden üretim biçimi yerine toplumsal formasyon kavram›n› kullan-maktad›r araflt›r›n›z.

Kapitalist ve kapitalist olmayan toplumlar aras› iliflkiler Marksist geliflme yaz›n›-n›n temel konular›ndan birisidir. Wolpe’a (Peet, 1991, s.67) göre bu iliflki, Marx’›nbu konudaki çal›flmalar›na dayand›r›larak iki farkl› flekilde ele al›nmaktad›r. Birin-cisindeki temel iddiaya göre kapitalizmin yay›lmas›, kapitalizm öncesi üretim bi-çimlerini bozmakta ve ortadan kald›rmaktad›r. Burada kapitalizm öncesi üretim bi-çimlerinin içsel dinamikleri gözard› edilmektedir. ‹kinci yaklafl›msa kapitalist ve


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

kapitalist olmayan toplumlar aras›ndaki iliflkinin karmafl›k oldu¤u görüflüne daya-n›r. Kapitalist olmayan toplumlar›n, kapitalist toplumlar›n egemenli¤ine karfl› di-renç gösterebilece¤ini, dolay›s›yla san›ld›¤›n›n tersine hemen y›k›lamayaca¤›n› sa-vunur.

Üretim tarzlar›n›n eklemlenmesi yaklafl›m› toplumsal formasyonlar aras›ndakive içindeki eflitsiz geliflmeyi aç›klamaya çal›flm›flt›r. Eflitsiz geliflme kapitalizmin ya-y›lmas› sonucu dünyan›n baz› bölgelerinde üretim güçleri geliflirken, baz› bölgele-rinde çarp›k ya da s›n›rl› bir büyümeyi ifade eden bir kavramd›r (Marshall, 1999).

Eklemlenme kuramc›lar›ndan Charles Bettelheim (Peet, 1991, s.68-69) top-lumsal formasyonlar› birçok üretim biçiminden oluflan karmafl›k bütünlükler ola-rak tan›mlar. Bu karmafl›k bütünlükler içinde ekonomik, politik ve ideolojik olarakkapitalist üretim biçimi hâkim olabilir. Bununla birlikte bireyler, ayn› anda köylüve ücretli iflçi olarak hem kapitalist hem de kapitalist olmayan üretim iliflkileri için-de yer alabilirler. Bettelheim’a göre kapitalist üretim iliflkilerinin bütün dünyadahâkim olmas›, uluslararas› bir iflbölümünün ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Buiflbölümü gere¤ince egemen olan toplumsal formasyonlarda geliflmifl bir endüstri-yel üretim ve geliflmifl üretim iliflkileri görülürken hâkimiyet alt›ndaki toplumsalformasyonlarda, üretici güçlerin geliflmesini durduran politika ve ideolojiler görül-mektedir. Bütün bunlarsa bu farkl› toplumsal formasyonlar aras›ndaki ekonomikeflitsizliklerin yeniden üretilmesine neden olmaktad›r. Bettelheim’a göre bir bölgeya da ülkenin baflka bölge ve ülkeler taraf›ndan sömürülmesi durumu toplumsalformasyon kavram›yla aç›klanabilir.

Bettelheim kapitalist üretim biçiminin ulusal ve uluslararas› düzeyde üretimgüçleri ve üretim iliflkilerini iki düzeyde yeniden üretti¤ini iddia eder. Buna görekapitalist üretim biçiminin yay›lmas› ulusal düzeyi bozar ve parçalar. Kapitalistüretim biçimi, eme¤in toplumsallaflmas›, ücretlerin seviyesi vb. konularda belirle-yici hale gelir. Bunun sonucunda kapitalist olmayan üretim biçimlerinin yerine ge-çer ve eski üretim biçiminde yer alanlar kapitalist üretim iliflkilerine dâhil olurlar.Fakat bunun yan›nda kapitalist üretim biçiminin hâkimiyetine ra¤men eski üretimbiçimlerinin korunma, yeniden yap›lanma gibi e¤ilimleri de görülebilir. Bettelheimbuna örnek olarak tar›msal üretimi vermektedir. Tar›m sektörü içinde yer alan üre-ticilerin pazarla iliflkileri zay›f olabilir. Ürettikleri ürünü en düflük fiyattan satmala-r› gerekirken kendi yeniden üretimlerini devam ettirebilmeleri için daha yüksek fi-yattan satabilirler.

Eklemlenme kuramc›lar›ndan Barbara Bradby (Peet, 1991, s.70-71; Wolpe,1984) kapitalizm öncesi üretim biçimlerini, üretimin ihtiyaçlara göre yap›ld›¤› vehenüz imalat ve tar›m›n birbirinden ayr›flmad›¤› metalaflmam›fl ekonomiler olarakaç›klamaktad›r. Bu tan›mlamada Bradby, Luxemburg’un do¤al ekonomi kavram›n-dan yararlan›r. Bu üretim biçimlerinde çözülme süreci toprak ve eme¤in meta ha-line gelmesi, art› de¤er elde etmenin üretimin amac› haline gelmesiyle gerçeklefl-ti¤ini belirtir. Bradby’e göre kapitalizm öncesi üretim biçimlerinin çözülme süreciher yerde, her zaman ayn› h›zla ortaya ç›kmayabilir. Bu çözülme sürecini anlayabil-mek için Bradby üç noktaya dikkat çeker. ‹lk olarak kapitalizmin kendi iç dinamik-lerine, yeniden üretimine ve yay›lmas›na bak›lmas› germektedir. ‹kinci olarak, ka-pitalizm öncesi üretim biçimlerinin içsel yap›s›na, temel üretim iliflkilerine ve yeni-den üretim sistemlerine bak›lmas› önemlidir. Son olarak da kapitalizm ve kapitalizmöncesi üretim biçimleri aras›ndaki iliflkiye, eklemlenmeye bak›lmas› önemlidir.

Bir baflka eklemlenme kuramc›s› Pierre-Philippe Rey (Peet, 1991, s.71-72;Wolpe, 1984) kapitalist ve kapitalist olmayan toplumsal formasyonlar aras›ndaki


Eflitsiz geliflme kapitalistüretim biçiminin yay›lmas›nedeniyle dünyan›n baz›bölgelerinde ortaya ç›kançarp›k ve s›n›rl› geliflmeyiifade eder.

Bettelheim’a göre kapitalisttoplumsal formasyonlar›nyay›lmas› sonucunda ortayaç›kan iflbölümü nedeniylefarkl› toplumsalformasyonlar aras›ndakieflitsizlik yenidenüretilmektedir.

iliflkiyi aç›klayabilmek için, feodalizmden kapitalizme geçifli model olarak ele al›r.Bu dönüflümde üç aflama oldu¤unu belirtir. Birinci aflamada kapitalizm emek gü-cü ve tar›msal ürün elde edebilmek için feodal üretim biçimine ihtiyaç duymakta-d›r. Bundan dolay› uzun bir süre feodal yönetici s›n›fla burjuva s›n›f›n›n ç›karlar›birbirleriyle uyum halindedir. ‹kinci aflamadaysa kapitalizm egemenli¤ini kurmufl-tur ama ucuz iflgücü ihtiyac› için kapitalist olmayan üretim biçimlerine ihtiyac› var-d›r. Üçüncü aflamadaysa kapitalizmin iflgücü için art›k kapitalizm öncesi üretim bi-çimlerine ihtiyac› ortadan kalkm›flt›r. Rey, çal›flmas›n› yapt›¤› dönemde, kapitaliz-min henüz söz konusu aflamaya gelmedi¤ini belirtmektedir.

Eklemlenme kuram›n›n genel olarak toplumsal de¤iflme yaz›n›na yapt›¤› katk›-lar› flu flekilde de¤erlendirilmektedir. Eklemlenme kuram›nda toplumsal de¤iflmedinamik bir süreç olarak ele al›nm›flt›r. Bu dinamik süreç içinde hem kapitalist top-lumlarda yaflanan de¤iflimler, hem de bu de¤iflimlerin kapitalist olmayan toplum-lar üzerindeki etkisine bak›lm›flt›r. Bu anlamda “geliflmenin farkl› toplumsal kesim-ler için farkl› anlamlara geldi¤i, bunun da kendisini bir ve di¤er toplumsal prati¤isavunma ya da engelleme türünde pratiklerle aç›¤a ç›kt›¤› belirtilmifltir” (Ercan,1996, s.185). Toplumsal de¤iflme¤inin do¤rusal olaca¤› yönündeki iddialara karfl›ç›km›flt›r. Bu çerçevede yapt›klar› somut analizler sonucunda kapitalizmin yaratt›-¤› eflitsiz geliflme e¤ilimi nedeniyle eski üretim biçimleri ve iliflkilerinin hemen y›-k›lmayabilece¤ini, belirli bir dönem için güçlenebilece¤ini ve korunabilece¤inigöstermifltir. Ayr›ca eklemlenme kuram› soyut bir kavram olan üretim tarz› kavra-m› yerine toplumsal formasyon kavram›n› kullanarak ayn› anda ekonomik, politikve ideolojik süreçlerin analizini yapm›flt›r (Ercan, 1996, s.185-186).



Azgeliflmifllik kavram›n› tan›mlayabilme,

Modernleflme Okulu’nun geleneksel toplumlarolarak adland›rd›¤› toplumlar Ba¤›ml›l›k Okuluiçinde azgeliflmifl toplumlar olarak ele al›nmakta-d›r. Bu ele al›fl, asl›nda, geleneksel diye adland›-r›lan toplumlar›n kendi içsel özellikleri nedeniy-le geri kalmad›klar›n› tersine, kapitalizmin gelifl-me süreci içinde azgeliflmifllik durumunun orta-ya ç›kt›¤›na dayanmaktad›r. Azgeliflmifllik “bir-çok Üçüncü Dünya toplumunun karakteristiközelli¤i durumuna gelmifl yoksullu¤u ve ekono-mik durgunlu¤u betimlemek için kullan›lan te-rimdir. Azgeliflmifllik, söz konusu toplumlar›n ba-sitçe geliflememenin zararlar›ndan etkilenmeleri-nin yan› s›ra, ileri kapitalist devletler taraf›ndansömürülmemifl olmalar› durumunda beklenebi-lecek geliflme düzeylerine de ulaflamamalar›n›içermektedir” (Marshall, 1999, s.52).

Emperyalizm kuramlar›n›n özelliklerini s›rala-

yabilme,

Emperyalizm kuramlar› 19. yy.’da kapitalist üre-tim biçiminin dünyaya yay›lmaya bafllamas›n› birbaflka ifadeyle emperyalist yay›lmac›l›¤› çözümle-meye çal›flm›fllard›r. Emperyalist yay›lmac›l›¤›ntemel nedenleri olarak hammadde ihtiyac›, em-peryalist ülkelerde üretilen ürünlerin sat›laca¤›yeni pazar aray›fllar›, sermayenin yat›r›ma dönüfl-türülerek yeniden üretilece¤i yeni pazarlar olaraks›ralanmaktad›r. Emperyalizm kuramc›lar› bütünfaktörleri kabul etmekle birlikte bu faktörlerdenhangisinin daha önemli oldu¤u konusunda bir-birlerinden farkl›laflmaktad›rlar. Hilferding sanayisermayesiyle finans kapital aras›nda bir ayr›m ya-par ve emperyalizmi esas olarak finans kapitalinyani mali sermayenin güçlenmesinin bir sonucuolarak aç›klar. Emperyalist yay›lmac›l›¤›n nedeniLuxemburg’a göre emperyalist devletlerin ürettik-leri ürünleri yeni pazarlarda kapitalizm öncesiüretim biçimlerinin oldu¤u toplumlara satt›klar›n-da daha çok kâr elde etmeleridir. Dünyada bu tür‘do¤al ekonomi’ler tükendi¤inde de kapitalizmkendi sonunu getirecektir. Lenin ise emperyaliz-mi kapitalizmin en yüksek aflamas› olarak tan›m-lar. Bu aflamada sanayi sermayesi ve mali serma-yenin birleflmesiyle uluslar aras› kapitalist tekeller

ortaya ç›kacak ve büyük kapitalist devletler ara-s›nda dünya paylafl›lacakt›r. Bukharin ise emper-yalizmi ileri derecede geliflmifl ve belirli bir dü-zeyde üretim örgütlenmesini gerçeklefltirmifl fi-nans kapitalizmin bir politikas› olarak tan›mlar.Emperyalist yay›lma sonucunda bu politika kapi-talizm öncesi üretim iliflkilerini y›kar.

Ba¤›ml›l›k Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›m-

layabilme,

1960larda gelifltirilen Ba¤›ml›l›k Okulu LatinAmerika kökenli bir yaklafl›md›r. Latin Ameri-ka’n›n azgeliflmiflli¤inin nedeni olarak merkez ül-kelerle kurulan iliflkiler göstermektedir. Kapita-lizm merkez ülkelerde geliflmiflli¤e neden olur-ken çevre ülkelerde azgeliflmiflli¤e neden olmak-tad›r. Çevre ülkelerde üretilen ekonomik art›¤amerkez ülkeler taraf›ndan do¤rudan ya da dolay-l› biçimlerde el konulmaktad›r. Bu durum çevreülkelerinin kendilerinin geliflmesini sa¤layacaksermaye birikiminden yoksun olmalar›na nedenolmaktad›r. Frank metropol ve uydu kavramla-r›yla bu durumu aç›klamaya çal›flm›flt›r. Kapita-lizm dünyada metropoller ve onlara ba¤›ml› uy-dular yaratm›flt›r. Metropol ve uydu aras›ndakibu ba¤›ml› iliflki ortadan kalkmad›¤› sürece deuydular›n geliflmesi mümkün de¤ildir. Emmanu-el eflde¤er olmayan de¤iflim kavram›ylaekonomik art›¤a dolayl› olarak el koyma biçim-lerini aç›klamaya çal›flt›r. Emmanuel’e göre tica-ret yoluyla gerçekleflen eflde¤er olmayan de¤i-flim, ekonomik art›¤a el koyman›n gizli bir me-kanizmas›d›r. Bu gizli mekanizma flöyle ifllemek-tedir: Çevre ülkelerde düflük ücret alan çok say›-da iflçi taraf›ndan üretilen ürünler merkez ülkele-re ihraç edilmektedir. Merkezde yüksek ücretalan az say›da iflçinin üretti¤i ürünler ithal edil-mektedir. Bu durumda yap›lan ticaret anlaflma-lar› merkezde üretilen yüksek ücretli ürünlerinlehineyken çevrede üretilen düflük ücretli ürün-lerin aleyhine gerçekleflmektedir. Bir di¤er Ba-¤›ml›l›k Okulu temsilcisi Cardoso ise ba¤›ml› ge-liflme kavram›yla Frank’› elefltirmifl ve baz› çevreülkelerde ve baz› sektörlerde ba¤›ml› kapitalistgeliflmenin oldu¤unu göstermeye çal›flm›flt›r. DosSantos ise merkez ve çevre aras›ndaki iliflkinin

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


ba¤›ml›l›¤›n mekânsal bir biçimi oldu¤unu iddiaeder. Bu mekânsal yap› içinde hâkim olan ülke-ler ekonomik büyümeyi kendi kendilerine sa¤-larlarken, egemenlik alt›ndaki ba¤›ml› ülkeler an-cak hâkim olan ülkelerdeki de¤iflimin bir yans›-mas› fleklinde büyüme gösterirler. Dos Santosba¤›ml›l›¤› eflitsiz ve bileflik geliflme kavramla-r›yla aç›klamaya çal›fl›r. Eflitsiz geliflme, sistemiçinde baz› parçalar›n geliflmesi ancak di¤er par-çalar›n geri kalmas› ile mümkün oldu¤unu ifadeetmektedir. Geri kalm›fl ve ba¤›ml› sektörlerdengeliflmifl olan sektörlere kaynaklar›n aktar›lmas›sonucu bu eflitsizlikler birleflir ve bileflik geliflme

ortaya ç›kar.

Dünya Sistemi Kuram›n› aç›klayabilme,

Dünya Sistem Kuram› Wallerstein taraf›ndan ge-lifltirilmifl bir yaklafl›md›r. Wallertesin’a göre dün-ya kapitalist sistemi merkez, çevre ve yar› çevreolmak üzere birbirinden farkl› üç yap› yaratm›fl-t›r. Merkez ve çevre co¤rafi ve kültürel olarakayr› bölgelerde yer almaktad›r. Merkez sermayeyo¤un, çevreyse emek yo¤un üretim gerçeklefl-tirmektedir. Merkez ve çevre birbiriyle iliflkilidirve ikisi de birbirinden ba¤›ms›z olarak varl›¤›n›sürdüremez. Yar› çevre, merkez ve çevre aras›n-da ekonomik ve politik olarak bir tampon ifllevigörmektedir. Politik olarak, çevrede merkeze kar-fl› geliflen muhalefeti dengeler. Ekonomik olaraksa hem merkez, hem de çevre benzeri bir ko-numdad›r. Merkeze az ifllenmifl metalar ihraçederken basit imalat ürünlerini çevreye satar.Wallerstein’›n dünya sistemi kuram› çal›flmalar›n-da temel olarak befl ana konu üzerinde durur.Bunlardan birincisi kapitalist dünya ekonomisi-nin bir sistem olarak nas›l iflledi¤i konusudur.‹kincisi dünya kapitalist ekonomisi nas›l baflla-m›flt›r ve hangi nedenlerle ortay ç›km›flt›r. Üçün-cüsü, kapitalist dünya sisteminin tam anlam›ylaküresel bir sistem olmadan önceki dönemlerdekapitalist olmayan yap›larla iliflkisi nas›ld›r. Dör-düncüsü kapitalist dünya sisteminin alternatifüretim biçimleriyle karfl›laflt›rmas›d›r. Son olarakda kapitalist dünya sisteminin sosyalizme dönüfl-me sürecidir.

Eklemlenme Kuram›n›n azgeliflmifllik yaz›n›na

yapt›¤› katk›lar› ay›rt edebilme,

Yap›salc› Marksizmin özellikle de Althusser’in et-kisinde geliflen eklemlenme kuram› kapitalist vekapitalist olmayan toplumlar aras›ndaki iliflkininkarmafl›k oldu¤unu iddia eder. Kapitalist olma-yan toplumlar›n, kapitalist toplumlar›n egemenli-¤ine karfl› direnç gösterebilece¤ini dolay›s›yla sa-n›ld›¤›n›n tersine hemen y›k›lamayaca¤›n› savu-nur. Eklemlenme kuram› Üçüncü Dünyay› ya daazgeliflmiflli¤i anlamak için üretim biçimi kavra-m› yerine toplumsal formasyon kavram›n› kulla-n›r. Toplumsal formasyonlar› ekonomik, politikve ideolojik düzeylerdeki pratikler çerçevesindeele al›r. Buna göre toplumsal formasyon birdenfazla üretim biçiminin birbirlerine eklemlenerekbirarada bulundu¤u yap›y› ifade eder. Eklemlen-me kuram› toplumsal formasyonlar aras›ndaki veiçindeki eflitsiz geliflmeyi aç›klamaya çal›flm›flt›r.Eflitsiz geliflme kapitalizmin yay›lmas› sonucudünyan›n baz› bölgelerinde üretim güçleri geli-flirken, baz› bölgelerinde çarp›k ya da s›n›rl› birbüyümeyi ifade eden bir kavramd›r. Eklemlen-me kuram›nda toplumsal de¤iflme dinamik birsüreç olarak ele al›nm›flt›r. Bu dinamik süreç için-de hem kapitalist toplumlarda yaflanan de¤iflim-ler hem de bu de¤iflimlerin kapitalist olmayantoplumlar üzerindeki etkisine bak›lm›flt›r. Eklem-lenme kuram› toplumsal de¤iflme¤inin do¤rusalolaca¤› yönündeki iddialara karfl› ç›km›flt›r. Buçerçevede yapt›klar› somut analizler sonucundakapitalizmin yaratt›¤› eflitsiz geliflme e¤ilimi ne-deniyle eski üretim biçimleri ve iliflkilerinin he-men y›k›lmayabilece¤ini belirli bir dönem içingüçlenebilece¤ini ve korunabilece¤ini göstermifl-lerdir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi eklemlenme kuramc›lar›ndanbiridir?

a. Frankb. Luxemburgc. Bettelheimd. Lenine. Bukharin

2. Afla¤›dakilerden hangisi Lenin’e göre emperyalist ya-y›lmac›l›¤›n temel nedenidir?

a. Üçüncü dünya ülkelerinde varolan ucuz ifl-gücü.

b. Sermayenin denizafl›r› bölgelerde tekel hali-ne gelmesi.

c. Tekelci firmalar›n kâr oranlar›n› art›rmak içinsermayelerini dünyan›n baflka bölgelerine ih-raç etmeleri

d. Kapitalizmin küresel olarak kendini yaymae¤ilimi.

e. Kapitalizmin tarihsel olarak kendini yenidenüretmesi için emperyalizme ihtiyaç duymas›.

3. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi kapitalist üretim biçi-minin hâkim oldu¤u bir dünyada emperyalizmden bah-setmenin mümkün olamayaca¤›n› vurgular?

a. Leninb. Bukharinc. Bakunind. Luxemburge. Frank

4. “Ba¤›ml›l›k Okulu ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisido¤rudur?

a. Geliflme yaz›n›nda, azgeliflmifllik perspektifindenbakarak analiz yapmaya çal›flan ilk yaklafl›md›r.

b. Kapitalizmden sosyalizme geçiflin temel yolunugösteren bir okuldur.

c. Emperyalizmin zorunlu bir tarihsel durak oldu¤u-nu savunan bir okuldur.

d. Emperyalizmin Latin Amerika ülkeleri için kapita-listleflme sürecinde önemli bir ad›m oldu¤unu sa-vunan bir okuldur.

e. 1900’lerin bafl›nda ortaya ç›kan bir okuldur.

5. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Dünya Sistemi kura-m›n›n en önemli temsilcisidir?

a. Leninb. Marks c. Wallersteind. Franke. Buharin

6. Afla¤›dakilerden hangisi Wallerstein’a göre dünya tari-hinde bütünlük olarak kavramsallaflt›r›labilecek üç üretimbiçiminden biridir?

a. Emperyalizmb. Makro sistemlerc. Sosyalist Ülkelerd. Mini sistemlere. Yerel ekonomiler

7. Afla¤›daki kuramlardan hangisi azgeliflmifl ülkelerin sö-mürülmesinde temel önceli¤in uluslararas› pazar iliflkile-rine verilmesini elefltirmektedir?

a. Ba¤›ml›l›k Kuram›b. Eklemlenmesi Kuram›c. Dünya Sistemleri Kuram›d. Liberal Geliflme Kuram›e. Modernleflme Kuram›

8. “Toplumsal Formasyon” afla¤›daki kuramlardan hangi-sinin temel kavram›d›r?

a. Ba¤›ml›l›k Kuram›’n›nb. Dünya Sistemi Kuram›’n›nc. Merkez-Çevre Kuram›’n›nd. Üretim Tarzlar›n›n Eklemlenmesi Kuram›’n›ne. Emperyalizm Kuram›’n›n

9. Üçüncü Dünya’n›n geri kalm›fll›¤›n› ba¤›ml›l›k kavram›ile aç›klamaya çal›flan en önemli düflünür afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Wallersteinb. Frankc. Luxemburgd. Kropotkine. Lenin

10. Emperyalizmi, kapitalizmin en yüksek aflamas› olaraktan›mlayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Wolpeb. Bradbyc. Marksd. Franke. Lenin



ÜÇÜNCÜ DÜNYACILIK D‹NAZORLUK MU?

Bugün üçüncü dünya ülkelerine küreselleflme treni öne-

riliyor. Üçüncü dünyadan bahsedenler afla¤›lan›yor.

Rüzgar emperyalizmin lehine esti¤i zaman konuflmak

kolay, oysa kavram›n kökeninde halklar›n sömürgecili-

¤e karfl› mücadelesi de var.

Televizyon sunucusu müstehzi ve y›l›fl›k bir gülümse-meyle ‘konu¤una’: “sizin için Üçüncü Dünyac› diyorlar,öyle mi” diyor. Do¤rusu soruyu soran da muhatab› daiflin esas›ndan haberdar de¤il ama ikisinin de bildikleri-ni sand›¤› fley, ‘Üçüncü Dünyac›l›k’ diye bir fley oldu¤uve bunun da kötü bir fley oldu¤una dair... Konuk ken-dini savunurken ‘o zaman›n koflullar› öyleydi’ art›kdevir de¤iflti türünden bir fleyler söyleyerek kendini sa-vunmaya devam ediyor. Bu konuflmay› izleyen “say›nseyirciler” de durumdan pek haberdar olmad›klar›na gö-re, kafa buland›rma giriflimi oldukça baflar›l› say›labilir...

Sömürgecilikten kurtulman›n yüzy›l›

20. yüzy›la damgas›n› vuran üç önemli toplumsal-

tarihsel olay; emperyalist devletler aras›ndaki hege-monya rekabeti, özellikle emperyalist ülkelerdeki iflçi s›-n›f›n›n kapitalizme karfl› mücadelesi ve sömürge halk-

lar›n sömürgecilikten kurtulma mücadelesiydi.

Emperyalist güçler aras›ndaki hegemonya rekabeti ikisavafl›n sonunda ABD lehine olmak üzere k›smî bir ‘is-tikrara’ kavufltu. Kapitalist dünya sisteminin merkezin-de yer alan (emperyalist) ülkelerde iflçi s›n›f› mücadele-si sistemi aflmakta baflar›l› olamasa da ve niha-i tahlilde ‘düzenle bütünleflse de’, kapitalizmden önem-li tavizler koparmay› baflard›. Sovyet devrimi kapitalistsistemden ilk radikal kopufltu. Üçüncü Dünya halkla-

r› da ‹kinci Dünya Savafl’›n› izleyen ilk on y›llarda

sömürgecili¤in do¤rudan biçiminden kurtulmay›

baflard›lar.

Velhas›l kapitalist sistem ‘tehdit’ alt›nda görünüyordu.Merkezde iflçi s›n›f›na tavizler vermek zorunlu hale gel-miflti. Yaklafl›k befl yüz y›ld›r ‘sofradan uzak tutulan’ sö-mürge halklar› da art›k sofraya dahil olma talepleriniyüksek sesle dillendiriyorlard›. Üstelik Sovyet sistemi-nin varl›¤› bu talebi daha da anlaml› hale getiriyordu. Demek ki, emperyalist odaklar sadece içerde kendi ifl-çi s›n›flar›na de¤il, d›flar›da sömürgecilikten yeni kur-

tulmufl ülkelerin yoksullaflt›r›lm›fl halklar›na da

taviz vermek zorundayd›lar. Aksi halde Sovyet siste-mi genelleflebilir ve bu kapitalizmin sonu olurdu. Kapi-talist dünya sisteminin merkezinde verilen tavizler ‘re-

fah devleti’ denileni ortaya ç›kard›. Kapitalist dünya sis-teminin çevresinde (periferisinde) yer alan ülkelere ve-rilen tavizler de ‘ulusal kalk›nmac› devleti’ ortaya ç›-kard›.

ABD’nin sömürge stratejisi

Fakat söz konusu tavizler dönemin hegemonik-emper-yalist gücü olan ABD’nin daha kapsaml› stratejisi olan“komünizmi kuflatma stratejisinin” bileflenlerindenbaflkas› de¤ildi. Öyleyse iki fley: Birincisi kapitalist sis-tem bu tavizlere uzun süre dayanamazd›; ikincisi ko-münizm düflmanl›¤› Üçüncü Dünya düflmanl›¤›ndan ba-¤›ms›z de¤ildi. Bu ikisi bütünün iki parças›yd›. Bütününiki parças›yd›, zira bunlardan birincisi kapitalist pazar›,dolay›s›yla sömürü alan›n› s›n›rlayan bir fley iken, ikin-cisi sistemin ifllemeyiflini ve etkinli¤ini, dolay›s›yla dasömürü ve kâr oranlar›n› k›s›tlay›c› etki yarat›yordu.Velhas›l ABD’nin daha yüzy›l›n bafllar›nda gelifltirdi¤i“Serbest teflebbüs emperyalizmini” hayata geçirmekmümkün görünmüyordu. ‘Üçüncü Dünya’ kavram› ilk defa Frans›z iktisatç›s› (nü-fus uzman›) Alfred Sauvy taraf›ndan 1952’de ortaya at›l-m›fl bir kavramd›r. Sauvy bu kavram› ‘Eski Rejim’dekis›n›fsal yap›ya bakarak ortaya atm›flt›.

Üçüncü dünya kavram›

Bilindi¤i gibi devrim öncesi Fransa’da (Ancien Régime)üç s›n›f vard›: Kilise (Clergé), toprak aristokrasisi veyasoylular s›n›f› ve yeni yetme burjuva s›n›f› ki bu kesimeo zamanlar “Tiers État” (üçüncü taraf veya kesim anla-manda) deniyordu. Dikkat edilirse iflçi s›n›f›n›n esame-si bile okunmuyordu... ‹flte Üçüncü Dünya kavram›‘Üçüncü s›n›fa’ bir çeflit gönderme yap›larak üre-

tilmifl bir kavramd›.

‹kinci dünya savafl› sonras› dünyada bafll›ca üç odakvard›: Merkez kapitalist (emperyalist) ülkeler birincidünya, Sovyetler Birli¤i ve ona dahil olan ülkeler ikincidünya ve bu ikisi d›fl›nda kalanlar da üçüncü dünya.Kavram daha sonra medya taraf›ndan da kullan›lmayabafllan›nca, kapitalizmin çevresinde yer alan ülkeleri ta-n›mlayan baflat kavram durumuna geldi. Öyleyse sorun nedir? Nas›l oluyor da flimdilerde (amaas›l 1980 sonras›nda) Üçüncü Dünyac›l›k bir çeflit

‘küfür’ say›l›p lânetleniyor? Ya da bu kavram karfl›-s›nda kim nerede duruyordu? ‹kinci Dünya savafl› son-ras› dönem daha önce de bir çok defalar yazd›¤›m›z gi-bi, dünyada ilerici-devrimci güçlerin sald›r›da, emper-

Okuma Parças›


yalizmin de savunmada oldu¤u bir dönemdi. Sadece sömürgecilikten yeni kurtulmufl halklar›n siya-setçileri ve “ayd›nlar›’ de¤il, emperyalist ülkelerdeki ile-rici kesimler de Üçüncü Dünya denilen ülkelerin kal-k›nmas›, dünya sistemi içindeki konumlar›n›n iyileflme-si, onlar›n da dünyada hak ettikleri yeri almalar›, bununmümkün ve gerekli oldu¤u... vb. gibi düflünceler tafl›-yorlar ve söz konusu halklar lehine tav›r al›yorlard›.Bunlardan baz›lar› Üçüncü Dünya toplumlar›n› dün-

yan›n ‘proleter uluslar›’ gibi görme e¤ilimindeydi-

ler.

Bu toplumlar›n s›n›fs›z ve tamam›n›n da emperyalistsömürüden ayn› flekilde zarar gören toplumlar olarakgörülüyordu. Elbette böylesi bir yaklafl›m gerçek duru-ma denk düflmüyordu. Emperyalist ülkelerde oldu¤ukadar kesin ve keskin bir s›n›fsal ayr›flma söz konusuolmasa da bu sosyal formasyonlar da s›n›fl› toplumlar-d›. Bu aflama Marksist sol bu tür yaklafl›mlar› elefltirdive ‘üçüncü dünyac›l›k’ say›p suçlad›. Asl›nda bu yerin-de bir elefltiriydi zira, devrim stratejisi bak›m›ndan uy-gun de¤ildi. Kapitalizmin 1970’lerin ikinci yar›s›ndan sonra krize gir-mesi ve neo-liberalizmin 1980’den sonra egemen ide-olojik söylem haline gelmesiyle ‘Üçüncü Dünyac›l›k’

bu sefer bizzat emperyalist odaklar taraf›ndan bir

suçlama arac›na dönüfltürülecekti. Güç dengeleriyeniden emperyalizm lehine dönmüfltü. Nas›l emekçihalk ço¤unlu¤u lehine ileri sürülen her öneri ve politi-ka her yerde ve hemen ‘popülizm’, ‘popülistlik’ suçla-mas›yla karfl›lafl›yorsa, Üçüncü dünya lehine her talepve öneri de art›k üçüncü dünyac›l›k say›l›p lânetleniyor.

Üçüncü dünyac›l›k de¤il küreselleflmeye kat›l›m

Sermayenin hareketini s›n›rlayan ne varsa birer birertasfiye edildi¤i tam bir gericilik döneminde kavramlar›niçerikleri de dönemin ihtiyaçlar›yla ‘uyumland›r›l›yor’...Art›k Üçüncü Dünya denilen ülkelerin kalk›nmalar›n-dan kimse söz etmiyor. Onlara vakit kaybetmeden ‘kü-

reselleflme trenine’ atlamalar› öneriliyor. Trenin neyöne gitti¤i, gidilen yolun ç›kmaz bir yol olup olmad›-¤›, trende herkese yer olup olmad›¤›, vb. gibi sorular›nsorulmas› da bizzat neo-liberal ideoloji taraf›ndan en-gellenmek kayd›yla... Söz edenlerse hemen popülistlikve üçüncü dünyac›l›kla, ça¤›n gerisinde kalmakla, ‘yenidurumu ve süreçleri anlamamakla’, dinozorlukla, gerikafal›l›kla, vb. suçlan›yor.

Suçlayanlar aras›nda sadece her zamanki üçüncü dün-ya ve sosyalizm düflmanlar› yok. Sald›r› kervan›na flim-

dilerde eski solcular, eski Marksistler, eski ‘üçüncü dün-yac›lar’ da kat›lm›fl durumda. Bu sald›r›da rol alanlarflimdilik durumlar›ndan memnun görünebilirler ama buuzun süre devam etmeyecek. Rüzgar yeniden karfl›

yönden esmeye bafllayacak. Bakal›m a¤›zlar›ndansalyalar saçarak iflçilere, emekçilere, ezilen halklara ku-durmuflças›na sald›ran, sermayenin ideolojik tetikçileribu küstahl›klar›nda ifller tersine döndü¤ünde de ›sraredebilecekler mi? Siz bu çapulcu taifesinin flimdilik ‘köpeksiz köyde

de¤neksiz gezdi¤ine’ bakmay›n. Zaman› geldi¤indekavramlar yeniden yerli yerine oturacak ve as›l sahiple-rine iade edilecektir. fiimdilik fanatik birer sermaye ufla-¤› olan bu taifenin ifller tersine dönünce nas›l yelken k›-racaklar›n› her halde tahmin etmekte zorlan›yorsunuz-dur. Zaman› gelecek ve bu taifenin ipli¤i pazara ç›kar›-lacak... Baflka türlüsü mümkün mü? (NK) Fikret BAfiKAYA, Ankara - Ozguruniversite.org, 26 Ni-san 2003.http://www.bianet.org/bianet/siyaset/18461-ucuncu-dunyacilik-dinazorluk-mu, Eriflim Tarihi; 17.08.2010.


1.c. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konu-sunu gözden geçiriniz.

2.c. Yan›t›n›z yanl›flsa “Emperyalizm kuramlar›” ko-nusunu gözden geçiriniz.

3.d. Yan›t›n›z yanl›flsa “Emperyalizm kuramlar›” ko-nusunu gözden geçiriniz.

4.a. Yan›t›n›z yanl›flsa “Ba¤›ml›l›k Okulu” konusunugözden geçiriniz.

5.c. Yan›t›n›z yanl›flsa “Dünya Sistemi Kuram›” ko-nusunu gözden geçiriniz.

6.d. Yan›t›n›z yanl›flsa “”Dünya Sistemi Kuram›” ko-nusunu gözden geçiriniz.

7.b. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konu-sunu gözden geçiriniz.

8.d. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konu-sunu gözden geçiriniz.

9.b. Yan›t›n›z yanl›flsa “Eklemlenme Kuram›” konu-sunu gözden geçiriniz.

10.e. Yan›t›n›z yanl›flsa “Emperyalizm kuramlar›” ko-nusunu gözden geçiriniz.


Emperyalizm kuramlar›, emperyalizmin çevre ülkelerüzerindeki etkilerinden daha çok emperyalist yay›lma-n›n gereklilikleri üzerine odaklanm›fllard›r. Bu gerekli-likleri aç›klarken merkez ülkeler aç›s›ndan durumu elealm›fllard›r. Savafl, rüflvet gibi olumsuz etkilerine ra¤-men emperyalizm çevre ülkelerin geliflmesi için gerek-lidir. Çünkü kapitalizm çevre ülkelerdeki üretici güçle-rin geliflmesini, üretim iliflkilerinin radikal bir biçimdedönüflmesini sa¤lar. Emperyalizm kuramlar›na getirilenelefltirilerden bir tanesi tam da bu konuyla iliflkilidir.Emperyalizm kuramlar›nda emperyalist yay›lmac›l›¤›nsömürgeler ve çevre ülkeler üzerindeki etkisi do¤rudando¤ruya çal›fl›lmam›fl, yay›lmac›l›¤›n sonuçlar› otomatiksüreçler gibi aç›klanm›flt›r.

S›ra Sizde 2

‹ngiliz liberal iktisatç› J. A. Hobson (1858-1940) gelifltir-di¤i emperyalizm kuram› ile Marksist olmamas›na ra¤-men özellikle Lenin’in görüflleri üzerinde etkili olmufl-tur. Hobson ilk defa sermayenin yo¤unlaflmas› sürecive tekellerin ortaya ç›k›fl›n›n emperyalizmle ba¤lant›s›-n› kurmufltur. 19. Yüzy›l sonunda görülen emperyaliz-

min daha önceki dönemlerden farkl› ve yeni oldu¤unubelirtmifltir. Bu dönemdeki emperyalizmin özelli¤i bir-çok emperyalist ülkenin birbiriyle rekabet içinde bu-lunmas› ve mali sermayenin ise ticari sermayenin önü-ne geçerek üstünlük sa¤lam›fl olmas›d›r. Sosyolojik bak›fl› liberal düflünce etraf›nda biçimlenenSchumpeter emperyalist yay›lmac›l›¤›n ve emperyalistpolitikalar›n gereksiz oldu¤unu ve verimlili¤i bozdu¤u-nu iddia eder. Schumpeter emperyalizmi “emperyal ül-keler içinde sanayi-öncesi ve pre-kapitalist bir toplum-sal katman›n (atalar›ndan getirdi¤i idealleri ve toplum-sal konumu nedeniyle, e¤ilimleri modern kapitalist top-lumun ç›karlar›na uymayan toprakl› ve askeri aristokra-si) varl›¤›n›n yans›mas›” (Marshall, 1999, s.193) olaraktan›mlar. Görüldü¤ü gibi Schumpeter için emperyalizmfeodal toplum yap›s›n›n yaratm›fl oldu¤u otoriterli¤inbir sonucudur.

S›ra Sizde 3

David Harvey yeni emperyalizmi flu flekilde tan›mla-maktad›r: “yeni emperyalizm eskisinin tekrar›ndan bafl-ka bir fley de¤ildir, tek fark de¤iflik bir yer ve zamandaortaya ç›kmas›d›r” (Harvey, 2004, s.151 aktaran Turan,2008, s.198). Harvey emperyalizmin yeni olan bu haliniaç›klamak için gücün ülkesel ve kapitalist mant›¤› ile el

koyarak birikim ve genifllemifl yeniden birikim kavram-lar›n› kullanm›flt›r.Harvey dünyada kapitalist devletlerin ortaya ç›k›fl›n›nüç tarihsel dönemde gerçekleflti¤ini belirtir. Burjuvaemperyalizmlerinin yükselifli olarak adland›rd›¤› dö-nem 1870-1945 y›llar› aras›nda tekabül eder. ‹kinci dö-nem, 1945-1970 aras›nda yer alan ve Amerikan hege-monyas›n›n so¤uk savafl sonras› tarihi olarak tarif etti¤idönemdir. Üçüncü dönem ise 1970-2000 y›llar›nda yeralan “büyük ölçüde ABD vesayetinde farkl› bir sistemolarak ortaya ç›kan neo-liberal hegemonya” (Turan,2008, s.2000) olarak adland›rd›¤› dönemdir. Kapitalist emperyalizm Harvey taraf›ndan özel bir em-peryalizm türü olarak tan›mlan›r ve bu kavram› gücün

ülkesel ve kapitalist mant›¤›n› aç›klamak için kullan›r.Buna göre kapitalist emperyalizm “gücünü bir ülkeninyönetilmesine ve bu ülke üzerindeki befleri ve do¤alkaynaklar›n siyasi, ekonomik ve askeri amaçlarla sefer-ber edilebilme yetene¤ine dayand›ran aktörler bak›-m›ndan ay›rt edici bir siyasal proje olarak emperyalizmile sermayeyi yönetmenin ve kullanman›n önemli halegeldi¤i belli bir zaman ve mekân içindeki siyasi-ekono-



mik sürecin yay›lmas› olarak emperyalizm aras›ndakikar›fl›md›r” (Harvey 2004, s.23 aktaran Turan, 2008,s.199). Buradan yola ç›karak Harvey gücün ülkesel ve kapita-list mant›¤› aras›ndaki farklar› flu flekilde s›ralamaktad›r:

“• sermayeyi elinde tutan kapitalist, nereden karsa¤larsa oraya yat›r›m yapmak ve daha fazla ser-maye biriktirmek isteyecektir. Siyasetçiler vedevlet adamlar› ise, kendi devletlerinin baflkadevletler karfl›s›ndaki gücünü sürdürecek ya daart›racak sonuçlar elde etmeye çal›fl›rlar.

• Kapitalist, bireysel avantaj elde etme peflindekoflar. Kendisinden ve yak›n çevresinden baflkakimseye karfl› sorumlu de¤ildir. Devlet adam›,kolektif avantaj elde etmeye çal›fl›r ve hareketserbestîsi devletin siyasi ve askeri koflullar›ylas›n›rl›d›r.

• Kapitalist sonsuz mekân ve zamanda hareketeder. Siyasetçi ülkesellefltirilmifl bir mekânda veen az›ndan demokrasilerde seçim dönemininbelirledi¤i bir sürede geçici olarak faaliyet gös-terir.

• Kapitalist flirketler gelir ve giderler, yer de¤iflti-rirler, birleflirler, faaliyetlerine son verirler. Dev-letler uzun ömürlü entitelerdir, göç edemezlerve istisnai co¤rafi fetih durumlar› haricinde sabitülkesel s›n›rlara hapsolmufllard›r “ (Harvey, 2004,s.24 aktaran Turan, 2008, s.199).

Harvey’e göre kapitalist emperyalizmin özelliklerinden

birisi el koyarak birikim olarak adland›rd›¤› özellefltir-melerdir. Bu özellefltirmeler günümüzde ortak mülkiyetnesnelerine devlet ve uluslararas› kurumlar›n yapt›¤›müdahalelerdir. DTÖ (Dünya Ticaret Örgütü) anlaflma-lar›, IMF (Uluslararas› Para Fonu) programlar› özellefltir-melerin bir kriz yaratmadan hayata geçirilmesine da-yanmaktad›r. Harvey yeni emperyalizm ile el koyarakbirikim aras›nda temel bir iliflki oldu¤unu vurgulamak-tad›r. Buradan yola ç›karak yeni emperyalizme karfl›gelifltirilecek olan mücadele yöntemlerinin bu iliflki üze-rinden belirlenmesi gerekti¤ini iddia eder. (Turan,2008).

S›ra Sizde 4

Üretim biçimlerinin eklemlenmesi yaklafl›m›n›n teoriktemelleri yap›salc› Marksizmden beslenmifltir. Buna gö-re “Özellikle Frans›z Marksist okulu, üretim tarz›n›n as-l›nda soyut bi kavram, toplumu anlamak için gelifltirilen

bir kavram olup tarihsel süreç içinde belirli bir gerçekli-¤e tekabül etmedi¤ini belirtmifllerdir. Bu vurgudan son-ra ise yaflanan somut gerçekli¤i anlamak için Laclau’nunekonomik sistemine benzer bir kavram gelifltirilmifl, da-ha do¤rusu Marx’›n toplumsal formasyon kavram› revi-ze edilmifltir. Althusser toplumsal formasyon kavram›n›gelifltirerek “toplumsal formasyonu bir dizi pratiklerden(ekonomik, politik, ideolojik ve teorik) oluflan karmafl›kbir bütün” olarak tan›mlam›flt›r (Ersoy, 1986, 11). Top-lumsal formasyon kavram› böylece belirli bir anda fark-l› üretim biçimlerinin bir arada olabilece¤i düflüncesiniöne ç›karm›flt›r” (Ercan, 1996, s. 177-178).

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAguiton, C. (2005) Bu Dünya Bizim: Baflka Bir Küre-

selleflmenin Aktörleri, ‹stanbul: ‹thaki Yay›nlar›.Bottomore, T. (2002) Marksist Düflünce Sözlü¤ü, ‹s-

tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Cirhinlio¤lu, Z., (1999) Azgeliflmiflli¤in Toplumsal

Boyutu, Ankara: ‹mge Kitabevi.Ercan, F. (1996) Geliflme Yaz›n› Aç›s›ndan Moder-

nizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik, ‹stanbul: Sar-mal Yay›nevi.

Ersoy, M. (1992) “Ba¤›ml›l›k Okulu Elefltirisine Girifl”Emperyalizm, Geliflme ve Ba¤›ml›l›k Üzerine,

der. Melih Ersoy, Ankara: V Yay›nlar›, s.9-21.Geographica, Ansiklopedik Dünya ve Ülkeler Bü-

yük Atlas›, (2005), ‹stanbul, Literatür Yay›nlar›. Goldfrank, W. L. (2000) “Paradigm Regained? The Rules

of Wallerstein’s World-System Method” Journal of

World System Research, VI, 2, Summer/Fall 2000,150-195.

Larrain, J. (1998) Theories of Development. Cambrid-ge: Polity Press.

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü Çeviren: Os-man Ak›nhay, Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sa-nat Yay›nlar›.

Oktik, N. ve Kökalan, F. (2001-2002), “Immanuel Wal-lerstein; Tarihsel Kapitalizmin Analizi ve Dünya Sis-temi”, Do¤u-Bat›, Y›l:4, Say›: 17.

Peet, R. (1991) Global Capitalism: Theories of Soci-

etial Development, Londra: Routledge.Peet, R. Hartwick, E. (2009) Theories of Develop-

ment, New York: The Guilford Press.


So, A. Y. (1990) Social Change and Development,

California: Sage Publications.Turan, M. (2008) “David Harvey’e göre Yeni Emperya-

lizm: Gücün Ülkesel ve Kapitalist Mant›klar› Aras›n-daki Diyalektik ‹liflki”, Mülkiyeliler Dergisi,

Cilt:XXX, Say›:250, s.197-203.Webster, A. (1990) Introduction to the Sociology of

Development, Londra: MacMillan Press.Wolpe, H. (1984) “Üretim Tarzlar›n›n Eklemlenmesine

Girifl” Üretim Tarzlar›n›n Eklemlenmesi Üzeri-

ne, der. H. Ça¤atay Keskinok ve Melih Ersoy, Anka-ra: Birey ve Toplum Yay›nc›l›k, s.23-57.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Düzenleme Okulu’nun temel kavramlar›n› tan›mlayabilecek,Kapitalist geliflmenin aflamalar›n› s›ralayabilecek, Yayg›n birikim rejiminin özelliklerini ay›rt edebilecek, Yo¤un birikim rejiminin (fordizm) özelliklerini aç›klayabilecek, Yo¤un birikim rejiminin (fordizm) kriz nedenlerini s›ralayabilecek, Yal›n birikim (esnek) rejiminin özelliklerini aç›klayabileceksiniz.


• Düzenleme kuram›• Birikim rejimi• Kriz ve dönüflüm• Yayg›n birikim rejimi• Taylorizm

• Yo¤un birikim rejimi: Fordizm• Yal›n (esnek) birikim rejimi: Post-

fordizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


• G‹R‹fi• DÜZENLEME OKULU• YAYGIN B‹R‹K‹M REJ‹M‹• YO⁄UN B‹R‹K‹M REJ‹M‹: FORD‹ZM• FORD‹ZM‹N KR‹Z‹• YALIN B‹R‹K‹M (ESNEK) REJ‹M‹:

POST-FORD‹ZM


Marksist GeliflmeKuramlar› 2

G‹R‹fi Bu ünitede, kapitalizmin geliflimini tarihsel olarak analiz eden Düzenleme Oku-lu’nun yaklafl›m› ele al›nmaktad›r. Düzenleme Okulu kapitalizmin geliflme evrele-rini farkl› sermaye birikim süreçleriyle analiz etmektedir. Bu çerçevede, ilk olarak,düzenleme okulunun temel kavramsal çerçevesi özetlenmektedir. ‹kinci olarak,yayg›n birikim rejiminin genel özellikleri aktar›lacakt›r. Üçüncü olarak, yo¤un biri-kim rejimi: Fordizm ve fordist krizin nedenleri aç›klanacakt›r. Son olarak, yal›n (es-nek) birikim rejimi: post-fordizmin genel özellikleri üzerine durulacakt›r.

DÜZENLEME OKULUDüzenleme Okulu, kapitalizmin geliflmesini ve azgeliflmiflli¤i tarihsel bir bak›fl aç›-s›yla ele almaktad›r. Bu okul, kapitalizmin geliflme evrelerini farkl› sermaye biri-kim rejimleri temelinde analiz etmektedir. Düzenleme Okulu kendi içinde farkl›teorik yaklafl›mlar› bar›nd›rmaktad›r. Ancak bu yaklafl›mlar›n ortak noktas› kapita-lizmin her bir döneminin kendine özgü farkl› kültür, kurum ve de¤erleriyle birlik-te ele alarak analiz etmesidir (fiahin, 2000, s.169-173). Kapitalizm farkl› birikimrejimleriyle varl›¤›n› sürdürmektedir. Her bir birikim rejimine denk düflen farkl›düzenleme tarzlar› vard›r. Birikim rejiminin varl›¤›n› sürdürmesi, bu farkl› düzen-leme tarzlar›yla sa¤lanmaktad›r. Bu kuram›n, bilinen en önemli kavramlar›ndan bi-ri Fordizm’dir. Fordizm; kapitalizmin ‹kinci Dünya Savafl› sonras› birikim rejimi-ne verilen add›r. Ünitenin daha sonraki bölümlerinde üzerinde durulacak olan for-dizm, birbirine ba¤lanm›fl üretim hatlar›ndan oluflan ve iflçi s›n›f›n›n kitlesel tüke-timine dayanan bir birikim rejimidir (Kotz, 1990; aktaran fiahin, 2000, s.174).

Düzenleme teorisinin Amerika ve Fransa’daki temsilcilerini araflt›r›n›z.

Ar›n’a (1986, s.107) göre, düzenleme okulu temel olarak “kapitalist üretim tar-z›n›n belirleyici yap›s›n›n kendini yeniden üretebilmesinin ve istikrar›n›n, dönü-flümlerinin tahlillerini içerir. Kapitalist krizler, çözümlemenin odak noktalar›ndanbirini oluflturmakla birlikte, kapitalist düzenleme kuram› esas olarak kapitalizmingeliflmesini bir bütün olarak ele al›r”. Ar›n’a göre (1986, s.107-110) düzenleme ku-ram›n›n kapitalizm analizi üç farkl› soyutlama düzeyini içeren kapsaml› bir çerçe-ve sunmaktad›r. Düzenleme kuram›n›n birinci soyutlama düzeyi, kapitalist üre-tim tarz› ve kapitalist üretimin genel yasalar›n› içermektedir. Kapitalist toplumun

Marksist Geliflme Kuramlar› 2

Düzenleme okulu,kapitalizmin geliflmeevrelerini farkl› sermayebirikim rejimleri temelindeanaliz etmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

yeniden üretimi sadece üretim süreciyle ilgili de¤ildir. Kapitalist üretim tarz›n›nsürdürülmesi üretim d›fl›ndaki siyasal, kültürel, ideolojik ve kurumsal yap›lar› vealanlar› da içermektedir. Toplumsal yeniden üretimin gerçekleflmesinde (kapitaliz-min bir bütün olarak kendini devam ettirmesi), hangi alan ve süreçlerin belirleyicioldu¤u tart›flmal›d›r. Bu tart›flmalarda yer alan yaklafl›mlardan bir k›sm›, altyap›n›n(üretim), toplumsal yeniden üretimin sa¤lanmas›nda belirleyicili¤ini savunmakta-d›r. ‹kinci yaklafl›ma göre, ekonomik, siyasi ve ideolojik yap›lar bir bütün olarakkapitalist toplumun yeniden üretiminin temel unsurlar›d›r ve en son noktadadaekonomik yap›lar belirleyicidir. Düzenleme kuram›, yeniden üretimin belirleyiciunsuru olarak üretime öncelik tan›makla birlikte, toplumsal yeniden üretimi geniflbir çerçevede ele almakta ve siyasal, kültürel ve ideolojik yap›lar› da bu sürece da-hil etmektedir. Yani toplumsal yeniden üretim, bütün iliflkileri kapsamaktad›r. Dü-zenle kuram›n›n daha alt ve ikinci soyutlama düzeyinde, kapitalist geliflme afla-malar› incelenir. Bu soyutlama seviyesinde, kapitalist üretim tarz›n›n tarihsel ola-rak ald›¤› biçimler analiz edilir. Kapitalist üretimin geliflme yasalar›n›n dünya ça-p›ndaki iflleyifli “birikim rejimleri” ve “düzenleme biçimi” kavramlar›yla incelenir.“Kapitalist üretim tarz›n›n ifade etti¤i iliflkiler zaman içinde farkl› biçimler al›rlar.Yeniden biçimlenmeyi belirleyen iliflkiler kapitalist krizlerdir” (Ar›n, 1986, s.109).Düzenleme kuram› üçüncü soyutlama seviyesinde toplumsal formasyonlar in-celenir. Bu düzeyde, dünya kapitalist sistemin birbiriyle eklemlenmesi ve her birözgül toplumsal formasyonlarda ekonomilerin geliflmesi, geçifl dönemleri ve birbi-riyle eklemlenmesi analiz edilir (Ar›n, 1986, s.110).

Düzenleme kavram›, kapitalist sistemin bir bütün olarak iflleme biçimini, top-lumsal iliflkilere denk düflen ekonomik süreçlerin, yap›lar›n ve kurumsal biçimle-rin bütünlü¤ünü anlatmaktad›r. Düzenleme kuram› kapitalist toplumun, yenimekanizmalar, yap›lar ve kurumlar yaratarak; yeniden üretimini (devaml›l›¤›) nas›lsa¤lad›¤›n› inceler. Kapitalist toplumun devaml›l›¤›n› sa¤layan koflullar zaman için-de de¤iflmektedir. Kapitalist geliflme, kendi içinde kopufllar ve niteliksel de¤iflim-lerle birlikte sürmektedir. Kapitalist sistem, kendi varl›¤›n› sürdürürken belli dö-nemlerde krizlerle karfl›lafl›r. Kriz dönemlerindeyse toplumsal kurumlar zay›fla-makta, toplumsal çeliflkiler keskinleflmekte ve bütün olarak kapitalist toplumunkendi varl›¤›n› sürdürmesinin koflullar›nda köklü de¤iflimler yaflanmaktad›r. Dü-zenleme kuram›, temel olarak kapitalist toplumsal sistemin dönüflmesi, sistemin içtutarl›l›¤›, iç tutarl›l›¤›n sa¤land›¤› koflullardaki evrim ve üretim iliflkilerinde dönü-flüme yol açan koflullar› inceler. Ayr›ca toplumsal mücadelenin ald›¤› biçimler, mü-cadele koflullar›ndaki de¤iflimler, üretim tarz›n›n dönemsel ve yap›sal krizler, kriz-lerin getirdi¤i dönüflüm aflamalar› ve bu krizlerin yeni bir tarihsel dönüflüme yolaç›p açmayaca¤›yla ilgili sorular sormaktad›r (Ar›n, 1986, s.112-113).

Düzenleme kuram›n›n temel kavramlar›ndan olan birikim rejimi, “kapitalistgeliflmenin farkl› var olma biçimlerini yans›tan kapitalist aflamalar (dönemler) ara-s›ndaki ayr›mlar›, düzenleme biçimi farkl›l›klar›n›” incelemek için kullan›lan ku-ramsal bir kategoridir. Ayn› zamanda, ‘birikim sistemi’, ‘birikim modeli’, ‘birim tar-z›’ terimleri de birikim rejimi kavram›n›n yerine kullan›labilmektedir. Düzenlemetarz›, “farkl› kapitalist geliflme aflamalar›nda var olan birikim rejiminin istikrar›n› veyeniden üretimini sa¤layacak koflullar›n (üretim iliflkilerinin, toplumsal yap›lar›n,toplumsal kurumlar›n ve normlar›n) bütününü oluflturur” (Ar›n, 1986, s.114).


Düzenleme okulu, kapitalistüretimin geliflme yasalar›n›ndünya çap›ndaki iflleyiflini“birikim rejimleri” ve“düzenleme biçimi”kavramlar›yla inceler.

Düzenleme kavram›,kapitalist sistemin bir bütünolarak iflleme biçimini,toplumsal iliflkilere denkdüflen ekonomik süreçlerin,yap›lar›n ve kurumsalbiçimlerin bütünlü¤ünüanlatmaktad›r.

Kapitalist geliflme, kopufllarve niteliksel de¤iflimleriiçerir. Kapitalist sistem,kendi varl›¤›n› sürdürürkenbelli dönemlerde krizlerlekarfl›lafl›r. Krizdönemlerinde, toplumsalkurumlar zay›flamakta,toplumsal çeliflkilerkeskinleflmekte ve bütünolarak kapitalist toplumunkendi varl›¤›n›sürdürmesinin koflullar›ndaköklü de¤iflimleryaflanmaktad›r.

Düzenleme kuram›n›n kapitalist geliflmenin evrelerinin ele al›fl›nda kriz kavram›ve kriz çözümlemesi önemli bir yer tutar. Düzenleme kuram›, krizleri, iktisadi dalga-lanmalar ve yap›sal krizler olmak üzere iki düzeyde ele almaktad›r. ‹ktisadi krizlerekonomik faaliyet düzeyinde inifl ç›k›fllar› ifade eder. ‹ktisadi krizler, konjonktür veküçük krizler terimleriyle de ifade edilmektedir. ‹ktisadi krizler (küçük krizler), büyü-me ve geniflleme dönemlerinde de ortaya ç›kabilir. Yap›sal krizlerse (büyük krizler)düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin devam›n› sa¤layamad›¤› durumlar› anlat›r. Yani,düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin yeniden üretimini sa¤layamad›¤› durumlar› içe-rir. Düzenleme kuram›, “birikim rejimi ve düzenleme tarz›” kategorileriyle kapitalistgeliflmenin evrelerini ve kapitalizmin yeniden üretim koflullar›n› analiz ederken, ge-nel olarak meta ve para iliflkisi, ücret iliflkisi, kapitalist rekabet iliflkisi gibi temel kav-ramlar üzerinde odaklaflmaktad›r. Kapitalizmde yaflanan krizler, devletin rolü, meta vepara iliflkisi, ücret iliflkisi ve kapitalist rekabet iliflkisi kategorilerinde meydana gelentemel dönüflümler aç›s›ndan incelenir (Ar›n, 1986, s114).

Düzenleme kuram›nda, birikim modelleri temel olarak ‘yayg›n’ ve ‘yo¤un’ birikimrejimleri olarak analiz edilmektedir. Ancak, kapitalist geliflmenin dönemleri farkl› bak›flaç›lar›yla da s›n›fland›r›lmaktad›r. Örne¤in; Lipietz, (1986 aktaran fiahin, 2000, s.188-189) 1850 y›l›ndan bu yana geliflen süreci afla¤›daki gibi dönemlere ay›rmaktad›r:

• Üretim araçlar› üzerinde yo¤unlaflmay›, bilgi düzeyi yüksek, profesyonel ifl-çilere dayal› yayg›n büyümeyi içermektedir. Ekonomide fiyatlar, ücretler veüretim düzeyi rekabetçi düzenlemelerle belirlenmektedir. Genel olarak 19.yüzy›l›n büyük depresyonu bu döneme hakimdir.

• Kapitalizmin ilk büyük krizidir. Emek piyasas›nda önemli bask›lar oluflmuflve üretim ç›kt›lar›n›n da¤›l›m›nda fliddetli savafllar yaflanm›flt›r. Piyasada arzve talep iliflkisinin ayarlanmas› baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r

• Yaflanan krizlerin düzelmesi, iflçi s›n›f› ve sat›n alma gücünün istikrar›, kapi-talistler aras› tekelci bir yap›n›n sa¤lanmas›yla gerçekleflmifltir. Düzenlemetarz›ndaki iyileflmeye ek olarak, birikim rejiminde de dönüflümler yaflanm›fl-t›r. Üretim sürecinde Taylorist uygulamalar›n ilk etkileri görülmeye bafllan-d›¤› sürece girilmifltir.

• Birinci Dünya Savafl› sonras›, Fordist ve Taylorist metodla üretim, tüm dün-yaya yay›lmaya bafllam›flt›r. 1920’lerin son büyük krizi atlat›l›rken yo¤un bi-rikim rejiminin de ilk belirtileri görülmeye bafllanm›flt›r.

• 1930-45 büyük krizi olarak isimlendirilen dönem, küresel düzenleme tarz›-n›n tamamen saf durumudur. Ücretli kesimin tüketimini büyütecek normla-r›n birlefltirilmesinde baflar›s›z olunmufltur.

• ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra kitlesel üretime efllik eden kitlesel tüketimf›rsatlar› oluflmufltur. Ekonomide tekelci düzenlemeler güçlenmifltir. For-dizm olarak adland›r›lan bu yeni birikim rejiminde dolayl› ücretler, krediolanaklar› ve devlet müdahalesiyle birlikte bütün iliflkiler yeniden yap›lan-d›r›lm›flt›r.

• Son olarak günümüzün krizi olarak adland›r›lan birikim rejiminin ve düzen-leme tarz›n›n krizidir. 19. yüzy›ldan bu yana yaflananlar›n birleflmesinden vekar›fl›m›ndan oluflan büyük bir krizdir. Birikim rejimi yönünden, Tayloristverimlilik tükenmifl, fordist üretim sürecinde karl›l›k oran› düflmüfltür. Dü-zenleme yönünden, devletler aras›ndaki rekabette yar›flmac› bir durgunlukyaratm›flt›r (fiahin, 2000, s. 188-189).

975. Ünite -Marksist Gel iflme Kuramlar › 2

Birikim rejimi, “kapitalistgeliflmenin farkl› var olmabiçimlerini yans›tankapitalist aflamalar(dönemler) aras›ndakiayr›mlar›, düzenleme biçimifarkl›l›klar›n›” incelemekiçin kullan›lan kuramsal birkategoridir.

Düzenleme tarz›, “farkl›kapitalist geliflmeaflamalar›nda var olanbirikim rejiminin istikrar›n›ve yeniden üretiminisa¤layacak koflullar›n(üretim iliflkilerinin,toplumsal yap›lar›n,toplumsal kurumlar›n venormlar›n) bütününüoluflturur”.

Düzenleme kuram› krizleri,iktisadi dalgalanmalar veyap›sal krizler, olmak üzereiki düzeyde ele almaktad›r.‹ktisadi krizler ekonomikfaaliyet düzeyinde iniflç›k›fllar› ifade eder. ‹ktisadikrizler (küçük krizler),büyüme ve genifllemedönemlerinde de ortayaç›kabilir. Yap›sal krizlerse(büyük krizler) düzenleme tarz›n›n birikimrejiminin devaml›l›¤›n›sa¤layamad›¤› durumlar›anlat›r.

Ar›n (1986, s.114-115) kapitalist geliflmenin aflamalar›n› De Vorey’e dayanarakflöyle s›ralamaktad›r:

• 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren dönem: kapitalist üretim tarz›n›n yerlefl-mesi ve ilk birikim.

• 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar süren dönem:yayg›n birikim rejimi ve rekabetçi düzenleme tarz›.

• ‹ki dünya savafl› aras›n› kapsayan geçifl dönemi: yayg›n birikim rejimi ve re-kabetçi düzenleme biçiminden bir sonrakine geçiflin krizleri ve dönüflümleri.

• ‹kinci Dünya Savafl› sonras› dönem (Fordizm dönemi): yo¤un birikim reji-mi ve tekelci düzenleme biçimi. Bu da kendi içinde ikiye ayr›lmaktad›r:Fordizmin yükselme dönemi ve 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan sonraki Fordizminkrizi. Ar›n’a göre (1986, s.115) kapitalist geliflme aflamalar›n›n bu dönemlefltirmebiçiminin ay›r›c› özelli¤i üretimin toplumsallaflma derecesidir ve ekonomi-nin her düzeyinde toplumsallaflma derecesinin artmas›d›r. Yayg›n birikimrejiminin yo¤un birikim rejiminden ay›r›c› özelli¤i “art›k de¤er üretimi vemülk edinilme biçiminde de¤iflme, mutlak art›k de¤er üretiminden nispi ar-t›k de¤er üretimine geçifltir” (Ar›n, 1986, s.115). Mutlak art› de¤erin eldeedilmesi, çal›flma saatlerinin uzat›lmas› ya da ücretlerin düflürülmesiyle nis-pi art› de¤erin elde edilmesi üretimin yo¤unlaflmas› ve üretimin niteli¤ininartt›r›lmas›yla (bilimsel ve teknolojik yöntemlerin kullan›lmas›yla) sa¤lan-maktad›r (fiahin, 2000, s.193). Ar›n’a göre, mutlak art› de¤erden nispi art› de-¤ere dönüflüm ücretli eme¤in var olma koflullar›nda, sermayenin rekabetiliflkilerinde, para, kredi iliflkilerinde, bu süreçte devletin düzenleme rolüneiliflkin önemli ve köklü de¤iflimlere neden olmufltur (1986, s.115). Üniteninbundan sonraki bölümünde ele al›nacak farkl› birikim rejimleri bu dönü-flümler çerçevesinde incelenecektir. Düzenleme kuram›n›n kapitalist gelifl-me evreleri üç temel birikim rejimi temelinde ele al›nmaktad›r:

• Yayg›n birikim rejimi • Yo¤un birikim rejimi: Fordizm, • Yal›n (esnek) birikim rejimi: Post-Fordizm (fiahin, 2000, s. 192).

YAYGIN B‹R‹K‹M REJ‹M‹ Düzenleme kuram›na göre, yayg›n birikim rejimi sanayi devrimini izleyen dönem-de ortaya ç›km›flt›r. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na kadar olankapitalist geliflme yayg›n birikim rejimi olarak isimlendirilmektedir. Birinci Dün-ya Savafl› ile ‹kinci Dünya Savafl› aras›ndaki dönem yayg›n birikim rejimininkriz aflamas›d›r (Ar›n, 1986; fiahin, 2000). Yayg›n birikim rejiminin en önemliay›r›c› özelli¤i mutlak art› de¤er üretimidir. Kapitalist sistemin uluslararas› düzey-de genifllemesi mallar›n ithalat ve ihracat›na dayanmaktad›r. Devletin ekonomiüzerindeki rolü asgari düzeyde ve oldukça s›n›rl›d›r (Ar›n, 1986, s.118).

Yayg›n birikim rejiminde, art› de¤erin yarat›lmas› ve ço¤alt›lmas› mevcut tekno-lojiyle sürdürülmektedir. ‹lerlemifl teknolojiyle verimlilik art›fl› yerine, var olan tek-nolojiyle verimlilik art›fl› sa¤lanmaktad›r. Bu da çal›flma sürelerinin uzat›lmas› yo-luyla art› de¤erin art›r›lmas› anlam›na gelmektedir. Yani, yayg›n birikim rejimindeçal›flma sürelerinin uzat›lmas›yla mutlak art› de¤er üretimi sa¤lanmaktad›r. Bundandolay›, o dönemde iflçilerin çal›flma sürelerinin uzat›lmas›na karfl› verdikleri savafl,s›n›f mücadelesinin en önemli konular›ndan birini oluflturmaktad›r (Ar›n, 1986,s.118). Yayg›n birikim rejiminde, iflgücünün önemli bir k›sm› üretim araçlar›n›n


‹lk birikim ve kapitalistüretim tarz›n›n yerleflmesi19. yüzy›l›n ortas›na kadarsüren dönemikapsamaktad›r. 19. yüzy›l›nortalar›ndan I. DünyaSavafl›’na kadar sürendönemde yayg›n ve rekabetçidüzenleme tarz› hakimdir.

II. Dünya Savafl› sonras›dönem kapitalizmin yo¤unbirikim rejimi ve tekelcidüzenleme biçimidir. Budönem kendi içinde ikiyeayr›lmaktad›r: Birincisi,fordizmin yükselme dönemi.‹kincisi, 1960’lar›n ikinciyar›s›ndan sonraki fordizminkrizidir.

Mutlak art› de¤erin eldeedilmesi çal›flma saatlerininuzat›lmas› ya da ücretlerindüflürülmesiyle; nispi art›de¤erin elde edilmesiyseüretimin yo¤unlaflmas› veüretimin niteli¤ininartt›r›lmas›yla (bilimsel veteknolojik yöntemlerinkullan›lmas›yla)sa¤lanmaktad›r.

mülkiyetinden kopmam›flt›r ve ücretli iflgücü toplumun bütün kesimlerinde yay-g›nlaflmam›flt›r. ‹nsanlar›n yaflamlar›n› sürdürmeleri veya emekgücünün yenidenüretimi tar›mda ve sanayide üretilen ürünlere dayanmaktad›r. Tar›msal üretim,emek gücünün yeniden üretiminde önemli bir rol oynamaktad›r. Ayr›ca, bu dö-nemde üretime kat›lamayan iflsizlerin, hastalar›n, yafll›lar›n ve çocuklar›n bak›-m›/yeniden üretimi, devlet düzenlemesinin d›fl›nda, aile ve gönüllü kurulufllar ta-raf›ndan sa¤lanmaktad›r. ‹flçilerin ifle al›nmas› ve ücretlerin belirlenmesi bireyselsözleflmelerle sa¤lanmaktad›r. Bu iliflkiler, iflgücü piyasalar›n›n rekabetçi koflullar›taraf›ndan belirlendi¤i için, ücret art›fllar›, verimlilik art›fllar› ve fiyat art›fllar› güçlüde¤ildir. Ücretler ekonominin canland›¤› dönemlerde artmakta, duraklama dö-nemlerindeyse düflmektedir. Bu geliflmelere ba¤l› olarak iflgücü rezervi düflmekteya da artmaktad›r. Ücretler seviyesinin belirlenmesi, bunda etkili olan kurum veyap›lar genellikle iflverenin lehine ifllemektedir (Ar›n, 1986, s.118-119).

Yayg›n birikim rejiminde rekabetçi piyasa koflullar› hâkimdir. Piyasan›n rekabet-çi yap›s›, üretim miktar›n› ve fiyatlar› belirlemektedir. Teknolojik geliflmeler, üretimaraçlar› üreten sektörlerde görülürken; tüketim mallar› üreten birimlerde ilerlemelerdaha yavaflt›r. Ulusal pazar›n yetersizlikleri d›fl pazarlarla afl›lmaya çal›fl›lmaktad›r.D›fl pazarlarla olan iliflki hammadde al›m›na ve mamul madde sat›m›na dayanmak-tad›r. Para sisteminde maden standard› yayg›nd›r. Bankac›l›k sistemi, para iliflkilerinidüzenleme aç›s›ndan zay›f bir güce sahiptir. Para alt›n standard›na ba¤l›d›r ve krediyaratma olanaklar› da maden paran›n miktar›na ba¤l›d›r. Rekabetçi düzenlemede,bankalar›n korunmas› güçlü olmad›¤› için bankalar kredi ve mevduat krizleriyle da-ha fazla karfl›laflmaktad›r. Yayg›n birikim rejiminde krizler afl›r› birikim, afl›r› üretimve yetersiz tüketim olarak ortaya ç›kmaktad›r. Ürettikleri mallar› satamayan firmalariflas etmektedir. Ayn› zamanda firmalar›n borçlar›n› bankaya ödeyememeleri banka-lar›nda iflas etmelerine neden olmaktad›r. Krizlerin afl›lmas›n›n yollar›ndan biri, re-kabetçi kriz düzenleme mekanizmas›yla fiyatlar›n ve dolay›s›yla sermayenin karl›l›koran›n›n düflürülmesidir (sermayenin de¤ersizleflmesi). Bu koflullarda, baz› firmalaryok olurken yeni teknik ve düflük maliyetle üretim yapan di¤er firmalarsa ayakta ka-labilir. Sermayenin afl›r› birikimi bir bütün olarak sermayenin de¤ersizleflmesiyle so-nuçlan›r. Bu dönemde devlet, genel olarak ekonomik faaliyetlerin yasal çerçevesinidüzenleme ifllevi görmektedir. Devlet, do¤rudan ekonomiye müdahale etmez. Bun-dan dolay› da piyasada ücretlerin ve fiyatlar›n hem kriz döneminde, hem de ekono-minin geniflleme döneminde belirlenmesi devletin müdahalesi d›fl›nda rekabetçi pi-yasa mekanizmalar›yla düzenlenir (Ar›n, 1986, s.119-120).

1870’li y›llarda bafllayan ilk büyük kriz, 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru yayg›n bi-rikim rejimini derinden etkilemifltir. Bu dönemden sonra, “sermaye birikimi gide-rek daha çok nispi art›k de¤er üretimine dayanmaya” (Ar›n, 1986, s.121) bafllam›fl-t›r. Nispi art› de¤er üretimi, emek sürecinin örgütlenmesinde meydana gelen baz›de¤iflimlerle sa¤lanm›flt›r. Emek sürecinin bu yeni örgütlenmesinin ad› Taylo-rizm’dir. Özellikle Amerika’da, geçifl dönemindeki birikim rejiminin temel özelli¤iTaylorizm’dir. ‹ki savafl aras› geçifl ve kriz aflamas› olarak tan›mlanmaktad›r. (Ar›n,1986; fiahin, 2000). Ar›n’a göre, Taylorizm’in hem ortaya ç›kt›¤›, hem de yerleflme-ye bafllad›¤› dönemde “mutlak art›k de¤er üretimiyle nispi art›k de¤er üretimi bir-biriyle s›k› s›k›ya ba¤lanm›flt›r” (1986, s.121).

Taylorizm, Amerika Birleflik Devletleri’nde 1880-1890 y›llar›nda; sistematik yö-netim hareketinden ortaya ç›km›flt›r. Kapitalist üretimin örgütlenmesinde oldukçaetkili olan Taylorizm, Frederick Winslow Taylor taraf›ndan gelifltirilmifltir. Taylor“Bilimsel Yönetimin ‹lkeleri” (1911) adl› kitab›nda Taylorizm’in temel ilkelerini ka-


Yayg›n birikim rejiminin enönemli ay›r›c› özelli¤i mutlakart› de¤er üretimidir. Yayg›nbirikim rejiminde, iflgücününönemli bir k›sm› üretimaraçlar›n›n mülkiyetindenkopmam›flt›r ve ücretliiflgücü toplumun bütünkesimlerindeyayg›nlaflmam›flt›r. ‹flçilerinifle al›nmas› ve ücretlerinbelirlenmesi bireyselsözleflmelerlesa¤lanmaktad›r.

Yayg›n birikim rejiminderekabetçi piyasa koflullar›hâkimdir. D›fl pazarlarlaolan iliflki hammaddeal›m›na ve mamul maddesat›m›na dayanmaktad›r.Para sisteminde madenstandard› yayg›nd›r.Bankac›l›k sistemi, parailiflkilerini düzenlemeaç›s›ndan zay›f bir gücesahiptir. Devlet, do¤rudanekonomiye müdahale etmez.

leme alm›flt›r. Ona göre, insanlar do¤ufltan günahkâr ve aptald›r. ‹nsan do¤al içgü-dülerinden kaynakl› olarak, yapt›klar› ifli kolaya alma ve kaytarma e¤ilimi içine gi-rerler. Bundan dolay› da iflçilerin ifllerini aksatmadan ve yavafllatmadan yapmalar›-n› sa¤layan koflullar›n yarat›lmas› gerekmektedir. Taylor’un yaklafl›m›n›n fabrika-larda uygulanmas› sonucunda iflçiler, tamamen pasif ve makinenin basit bir uzan-t›s› haline getirilmifltir. Taylorizm’in yönetim anlay›fl›n›n uygulamaya geçifli üç te-mel bafll›k alt›nda toplanmaktad›r:

• ‹flin tasar›m› • ‹flin yap›l›fl›n›n kontrol edilme biçimi • Kontrol biçiminin içerdi¤i istihdam ve ücret politikas›. Taylor’a göre, üretim süreci sistematik olarak analiz edilmeli ve yap›lacak her

bir ifl daha önceden en ince ayr›nt›s›na kadar belirlenmelidir. Üretim sürecinin sis-tematik bir analizi yap›lmakta ve yap›lacak ifl küçük parçalara ayr›lmaktad›r. Yap›-lacak her parça ifl için nas›l ve ne kadar zaman harcanaca¤› standart hale getiril-mektedir. Buna ba¤l› olarak çal›flanlar› teflvik eden bir ücret sistemi oluflturulur.

Taylor’un gelifltirdi¤i bilimsel yöntemin alt›ndaki temel anlay›fl flunlard›r: • Emek süreci iflçilerin becerilerinden tamamen ar›nd›r›lm›flt›r. • Kafa ve kol eme¤i birbirinden ayr›lm›flt›r. • ‹flçilere, sadece basit parçalara ayr›lm›fl ifl sürecindeki ifllerin nas›l ve ne ka-

dar sürede yap›laca¤› talimat› verilmektedir. ‹flçilerden sadece bu talimatla-ra uymalar› beklenmektedir.

• Üretim bilgisi tümüyle yönetimde toplanmaktad›r. • Yap›lan her iflin denetimi ve kontrolü sa¤lanmaktad›r. Taylorizm uygulamas›yla, kapitalist emek sürecinde iflçi her türlü beceriden,

üretim bilgisinden ve zihinsel faaliyetten kopar›lmakta, vas›fs›zlaflt›r›lmakta, hertürlü küçük parça ifli yapan iflçiler de¤ersizlefltirilmektedir (Braverman, 1974 akta-ran; Ansal, 1999, s.9-10).

Emek sürecinde ortaya ç›kan bu yeni Taylorist örgütlenme biçimiyle, yayg›n bi-rikim rejiminde verimlilik art›fl› sa¤lanmaya bafllanm›flt›r. Üretim araçlar› üretensektörlerde ortaya ç›kan teknolojik yenilikler zaman içinde tüketim mallar› üretensektörlerde de kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Yayg›n birikim rejiminde bafllayan bude¤iflmeler rekabetçi düzenleme biçimi alt›nda geliflmektedir. Ancak 1930’lu y›lla-r›n büyük bunal›m› yayg›n birikim rejiminin üretim, bölüflüm ve dolafl›m iliflkileriaras›ndaki çeliflkileri derinlefltirmifltir (Ar›n, 1986, s.121-122). Yayg›n birikim re-jiminin krizi, afl›r› üretimden kaynaklanan ve tüketim eksikli¤i olarak ortaya ç›-kan bir mutlak art› de¤er krizi olarak tan›mlanmaktad›r. Kriz, afl›r› üretime karfl› ol-mas› beklenen talebin olmamas› ve hatta talebin düflme e¤iliminde olmas›d›r. Lipi-etz’e göre (1993 aktaran, fiahin, 2000, s. 208), 1930’lar›n krizi yayg›n birikim rejimi-nin ilk krizidir ancak rekabetçi düzenlemeninse son krizidir. Sonuç olarak, “iki sa-vafl aras›nda ortaya ç›kan büyük bunal›m mevcut birikim rejiminin de¤iflmeye bafl-lamas› sonucunda art›k eski düzenleme tarz›n›n var olan üretim, dolafl›m ve bölü-flüm iliflkileri aras›ndaki çeliflkileri çözecek düzenlemeleri yapamamas›, gerekli ku-rum ve mekanizmalar› sa¤layamamas› sonucu ortaya ç›km›flt›” (fiahin, 2000, s.208).

1929 buhran›n› ve sonuçlar›n› araflt›r›n›z.


Taylorizm Amerika BirleflikDevletleri’nde 1880-1890y›llar›nda sistematikyönetim hareketinden ortayaç›km›flt›r. Kapitalist üretiminörgütlenmesinde oldukçaetkili olan Taylorizm,Frederick Winslow Taylortaraf›ndan gelifltirilmifltir.

Taylorizm, kafa ve koleme¤inin ayr›ld›¤›, yap›lacakher iflin önceden en inceayr›nt›s›na kadarbelirlendi¤i, ifllerin s›k›denetim ve kontrol alt›ndatutuldu¤u, iflçilerin her türlübeceriden, üretiminbilgisinden kopar›ld›¤› veiflçilerin yabanc›laflt›¤› birörgütlenme sistemidir.

Yayg›n birikim rejimininkrizi, afl›r› üretimdenkaynaklanan ve tüketimeksikli¤i olarak ortaya ç›kanbir mutlak art› de¤er kriziolarak tan›mlanmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra, kapitalist geliflme sürecinde yeni bir aflamayageçilmifltir. Bu yeni aflama Fordizm olarak isimlendirilmektedir. Bu dönemde, eskiyayg›n birikim rejiminin birçok özelli¤i de¤iflmifltir. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan son-ra yeni birikim rejimi (yo¤un birikim rejimi) yeni düzenleme tarz›yla birlikte (tekel-ci düzenleme) varl›¤›n› sürdürmeye bafllam›flt›r (fiahin, 2000, s.208).

YO⁄UN B‹R‹K‹M REJ‹M‹: FORD‹ZM Kapitalizmin ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonraki geliflme aflamas› fordizm olarakisimlendirilmektedir. Bu kavram, ilk kez Gramsci taraf›ndan kullanm›flt›r. Onun kul-lan›fl biçimiyle fordizm, ABD’de Ford otomobil fabrikalar›nda uygulanan üretimtekniklerini ifade etmektedir. Oysa Düzenleme Kuram›, “fordizm” kavram›yla ‹kin-ci Dünya Savafl› sonras›ndaki kapitalizmin kapsaml› dönüflümünü anlatmaktad›r.Kavram, “yo¤un birikim rejimi kavram›n› ve buna tekabül eden tekeci düzenlemebiçimi kavram›n› beraberce içerir” (Ar›n, 1986, s.122). Di¤er yandan fordizm,ABD’nin dünya kapitalist ekonomisinde hegemonya kurmas›n› ifade etmektedir.Kitlesel üretim teknolojileri ABD’nin hegemonyas› alt›nda ileri kapitalist ülkelereyay›lmaktad›r. Ancak üretim esas olarak ulusal temelde geliflmifltir. Fordist dönem-de kitlesel üretim ve kitlesel tüketim aras›ndaki eklemlenme sonucu, art› de¤er üre-timi, dolafl›m, bölüflüm ve tüketim iliflkileri özgül biçimler alm›flt›r. Düzenleme ku-ram›na göre, fordizm sadece kapitalist emek sürecinde bir üretim organizasyonude¤il esas olarak sermaye birikim rejimidir (Ar›n, 1986, s.122; Ansal, 1999, s. 12).

Yo¤un birikim rejimi olarak fordizm’in özü, yo¤un sermaye birikiminde muaz-zam bir genifllemenin sa¤lanmas›d›r. Yayg›n birikim rejiminden farkl› olarak budönemde (yo¤un birikim rejimi: fordist) birçok fley de¤iflmifltir. Yayg›n birikim re-jiminde üretim ve tüketimin toplumsallaflma derecesi düflüktür. Teknolojideki ge-liflmeler düflüktür ve üretim sürecinde yo¤un teknoloji kullan›m› yayg›n de¤ildir.Eme¤in yeniden üretiminde sanayi mallar›ndan daha çok, tar›msal ürünlerin öne-mi daha fazlad›r ve belirleyicidir. Ücretler seviyesinin belirlenmesi rekabetçi bir or-tamda iflçi ve iflverenin yüz yüze görüflmesiyle gerçekleflmektedir. Bu dönemdehenüz sendikalar güçlü de¤ildir. Banka ve kredi sistemi yeterince geliflmemifltir.Devletin ekonomiye müdahalesi oldukça s›n›rl›d›r ve rekabetçi koflullar güvencealt›na al›nmaktad›r (fiahin, 2000, s.207).

Yo¤un birikim rejimi olan fordist dönemdeyse üretimin, toplumsallaflma düze-yine ba¤l› olarak üretim sürecinde teknolojinin kullan›m›, standartlaflm›fl metala-r›n (mallar›n) üretimi ve bunlar›n kitlesel tüketimi yayg›nlaflm›flt›r. Yo¤un birikimrejimi emek süreçlerindeki köklü de¤iflimlere dayanmaktad›r (Ar›n, 1986, s.123).Emek sürecinin üç temel unsuru, bir amaca yönelik insan eylemi (emek), iflin nes-nesi (üretilecek olan fley) ve üretim araç ve gereçlerini içermektedir (Ansal, 1999s.8). Yo¤un birikim rejiminde, yayg›n birikim rejiminden farkl› olarak; emek süre-cinde köklü ve sürekli de¤iflimlere gidilmifltir. Yo¤un birikim rejiminde emek sü-recinde emekgücünün verimlili¤i yükseltilerek nispi art› de¤er ço¤alt›lmaktad›r.Yo¤un birikim rejiminin emek sürecinin örgütlenmesi Taylorizm’in ilkelerine veakan h›zl› montaj hatt›na dayanmaktad›r. Taylorizm’in denetleyici ve kontrol edicimekanizmalar›yla emek süreci tam bir denetim alt›ndad›r. Üretim sürecinde üreti-min ak›fl› ve her bir iflçinin üretim s›ras›nda yapt›¤› ifl ve hareket en üst düzeye ç›-kar›larak sistematiklefltirilmifltir. Büyük fabrikalarda üretim kitlesel olarak gerçek-lefltirilmektedir. Üretim h›zl› montaj hatt›yla (akan band) düzenlenmekte ve nispiart›k de¤er çal›flma yo¤unlu¤uyla art›r›lmaktad›r (Ar›n, 1986, s.123). Aglietta (1979aktaran fiahin, 2000, s.217-218) Taylorist örgütlenmeyi flöyle ifade etmektedir: “Bu


Düzenleme Kuram›,“fordizm” kavram›yla ‹kinciDünya Savafl› sonras›ndakikapitalizmin kapsaml›dönüflümünü anlatmaktad›r.Kavram, “yo¤un birikimrejimi kavram›n› ve bunatekabül eden tekecidüzenleme biçimi kavram›n›beraberce içerir”.

dönem, kapitalist üretim tarz›n›n, mutlak ve nispi art› de¤eri bir araya getirebileceküretim güçleri sistemlerini, sistematik olarak oluflturdu¤u dönemdir. Bu sistemlerintemeli, daha önce çal›flanlar›n ustal›¤›yla yap›lan somut ifllerin niteliklerini ifllevselolarak içeren makineleflme ilkesidir. Makine sistemi, uygun bir geçifl yoluyla me-kanik enerji kayna¤›na dönüflen, yani motor taraf›ndan harekete geçirilen bir gruparaçtan oluflan üretici güçler kompleksidir. Çal›flanlar araçlar› kullanmak yerinekendileri makinelerin bir parças› haline gelmifllerdir. Makineleflme, eme¤in vas›fla-r›n› makineye geçirerek, eme¤i sadece dayan›kl›l›¤› ve ç›kt› normuyla tan›mlanan,tekrarlanan hareketler döngüsüne indirgemifltir. Bu üretimde eme¤in homojenlefl-tirilmesinin kayna¤›d›r. ‹flin örgütlenmesindeki bütün de¤iflimler bu prensibin da-ha ileri bir ifadesini temsil etmektedir”.

Yo¤un birikim rejiminde emek, niteli¤ine ba¤l› olarak, hiyerarflik kategorilere ay-r›lm›flt›r. Nitelikli iflgücü, üretimin bilgi ve tasar›m aflamas›nda yer al›rken niteliksiz ifl-gücüyse rutin ve tekrarlanan ifllerde, yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Bu hiyerarflik ya-p›lanmada esas amaç emek sürecini tam olarak denetlemek ve üretimin etkinli¤ini ar-t›rmakt›r. Bütün bu uygulamalarla üretim h›z›n›n düflürülmesinin önüne geçilmekte-dir. Yo¤un birikim rejiminde, çal›flma disiplini ve emek yo¤unlu¤u, emek sürecinin enönemli özellikleridir. Emek sürecindeki bütün bu uygulamalarla sermaye, iflgücü üze-rinde tam anlam›yla egemenli¤ini sa¤lamaktad›r (Ar›n, 1986, s.123).

Yo¤un birikim rejiminde yükselen teknoloji ve üretimin artmas› emek talebiniart›rm›flt›r. Toplumda insanlar›n önemli bir k›sm› ücret karfl›l›¤› çal›flmaya bafllama-s› metalaflan emek oran›n› art›rm›flt›r. Yo¤un birikim rejiminde, üretimin (metalafl-ma) en yüksek düzeye ulaflmas› ve eme¤in yayg›n bir flekilde ücretli eme¤e dö-nüflmesi (eme¤in metalaflmas›) üretimin toplumsallaflmas› için önemli geliflmeler-dir. Yani, “meta iliflkileri ne derece geliflirse, iflgücü ne kadar yayg›n bir flekilde üc-retli emek haline gelirse, üretim iliflkileri de o derece yayg›nlaflacak, üretimin top-lumsallaflma düzeyi o derece yükselecektir” (fiahin, 2000, 219-220).

Toplumda çal›flanlar›n say›s›n›n artmas›, toplumsal tüketimde ciddi art›fllara ne-den olmufltur. Toplumsal üretim ve tüketimin dengelenmesi yo¤un birikim rejimi-nin istikrarl› hale gelmesini sa¤lam›flt›r. Eme¤in genel olarak toplumsal konumun-da iyileflmeler yaflanm›flt›r. Yayg›n birikim rejiminde ifl güvenli¤inden yoksun, si-gortas›z çal›flan, ücret seviyesini iflverenle yüz yüze görüflme yoluyla sa¤layanemek, yo¤un birikim rejiminde (fordist), güvenceli, sosyal haklara sahip, sendika-l› ve örgütlü bir güce dönüflmüfltür. Eme¤in örgütlü gücü (sendikalaflma) sayesin-de, iflçiler daha iyi koflullarda çal›flabilecek olanaklara ulaflm›flt›r. Ücretler seviyesi-nin art›r›lmas›na yönelik talep ve mücadele, bir anlamda, üretilen ürünlerin tüke-tilmesine yönelik taleplerin de yükselmesini sa¤lam›flt›r. Bütün bu geliflmeler, top-lumsal talebi art›rm›fl, tüketim düzeyini yükseltmifl ve afl›r› üretimden kaynaklana-bilecek krizlerin de afl›lmas›na neden olmufltur (fiahin, 2000, s.215).

Bu dönemde tüketim eksikli¤i sorunu, makro ölçekte talep yarat›c› Keynesçiiktisat politikalar›yla afl›lmaya çal›fl›lm›fl ve üretimin art›fl›na ba¤l› toplumsal tüke-tim desteklenmifltir. Keynesçilik, ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra yo¤un birikim re-jimin sa¤lad›¤› üretim art›fl›na karfl›l›k; gerekli tüketim talebi yaratmak için uygula-nan politikalar (tüketim art›r›c›) için kullan›lmaktad›r.

Keynesçi iktisat politikalar›n› araflt›r›n›z.


Yo¤un birikim rejimi olanfordist dönemde, üretimintoplumsallaflma düzeyineba¤l› teknolojinin kullan›m›,standartlaflm›fl metalar›n(mallar›n) üretimi vebunlar›n kitlesel tüketimiyayg›nlaflm›flt›r.

Yo¤un birikim rejiminde,emek niteli¤ine ba¤l› olarakhiyerarflik kategorilereayr›lm›flt›r. Nitelikli iflgücü,üretimin bilgi ve tasar›maflamas›nda yer al›rken,niteliksiz iflgücüyse rutin vetekrarlanan ifllerdeyo¤unluklu olarakkullan›lmaktad›r.

Yo¤un birikim rejimindeiflçiler, güvenceli, sosyal vesendikal haklara sahiptir.Sendikalaflma sayesindeiflçilerin ücretler seviyesigöreli olarak yüksektir veüretilen ürünlerintüketilmesine yöneliktaleplerin de yükselmesinisa¤lam›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Refah devletinin düzenleyici rolü, yo¤un birikim rejiminin istikrarl› ifllemesindeönemli bir etkiye sahiptir. Devletin yüksek harcamalar›yla, asgari ücret ve iflsizlik si-gortalar›yla, ücretler ve sat›n alma gücü art›r›lm›fl ve istikrarl› pazarlar oluflturulma-ya çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca sermayenin genifllemesine yönelik finansal destek sa¤layankurumsal yap›lar›n oluflmas› da bu dönemde bafllam›fl ve yo¤un birikim rejimininistikrar› için gerekli koflullar sa¤lanm›flt›r. Ticaret ve Gümrük Tarifeleri Genel Anlafl-mas› (GATT), Dünya Bankas› (WB), Uluslararas› Para Fonu (IMF) gibi kurumlafl-malar ihtiyaç duyulan finansal kaynaklar›n sa¤lanmas›nda etkili olmufllard›r. Bu ku-rulufllar›n kaynak aktar›m› yeni yat›r›mlar›n yap›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu kurumlardansa¤lanan kredi kaynaklar› yat›r›mlar› ve üretim kapasitesini art›rm›flt›r (fiahin, 2000,s. 208-216 ).

Sonuç olarak, yo¤un birikim rejimi (fordizm) iki savafl aras›nda olgunlaflm›fl,‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra kapitalizmin alt›n ça¤› olarak nitelendirilmifltir. Yo-¤un birikim rejimi, ücret karfl›l›¤› çal›flanlar›n say›s›n›n artt›¤›, teknolojinin üretimdekullan›lmas›yla üretimde muazzam art›fllar›n yafland›¤›, sermayenin geniflledi¤i; emeksürecinde vas›fs›z eme¤in Taylorizm’in kat› ve disipline dayal› yönetim ilkeleriylekontrol alt›nda tutularak üretkenli¤in art›r›ld›¤› ve eme¤in örgütlülük gücünün yük-seldi¤i bir sistemdir. Ayr›ca kapitalizmin bu birikim rejimi, ücretler seviyesinin yük-seldi¤i, Keynesçi politikalarla üretime karfl›l›k tüketimin artt›¤›, oluflturulan kurumlar-la finansal kaynak ak›fl›n›n sa¤land›¤› ve üretimle tüketimin dengelendi¤i bir dönem-dir. Ancak 1970’lere gelindi¤inde yo¤un birikim rejimi (fordizm) krize girmifltir.

FORD‹ZM‹N KR‹Z‹Düzenleme Okuluna göre, fordizm sermaye birikimi rejimidir ve dolay›s›yla yafla-nan kriz fordist birikim rejiminin krizidir. Bu yaklafl›ma göre kriz, özünde kâr had-dinin düflme e¤ilimine dayanmaktad›r ve krizde, üretim süreci belirleyici rol oyna-maktad›r (Ansal, 1999, s.12). Fordizm, iç piyasan›n tüketici gelirlerinin düzenli ar-t›fl›yla ayakta kalan ve varl›¤›n› devam ettiren bir birikim rejimidir. Bu birikim reji-minin krizi, kendi içinde s›n›rl›l›¤a ve t›kan›kl›l›¤a ulaflmas›ndan kaynaklanmakta-d›r (Su¤ur, 1999, s.144). Lipietz’e göre, yayg›n birikim rejimi fordizm, 1970’lerinbafllar›na do¤ru teknik ve toplumsal s›n›r›na ulaflm›flt›r. Üretkenlik art›fl›ndaki dü-flüfller karl›l›k bunal›m›yla sonuçlanm›flt›r. Tüketicilerin sat›n alma gücündeki azal-ma durgunlu¤a neden olmufltur (1993 aktaran, fiahin, 2000, s.224). Bühler’e göre(1987 aktaran, fiahin, 2000, s. 225-226), fordist üretim sürecinde uygulanan Taylo-rizm, ruhsal ve sosyal aç›dan, insan›n dayanma s›n›r›n› zorlam›flt›r. Kat› ve disiplin-li çal›flma sürecine karfl› 1968’deki s›n›f hareketleri ortaya ç›km›flt›r. Bunun yan› s›-ra kitlesel üretim, tüketim mallar› ve üretim araçlar› üreten sektörler aras›ndakidengeyi koruyabilecek düzeyde bozulmufltur. Fordizmin bunal›m› sadece serma-yenin de¤erlenme sürecindeki bunal›m olarak de¤il, ayn› zamanda çal›flma ve ye-niden üretim sürecindeki bir bunal›m olarak de¤erlendirilmektedir.

Düzenleme kuram›na göre ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda sermaye, üretimde-ki verimlik art›fl› (tüketim mallar›n›n art›fl›) ile kitlesel sat›n alma gücünü ancak1970’li y›llara kadar dengeleyebilmifltir. Bu dengenin sa¤lanmas›nda sendikalarönemli bir rol oynam›flt›r. Çünkü; iflçilerin ücretleri ve çal›flma koflullar› söz konu-su dönemde toplu pazarl›k ve toplu sözleflmelerle düzenlenmifltir. Fordizmde iflçi-lerin örgütlü mücadelesi bast›r›lmam›flt›r. Bu dönemde s›n›f mücadelesi yasal ku-rallarla düzenlenmifl ve kurumsallaflm›flt›r. Sendikal mücadele toplu pazarl›k biçi-mini alm›flt›r ve çal›flanlar sosyal güvenlik kurumlar› arac›l›¤›yla iflsizlik, hastal›k,sakatl›k, emeklilik gibi çal›flamayacaklar› durumlarda gelir sa¤layabilmifllerdir. Bu


Refah devleti “1940’lardadevletin, insanlar›nbar›nma, sa¤l›k, e¤itim veasgari düzeyde bir gelir eldeetme gibi temel ihtiyaçlar›n›karfl›layacak hizmetleri veyard›mlar› sunan sosyalgüvence sistemleriarac›l›¤›yla bir refah ortam›sa¤lamakta bafll›casorumlulu¤u üstlendi¤idurumlar› tarif etmek içinkullan›lan bir terimdir(Marshall, 1999, s.615).

Yo¤un birikim rejimindekitüketim eksikli¤i, Keynesçipolitikalar afl›lmayaçal›fl›lm›flt›r. Refahdevletinin harcamalar›yla,asgari ücret ve iflsizliksigortalar›yla, ücretler vesat›n alma gücü art›r›lm›flve istikrarl› pazarlaroluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r.

Fordizmin krizi, özünde karhaddinin düflme e¤iliminedayanmakta ve krizdeüretim süreci belirleyici roloynamaktad›r. Üretkenlikart›fl›ndaki düflüfller,tüketicilerin sat›n almagücündeki azalma,durgunlu¤a neden olmufltur.

durumsa o dönemin tüketim normlar›n›n, k›smen de olsa sürdürülmesine hizmetetmifltir. Bir süre sonra sendikalar ve sosyal sigortalar sistemi birikim rejimine en-gel oluflturmaya bafllam›flt›r. Sosyal taleplerin öncülü¤ünü çeken ve eme¤in örgüt-lülük gücünü yükselten sendikal yap›, fordist birikim rejimine tehdit olmaya bafl-lam›flt›r. Bundan dolay›, fordist birikim rejimi aç›s›ndan h›zla “sendikas›zlaflma”e¤ilimi do¤mufltur. Sendikalar›n yan› s›ra, “refah devleti” de fordist birikim rejimi-nin çeliflkilerini hafifletmeye yönelik bir iflleve sahiptir. Ancak 1960’lar›n sonunado¤ru makinelerin sürekli ve yo¤un kullan›m›, bu makinelerin verimlilik art›r›c›potansiyelinin tükenmeye bafllamas› sonucunda üretim ve tüketim aras›ndaki den-ge bozulmufltur. Emek süreci aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde verimlilik art›fl›yla üc-ret art›fl› aras›ndaki olumlu ve üretken iliflki iflleyemez hale gelmifltir. Bu anlamdafordist emek süreci yap›s›n›n krizi ayn› zamanda fordizmin örgütsel-politik üst ya-p›s›n›n da krizi anlam›na gelmektedir (Ansal, 1999, s.13).

Kapitalist sistemin ayakta kalmas›, temel olarak, sermaye birikiminin devaml›l›¤›-na ba¤l›d›r. Sermaye birikimi için, yeni yat›r›mlar›n s›n›ra ulaflmas› durumunda, biri-kimin devam etmesi flu koflula ba¤l›d›r: Üretim maliyetleri mümkün oldu¤unca dü-flürülmelidir ve yat›r›m› yapman›n tekrar kârl› hale gelmesinin koflullar› yarat›lmal›-d›r (fiahin (2000, s.229). 1970’lerde oluflan ekonomik krizle birlikte belli bir üretimfazlas› ortaya ç›km›flt›r. Bu da kapitalistleri daha fazla rekabete sürüklemifl, ürün ka-litesine daha fazla önem verilmesine neden olmufltur (Ansal, 1999, s.3). Asl›nda,“ayn› ürünü daha kaliteli ve daha ifllevsel sunmak kayg›s› bu birikim rejiminin en te-mel sorunlar›ndan birini oluflturmaktad›r.” (fiahin, 2000, s.229). Merkez ülkelerdekifirmalar, sermayenin kâr haddindeki düflüfl ve fliddetlenen rekabet karfl›s›nda tekno-lojik yenilik yaratm›fllard›r. Ayr›ca firma örgütlenmesinde de yeni biçimler ortaya ç›k-m›flt›r. Örne¤in; Japonya arabalar› kalite ve fiyat aç›s›ndan rekabet gücüne sahiptir.Ancak, bu gücün sürmesi firmalar›n teknolojik yenilikler yaratarak kendilerine pazaraçmalar›na ba¤l›d›r (Kazgan, aktaran fiahin, 2000, s.230). Bu rekabet sürecine uyumsa¤layabilenler ayakta kal›rken di¤erleri de ortadan silinmektedir. Ayr›ca fordist sis-temin içinde piyasada kalamayan baz› firmalarsa devlet taraf›ndan ald›klar› desteksayesinde bir süre daha ayakta kalmay› baflarm›fl ve krizin gecikmesi sa¤lanm›flt›r.Bütün bu uygulamalara ra¤men, daha sonra uygulanacak yeni birikim rejiminin ak-törleri, ayakta kalan güçlü firmalar olacakt›r (fiahin, 2000, s.230).

Özetle, yo¤un birikim rejiminin (fordizm) krizi, sermayenin organik bileflimin-deki art›fla paralel olarak verimlilik art›fl›n›n gerçeklefltirilmemesi sonucunda kâroranlar›n›n düflmesidir. Kârlar›n düflmesi sonucunda birikim süreci kesintiye u¤rar.Yani, sermaye sahibi kesim yapt›klar› yat›r›ma karfl› kâr art›fl› sa¤layamam›flt›r. El-lerindeki sermaye her geçen gün zarar etmelerine neden olmufltur. Fordist dönem-de sendikalar›n örgütlülük gücünün yükselmesiyle iflçilerin (emekgücünün) mali-yetleri de artm›flt›r. Bu art›fl sermaye sahibi kesim için girdilerin artmas›yla sonuç-lanm›flt›r. Kâr oranlar›n›n düflüflünde temel girdi olan eme¤in maliyeti önemli rolesahiptir. Ücretlerdeki art›fla paralel geliflen ürün fiyatlar›ndaki art›fl, kâr oranlar›n›ndüflmesine engel olamam›flt›r. Yüksek ücretlere dayanan yo¤un birikim rejimi, ge-liflen yeni koflullara uyum sa¤layamam›flt›r (fiahin, 2000, s.232).

Sermayenin organik bileflimi kavram›n› araflt›r›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Ansal’a (1999, s.12) göre, “krizin yaratt›¤› ortam bir yandan sistemin kendinisürdürmesini, yeniden üretmesini tehdit ederken, bir yandan da sistemde yap›salde¤iflikliklere yol açarak, sermaye birikiminin t›kan›kl›klar›n› giderme ve ekono-mik canlanma koflullar›n› yaratabilmektedir. Kriz ancak köklü ve genel bir yenidenyap›lanmayla afl›labilece¤inden, üretim tarz›n›n kendini ayakta tutabilmesini sa¤la-mak, yani sermaye birikiminin geniflleyerek sürmesinin önündeki engelleri aflma-y› sa¤layacak ya da engelleri aflmaya katk›da bulunacak biçimde, toplumsal iliflki-lerde, süreçlerde, yap›larda ve kurumlarda dönüflüm gerekmektedir”. Kriz, yenidüzenleme mekanizmalar›yla afl›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu yeni birikim modeli yal›n(esnek) birikim rejimi: post-fordizm olarak isimlendirilmektedir.

YALIN (ESNEK) B‹R‹K‹M REJ‹M‹: POST-FORD‹ZM Dünya ekonomisinin 1970’lerde girdi¤i krizle birlikte, üretim sürecindeki yeniden ya-p›lanma, teknolojik dönüflüm, krizin nedenleri, kitlesel üretim fordizm ve yeni ortayaç›kan üretim örgütlenmelerinin yap›s› hakk›nda yo¤un tart›flmalar bafllam›flt›r. Bu tar-t›flmalar sonucunda, yeni dönem ve geliflmeleri ifade eden “neo-fordizm”, “globalfordizm”, “post-fordizm” ve “esnek uzmanl›k” gibi kavramlar gelifltirilmifltir. Bukavramlar›n her biri, ortaya ç›kan de¤iflikliklerin farkl› bir unsurunu öne ç›karmakta-d›r. Ancak, bu tart›flmalar›n ço¤u kavramsal olarak Frans›z Düzenleme Okulu’nunekonomi politik yaklafl›m›ndan etkilendikleri belirtilmektedir (Ansal, 1999, s.12).

1970 sonras› kapitalizmin yeniden yap›lanma sürecinde etkili olan teknolojikdevrim, üretim sürecini önemli düzeyde de¤ifltirmifltir. Bu de¤iflimlerden biri ola-rak küreselleflmifl flirketler hakim üretim birimi haline gelmifltir. Küresel düzeydeher yere ulaflan bu flirketler, üretim ve karar süreçlerinin önemli gücü haline gel-mifltir. ‹letiflim teknolojilerindeki geliflmeler bu süreci h›zland›rm›flt›r. ‹kinci de¤i-flimse bilim ve teknolojinin üretim sürecinde giderek daha çok kullan›lmaya bafl-lamas›d›r. Üretkenli¤in art›r›lmas›nda emek ve sermayenin önemi azalm›flt›r. Özel-likle, araflt›rma ve gelifltirme üretkenli¤i belirleyen temel faktör haline gelmifltir(fiahin, 2000, 234). Teknolojik devrim, üretimin yan› s›ra tüketim alan›n›n de¤ifli-minde oldukça etkili hale gelmifltir. Biliflim ve iletiflim alan›ndaki devrim, pazar›nküresel düzeyde büyümesini ve bütünleflmesini sa¤lam›flt›r. Üreticiler ve tüketici-ler aras›ndaki mekânsal uzakl›¤›n önemi kalmam›flt›r. Ayr›ca, tüketiciler ürünlerhakk›nda an›nda bilgi (özellik, fiyat, ödeme türü vb) sahibi olabilmektedirler (fiay-lan, aktaran, fiahin, 2000, s.234). Küresel flirketler ya da “Çokuluslu fiirketler” ye-ni üretim sürecinin en önemli dinamikleri haline gelmifltir.

Bu flirketler, küresel ekonomik bütünleflmenin merkezinde yer almaktad›r. Buflirketlerin, özellikle yabanc› sermaye yat›r›mlar›, mal ve hizmetler, hisse senedi,tahvil ve döviz piyasalar›nda gerçeklefltirilen uluslararas› ifllemlerde merkezi dü-zeyde önemli rolleri vard›r. “Çok Tarafl› Yat›r›m Anlaflmalar›” bu flirketler lehine ifl-lemektedir (fiahin, 2000, s.234).

Çok Tarafl› Yat›r›m Anlaflmalar›n› araflt›r›n›z.

fiu ana kadar aktar›lanlar, post-fordist (esnek) sermaye birikim rejiminin küre-sel düzeydeki genel e¤ilimini ortaya koymaktad›r. Post-fordist birikim rejimi, genelolarak emek süreçleri, iflgücü piyasalar›, üretilen ürünler ve tüketim kal›plar› aç›-s›ndan esnekli¤e dayanmaktad›r. Post-fordist (esnek birikim rejimi), yeni üre-tim sektörlerinin olufltu¤u, ticari, teknolojik ve örgütsel düzeyde yeniliklerin h›zlageliflti¤i bir dönemdir (Harvey, 1997). Post-fordizm, ücretler seviyesinin düflük ol-


Çokuluslu flirket “finansalyap›, yönetsel denetimiyleüretken faaliyetinentegrasyonunun, ulusals›n›rlar› aflt›¤› veuluslararas› (ya da küresel)piyasalara yöneldi¤i birkapitalist giriflim biçimi”dir(Marshall, 1999, s. 126)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

du¤u, eme¤in sosyal kazan›mlar›n›n geri al›nd›¤›, az ve nitelikli istihdam›n oldu¤u,ifl güvencesinin olmad›¤›, sigortas›z eme¤in yayg›nlaflt›¤›, enformel sektörün büyü-meye bafllad›¤› bir birikim rejimidir (fiahin, 2000, s.237).

Belek (1999, s.255-256) yeni birikim rejiminin özelliklerini flöyle s›ralamaktad›r: • Yeni iletiflim teknolojileri temelinde üretime geçifl: Bu kitlesel üretimin tama-

men yok olmas› anlam›na gelmemektedir, ancak emek gücüne olan ihtiyaçazalmaktad›r.

• Hizmet sektörünün artan biçimde yeni teknolojiler temelinde endüstrileflme-si: Yeni kentsel hizmet-endüstrisi merkezlerinin geliflmesi.

• Tar›m›n endüstrileflmesi: Tar›m›n, ulusal gelire katk›s› aç›s›ndan ve emekgü-cünün hacmi bak›m›ndan önemini kaybetmesi.

• Üretkenlik ve kitlelerin gelirlerinin birbirinden ayr›lmas›: Gelir ve tüketimfarkl›l›klar›n›n artmas›.

• Ücretlerle ifl aras›ndaki iliflkinin parçalanmas›: Tüketim e¤ilimlerinin farkl›-laflmas› sonucunda bireyselleflme ve bu temelde ço¤ulculaflma e¤ilimlerininortaya ç›kmas›.

Bunlar›n yan› s›ra düzenleme rejimindeki de¤iflikliklerse flunlard›r (Belek, 1999,s.256).

• Küçük iflletmelerin yayg›nlaflmas›. • Sosyal güvenlik sistemlerinin parçalanmas›. • Sendikalar›n zay›flamas›, iflsizli¤in artmas›, istihdam biçimlerinin düzensiz-

leflmesi ve iflçi s›n›f›n›n kendi içinde farkl›laflmas› (heterojenleflme).Su¤ur’a (1999, s.139-143) göre, post-fordist koflullarda gerçekleflen yeniden ya-

p›lanma süreci flunlar› içermektedir: • Taleplerde farkl›laflma: 1970’li y›llarla birlikte kitlesel üretilen ürünlere olan

talepte daralma yaflanm›flt›r. Bir yandan kitlesel taleplerin belli bir doygun-lu¤a ulaflmas›, di¤er yandansa iflçi s›n›f› hareketleri, kâr oranlar›n›n düflme-sine neden olmufltur. Kitlesel üretim yap›s› de¤iflim sürecine girmifltir ve ye-ni ve farkl› ürünlere yönelik talepler yarat›lm›flt›r.

• Üretimde farkl›laflma: Kitlesel üretimin doygunlu¤a ulaflmas› sonucunda üre-tim sürecinde farkl›laflmaya gidilmifltir. Fordist üretim sürecinde ürün çeflitlili-¤i azd›r fakat üretim miktar› büyüktür. Post-fordist üretim sürecinde piyasalar-daki geliflmelere ba¤l› olarak, hem ürün çeflitlili¤i, hem de üretilen ürününmiktar›nda ayarlamalar yap›labilmektedir. Bunun yan› s›ra iflletmeler, piyasa-ya yeni ürünler sunarak yeni talepler yaratabilme kapasitesine sahiptir. Postfordist dönemde, piyasaya tüketicilerin istek, zevk ve ihtiyaçlar›na yönelikürün sunan firmalar rekabet koflullar›nda üstünlük sa¤lamaktad›r. Ancak bü-tün bunlar›n yerine getirilmesi, kapitalist iflletmelerin, üretim sürecinde gelifl-mifl teçhizat, makine ve araç gereçlere sahip olmas› gerekmektedir.

• Esnek üretim: Üretimde farkl›laflma, do¤al olarak kapitalist iflletmede iflgü-cü ve kullan›lan teknolojinin esnek üretim yapamaya uygun bir flekilde kul-lan›lmas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Esnek üretimde, kapitalist iflletmelerde is-tihdam edilen iflgücü, üretim sürecinde birden fazla ifli yerine getirilebileceközelli¤e sahiptir. Benzer flekilde kullan›lan teknoloji de çok amaçl› oldu¤uiçin, iflletmenin üretim sürecinde yapaca¤› de¤iflikliklere ba¤l› olarak düzen-lenebilmekte, ayarlanabilmektedir. Esnek üretimde kullan›lan teknolojik do-nan›m bilgisayar kontrollüdür. Bu durum, kolay bir flekilde say›sal komutla-r›n yüklenmesini ve yeni dizayn edilmifl bir ürüne göre ayarlar›n yap›labil-mesini sa¤lamaktad›r. Geliflmifl teknoloji (bilgisayar vb) sayesinde kapitalist


Post-fordist birikim rejimi,emek süreçleri, iflgücüpiyasalar›, üretilen ürünlerve tüketim kal›plar›aç›s›ndan esnekli¤edayanmaktad›r. Esnekbirikim rejimi, yeni üretimsektörlerinin olufltu¤u,ticari, teknolojik ve örgütseldüzeyde yeniliklerin h›zlageliflti¤i bir dönemdir.

Post-fordist üretimsürecinde hem ürünçeflitlili¤i, hem de üretilenürünün miktar›ndaayarlamalaryap›labilmektedir. Kapitalistiflletmeler piyasaya yeniürünler sunarak yeni talepleryaratabilme kapasitesinesahiptir.

iflletmeler hem miktar, hem de çeflit aç›s›ndan esnek üretim yapabilmekte,istenilen ürünü istenilen miktarda üretebilmektedir. Esnek üretim, de¤ifliküretim birimlerini eflzamanl› olarak farkl› türden üretim amaçlar› için kulla-n›labilmesini sa¤lamaktad›r. Bu, iflletmenin kaynak israf›n›n önlenmesini veüretim kaynaklar›n› daha etkin ve verimli flekilde kullan›lmas›na neden ol-maktad›r. Post-fordist dönemde, afl›r› stok yapmak kaynak israf›na nedenolaca¤›ndan, iflletmeler ürünlerini tam zaman›nda (just-in-time), yani talep-lere ba¤l› olarak stoklamak zorundad›r.

• Küçük ölçekli üretim: Esnek üretim daha çok küçük ölçekli üretim yap›s›n›gerekli k›lmaktad›r. Post-fordist dönemde büyük ölçekli iflletmeler, küçüküretim birimleriyle esnek üretime yönelmekte ya da kulland›klar› esnek ol-mayan teknolojik donan›mlar›n›, piyasadaki taleplerde ortaya ç›kan de¤i-flimlere ba¤l› olarak sürekli yenilemek zorunda kalmaktad›r. ‹kinci çözümyolu, büyük iflletmeler için maliyeti yüksek ve ekonomik olmayan bir tek-nolojik yap›lanmay› gerektirmektedir. Bundan dolay› da esnek üretimde,küçük ölçekli iflletmelerin büyük ölçekli iflletmelere göre daha avantajl› ol-duklar› düflünülmektedir. Ancak, büyük ölçekli iflletmeler küçük ölçekli ifl-letmelerle fason türü ifl ba¤lant›lar› kurarak ürün baz›nda esnekli¤e gidebil-mektedir. Bu ba¤lant›da, büyük ölçekli iflletmeler üretim bilgisi, nitelikli ifl-gücü ve geliflmifl teknolojik donan›m aç›s›ndan belli avantajlara sahiptir. Fa-son ba¤lant›, küçük ölçekli iflletmeye en az›ndan kendi varl›¤›n› sürdürme-sine yard›mc› olacak kadar kâr elde etme imkân› sa¤lamaktad›r.

• Üretim sürecinde yatay iflbölümü ve yönetsel âdem-i merkezileflme: Esneküretim sürecinde örgütlenme ve iflbölümü yatayd›r. Fordist üretim sürecindeTaylorizm’in örgütlenme anlay›fl› dikey hiyerarflik bir yap›ya sahiptir. Çal›flan-lar becerilerini ancak belirli ifllere yönelik olarak ortaya koymaktad›r. Kafa vekol eme¤i keskin çizgilerle ayr›lm›flt›r. Makinelerin bir parças› haline gelen ifl-gücü yabanc›laflmaktad›r. ‹flçiler sahip olduklar› becerileri ortaya koyacak ola-naklardan yoksundur. Esnek üretimdeyse farkl› bir örgütlenme ve iflbölümüvard›r. Esnek üretimde niteli¤i yüksek iflgücüne ihtiyaç duyulmaktad›r. Üretimsürecinde iflçiler, üretilen mal›n niteli¤ine göre, üretim sürecinin farkl› birim-lerinde yer almaktad›r. Bu hem iflgücünün niteli¤ini art›rmakta, hem de üre-tim sürecinde yatay örgütlülü¤ü sa¤lamaktad›r. Çal›flanlar›n yüksel bilgi ve be-ceriye sahip olmas›, üretim sürecinde yenilik yap›lmas›nda, kalitenin art›r›lma-s›nda ve maliyetlerin düflürülmesinde önemli hale gelmektedir. Bütün bunlarkarar alma sürecinde âdem-i merkeziyetçili¤i güçlendirmektedir.

• ‹fl ve iflgücü istihdam›n›n esnekli¤i: Esnek üretim sürecinde, iflgücü çokyönlü kafa ve kol eme¤ine sahip oldu¤undan üretim sürecinde birden fazlaifli yerine getirebilmektedir. Esnek üretimde, iflgücünden maksimum düzey-de fayda sa¤lanabilmektedir. Esnek üretim, iflgücünün kullan›m›nda ifllet-meye esneklik kazand›rmaktad›r. ‹flgücü, iflletmenin amac›na ve iflgücününniteli¤ine göre s›n›fland›r›lmaktad›r. Atkinson’a (1984; aktaran, Su¤ur 1999,s.142-143) göre, iflgücü merkez, çevre ve yar› çevre olmak üzere üç grubaayr›lmaktad›r. Merkez iflçileri, niteli¤i yüksek ve iflletme aç›s›ndan önemli ifl-levleri yerine getiren iflgücünden oluflmaktad›r. Çevre iflçileri, niteli¤i düflükve iflletme aç›s›ndan önemi daha az olan iflgücünü kapsamaktad›r. Çevre ifl-çileri hem daha az ücret almakta hem de ifl güvenli¤inden yoksundur. Yar›-çevre iflçileri, merkez ve çevre iflçileri aras›nda yer alan gruptur. Yar› çevreiflçilerinin ifl güvenli¤i ve ücretleri merkez iflçilerden az, ancak çevre iflçiler-


Esnek üretimde iflgücü,üretim sürecinde birdenfazla ifli yerinegetirilebilecek özelli¤esahiptir. Kullan›lan teknolojiçok amaçl› oldu¤u için,iflletmenin üretim sürecindeyapaca¤› de¤iflikliklere ba¤l›olarak düzenlenebilmekte,ayarlanabilmektedir.

Esnek üretimde küçük ölçekliiflletmeler büyük ölçekliiflletmelere göre dahaavantajl›d›r. Büyük ölçekliiflletmeler küçük ölçekliiflletmelerle fason türü iflba¤lant›lar› kurarak, ürünbaz›nda esnekli¤egidebilmektedir.

Esnek üretim sürecindeörgütlenme ve iflbölümüyatayd›r. Üretim sürecindeiflçiler üretilen mal›nniteli¤ine göre üretimsürecinin farkl› birimlerindeyer almaktad›r. Adem-imerkeziyetçi örgüt yap›s›vard›r.

Esnek üretimde, iflgücümerkez, çevre ve yar› çevreolmak üzere üç grubaayr›lmaktad›r. Merkeziflçileri, niteli¤i yüksek veiflletme aç›s›ndan önemliifllevleri yerine getireniflgücünden oluflmaktad›r.Çevre iflçileri, niteli¤i düflükve iflletme aç›s›ndan önemidaha az olan iflgücünükapsamaktad›r. Yar›-çevreiflçileri, merkez ve çevreiflçileri aras›nda yer alangruptur. Yar› çevreiflçilerinin ifl güvenli¤i veücretleri merkez iflçilerdenaz, ancak çevre iflçilerdendaha fazlad›r. ‹flgüvenli¤inin az olmas›iflletmeye esneklikkazand›rmaktad›r.

den daha fazlad›r. ‹fl güvenli¤inin az olmas› iflletmeye esneklik kazand›r-maktad›r. Kapitalist iflletmeler üretim miktar›na ba¤l› olarak iflgücü say›s›n›rahatl›kla azaltabilmekte ya da art›rabilmektedir. Bu yolla iflgücü maliyetle-ri afla¤›ya çekilebilmektedir. Özellikle iflgücünün sendikas›z olmas›, kapita-list iflletmeleri bu anlamda güçlü k›lmaktad›r. Esnek üretim emek üzerindes›n›rs›z bir denetime sahiptir.

Post-fordist birikim rejiminde, ayr›ca verim kayb›n› önleyecek yöntemler de ge-lifltirilmifltir. Fordist üretim organizasyonunda hatal› ve kalitesiz ürünün, üretimdensonra ayr›ld›¤› tamir ve onar›m bölümünde, düzeltilmesi için oluflturulan sistem-ler vard›r. Post-fordist üretim organizasyonundaysa, hatal› ürün ortaya ç›kmadanya da hatal› ürünü önlemeye yönelik “Toplam Kalite Kontrol” ve “Kalite KontrolÇemberi” gibi sistemler gelifltirilmifltir. Bu birimlerde ekip halinde çal›flan iflçiler,hatas›z üretim ve daha iyi üretim yöntemleri gelifltirme konusunda sorumluluk al-maktad›r (Yentürk, 1993; aktaran fiahin, 2000, s.243).

“Toplam Kalite Konrol” ve “Kalite Konrol Çemberi” kavramlar›n› araflt›r›n›z.

Yo¤un birikim rejimiyle (fordist) karfl›laflt›r›ld›¤›nda, post-fordist birikim reji-minde devletin ifllevi ve fonksiyonu daha s›n›rl›d›r. Eski dönemde devletin kontro-lü ve düzenlemesi alt›nda bulunan birçok fley, art›k piyasan›n kendi dinamiklerineb›rak›lm›flt›r. Devletin rolü küçülmekte, devletin verdi¤i krediler, devletin uygula-d›¤› kur ayarlar›, devletin faiz oranlar› üzerindeki etkisi, ücretlere müdahalesi gibidaha önce sahip oldu¤u birçok ifllev art›k s›n›rland›r›lm›flt›r. Devletlerin birbirleri-ne borçlanmalar› yerine, art›k belli bafll› flirketlerden ve uluslararas› kurulufllardanyard›m al›nmaktad›r. Bölgesel kurulufllar (örne¤in Avrupa Birli¤i), evrensel örgüt-ler (GATT) ve büyük finans kurumlar› (IMF, Dünya Bankas›) yeni birikim rejimi-nin düzenleyici kurumlar› haline gelmifltir (fiahin, 2000, s.244).

Özetle, yal›n esnek birikim rejiminde emek nitelikli ve niteliksiz olmak üzerebölünmüfltür. Ço¤unlukla nitelikli emek güvence alt›ndad›r. Çal›flanlar›n ço¤u, si-gorta ve ifl güvenli¤inden yoksundur. Çok düflük ücretlerle ve k›sa zamanl› çal›fl-maktad›rlar. Fabrikalarda küçük ölçekli ve esnek üretime geçilmifltir. Üretilen ürüngöreli olarak nitelikli, farkl› ve miktar olarak azd›r. ‹flgücünün sendikal örgütlülükgücü zay›flam›flt›r. Taylorizm’in kat›, disiplinli ve eme¤i kontrol alt›nda tutan mer-kezi örgütlenmesi yerine, göreli olarak âdem-i merkeziyetçi örgüt yap›s› hakimdir.Üretilen üründe hata pay›n› s›f›ra indiren kalite kontrol birimleri oluflturulmufltur.Farkl› ürünlerin üretilmesinde kullan›lan çok amaçl› makine ve teknoloji kullan›m›yayg›nd›r. Farkl› ürün yarat›lmas› için araflt›rma ve gelifltirme birimleri kurulmufltur.Afla¤›daki tabloda bu iki birikim rejiminin bir karfl›laflt›rmas› bulunmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Post-fordist üretimorganizasyonundaysa hatal›ürün ortaya ç›kmadan ya dahatal› ürünü önlemeyeyönelik “Toplam KaliteKontrol” ve “Kalite KontrolÇemberi” gibi sistemlergelifltirilmifltir.

Yo¤un birikim rejimiyle(fordist) karfl›laflt›r›ld›¤›nda,post-fordist birikimrejiminde devletin ifllevi vefonksiyonu daha s›n›rl›d›r.Eski dönemde devletinkontrolü ve düzenlemesialt›nda bulunan birçok fley,art›k piyasan›n kendidinamiklerine b›rak›lm›flt›r.


Fordist ve Post-Fordist Üretim Örgütlenmelerinin Karfl›laflt›r›lmas›

Fordist Post-Fordist

Çevre

• ulus-devlet düzenlemeleri

• ulusal ekonomiler

• toplu üretim

• standardizasyon

• refah devleti

• küresel rekabet

• sermayenin uluslararas› da¤›l›m› ve

serbest dolafl›m› (sermayenin ulus

devletler üzerideki zaferi)

• üretimin ve pazarlar›n parçalanmas›

ve uluslararas› yay›lmas›

• müflteri memnuniyeti

• artan sosyal hareketlilik ve bireysellik

• farkl›l›k, ço¤ulculuk ve yerellik

Teknoloji• toplu üretim (Taylorist/Fordist

üretim hatt›)

• rutin/tekdüzelik

• otomasyon

• esnek üretim

• tam zaman›nda üretim

• kalite çemberleri

• h›z ve yenilik

• dan›flma hizmetleri

Sosyal yap›

• bürokratik

• kat› hiyerarfli ve dikey

iletiflim

• uzmanlaflma

• kontrol odakl›

• yeni örgütsel formlar (networklar,

sanal örgütler, stratejik birleflmeler)

• esnek hiyerarfli ve yatay iletiflim

• devredilen yönetsel sorumluluk

• informal etki mekanizmas› (kat›l›m,

kültür, iletiflim)

• yatay ve dikey küçük otonom kariyer

gruplar

• örgütler, bölümler ve ifller aras›nda

gevflek s›n›rlar

Kültür

• stabil /kesinlik

• gelenek ve adet

•örgütsel de¤erler: büyüme

etkinlik, standartlaflma, kontrol

• belirsizlik ve z›tl›k

• moda

• örgütsel de¤erler: kalite, müflteri

hizmeti ve memnuniyeti, farkl›l›k,

yenilik

Fiziksel yap›

• sanayi merkezlerinde

y›¤›lma

• yerel /ulusalc› yönelim

• do¤rusal /çizgisel zaman

• insanlar›n da¤›lmas› ve

yay›lmas›

• küresel /uluslararas›

yönelim

‹flin do¤as›

• rutin /tekdüze

• niteliksiz iflgören

• görevlerde ifllevsel

uzmanlaflma

• kompleks, heyecanl›

• bilgi temelli beceriler

• çapraz ifllevsel ifl tak›mlar›

• ö¤renmeye önem,

tafleronlaflma, esnek - yal›n üretim

Kaynak: Clegg, 1990;Harvey, 1990;Kumar, 1995; Lashve Urry, 1994;Hatch, 1997.(aktaran,Memduho¤lu, 2007,s. 5)


Düzenleme Okulu’nun temel kavramlar›n› ta-

n›mlayabilme,

Düzenleme Okulu, kapitalizmin geliflme evrele-rini ve azgeliflmiflli¤i, tarihsel bir bak›fl aç›s›ylaele almaktad›r. Düzenleme Okulu, kapitalizminher bir döneminin kendine özgü farkl› kültür,kurum ve de¤erleriyle birlikte ele alarak analizetmektedir. Kapitalizm farkl› birikim rejimleriylevarl›¤›n› sürdürmektedir. Her bir birikim rejiminedenk düflen farkl› düzenleme tarzlar› vard›r. Dü-zenleme kavram›, kapitalist sistemin bir bütünolarak iflleme biçimini, toplumsal iliflkilere denkdüflen ekonomik süreçlerin, yap›lar›n ve kurum-sal biçimlerin bütünlü¤ünü anlatmaktad›r. Dü-zenleme kuram› kapitalist toplumun, yeni meka-nizmalar, yap›lar ve kurumlar yaratarak; yenidenüretimin (devaml›l›¤›) nas›l sa¤lad›¤›n› inceler.Düzenleme kuram›n›n temel kavramlar›ndanolan birikim rejimi, “kapitalist geliflmenin farkl›var olma biçimlerini yans›tan kapitalist aflamalar(dönemler) aras›ndaki ayr›mlar›, düzenleme biçi-mi farkl›l›klar›n›” incelemek için kullan›lan ku-ramsal bir kategoridir. Ayn› zamanda, ‘birikimsistemi’, ‘birikim modeli’, ‘birim tarz›’ terimleri debirikim rejimi kavram›n›n yerine kullan›labilmek-tedir. Düzenleme tarz›, “farkl› kapitalist geliflmeaflamalar›nda var olan birikim rejiminin istikrar›-n› ve yeniden üretimini sa¤layacak koflullar›n(üretim iliflkilerinin, toplumsal yap›lar›n, toplum-sal kurumlar›n ve normlar›n) bütününü olufltu-rur”. Düzenleme kuram›nda, kriz kavram› ve krizçözümlemesi önemli bir yer tutar. Krizler iki dü-zeyde ele al›nmaktad›r: ‹ktisadi krizler (küçükkrizler), büyüme ve geniflleme dönemlerinde deortaya ç›kabilir. Yap›sal krizler (büyük krizler)ise düzenleme tarz›n›n birikim rejiminin devam›-n› sa¤layamad›¤› durumlar› anlat›r.

Kapitalist geliflmenin aflamalar›n› s›ralayabilme,

Kapitalizmin geliflme aflamalar› flöyle s›ralanmak-tad›r: Birinci aflama, 19. yüzy›l›n ortas›na kadarsüren dönem: kapitalist üretim tarz›n›n yerlefl-mesi ve ilk birikim dönemi. ‹kinci aflama, 19.yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na ka-dar süren dönem: yayg›n birikim rejimi ve reka-betçi düzenleme tarz›. Üçüncü aflama, iki dünya

savafl› aras›n› kapsayan geçifl dönemi: yayg›n bi-rikim rejimi ve rekabetçi düzenleme biçimindenbir sonrakine geçiflin krizleri ve dönüflümleri.Dördüncü aflama, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›dönem (fordizm dönemi): yo¤un birikim rejimive tekelci düzenleme biçimi. Bu da kendi içindeikiye ayr›lmaktad›r: fordizmin yükselme dönemive 1960’lar›n ikinci yar›s›ndan sonraki fordizminkrizi. Dördünci aflamadan sonraki dönemse yal›n(esnek) birikim rejimi: post-fordizm’dir.

Yayg›n birikim rejiminin özelliklerini ay›rt ede-

bilme,

Yayg›n birikim rejiminin en önemli ay›r›c› özelli-¤i mutlak art› de¤er üretimidir. Yani, yayg›n biri-kim rejiminde çal›flma sürelerinin uzat›lmas›ylamutlak art› de¤er üretimi sa¤lanmaktad›r. Devle-tin ekonomi üzerindeki rolü asgari düzeyde veoldukça s›n›rl›d›r. ‹flgücünün önemli bir k›sm›üretim araçlar›n›n mülkiyetinden kopmam›flt›r.Emekgücünün yeniden üretimi, tar›mda ve sana-yide üretilen ürünlere dayanmaktad›r. Üretimekat›lamayan iflsizlerin, hastalar›n, yafll›lar›n ve ço-cuklar›n bak›m› yeniden üretimi, devlet düzenle-mesinin d›fl›nda, aile ve gönüllü kurulufllar tara-f›ndan sa¤lanmaktad›r. ‹flçilerin ifle al›nmas› veücretlerin belirlenmesi bireysel sözleflmelerlesa¤lanmaktad›r. Piyasan›n rekabetçi yap›s›, üre-tim miktar›n› ve fiyatlar› belirlemektedir. D›fl pa-zarlarla olan iliflki hammadde al›m›na ve mamulmadde sat›m›na dayanmaktad›r. Para sistemindemaden standard› yayg›nd›r. Bankac›l›k sistemi,para iliflkilerini düzenleme aç›s›ndan zay›f bir gü-ce sahiptir. Yayg›n birikim rejiminde krizler afl›r›birikim, afl›r› üretim ve yetersiz tüketim olarakortaya ç›kmaktad›r. Krizlerin afl›lmas›n›n yolla-r›ndan biri, rekabetçi kriz düzenleme mekaniz-mas›yla fiyatlar›n ve dolay›s›yla sermayenin kâr-l›l›k oran›n›n düflürülmesidir. Bu dönmede dev-let, genel olarak ekonomik faaliyetlerin yasal çer-çevesini düzenleme ifllevi görmektedir ve do¤ru-dan ekonomiye müdahale etmez. Piyasada üc-retlerin ve fiyatlar›n hem kriz döneminde, hemde ekonominin geniflleme döneminde belirlen-mesi devletin müdahalesi d›fl›nda rekabetçi piya-sa mekanizmalar›yla düzenlenir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


Yo¤un birikim rejiminin (fordizm)özelliklerinin

aç›klayabilme,

Yo¤un birikim rejimi olan fordist dönemde üre-timin toplumsallaflma düzeyi yüksektir. Üretimsürecinde teknolojinin kullan›m›, standartlaflm›flmetalar›n (mallar›n) üretimi ve bunlar›n kitleseltüketimi yayg›nd›r. Yo¤un birikim rejimindeemek sürecinde emekgücünün verimlili¤i yük-seltilerek nispi art› de¤er ço¤alt›lmaktad›r. Bu bi-rikim rejiminin emek sürecinin örgütlenmesi Tay-lorizm’in ilkelerine ve akan h›zl› montaj hatt›nadayanmaktad›r. Taylorizm’in denetleyici ve kon-trol edici mekanizmalar›yla emek süreci tam birdenetim alt›ndad›r. Emek niteli¤ine ba¤l› olarakhiyerarflik kategoriye ayr›lm›flt›r. Nitelikli iflgücüüretimin bilgi ve tasar›m aflamas›nda yer al›rkenniteliksiz iflgücü, rutin ve tekrarlanan ifllerde yo-¤unluklu olarak kullan›lmaktad›r. Bu hiyerarflikyap›lanmada esas amaç, emek sürecini tam ola-rak denetlemek, üretimin etkinli¤ini art›rmakt›r.Yo¤un birikim rejiminde, üretim (metalaflma) enyüksek düzeye ulaflm›flt›r. Emek, yayg›n bir fle-kilde ücretli eme¤e dönüflmüfltür ve güvenceli,sosyal haklara sahip, sendikal› ve örgütlü bir gü-ce sahiptir. Tüketim düzeyinin yüksek olmas›,afl›r› üretimden kaynaklanabilecek krizlerin deafl›lmas›na neden olmufltur. Keynesçi politikalar-la toplumsal tüketim desteklenmifltir. Refah dev-letinin düzenleyici rolü, yo¤un birikim rejimininistikrarl› ifllemesinde önemli bir etkiye sahiptir.Ayr›ca sermayenin genifllemesine yönelik finan-sal destek sa¤layan kurumsal yap›lar›n oluflmas›da bu dönemde bafllam›fl ve yo¤un birikim reji-minin istikrar› için gerekli koflullar sa¤lanm›flt›r.

Yayg›n birikim rejiminin (fordizm)kriz nedenle-

rini s›ralayabilme,

Düzenleme Okuluna göre, fordizm sermaye biri-kimi rejimidir ve dolay›s›yla yaflanan kriz fordistbirikim rejiminin krizidir. Bu yaklafl›ma göre, krizözünde kâr haddinin düflme e¤ilimine dayan-maktad›r ve krizde üretim süreci belirleyici roloynamaktad›r. Yayg›n birikim rejimi fordizm,1970’lerin bafllar›na do¤ru teknik ve toplumsals›n›r›na ulaflm›flt›r. Üretkenlik art›fl›ndaki düflüfl-ler kârl›l›k bunal›m›yla sonuçlanm›flt›r. Tüketici-

lerin sat›n alma gücündeki azalma durgunlu¤aneden olmufltur. Yo¤un birikim rejiminin (for-dizm) krizi, sermayenin organik bileflimindekiart›fla paralel olarak, verimlilik art›fl›n›n gerçek-lefltirilmemesi, sonucunda kar oranlar›n›n düfl-mesidir. Kârlar›n düflmesi sonucunda birikim sü-reci kesintiye u¤rar. Yani, sermaye sahibi kesimyapt›klar› yat›r›ma karfl› kâr art›fl› sa¤layamam›fl-t›r. Ellerindeki sermaye her geçen gün zarar et-melerine neden olmufltur. Fordist dönemde sen-dikalar›n örgütlülük gücünün yükselmesiyle iflçi-lerin (emekgücünün) maliyetleri de artm›flt›r. Buart›fl sermaye sahibi kesim için girdilerin artma-s›yla sonuçlanm›flt›r. Kâr oranlar›n›n düflüflündetemel girdi olan eme¤in maliyeti önemli role sa-hiptir. Ücretlerdeki art›fla paralel geliflen ürün fi-yatlar›ndaki art›fl kâr oranlar›n›n düflmesine en-gel olamam›flt›r. Yüksek ücretlere dayanan yo-¤un birikim rejimi, geliflen yeni koflullara uyumsa¤layamam›flt›r.

Yal›n birikim (esnek)rejiminin özelliklerini aç›k-

layabilme,

Post-fordist birikim rejimi, genel olarak emek sü-reçleri, iflgücü piyasalar›, üretilen ürünler ve tü-ketim kal›plar› aç›s›ndan esnekli¤e dayanmakta-d›r. Post-fordist (esnek birikim rejimi), yeni üre-tim sektörlerinin olufltu¤u, ticari, teknolojik veörgütsel düzeyde yeniliklerin h›zla geliflti¤i birdönemdir. Post-fordizm, ücretler seviyesinin dü-flük oldu¤u, eme¤in sosyal kazan›mlar›n›n gerial›nd›¤›, az ve nitelikli istihdam›n oldu¤u, ifl gü-vencesinin olmad›¤›, sigortas›z eme¤in yayg›n-laflt›¤›, enformel sektörün büyümeye bafllad›¤›bir birikim rejimidir. Kitlesel üretim yap›s› de¤i-flim sürecine girmifltir ve yeni ve farkl› ürünlereyönelik talepler yarat›lm›flt›r. Kitlesel üretimindoygunlu¤a ulaflmas› sonucunda üretim sürecin-de farkl›laflmaya gidilmifltir. Post-fordist ürün çe-flitlili¤i ve ürünün miktar›nda ayarlamalar yap›la-bilmektedir. Esnek üretimde, kapitalist iflletme-lerde istihdam edilen iflgücü, üretim sürecindebirden fazla ifli yerine getirilebilecek özelli¤e sa-hiptir. Teknoloji iflletmenin üretim sürecinde ya-paca¤› de¤iflikliklere ba¤l› olarak düzenlenebil-mekte ayarlanabilmektedir. Esnek üretim daha

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


çok küçük ölçekli üretim yap›s›n› gerekli k›lmak-tad›r. Esnek üretim sürecinde örgütlenme ve ifl-bölümü yatayd›r. Esnek üretim sürecinde, iflgücüçok yönlü kafa ve kol eme¤ine sahip oldu¤un-dan üretim sürecinde birden fazla ifli yerine geti-rebilmektedir. ‹flgücü merkez, çevre ve yar› çev-re olmak üzere üç gruba ayr›lmaktad›r. Post-for-dist üretim organizasyonundaysa hatal› ürün or-taya ç›kmadan ya da hatal› ürünü önlemeye yö-nelik “Toplam Kalite Kontrol ve “Kalite KontrolÇemberi” gibi sistemler gelifltirilmifltir. Yo¤un bi-rikim rejimiyle (fordist) karfl›laflt›r›ld›¤›nda, post-fordist birikim rejiminde devletin ifllevi ve fonk-siyonu daha s›n›rl›d›r. Eski dönemde devletinkontrolü ve düzenlemesi alt›nda bulunan birçokfley art›k piyasan›n kendi dinamiklerine b›rak›l-m›flt›r.


1. Afla¤›daki dönemlerin hangisinde yayg›n birikim re-jimi görülmektedir?

a. 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren b. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na

kadar süren c. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› d. 1970 sonras› e. 1980 sonras›

2. Afla¤›daki dönemlerin hangisinde yo¤un birikim re-jimi görülmektedir?

a. 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren b. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na

kadar süren c. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› d. 1970 sonras› e. 1960’l› y›llar›n ikinci yar›s›

3. Afla¤›dakilerden hangisi ilk birikim dönemidir? a. 19. yüzy›l›n ortas›na kadar süren b. 19. yüzy›l›n ortalar›ndan Birinci Dünya Savafl›’na

kadar süren c. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› d. 1960 ve 1970 aras› e. 1960’l› y›llar›n ikinci yar›s›

4. Afla¤›dakilerden hangisi yayg›n birikim rejimininözelliklerindendir?

a. Refah devletinin düzenleyici bir rol üstlenmesi b. Eme¤in merkez, çevre ve yar› çevre olarak üç

gruba ayr›lmas›c. Ürün çeflitlili¤ine gidilmesid. Devletin ekonomideki rolünün asgari düzeyde

ve s›n›rl› olmas› e. Sendikalar›n güçlü olmas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi yo¤un birikim rejimininözelliklerindendir?

a. Eme¤in merkez, çevre ve yar› çevre olarak üçgruba ayr›lmas›

b. Ürün çeflitlili¤ine gidilmesi c. Devletin ekonomideki rolünün asgari düzeyde

ve s›n›rl› olmas› d. Esnek üretimin yap›lmas› e. Kitlesel tüketimin yayg›n olmas›

6. Afla¤›dakilerden hangisi yal›n birikim rejiminin özel-liklerindendir?

a. Eme¤in merkez, çevre ve yar› çevre olarak üçgruba ayr›lmas›

b. Sendikalar›n güçlü olmas› c. Ücretlerin seviyesinin yüksek olmas› d. Tüketimin toplumsallaflma düzeyinin yüksek

olmas› e. Keynesgil politikalar›n uygulanmas›

7. Afla¤›dakilerin hangisinde âdem-i merkeziyetçi ör-gütlenme görülmektedir?

a. 1970 sonras› birikim rejimindeb. Yal›n (esnek) birikim rejimindec. Yo¤un birikim rejiminded. Yayg›n birikim rejimindee. Fordist birikim rejiminde

8. Afla¤›dakilerin hangisinde “Toplam Kalite Kontrol”ve “Kalite Kontrol Çemberi” gibi sistemler gelifltirilmifl-tir?

a. Yo¤un birikim rejimindeb. 1970 sonras› birikim rejimindec. Yal›n birikim rejiminded. Yayg›n birikim rejimindee. Fordist birikim rejiminde

9. Afla¤›dakilerin hangisinde emek; güvenceli, sosyalhaklara sahip, sendikal› ve örgütlü bir güce dönüflmüfl-tür?

a. Yo¤un birikim rejimindeb. 1970 sonras› birikim rejimindec. Yal›n birikim rejiminded. Yo¤un birikim rejimindee. Esnek birikim rejiminde

10. Afla¤›dakilerden hangisi Taylorizm’in özelliklerin-den biri de¤ildir?

a. Emek sürecinin iflçilerin becerilerinden tama-men ar›nd›r›lm›as›

b. Kafa ve kol eme¤inin birbirinden ayr›lmas› c. Üretim bilgisi tümüyle yönetimde toplanmas›d. Yap›lan her iflin denetiminin ve kontrolünün

sa¤lanmas›e. ‹flçilerin bilgi ve becerilerini üretim sürecinde

kullanabilmesi.



SEND‹KALAR ÇÖZÜMSÜZ DE⁄‹L

Sosyal Politika Forumu, sendikalar araflt›rmas›n›n so-

nuçlar›n› aç›klad›: Sendikal hareketin meflruiyet ka-

zanmas›n›n olmazsa olmaz koflulu, herkese sendikalar

iflçileri temsil eder, iflçileri sendikalar temsil eder dedir-

tecek politikalar gelifltirmek.

Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu'nun (SPF)yapt›¤› "Çal›flma Hayat›nda Yeni Geliflmeler ve Tür-

kiye'de Sendikalar›n De¤iflen Rolü" adl› araflt›rma,çal›flma hayat›ndaki yeni geliflmeleri ve Türkiye'de sen-dikalar›n de¤iflen rolünü ortaya koyuyor. Profesörler Ayfle Bu¤ra, Fikret Adaman, Ahmet ‹n-

sel'in yönetiminde yürütülen çal›flmada 600 sendikal›,300 sendikas›z sigortal›, 300 de sigortas›z kay›t d›fl› sek-tör iflçisi ve sendika yöneticileri de dahil toplam 1.242

kifliyle görüflülmüfl. Çal›flma sonunda sendikalaflman›nve sendikalarda yaflanan kan kayb›n›n bafll›ca nedenle-ri flöyle s›ralanm›fl: "Yo¤un iflsizlik. ‹flini kaybetme kor-kusu. Yasal mevzuattan kaynaklanan engeller. Üreti-min örgütleniflinin de¤ifliminin yaratt›¤› yap›sal sorun-lar. Hakim ideolojinin niteli¤inden kaynaklanan sorun-lar ve bu sorunlar karfl›s›nda sendikalar›n etkili politikave stratejiler gelifltirememesi."

‹flsizlik büyük tehdit

Anket sonuçlar› iflsizli¤in iflçi hareketinin önündeki enönemli engeller aras›nda yer ald›¤›n› gösteriyor. Sigortal›ama sendikas›z iflçilere yöneltilen sorulardan birine veri-len cevaplar, bu yaklafl›m› do¤rular nitelikte. "Sendikal›olmama nedeniniz nedir?" sorusuna verilen cevaplar ara-s›nda ilk s›ray›, aç›k farkla, "iflten at›lma korkusu" al›yor. Türkiye'deki istihdam yap›s› da, iflçi hareketinin gücü-nü s›n›rlayan önemli faktörler aras›nda. ‹stihdamda tar›m›n pay› hâlâ yüzde 30'lar civar›nda.OECD ortalamas› ise yüzde 6.1 düzeyinde. Türkiye'yeyap›sal olarak nispeten yak›n ülkelerden Yunanistan vePolonya'da ise bu oran, s›ras›yla, 13 ve 18. Türkiye'de ücretli ve yevmiyeli kesim, çal›flanlar›n sa-dece yüzde 50'sini oluflturuyor. Ücretsiz aile iflçilerinintoplam çal›flanlara oran› ise neredeyse yüzde 20. Sendi-kal hareketin güçlü oldu¤u 1960'lar ve 1970'lerde, ima-lat sanayiindeki modern iflletmelerin kolay örgütlenebi-lir çal›flanlar›yla, di¤er sektörler ve farkl› tip iflletmeler-de farkl› statülerle çal›flan ço¤unluk, birbirlerine pekkar›flmadan, yan yana yaflay›p giderken, bugün aradakigeçifllili¤in artt›¤› ve ikinci kesimin birinci kesim içinciddi bir tehdit oluflturdu¤u görülüyor. Tar›mdaki çö-

zülmenin h›zlanmas›yla, hem hacmi, hem de nitelikleriitibar›yla sanayi ve hizmetlerin absorbe edemedi¤i birat›l iflgücünün ortaya ç›km›fl olmas›, bu yeni geliflmeninbir yönü.

Post-Fordist esnek üretim

Post-Fordist esnek üretim tarz›na geçiflin getirdi¤i, sipari-fle göre üretim, ölçek azal›fl›, tafleronlaflma, eve ifl vermegibi unsurlar da sendikal örgütlülü¤ün önündeki engel-ler aras›nda yer al›yor. Sendikalar›n üye say›s›n›n azal-mas›nda önemli rol oynayan bir unsur tafleronlaflma... Araflt›rma taflerona ifl verme konusunda sektörel farkl›-l›klar›n oldu¤unu ortaya koyuyor: Kimya sektöründeyüzde 62 olan rakam g›da sektöründe yüzde 30. Yasal mevzuat›n yaratt›¤› sorunlar da bulunuyor. Noterflart› ve ‹fl Güvencesi Yasas›'n›n uygulan›fl biçimi yasalengellerin en etkilileri. Üye yap›lan iflçilerin üyelikleri-nin notere tescil ettirilmesi gere¤ini yerine getirmek içingeçen zaman zarf›nda iflverenin durumu haber al›p sen-dikaya üye olmay› kabul eden iflçiyi iflten ç›karmas›,çok rastlanan bir durum. Ayr›ca noter iflleminin paral›bir ifllem olmas› ve sendikan›n üye say›s›n› art›rmakiçin bu masraf› üstlenmesi de bir sorun oluyor. Noterflart›n›n yaratt›¤› en önemli sorun, iflçinin sendika üye-li¤i nedeniyle iflini kaybetmesi tehlikesini art›r›c› etkisi. Bu sorunun, en az›ndan 30 kifliden fazla iflçi çal›flt›raniflyerlerinde, ifl güvencesi yasas›yla çözülmüfl olmas› ge-rekiyor. Fakat durumun hiç de böyle olmad›¤›n› araflt›r-ma süreci ortaya koymufl: "Mahkemeye intikal edensendika üyeli¤i nedeniyle iflten ç›karma davalar›n›n, ya-sal olarak belirlenmifl bir süre içinde sonuçlanmalar›gerekti¤i halde çok uzun sürdükleri, bu arada iflçinin yaiflverenle anlafl›p k›dem tazminat›n› alarak ayr›lmaya ra-z› oldu¤u ve veya baflka ifl buldu¤u, ifle iadeyle sonuç-lanan davalarda da, genellikle, iflverenin iflçiyi yenidenifle almak yerine tazminat›n› verip ç›kard›¤›, pek çoksendika yetkilisi taraf›ndan defalarca anlat›ld›. Baz› sen-dika yetkilileri bize, davas›n› kazan›p ifline dönmüfl iflçibulman›n çok zor oldu¤unu, iflverenin en iyi durumdaiflçiye dört ay tazminat verip gönderdi¤ini söylediler."

Barajlar da büyük sorun

Yasal mevzuat›n sendikal hareketin geliflmesini engel-leyen en önemli unsurlar›ndan biri de, barajlarla ilgili.fiu anda yürürlükte olan yasaya göre, bir sendikan›ntoplusözleflme yetkisi alabilmesi için bulundu¤u iflko-lundaki iflçilerin yüzde 10'unu, iflyerindekilerin yüzde

Okuma Parças›


50'sini üye yapm›fl olmas› flart›, sendikalaflmay› fevkala-de zorlaflt›r›yor. ‹flverenle, onun iflyerinde istemedi¤i, sendika aras›nda-ki yetki davalar›n›n çok uzun sürmesi de, önemli bir fli-kayet konusu...

Çözüm önerisi: Kay›td›fl› sahiplenilmeli

Araflt›rmada imzas› olan akademisyenlerden Bu¤ra,Adaman ve ‹nsel sendikalar›n kaybetmelerini engelle-meye yönelik uyar›yorlar: "Sendikal hareketin bugünküortamda meflruiyet kazanmas›n›n olmazsa olmaz koflu-lu, sadece k›s›tl› bir üye taban›na yönelik varl›¤›n› sür-dürme stratejilerinin ötesine geçip, herkese 'sendikalariflçileri temsil eder', daha da önemlisi 'iflçileri sendikalartemsil eder' dedirtecek politikalar gelifltirmektir. Bu ba¤-lamda, kay›t d›fl› sektörde istihdam edilen iflçilerin so-runlar›n› sahiplenmek büyük önem tafl›maktad›r. Nite-kim, Brezilya ve Güney Afrika gibi ülkelerde canlanansendikal hareketin enformel sektör çal›flanlar›yla orga-nik ba¤lar gelifltirmeye özellikle önem verdi¤i görül-mektedir. Türkiye'de sendikalar›n bu yönde bir gayretsarf ettiklerini söylemek mümkün de¤il. Aksine, sendi-ka yetkililerinin önemli bir k›sm›, ad› konulmam›fl birfayda maliyet analizi temelinde, KOB‹'lerde örgütlenmemaliyetinin kazan›mlara de¤meyece¤i fikrini benimse-mifl görünmektedir. Daha da endifle verici olan, sendi-ka yetkilileri aras›nda, ihracat art›fl› ve ekonomik büyü-me hedeflerini bütün sosyal ve insani amaçlar›n önünekoyan bir söylemi benimseyerek, sendikalar›n 'zatenzor ayakta durarak memleket ekonomisine katk› yapan'küçük iflletmelerle ilgilenmelerine karfl› ç›kanlar bulun-mas›d›r. Sosyal güvenlik haklar›n›n ve çal›flma standart-lar›n›n ihlaline göz yummaya haz›r bu tür bir ekonomikmilliyetçili¤in, sendikalar›n iflçiyi temsil kayg›lar›n›n birkenara at›lmas›na yol açmas› gerçekten kayg› vericidir.Genel olarak, KOB‹'lerde özel olarak da enformel sek-törde sendikal örgütlenmenin zorluklar› inkâr edilemez.Ancak, bu sektörlere yönelik politikalar gelifltirilmesiimkans›z da de¤ildir."

Bir iflyerinde birçok flirket

Pek çok iflyerinde, ayn› çat› alt›nda ayn› tür faaliyettebulunan birden fazla flirket bulunmas› ve bu flirketlerinbir k›sm›n›n ifl güvencesi yasas› kapsam›nda olmayanküçük iflletmelerden oluflmas›, çok s›k rastlan›lan birdurum oluflturuyor. ‹fl güvencesini aflmak için pek çokbüyük iflyeri toplam iflçi say›s›n› 29'a bölerek, bir çok

farkl› flirket kurmufl. Araflt›rmada, "Buna ba¤l› olarak,sadece çal›flma hayat›n›n bütününe bak›ld›¤›nda de¤il,tek tek iflyerlerinde de yukar›da de¤indi¤imiz parçal›yap›n›n ortaya ç›kt›¤›n› ve ifl güvencesine sahip küçükbir sendikal› iflçi grubunun yan› s›ra sendikas›z, hattabazen sigortas›z, daha genifl bir kitlenin çal›flt›¤› ve sen-dikal› kesim için sürekli bir tehdit oluflturdu¤u görülü-yor." deniliyor.

Grevler ve ülke ç›karlar›

2003 sonunda Türk-‹fl'e ba¤l› Kristal-‹fl Sendikas›'n›nald›¤› grev karar› 'ülke ç›karlar›na ayk›r›' oldu¤u gerek-çesiyle yasaklanmas›na dikkat çekilen anket sonuçla-r›nda flu görüfllere yer veriliyor: "Söz konusu Kristal-‹flgrevinin en çok üzerinde durulan potansiyel etkisi, ih-racata yönelik üretim yapan otomotiv sektörünün arabacam› ihtiyac›n›n karfl›lanamaz hale gelmesiydi. Bakan-lar Kurulu, ülke ihracat› üzerindeki olumsuz etkilerinigöz önüne alarak, ulusal güvenli¤e ayk›r›l›k gerekçesiy-le grevi erteledi. Ama bu defa erteleme karar› yönündeMGK bir görüfl bildirmemiflti. Tart›flman›n tamam›, art›ksendikal hareketle sendika karfl›t› taraflar›n mücadele-sinde ideolojinin saf bask› yöntemlerinden daha önem-li bir rol oynayaca¤›n› gösteriyordu."

Hizmetlerin devri iflçileri bölüyor

Kamu sektöründe baz› hizmetlerin sözleflmeyle özel ifl-letmelere devri, belediye hizmetlerinin durumunda ol-du¤u gibi, toplusözleflme koflullar›ndan ve di¤er sendi-kal haklardan yararlanan küçük bir çekirdek iflçi grubu-nun yan›nda, bazen hiçbir güvenceye sahip olmadansigortas›z çal›flt›r›lan genifl bir iflçi grubunun ortaya ç›k-mas›na yol açt›. Araflt›rma, sendikal› iflçilerin koflullar›y-la çal›flanlar›n ço¤unlu¤unu oluflturan kesimin koflulla-r› aras›nda bir uçurumun oluflmas› iflçileri böldü¤ünüortaya koyuyor.

Araflt›rma 6 sektörü kaps›yor

Araflt›rma, alt› sektörde odakland›. Sektör seçiminin ge-risinde, Türkiye'de son 20-25 y›l›n geliflmelerini iyi yan-s›tan sektörlere bakma kayg›s› bulunuyordu. Bu ba¤-lamda, 1980 sonras›nda önemli bir geliflme gösterentekstil ve haz›r giyim, otomotiv ve kimya sektörlerinebak›ld›. Bunlar›n d›fl›nda maden ve belediye sektörleriincelendi. Tekstil ve haz›r giyim sektöründe, üretim, is-tihdam ve ihracat art›fllar›, esnekleflmeyle birlikte yer al-d›. Dolay›s›yla, tafleronlaflma ve eve ifl verme olgular›


önem kazand›. Otomotivde esnekleflme, sektörün mer-kezindeki ifl gücünü daha az etkiledi, daha çok yan sa-nayide görüldü. Yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n ve tek-nolojik de¤iflimin önemli oldu¤u kimya sektöründe ise,iflin niteli¤i, denetimsiz emek süreçlerine daha zor ola-nak tan›d›¤› için, tafleronlaflman›n önemine karfl›n, es-nekleflme tekstildeki kadar kontrolsüz cereyan etmemiflgibi görünüyordu. Bunlar›n d›fl›nda, istihdam ve ihracatpay›nda belirli bir düflüfl gözlemlenen g›da sektörünüaraflt›rma kapsam›na al›nd›. Maden sektörünün, özel-lefltirmeden en çok etkilenen sektörlerden biri olarakdönemin baflka bir e¤ilimini iyi yans›tt›¤›n› düflünüldü.Belediye hizmetleri ise, tafleronlaflman›n hem sendika-laflmay› hem de çal›flma koflullar›yla ücretleri olumsuzbir biçimde etkiledi¤i bir sektör olarak seçildi. (TK) ‹stanbul – Evrensel, 05 Haziran 2006 http://www.bianet.org/bianet/emek/79980-sendikalar-cozumsuz-degil, Eriflim Tarihi: 17.8.2010.

1.b. Yan›t›n›z yanl›flsa “Düzenleme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz.

2.c. Yan›t›n›z yanl›flsa “Düzenleme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz.

3.a. Yan›t›n›z yanl›flsa “Düzenleme Kuram›” konusunu gözden geçiriniz.

4.d. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n Birikim Rejimi” konusunu gözden geçiriniz.

5.e. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yo¤un Birikim Rejimi: Fordizm” konusunu gözden geçiriniz.

6.a. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n (Esnek) Birikim Rejimi: Post-Fordizm” konusunu gözden geçiriniz.

7.b. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n (Esnek) Birikim Rejimi: Post-Fordizm” konusunu gözden geçiriniz.

8.c. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yal›n (Esnek) Birikim Rejimi: Post-Fordizm” konusunu gözden geçiriniz.

9.d. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yo¤un Birikim Rejimi: Fordizm” konusunu gözden geçiriniz.

10.e. Yan›t›n›z yanl›flsa “Yayg›n Birikim Rejimi” konusunu gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Düzenleme teorisinin gelifliminde Fransa’da, Aglietta(1976), Boyer (1984, 1987) ve Lipietz’in (1986, 1987)çal›flmalar› önemli bir rol oynamaktad›r. Tonak’›n (1991)belirtti¤i gibi ABD’de de Fransa’dan ba¤›ms›z fakat ben-zer teorilefltirme çabalar› mevcuttur. ABD’de düzenle-me teorisine katk› yapanlar aras›nda, Gordon (1978,1980), Gordon, Edwards, Reich (1982), ve Bowles, Gor-don, Weisskopf (1982) yer almaktad›r. Düzenleme te-orisi Türkiye’ye Ar›n’›n (1985, 1986) yaz›lar›yla yans›-m›flt›r. Ar›n, Düzenleme Kuram› teorisyenlerinin bu te-orinin azgeliflmiflli¤i, Üçüncü Dünya’y› ya da Güney’iaç›klayabilece¤i konusunda iddial› olduklar›n› belir-mektedir (Tonak, 1991, s.12).

S›ra Sizde 2

Kara Perflembe olarak da adland›r›lan ve 24 Ekim 1929Perflembe günü New York Borsas›’n›n çökmesiyle baflgösteren ancak etkileri 1930’lu y›llarda da devam edenkriz. ‘Büyük Depresyon’ olarak da an›lan 1929 ekono-mik krizinin nedenleri olarak “Gelir da¤›l›m› dengesiz-li¤i, flirketlerin mali durumlar› aras›ndaki dengesizlik,bankalar›n yap›lanmalar›ndaki bozukluk, d›fl ödemelerdengesindeki bozukluk, ekonomi yönetiminde tecrü-besizlik, tedavül arac› olarak alt›n standard›nda›sraretme”gösterilmektedir.http://www.cnnturk.com/2008/ekonomi/genel/09/25/1929.kriziyle.bugunku.kriz.benziyor.mu/494728.0/index.html)Kuzey Amerika ve Avrupa krizin merkezi olmas›na ra¤-men bütün dünyada etkileri görülmüfltür. Krizin enönemli sonuçlar›ndan birisi artan iflsizlik olmufltur. “Bu-nal›m dünyada 50 milyon insan›n iflsiz kalmas›na, yer-yüzündeki toplam üretimin %42 oran›nda ve dünya ti-caretinin de %65 oran›nda azalmas›na neden olmufltur.1929 y›l›na kadar dünyada oluflan di¤er krizlere bak›l-d›¤›nda dünya ticaretinin en fazla %7 oran›nda düfltü¤üdüflünülürse 1929 bunal›m›n›n ne derece etkili oldu¤utahmin edilebilir.” ( h t t p : / / t r . w i k i p e d i a . o r g / w i -k i / 1 9 2 9 _ D % C 3 % B C n y a _ E k o n o m i k _ B u -nal%C4%B1m%C4%B1)

S›ra Sizde 3

Keynesçi iktisat politikalar›, J. M. Keynes (1883-1946)taraf›ndan “kapitalizmin kendili¤inden tam istihdamdengesi”ni bulaca¤›n› savunan Klasik ve Neo-klasik ik-tisat politikalar›na karfl› gelifltirilmifltir. Ricardo, Malthusve Adam Smith gibi iktisatç›lar taraf›ndan savunulan,Laissez-faire (b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler)olarak da bilinen bu politikalar ekonomik alana devletmüdahalesinin en aza indirilmesi gerekti¤ini, üretici bi-reylerle al›c› bireyler aras›ndaki dengenin rekabetçi pi-yasa koflullar›nda kendili¤inden sa¤lanaca¤›n› iddia et-mektedirler. Bu politikalar› elefltiren Keynes, temel gö-rüfllerini “‹stihdam, Faiz ve Paran›n Genel teorisi” (1936)isimli kitab›nda anlatm›flt›r. Kazgan’a (1980) göre Key-nes’in iktisadi düflüncesi 1. Dünya Savafl› sonras› 1929ekonomik buhran› sonucu ‹ngiltere ve di¤er kapitalistülkelerde yaflanan fliddetli depresyon ve iflsizlik ile busorunlar›n ortadan kalkmas› için al›nan somut önlemle-rin al›nd›¤› dönemde flekillenmifltir. Keynesçi iktisat po-litikalar›na göre üretim ve iflsizlik (bölüflüm) kapitalistekonominin temel sorunlard›r; kapitalizmin devaml›l›-¤›n›n sa¤lanabilmesi için devlet, iflsizlik koflullar›ndatam istihdam› sa¤layabilmek amac›yla ekonomik alanamüdahale etmelidir (Kazgan, 1980, s.249-260). 1960’la-r›n sonlar› ve 1970’lere kadar devam eden Keynesçi ik-tisat politikalar›, bu dönemde verimlilik düflüflü ve yük-selen enflasyonla birlikte krize girmifltir.

S›ra Sizde 4

Sermayenin büyümesiyle çeflitli bölümleri aras›ndakida¤›l›m›n orant›s›z olmas› durumudur. Kar› art›rma ama-c›yla teknolojik geliflim sürecine fazlas›yla adapte olankapitalist üretim araçlar›n› yani makinelerini vs. geliflti-rir. Bu yolla de¤iflmeyen sermaye fazla büyür. ‹flgücüalmak için yani iflçiye ödenen de¤iflen sermaye dahayavafl büyür. Bu durumda üretim araçlar›yla canl› ifl gü-cü aras›ndaki iliflki, de¤iflen ve de¤iflmeyen sermayeüzerindeki belirleyicili¤iyle sermayenin organik bilefli-mini oluflturur. Örne¤in; sermaye=10, üretim araçlar›=8,ifl gücü=2 olursa; bileflim oran›=4:1 olur.(http://www.uludagsozluk.com)

S›ra Sizde 5

Çok Tarafl› Yat›r›m Anlaflmas›yla, uluslararas› mali trans-ferlerin engellerle karfl›laflmas›n›n önüne geçilmifltir.Çok uluslu sermaye, yat›r›m yapt›¤› ülkelerdeki devletiuluslararas› tahkim komisyonuna dava etme ve tazmi-

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


nat talep etme hakk›na sahiptir. Bu anlaflmaya imzaatan ülkeler liberal yap›dan dönmemeyi taahhüt etmek-te ve daha sonra ç›kar›lacak yasarl›n ayn› yap›da olma-s›n› garanti etmektedir. Bu anlaflma, yürürlü¤e girme-den önce yap›lan bütün yat›r›m faaliyetlerini de kapsa-maktad›r. Bu anlaflmaya dahil olan bir ülke 5 y›l geçme-dikçe sözleflmeyi iptal edemeyecektir. Sözleflmenin ip-tal edilmesinden sonraki 15 y›l anlaflman›n hükümleriyürürlükte kalacakt›r (fiahin, 2000, s.263-237).

S›ra Sizde 6

Henry Ford taraf›ndan 1926 y›l›nda yay›nlanan “My Li-fe and Work” isimli çal›flmas›nda gelifltirilen ToplamKalite Yönetimi, 1950’lerde Japonya’da uygulanmayabafllanm›flt›r. Toplam Kalite Yönetimi’nin temel ilkeleri“ Müflteri odakl›l›k, karfl›l›kl› fayda, çal›flanlar›n kat›l›m›,liderlik, proses yaklafl›m›, sürekli iyilefltirme, karar ver-mede gerçekçi yaklafl›m, yönetimde sistem yaklafl›m›”olarak s›ralanmaktad›r (http://tr.wikipedia.org/wi-ki/Toplam_Kalite_Y%C3%B6netimi). Toplam Kalitenin temel amac› kalitenin devaml›l›¤›n›sa¤lamak ve sürekli olarak kaliteyi gelifltirmeye çabala-makt›r. Bu çerçevede Toplam Kalite yaln›zca üretim ileilgili de¤ildir. Pazar araflt›rmalar›, araflt›rma- gelifltirme(AR-GE) çal›flmalar›, ürünlerin tasar›m›na yönelik çal›fl-malar, üretim, sat›fl sonras› destek çal›flmalar› ve bütünbunlar› gerçeklefltiren birimler aras›nda planlama ve efl-güdüm sa¤lanmas›n› hedefleyen yönetim anlay›fl› ola-rak tan›mlanabilir. “Toplam kalite” ve “toplam kalite kontrol” kavramlar›ile de adland›r›lan TKY, tüm proseslerin, ürünlerin vehizmetlerin tam kat›l›m yoluyla gelifltirilmesi, iç ve d›flmüflteri tatminin artt›r›lmas› ve müflteri ba¤l›l›¤›n›n ya-rat›lmas›n›n sa¤lanmas› amac›yla örgütte al›nan sonuç-lar›n sürekli iyilefltirilmesine dayanan; müflteri beklenti-lerini herfleyin üzerinde tutan ve müflteri taraf›ndan ta-n›mlanan kaliteyi, tüm faaliyetlerin yürütülmesi s›ras›n-da mal ve hizmet bünyesinde oluflturan günümüzün biryönetim anlay›fl›d›r.” Toplam kalite yönetiminde kurumçal›flanlar›n›n tam kat›l›m› temel unsurlardan birisidir.(http://www.maliye.gov.tr/defterdarliklar/diyarba-kir/tky/tkynedir.html)Kalite Çemberi, Toplam Kalite Yönetimi anlay›fl›n›n entemel birimlerinden birisini oluflturmaktad›r. Kalite Kon-trol Çemberi kalite gelifltirmeyi hedefleyen gönüllü ola-rak oluflturulmufl grup çal›flmas›na verilen isimdir. ‹lkdefa 1962’de bafllat›lan Kalite Konrol Çemberi, “Dr.Ishi-kawa’n›n “gönüllü olarak bir araya gelme”, “kendi ken-dilerini e¤itme”, “karfl›l›kl› geliflme” ve “zaman içinde

iflyerindeki tüm iflçilerin kat›l›m›n› sa¤lama”” esaslar›nadayanmaktad›r (http://www.ikademi.com/toplam-kali-te-yonetimi/337-toplam-kalite-kontrolu-ve-kalite-kon-trol-cemberleri.html.)Kalite Çemberi’nin temel amac› yönetimin kat›l›mc› ha-le getirilmesi ve çal›flanlar›n›n ihtiyaçlar›n›n tespit edil-mesi ve bu ihtiyaçlar›n giderilmesinin sa¤lanmas›d›r. ‹fl-letme içindeki verimlilik, kalite ve iletiflim sorunlar›n›nçözümlenmesi, üst düzey çal›flanlarla iletiflim kurma yo-lu açmas›, çal›flanlar›n iflyerini ve ifli sahiplenmesi, grupçal›flmas› sonucunda bireysellikten uzaklaflma, ifle de-vams›zl›klar›n azalmas› gibi olumlu sonuçlar› vard›r.


Ansal, H.(1999) Esnek Üretiminde ‹flçiler ve Sendikalar(Post-Fordizm’de Üretim Esnekleflirken ‹flçiye NelerOluyor)

www.birleflikmetal.org/kitap/kitap_99/1999-3pdfAr›n, T. (1986). “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi

ve Kriz (I):Geliflmifl Kapitalizm”, Onbirinci Tez,

No.3, Uluslararas› Yay›nc›l›k, s.86-125. Ar›n, T. (1986). “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi

ve Kriz (II): Azgeliflmifl Kapitalizm ve Türkiye”, On-

birinci Tez, No.3 75, Uluslararas› Yay›nc›l›k, s.5-25. Belek, ‹. (1999). “Postkapitalist” Paradigmalar. ‹s-

tanbul: Sorun Yay›nlar›.Harvey, D. (1997). Post-Modernli¤in Durumu. Çevi-

ren: Sungur Savran. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Karya¤d›, N. “Toplam Kaite Yönetimi”.http://www.maliye.gov.tr/defterdarliklar/diyarba-

kir/tky/tkynedir.htmKazgan, G. (1980). ‹ktisadi Düflünce. ‹stanbul: Remzi

Kitabevi.Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü Çeviren: Os-

man Ak›nhay, Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sa-nat Yay›nlar›.

Memduho¤lu, H. B. (2007) “Post-Fordist Üretim Örgüt-lenmeleri Ve ‹flgörenler Üzerindeki Etkileri”. Bilim,

E¤itim ve Düflünce Dergisi, Cilt 7, Say› 4,www.universite-toplum.org.

Peet, R. Ve Hartwick, E. (2009). Theories of Develop-

ment. NY: The Guilford Press.Su¤ur, N. (1999). “Fordizm, Post-Fordizm ve Ötesi”,

Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergi-

si, Say› 1, s.134-152. fiahin, Ç. (2000). Kapitalizm ve Yoksulluk. ‹stanbul:

Çivi Yaz›lar›.Tonak, A. (1991). “Marksist Teorinin Yenilenmesi (mi?):

Düzenleme Okulu Örne¤i”, Onbirinci Tez, No: 11,Uluslararas› Yay›nc›l›k, s.111-121.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Küreselleflmeyi aç›klayabilecek,Küreselleflme ile ilgili teorik yaklafl›mlar› karfl›laflt›rabilecek, Küreselleflmenin sonuçlar›n› de¤erlendirebilecek,Küresel toplum olgusunu kavrayabileceksiniz.


• Küreselleflme • Küyerelleflme• Modernite• Düflünümsel modernite• Kapitalist dünya ekonomisi

• Tek kutuplu dünya• Yeni dünya düzeni• A¤ toplumu• Risk toplumu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi• KÜRESELLEfiME (GLOBALLEfiME)

NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R?• KÜRESELLEfiME ÜZER‹NE TEOR‹K

YAKLAfiIMLAR• TEK KUTUPLU DÜNYA• KÜRESELLEfiME ‹LE ULUS-DEVLET

GÜÇ KAYBINA MIU⁄RAMAKTADIR?

• KÜRESEL B‹R TOPLUMA DO⁄RUMU?

• KÜRESELLEfiMEN‹N SONUÇLARI

ToplumsalDe¤iflme veKüreselleflme


G‹R‹fi“Küreselleflme” günümüzde en çok sözü edilen kavramlardan birisidir. Son y›llardauzman olsun olmas›n sosyal, ekonomik ve siyasal geliflmelerden söz edilirken he-men herkes küreselleflme olgusundan söz etmektedir. Peki, nedir küreselleflme?Sosyal bilimcilerin hemfikir oldu¤u bir küreselleflme tan›m› yok. Ancak en genelanlam›yla tan›mlayacak olursak küreselleflme; modernleflme, endüstriyel geliflmeve kitle iletiflim araçlar›ndaki yayg›nlaflmaya paralel olarak, toplumsal iliflkilerinkarfl›l›kl› etkileflim içerisinde yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesine geçerekdünya çap›nda yayg›nlaflmas›d›r. Literatürde küreselleflme, dünya toplumlar›n›nekonomik, siyasal ve kültürel olarak birbirlerine eklemlenmeleri olarak da tan›m-lanabilmektedir.

Toplumsal iliflkilerin yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesine geçerek zamanve mekân kavramlar›n›n nas›l dünya ölçe¤inde s›k›flt›¤›n› David Harvey (1997)çok güzel bir örnekle aç›klamaktad›r.

• 1500-1800: Bir atla bir saatte ortalama on befl kilometre yol kat edilmektedir.• 1850-1930: Buharl› lokomotiflerle saatte ortalama yüz kilometre yol al›nabil-

mektedir. • 1950: Uçaklarla saatte 550-600 kilometre mesafe kat edilmektedir.• 2000: Jet yolcu uçaklar› ile saatte 800-1.000 kilometre yol kat edilmektedir.• Günümüzde televizyon ve Internet ile saniyeler üzerinden iletiflim sa¤lana-

bilmektedir.Harvey’in de belirtti¤i gibi, ulafl›m araçlar›n›n geliflmesi, özellikle iletiflim tekno-

lojilerinin yayg›nlaflmas›yla birlikte toplumsal iliflkiler yerel ba¤lam›ndan ç›karakküresel dünyan›n bir parças› olmufltur. Günümüzün iletiflim teknolojisinin gücü,dünya ölçe¤indeki toplumsal etkileflimin h›z›n›, yayg›nl›¤›n› giderek art›rmaktad›r.Bütün bu süreçler, küresel düzeyde yeni toplumsal, ekonomik ve siyasal oluflum-lar› ortaya ç›karmakla birlikte evrensellik, yerellik, ulus-devlet, siyasal otorite, mil-liyetçilik, etnisite, kimlik ve kültür gibi kavramlar› da önemli ölçüde de¤iflime u¤-ratmaktad›r.

Özellikle 1970’li y›llarla birlikte makro düzeyde meydana gelen siyasal ve eko-nomik de¤iflmeler, hiçbir ülke s›n›r› tan›madan, bütün toplumlar› etkisi alt›na al-maktad›r. Bu etkileflim süreçleri, kitle iletiflim araçlar›yla daha da yayg›nlaflarak,dünya toplumlar›n›n de¤iflim dinamiklerini derinden etkilemektedir. Dünyam›zekonomik, siyasal ve kültürel boyutta iç içe geçerek bir küresel toplumu meydana

Toplumsal De¤iflme veKüreselleflme

Küreselleflme modernleflme,endüstriyel geliflme ve kitleiletiflim araçlar›ndakiyayg›nlaflmaya paralelolarak, toplumsal iliflkilerinkarfl›l›kl› etkileflim içerisindeyerel, bölgesel ve ulusals›n›rlar›n ötesine geçerekdünya çap›ndayayg›nlaflmas›d›r.

getirmektedir. Kimi sosyal bilimciler günümüz dünya toplumunu “küresel köy” ola-rak tan›mlamaktad›r (McLuhan 1962). Bu yaklafl›ma göre günümüz dünya toplumuküresel bir köy gibidir. Çünkü; insanlar›n yaflad›¤› co¤rafi mekân, dünyan›n nere-sinde olursa olsun, küresel geliflmelerden her geçen gün daha fazla etkilenmektedir.

KÜRESELLEfiME (GLOBALLEfiME) NED‹R, NE DE⁄‹LD‹R?Küreselleflme kavram›n›n kökeni küresel (global) sözcü¤ünden gelmektedir. Küre-selleflmenin olgusal düzeyde geliflmesi, tarihsel süreçte daha eskiye dayanmaklabirlikte, küreselleflme kavram›, özellikle yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde giderekartan bir s›kl›kla kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Küreselleflme ile ilgili gündelik hayat-ta, siyasette, medyada ve akademik çevrelerde çok yönlü tart›flmalar yap›lmakta-d›r. Bu tart›flmalar›n önemli bir bölümü küreselleflme kavram›n›, olumlu ya daolumsuz yönde, belli varsay›mlardan ve ön kabullerden yola ç›karak ele almakta-d›r. Dolay›s›yla küreselleflme kavram›na yönelik, ideolojik olsun olmas›n, belliyanl›fl alg›lamalar ve yorumlar yap›labilmektedir. fiimdi s›ras›yla bu yanl›fl anlafl›l-malar› ve yorumlar› k›saca ele alal›m ve daha sonra küreselleflme kavram›n› sosyo-lojik olarak tan›mlamaya çal›flal›m.

Küreselleflme Do¤al Bir Süreç mi Yoksa Bir Proje midir?Küreselleflme tarihsel geliflmenin do¤al ve zorunlu bir aflamas› m›d›r, yoksa bafltaAmerika Birleflik devletleri (ABD) olmak üzere geliflmifl bat› ülkelerinin, kendiekonomik ç›karlar› do¤rultusunda dünyay› yönlendirme ve sömürgelefltirme çaba-lar›n›n bir sonucu mudur? Di¤er bir ifadeyle küreselleflme yaflanmas› gereken do-¤al bir süreç midir, yoksa Bat› devletlerinin az geliflmifl ülkeler üzerinde kurdu¤u“yeni bir emperyalist yay›lma” siyaseti midir? Gerek gündelik yaflamda, gerekse ya-z›l› ve görsel medyada küreselleflme olgusu, zaman zaman, emperyalizm veya sö-mürgelefltirme gibi kavramlarla efl anlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Hatta kimileri-ne göre küreselleflme, ABD’nin kendi ç›karlar› do¤rultusunda dünyay› biçimlendir-me çabalar›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bu yönüyle küreselleflme, do¤al bir süreçde¤il, baflta ABD olmak üzere geliflmifl ülkelerin dünyay› sömürgelefltirme projele-ri olarak görülmektedir. Örne¤in; ABD’nin Ortado¤u’da petrol kaynaklar›n› kon-trol alt›nda tutmak için uygulamaya koydu¤u Büyük Ortado¤u Projesini (BOP) busenaryonun bir parças› olarak de¤erlendirilmektedir.

Acaba küreselleflme kavram›, emperyalizm ya da sömürgelefltirme kavramlar›naindirgenebilir mi? Böylesi bir indirgemede bulunmak oldukça kolay ancak, bir okadar da problematik olacakt›r. Zira böylesi bir indirgeme küreselleflme kavram›-n›n alan›n› daraltacakt›r. Oysa küreselleflme çok daha genifl bir kavramd›r. fiu kufl-ku götürmez bir gerçektir ki özellikle son 200-300 y›l içerisinde dünya toplumlar›artan bir ivmeyle etkileflim içerisine girmifllerdir. Kuflkusuz, bu etkileflim önemli birölçüde geliflmifl olan bat› ülkelerinin lehine ifllemektedir. Baflta ABD olmak üzeregeliflmifl olan ülkeler, kendi ekonomik ve siyasal güçlerini kullanarak, küresel dü-zeydeki iliflkilere kendi ç›karlar› do¤rultusunda yön vermeye çal›flmaktad›rlar.Bunda bir ölçüde baflar›l› da olduklar› söylenebilir. Hatta 1989 y›l›nda ABD ile Sov-yetler Birli¤i aras›nda 40 y›l sürmüfl olan so¤uk savafl döneminin sona ermesiylebirlikte ABD’nin, tek bir süper güç olarak, dünyaya yeni bir düzen verme çabas›-n›n küreselleflmeyi, ABD projesi haline getirmede önemli bir aflama oldu¤u da söy-lenebilir. Bu çerçevede yeni dünya düzeni ABD önderli¤inde geliflmifl ülkelerin


Yeni dünya düzeni so¤uksavafl sonras›nda ABD’nin,dünya ölçe¤inde çok yönlüsiyasal yap›y› kendi kontrolüalt›nda tutma ve kendiç›karlar›na göre küreselekonomik iliflkileridüzenlemeye çal›flmaçabas›na verilen add›r.

so¤uk savafl sonras›nda dünya ölçe¤indeki çok yönlü siyasal ve ekonomik iliflkile-ri, kendi kontrolleri alt›nda tutma ve düzenlemeye çal›flma çabas›d›r denebilir.

So¤uk savafl sonras›nda ortaya ç›kan bu durum kuflkusuz, küreselleflmeninönemli bir boyutunu ortaya koymaktad›r. Ancak, yine de küreselleflme emperya-lizm ya da sömürgecilik kavramlar›na indirgenmemelidir. Çünkü; küreselleflme ye-ni dünya düzenini de içine alan çok daha genifl ve karmafl›k iliflkileri içeren bir kav-ramd›r. Küreselleflme olgusu yaln›zca geliflmifl ülkeler taraf›ndan belirlenen tekyönlü siyasal ve ekonomik iliflkilerle s›n›rl› bir kavram de¤ildir. Kald› ki küresel dü-zeydeki iliflkilerde, geliflmifl ülkelerin, az geliflmifl ülkelere göre daha etkin ve güç-lü görünmeleri, az geliflmifl ülkelerin küreselleflme sürecine hiçbir etkisinin olmad›-¤› anlam›na gelmemelidir. Ayr›ca, küreselleflme yaln›zca so¤uk savafl sonras› ortayaç›kan bir olgu de¤ildir. Tersine küreselleflme, tarihsel süreç içerisinde sürekli olarakgeliflen ve yayg›nlaflan, bu ba¤lamda geliflmifl ya da az geliflmifl tüm toplumlar›nkarfl›l›kl› etkileflimlerini içeren çok daha genifl ve genel bir kavramd›r. Küreselleflmeolgusu sömürge d›fl› iliflkileri de kapsam›na alan genifl bir kavramd›r. Bu nedenle‹nternet’te gezinme, iletiflim araçlar›n› kullanma, dini ibadetler, sportif faaliyetler, tu-rizm ve seyahat gibi sosyal faaliyetleri emperyalizme ve sömürgecili¤e indirgemekbiraz abart›l› olacakt›r. Dolay›s›yla küreselleflme, bir yönüyle uygarl›k tarihinde in-sanl›¤›n geldi¤i kaç›n›lmaz bir aflama, di¤er yönüyle de etkili ve güçlü ülkelerinkendi ç›karlar›n› daha fazla gerçeklefltirebilme olana¤› buldu¤u bir sistemdir.

Küreselleflme ile yeni dünya düzeni kavramlar›n› araflt›rarak karfl›laflt›r›n›z.

Küreselleflme Uluslararas›laflma m›d›r?Kimilerine göre küreselleflme “uluslararas›laflma”d›r. Bu anlay›fla göre küresellefl-me, uluslararas› ekonomik, siyasal ve kültürel geliflmelere paralel olarak devletleraras›ndaki iliflkilerin artmas› ve yayg›nlaflmas›d›r.

Küresel düzeydeki iliflkilerin geliflmesi ya da yayg›nlaflmas›nda uluslararas› ilifl-kilerin rolü oldukça büyüktür. Kuflkusuz, devletler aras›nda geliflen siyasal iliflkiler,karfl›l›kl› ticaret anlaflmalar› ve güvenlik gibi konularda güç birli¤i yapmalar›, küre-selleflme sürecinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda küre-selleflmenin en güçlü aktörlerinden biri ulus-devletin bizzat kendisidir diyebiliriz.Ancak küreselleflme, uluslararas›laflma ile s›n›rl› bir kavram de¤ildir.Küreselleflme,ulus-devletlerin küresel iliflkilerini de kapsayan çok daha genifl bir kavramd›r. Bunoktada küresel düzeyde ulus-devlet iliflkilerinin kapsam› d›fl›nda kalan özel kiflive kurulufllar aras›ndaki ticari ve ekonomik iliflkileri, borsa ve banka gibi finanskurulufllar›n›n uluslararas› düzeydeki hareketlilikleri, uluslararas› turizmin yan› s›-ra kültürel ve sportif faaliyetlerdeki yayg›nlaflmay› ve benzeri geliflmeleride göz ar-d› etmemek gerekir. Özellikle yaz›l› ve görsel medya yoluyla sa¤lanan bilgi ak›fl›,birbirlerini hiç tan›mayan ancak, dünyan›n farkl› mekânlar›nda bulunan insanlar›netkileflimini sa¤layabilmektedir. Örne¤in; uydular üzerinden ticari televizyon ya-y›nc›l›¤›, cep telefonu, 3G, Facebook, twitter, ‹nternet, Messenger ve benzeri yol-larla sa¤lanan yeni sosyal iletiflim biçimleri küreselleflme olgusu içerisinde önemlibir yere sahiptir.

Küreselleflme ile uluslararas›laflma aras›ndaki iliflkiyi aç›klay›n›z.

Bütün bunlar göstermektedir ki günümüzde, bir toplumsal olgu, kendi içindebelli bir özgünlü¤ü ve farkl›l›¤› içerse bile yaln›zca yerel ve ulusal s›n›rlar içerisin-de olan bir gerçeklik olarak de¤il, ama ayn› zamanda di¤er toplumlar› etkileyebil-

1236. Ünite -Toplumsal De¤iflme ve Küresel leflme

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Uluslararas›laflma ülkeleraras›ndaki ekonomik,siyasal ve kültürel iliflkilerinartmas› ve yayg›nlaflmas›olarak tan›mlanabilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

mesi ve onlardan etkilenmesi ba¤lam›nda bir küresel olgu olarak ele al›nmal›d›r.Örne¤in; Afganistan’da meydana gelen, etnik sorunlar› ile dinsel yönü oldukçaa¤›r olan bir çat›flma bölgesel, yerel s›n›rlar›n ötesine yay›l›p küresel bir sorun ha-line gelebilmektedir. Ya da belli bir bölgede ortaya ç›kan virüs (Domuz gribi, Kuflgribi, Sars hastal›¤› vb.) h›zla tüm dünyaya yay›labilmektedir. Tüm bu geliflmeler,küreselleflme olgusunun, ulus-devletler aras›ndaki iliflkilere indirgenemeyecek ka-dar genifl ve kapsaml› oldu¤unu bizlere göstermektedir (Su¤ur 1994).

Günümüzde insanlar›n küresel düzeydeki geliflmelerden ve bunun etkilerindenkaç›nabilmesi mümkün de¤ildir. Dahas›, küreselleflme ile dünya toplumlar›n›n içi-ne girdi¤i bu dönemeçten geriye dönebilmeleri pek mümkün de¤ildir. Çünki bu-gün dünyan›n her ülkesinde kitle iletiflim araçlar› yayg›n bir flekilde kullan›lmakta-d›r. Art›k günümüzde her evde televizyon, radyo gibi iletiflim araçlar› bulunmakta-d›r. ‹nternet, cep telefonu ve benzeri iletiflim a¤lar› her geçen gün daha fazla say›-da insan taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Yaz›l› ve görsel medya dünyadaki tüm olupbitenleri an›nda, farkl› co¤rafi mekânlarda bulunan insanlara aktarabilmektedir.Endüstriyel mal ve hizmetlerle sermaye hareketlili¤inin artmas› küresel düzeydedünya toplumlar›n› birbirlerine daha çok yaklaflt›rmaktad›r. Dünyan›n de¤iflik yer-lerinde bulunan toplumlar›n birbirleri ile karfl›l›kl› etkileflimlerinin artmas› toplum-lar›n içsel geliflim dinamiklerini derinden etkilemektedir. Her ne kadar bu küreseletkileflim süreci daha çok geliflmifl Bat› ülkelerinin lehine ifllese de az geliflmifl ül-kelerin küresel iliflkilerin d›fl›nda kalmak gibi bir tercihleri söz konusu de¤ildir.Dolay›s›yla insanl›k için temel sorun küreselleflmenin içinde ya da d›fl›nda kalmasorunu de¤ildir. Temel sorun, küreselleflmenin nas›l daha insani, bar›flç›l ve dünyakardeflli¤ini sa¤layaca¤› sorunudur.

Küreselleflme Sosyal ve Kültürel Benzeflme midir?Sosyal bilimler literatüründe küreselleflmenin benzeflmeye mi yoksa farkl›laflmayam› neden oldu¤u konusu yo¤un bir flekilde tart›fl›lmaktad›r. Bu tart›flmalar›n birbölümü Bat› ülkelerindeki kültürel norm ve de¤erlerin, gündelik yaflam biçimleri,yeme içme ve e¤lence tarzlar›, giyim kuflam flekilleri ve hatta aile içi sosyalleflmesüreçleri bak›m›ndan dünyaya h›zla yay›ld›¤›n› ve dünya toplumlar›n›n giderekbirbirine benzemeye bafllad›klar›n› öne sürmektedir. Bu benzeflmenin daha çok azgeliflmifl ülkelerin, ABD baflta olmak üzere Bat› ülkelerinin yaflam biçimlerini be-nimsemeleri fleklinde gerçekleflti¤i savunulmakta ve dünya toplumlar›n›n kendikültürel özlerini, de¤erlerini ve farkl›l›klar›n› yeterince koruyamad›klar› vurgulan-maktad›r. Örne¤in; Fast-food (h›zl› yeme içme kültürü) gibi gündelik beslenmeal›flkanl›klar› çok büyük bir h›zla Bat›’dan di¤er ülkelere do¤ru yay›lmaktad›r.Dünya toplumlar›n›n kültürel yönden benzeflmesi, yaln›zca McDonalds, BurgerKing ve Coca Cola gibi küresel ürünlerin tüketilmesini de¤il fakat, ayn› zamandaAmerikan yaflam biçiminin benimsenmesine ve içsellefltirilmesine de neden ol-maktad›r (Ritzer 1998). Buna karfl›n küreselleflmenin benzeflmeyi de¤il farkl›laflma-y› beraberinde getirdi¤ini öne süren tezler de bulunmaktad›r. Bu teze göre küre-sel sistemde egemen olan Bat› kültürü dünyada büyük bir h›zla yay›lmakla birlik-te belli yerel tepkilere de neden olabilmektedir. Hatta yerel kültürler, egemen kül-türe karfl›, kendi kültürlerini koruyabilmek için geleneksel de¤erlerine her zaman-kinden daha fazla sar›lmaya bafllam›fllard›r. Dolay›s›yla söz konusu olan›n benzefl-me de¤il farkl›laflma oldu¤u öne sürülmektedir.


Küreselleflme sürecinin bütününe bak›ld›¤›nda benzeflme ve farkl›laflman›n eflzamanl› olarak gerçekleflti¤ini ifade etmek mümkündür. Kimi zaman buna küresel-leflme ile yerelleflmenin efl zamanl› olarak gerçekleflmesi de denilebilmektedir.Toplumlar bir yandan benzer norm ve davran›fllara ve kültürel kodlara sahip olur-larken di¤er taraftan da kendi özgünlüklerini keflfetmeye ve onu koruman›n yolla-r›n› aramaya bafllam›fllard›r. Hatta bu süreçte yerel ile küresel olan›n iç içe geçti¤imelez kültürel yap›lar da ortaya ç›kmaktad›r (Featherstone 1990). Örne¤in; McDo-nalds tarz› fast-food kültürüne karfl›l›k Türkiye’de dönercili¤in fast-food iflletmetekni¤ini kullanarak dünyan›n önde gelen ülkelerinde büyük bir h›zla yayg›nlafl-mas› yerel olan›n da küreselleflebilece¤ini bizlere göstermektedir. Yine Uzakdo¤umutfa¤›, Akdeniz mutfa¤›, Çin mutfa¤› ve Türk mutfa¤› gibi yerel tat ve lezzetlerinküresel yeme içme kültürüne baflar›l› bir flekilde eklemlendi¤ini görebilmekteyiz.Dolay›s›yla Ritzer’in (1998) öne sürdü¤ü gibi, bir taraftan McDonaldslaflma yoluy-la küresel olan yerel olana do¤ru yönelirken di¤er taraftan da yerel olan, küreselolana do¤ru yönelmektedir. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, küreselolan›n (örne¤in McDonalds ve Burger King) yerele do¤ru inerken yerel bir tak›mkültürel ö¤eleri (ac›l› ve baharatl› soslar, ayran ve benzeri içecekler) benimsemekzorunda kalmas›d›r. Di¤er taraftan yerel olan küresel alana do¤ru yöneldi¤inde,küresel iflletmecili¤in yol ve yöntemlerini (fast-food kurallar›n›) kullanabilmekte-dir. Bu da bize göstermektedir ki küreselleflme, hem sosyal ve kültürel yap›lardabenzeflme ve farkl›laflmaya neden olmakta, hem de yeni ve farkl› melez yap›lar› or-taya ç›karmaktad›r.


fiekil 6.1

Karikatürist:Mehmet ZEBER

Yerel ile küresel olan›n iç içe geçifline örnekler vererek anlamaya çal›fl›n›z.

KÜRESELLEfiME ÜZER‹NE TEOR‹K YAKLAfiIMLAR Küreselleflme olgusunu teorik yönden irdelemeye çal›flan çok say›da yaklafl›m bu-lunmaktad›r. Ancak biz bu ünitede küreselleflme tart›flmalar›nda en çok ad› geçenAnthony Giddens, Roland Robertson ve Immenauel Wallerstein’in yaklafl›mlar›nade¤inece¤iz. fiimdi s›ras›yla bu teorik yaklafl›mlar› ele alal›m.

Anthony Giddens: Zamansal ve Mekânsal Boyutta KüreselleflmeÜnlü ‹ngiliz sosyologu Anthony Giddens’a göre (1997) küreselleflme ulafl›m ola-naklar›n›n ve kitle iletiflim araçlar›n›n geliflimi sonucu sosyal, siyasal, ekonomik ilifl-kilerin dünya ölçe¤inde büyük bir h›zla yay›lmas› ve karfl›l›kl› etkileflim içersine gir-mesidir. Giddens küreselleflmeyi zaman ve mekân ba¤lam›nda ele almaktad›r. Gid-dens’a göre 17. ve 18. yüzy›la kadar toplumsal iliflkiler belli bir zaman ve mekân iles›n›rl› kalm›flt›r. Di¤er bir ifadeyle belli bir zamanda ve mekânda ortaya ç›kan birolay (örne¤in savafl, sel, deprem, veba salg›n›, vb.) yerel ve bölgesel s›n›rlar içeri-sinde kalm›flt›r. Dolay›s›yla belli bir zaman ve mekânda ortaya ç›kan olaylar yaln›z-ca o yörede ve yörenin yak›n›nda yaflayan insanlar› etkilemekteydi. ‹nsanlar›n gün-delik yaflam pratiklerine bak›ld›¤›nda y›ll›k ya da günlük olarak belirlenen “zaman”kavram›, genelde rutin olarak tar›msal faaliyetlerin bafllan›lmas› ve bitirilmesine, gü-neflin do¤uflu ve bat›fl›na göre belirlenmiflti. Geleneksel toplumlarda zaman›n belir-lenmesi için, ne bir teknolojiye, ne de bir saate gereksinim vard›. Giddens’a göre,modern ça¤ öncesindeki toplumlar kendi içine kapal› olduklar› için, iliflkiler dahaçok yüz yüzeydi ve kitle iletiflim araçlar› pek geliflmedi¤inden farkl› mekânlarda ya-flayan insanlar›n birbirlerini etkilemeleri ya imkâns›zd› ya da çok s›n›rl›yd›.

Ancak 17. ve 18. yüzy›l ile birlikte bilim ve teknoloji h›zla geliflmeye bafllam›fl-t›r. Bu sayede, tar›msal ve endüstriyel üretim artm›fl, ticaret ilerlemifl ve ulafl›maraçlar› geliflmifltir.‹nsan, sermaye ve üretilen mal ve hizmetlerin ak›flkanl›¤›da art-m›flt›r. Giddens’a göre 18. yüzy›lda modern toplumun ortaya ç›k›fl›yla birlikte sos-yal ve ekonomik iliflkiler yerel ve bölgesel s›n›rlar›n d›fl›na taflm›fl, toplumlar tümdünya ölçe¤inde karfl›l›kl› etkileflim içerisine girmifltir. Böylece zaman ve mekânkavramlar› art›k yerel de¤il küresel hale gelmifltir. Geleneksel dönemdeki yerel za-man ve mekân olgusu günümüz dünyas›nda yerel ba¤lam›ndan ayr›flm›fl ve küre-selleflmifltir. Art›k ortak bir zaman ve mekânda yaflamaktay›z.

Giddens’a göre, küresel takvimin (dakika, saat, gün, ay ve y›l) tüm dünyada ka-bul görmesiyle birlikte zaman olgusu yerel olmaktan ç›km›flt›r. Yine ayn› flekildeteknolojinin geliflmesi, üretimin artmas›, küresel iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmayabafllamas›, toplumsal iliflkileri, mekânsal anlamda yerellikten ç›karm›fl, küresellefl-tirmifltir. Art›k günümüzde insano¤lu kendi yöresiyle ilgili olmayan bir konu hak-k›nda bilgi sahibi olabilmekte ve dünya sorunlar› üzerine tart›flabilmektedir. Bu dagöstermektedir ki toplumsal iliflkilerin kendisi de içinde bulundu¤u yerellikten ç›k-makta ve küresel iliflkilerin bir parças› haline gelmektedir. Dolay›s›yla MarshallMcLuhan’›n›n (1962) ifadesiyle art›k “küresel bir köyde” yaflamaktay›z.

Giddens (1997) modernleflme ile birlikte insanlar›n 18. yüzy›l öncesinin gele-neksel normlar›ndan, kurallar›ndan ve bask›lar›ndan kurtulup özgürlefltiklerini önesürmektedir. Ancak bireylerin özgürleflmesi, modern toplumun sanayileflme ile bir-likte ortaya ç›kard›¤› çeflitli sorunlar, riskler (çevre kirlili¤i, yoksulluk, savafllar, kü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Anthony Giddens(1939-)

Giddens’a göre modernöncesi dönemde gelenekselyaflam yerel zaman vemekanda gerçekleflmifltir.

Giddens’a göre modernyaflam küresel zaman vemekanda gerçekleflmektedir.

resel ›s›nma ve benzeri) nedeniyle tehdit alt›na girmifltir. Dolay›yla günümüz top-lumlar›nda bireyler, çevrelerinde geliflen olaylardan etkilenmekle birlikte, bu olay-lar› daha yak›ndan takip edebilen, riskleri hesaplayabilen ve çevre sorunlar›na kar-fl› tav›r alabilen aktif bireylere dönüflebilmektedirler. Giddens bu olufluma düflü-nümsel modernite (reflexive modernity) demektedir.

Giddens’›n ifadesiyle modern bireylerin modern oluflumlar› sorgulad›¤› bir kü-resel dönemde yafl›yoruz. Giddens bu dönemi geç modernite (late modernity) kav-ram›yla tan›mlamaktad›r.

Giddens’a göre günümüzde bireyler, belirli bir davran›fl içerisinde bulunurkensadece yerel düflünmemekte küresel oluflumlar› da hesaba katmaktad›rlar. Bu bir an-lamda insanlar›n düflünümsel olarak yerel ve küresel geliflmeleri hesaba katmalar› vebuna göre gündelik yaflamlar›na yön vermeleri demektir. Bu ayn› zamanda yerel veküresel olan›n iç içe geçmesi, birbirlerini karfl›l›kl› olarak etkilemesi demektir.

Giddens Küreselleflmeyi Nas›l Tan›mlamaktad›r?Giddens küreselleflmeyi dünya ölçe¤indeki toplumsal iliflkilerin giderek yo¤unlafl-mas›, zaman ve mekân olarak birbirlerinden oldukça uzakta geliflen olaylar›n bir-birlerini etkilemesi olarak tan›mlamaktad›r. Giddens küreselleflmede yaflanan busüreci ayn› zamanda zaman ve mekân s›k›flmas› olarak da tan›mlamaktad›r. FakatGiddens küreselleflmenin zamansal ve mekânsal boyutta toplumlar› birbirlerineuyumlu hale getirdi¤i fleklinde görülmemesi gerekti¤ini öne sürmektedir. Giddensküreselleflme sürecinin belli gerginlikleri ve çat›flmalar› içinde bar›nd›rd›¤›n› ifadeetmektedir (Su¤ur 1994).

Giddens küreselleflme ile birlikte geleneksel anlamda ‘ulus-devlet’ gibi güçmerkezlerinin ve ‘ulusalc›l›k’ gibi siyasal ideolojilerin öneminin giderek azalmaktaoldu¤unu ve bunda kapitalizmin uluslararas›laflmas›n›n çok etkili oldu¤unu önesürmektedir. Bununla birlikte buna bir tepki olarak bölgesel ve yerel düzeyde et-nik ulusalc› hareketlerin güçlenece¤ini öne süren Giddens, bölgesel kültürel kim-liklerin güçlenmesinin ve yerel özerklik taleplerinin ön plana ç›kmas›n›n olas› ol-du¤unu belirtmektedir.

Giddens Küreselleflmeyi Kaç Boyutta Ele Almaktad›r?Giddens (1997) küreselleflmenin dört boyutta ele al›nmas› gerekti¤ini öne sür-mektedir.

1. Kapitalist dünya ekonomisi,2. Ulus-devlet sistemi,3. Dünya askeri düzeni,4. Uluslararas› ifl bölümü.

1. Kapitalist Dünya Ekonomisi: Giddens’a göre küreselleflmenin birinci boyu-tu ‘kapitalist dünya ekonomisidir’. Buna göre kapitalizmin Bat› Avrupa’da 16.ve 17. yüzy›llarda ortaya ç›kmas›yla birlikte, küresel dünya düzeni siyasal güç-ten daha çok ekonomik güce dayanmaya bafllam›flt›r. Çünkü; kapitalist dün-ya ekonomisi, ticaret ve sanayi ba¤lant› merkezleri yoluyla bütünleflmifltir. Bunedenle dünyam›zdaki ekonomik küreselleflmede en önemli rolü oynayankapitalist dünya ekonomisidir. Zira uluslararas› ekonomik iliflkiler daha çokülkelerin ve çok uluslu flirketlerin kapitalist türden ifl ba¤lant›lar›, endüstriyelmal ve hizmetlerin al›m›, sat›m›, da¤›t›m› ve pazarlanmas›yla belirlenmektedir.Ülkeler aras›ndaki ekonomik geliflmifllik farkl›l›¤› da dünya kapitalist ekono-


Düflünümsel modernitebireylerin içinde yaflad›klar›do¤al ve sosyal ortamdakide¤iflmeleri, riskleri vetehlikeleri hesaba kataraksorunlara karfl› tutum vetav›r gelifltirmeleridir.

Giddens küreselleflmeyikapitalist dünya ekonomisi,ulus-devlet sistemi, dünyaaskeri düzeni ve uluslararas›ifl bölümü olmak üzere dörtboyutta ele almaktad›r.

mi düzeninin bir sonucudur. Giddens kapitalist dünya ekonomisi kavram›n›Immanuel Wallerstein’dan (1973) ödünç alm›flt›r. Wallerstein gibi Giddens dakapitalist dünya ekonomisinin ülkeler aras›nda eflitsizliklere neden oldu¤unuöne sürmektedir. Bu eflitsizlik geliflmifl Bat› ülkelerinin az geliflmifl ülkeleri sö-mürgesi fleklinde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla kapitalist dünya ekono-misi, küreselleflmenin daha çok ekonomik boyutunu meydana getirmekte vebu süreçten daha çok geliflmifl Bat› ülkeleri yararlanmaktad›r.

2. Ulus-Devlet Sistemi: Giddens’in yaklafl›m›nda, küreselleflmenin ikinci bo-yutunu ise ‘ulus-devlet sistemi’ meydana getirmektedir. Giddens’a göre ulus-devletler küresel siyasal düzenin en önemli üyesidirler. Çünkü ulus-devlet-ler bölgesel ve uluslararas› ekonomik politikalar›n yürütülmesi, uygulanma-s› ve düzenlemesinde oldukça etkin rol almaktad›rlar. Ancak küresel siyasaldüzende bir ulus-devletin etkin olabilmesi o devletin refah düzeyi ve aske-ri gücüyle s›n›rl›d›r. Ulus-devletler kendi aralar›nda siyasal ve ekonomik ç›-karlar›n› korumak ve gelifltirmek için, t›pk› Avrupa Birli¤i (AB) örne¤indeoldu¤u gibi, ‘küresel ulus-devlet sistemini’ oluflturmaya yönelebilmektedir-ler. Giddens bu oluflumu ‘ulus-devletlerin uluslararas› güç aray›fl›’ olaraktan›mlamakta ve günümüz dünyas›nda, ulus-devletlerin sistemlerinin olduk-ça önemli bir rol oynad›klar›n› belirtmektedir.

3. Dünya Askeri Düzeni: Küreselleflmenin üçüncü boyutunu ise ‘dünya aske-ri düzeni’ oluflturmaktad›r. Ortak silahlanma ve savunma politikalar› yoluy-la birden fazla ülkenin (NATO örne¤inde oldu¤u gibi) silahl› güçlerini bir-lefltirmesi, küreselleflmenin önemli bir boyutunu meydana getirmektedir.Böylece, belirli bir bölgede olan çat›flma, o bölgedeki uluslar›n ba¤l› bulun-du¤u uluslararas› askeri örgütleri kolayca harekete geçirebilmekte, yerel ça-t›flmalar bütün dünyay› ilgilendirebilen bir küresel sorun haline gelebilmek-tedir. Giddens birinci ve ikinci dünya savafllar›n›n buna iyi bir örnek olufl-turdu¤unu belirtmektedir.

4. Uluslararas› ‹fl Bölümü: Giddens’a göre küreselleflmenin dördüncü boyutuise ‘uluslararas› ifl bölümüdür’. Endüstriyel geliflmeye ba¤l› olarak geliflmifl veaz geliflmifl ülkeler aras›ndaki farkl›laflmalar› kapsayan ve sürekli geniflleyenbir küresel ifl bölümünden söz etmek mümkündür. Bu yaklaflma göre, mo-dern endüstri; yap›lmas› gereken ifllerin düzeyine de¤il, fakat ayn› zamanda,bölgesel düzeyde var olan ifl bölümü çerçevesi içerisinde, endüstrinin gelifl-mifllik düzeyine, sendikalaflma oran›na, ifl gücünün el becerisine ve ham-madde üretimine ba¤l›d›r. Böylece küresel olarak belirli bölgeler üretim mer-kezleri halline gelirken (örne¤in Çin, Hindistan ve Türkiye) belirli bölgelerendüstri d›fl› üretim faaliyetlerinde yo¤unlaflmaktad›r. Uluslar aras› ifl bölümüçerçevesinde az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkeler üretim merkezleri ha-line gelmektedir. Bunun en önemli nedeni bu ülkelerde üretim maliyetleri-nin düflük olmas›d›r. Bu ülkelerde iflgücünün örgütsüz olmas›n›n en önemlinedenleri aras›nda eme¤in ucuz ve bol olmas›, sendikal haklar›n yetersizli¤ive ilgili ülkelerdeki hükümetlerin uygulad›¤› çeflitli teflvikler say›labilir. An-cak bu süreçte geliflmifl ülkeler tasar›m, finans, pazarlama ve stratejik planla-ma gibi kritik kararlar›n al›nd›¤› merkezler haline gelmektedirler. Dolay›s›ylaGiddens’a göre küresel düzeyde ülkeler aras›nda endüstriyel üretim ve ser-maye hareketlili¤i aç›s›ndan ortaya ç›kan uluslararas› ifl bölümü küresellefl-menin en önemli dinamiklerinden birisini oluflturmaktad›r.


Giddens’a göre bu süreç küreselleflme modernitenin bir sonucudur, kapitaliz-min dayand›¤› ekonomik, siyasal ve kültürel geliflmelerin dünya çap›nda yayg›n-laflmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Giddens’in yaklafl›m›nda günümüzdeki küreselgeliflmeler modernitenin dünya çap›nda yayg›nlaflt›¤›n› yani küreselleflti¤ini göster-mektedir. Bu nedenle Giddens, küreselleflme sürecinin ‘geç modernite’ olarak eleal›nmas›n›n daha do¤ru olaca¤›n› belirtmektedir (Su¤ur 1994).

Giddens’›n Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesiGiddens’›n küreselleflmenin yaln›zca ekonomik aktörlerle s›n›rl› kalmay›p, siyasal,kültürel ve askeri boyutlar› da kapsad›¤›n› öne sürmesi önemli bir katk› olarak eleal›nabilir. Ancak küreselleflmenin dört boyutu olan dünya ekonomisi, kapitalistulus-devlet sistemi, dünya askeri düzeni ve uluslararas› ifl bölümü aras›nda ne türba¤lant›lar oldu¤u ve küreselleflmede her bir faktörün di¤erleriyle karfl›l›kl› etkile-fliminin ne düzeyde bulundu¤u maalesef yeterince aç›klanmam›flt›r. Örne¤in; eko-nomik olarak geri kalm›fl, ancak büyük bir askeri güce sahip olabilen bir ülkenin(Örne¤in Çin), küreselleflme sürecinde oynad›¤› rol pek ayr›nt›l› bir flekilde aç›k-lanm›yor. Di¤er bir soru da küreselleflmenin ekonomik boyutuyla ilgilidir. Acabaazgeliflmifl ülkelerin geri kalm›fll›¤›nda kapitalist dünya ekonomisinin rolü nedir?Azgeliflmifllikte içsel etkenler mi, yoksa küresel boyutta uluslararas› kapitalist ilifl-kiler mi daha önemli bir rol oynamaktad›r? Giddens, az geliflmifl ülkelerin içindebulundu¤u açmazdan nas›l kurtulabileceklerini, küresel olarak daha çok geliflmiflBat› ülkeleri lehine iflleyen bu küresel iliflkilerde, az geliflmifl ülkelerin gelece¤ininne olaca¤› ve az geliflmifllik çemberini nas›l k›rabilece¤i konusunda yeterli bir aç›k-lama getirememektedir (Su¤ur 1994).

Giddens’›n yaklafl›m›nda zay›f olan bir di¤er nokta da küreselleflmeyi çok ne-denli bir yaklafl›mla aç›klamaya çal›flmas› ve kesin sonuçlara ulaflamamas›d›r. Ay-r›ca günümüzde küreselleflmede din faktörünün de önemli bir etken olarak eleal›nmas› gerekmektedir. Zira baz› dinler (‹slamiyet, H›ristiyanl›k ve Musevilik gibi)küresel olgu ve olaylar› derinden etkileyebilmektedirler (Su¤ur 1994). Örne¤in; 11Eylül’de New York’ta Dünya Ticaret Merkezine yap›lan uçak sald›r›lar›n›n neden-leri ve sonuçlar› siyasi oldu¤u kadar dinsel ba¤lamlarda da tart›fl›lmaktad›r.


Modernite: 17. ve 18.yüzy›lda endüstri devrimiylebirlikte Avrupa’da ortayaç›kan sonras›nda tümdünyaya yay›lan sosyal veekonomik yap›lar›n iflleyiflbiçimidir. Modernite,sermaye birikimine dayal›olarak ifllemektedir ticarimal ve hizmetlerin bellipiyasa iliflkileri çerçevesindeyerel, bölgesel küresel olaraküretimi, da¤›t›m› vetüketimine dayanmaktad›r.Bu yap› öz itibariylekapitalisttir, küresel vebölgesel düzeyde eflitsizliklerüzerine kuruludur. Bunedenle modernite, birsistem olarak, düzen vedüzensizli¤i, istikrar›,çat›flmay› geliflmeyi azgeliflmeyi içermektedir.

fiekil 6.2

http://www.rasid.com/english/media/lib/pics/1253098718.jpg

Günümüzde, dinsel kökenli toplumsal de¤iflmelerin, küreselleflmede çok önem-li bir rol oynad›¤›n›, Ortado¤u’daki geliflmelerde de (‹ran-Irak savafl›, Körfez sava-fl› ve Afganistan’daki iç savafl gibi) çok aç›k bir flekilde görebilmekteyiz.

Roland Robertson ve Küreselleflmenin Tarihsel Aflamalar›Roland Robertson küreselleflme üzerine olan tart›flmalarda belkide ad› en çoksöz edilen sosyal bilimcilerden birisidir. Robertson’a göre küreselleflme, devletle-raras› etkileflim süreçlerinin bir sonucundan çok, toplumsal ve kültürel süreçleriniflleyifline ba¤l›d›r. Küreselleflme, dünyan›n bir bütün olarak yap›lanmas›yla ilgiliolan somut geliflmelerin kavramsallaflt›r›lmas›d›r. Yani, küresel ve yerel düzeyde,toplumsal, kültürel olgu ve olaylar›n, karfl›l›kl› etkileflimi ve bu etkileflim sonucuyerel, küresel olgu ve olaylar›n sürekli olarak yeniden biçimlenmesi, küreselleflmekavram›n›n özünü oluflturmaktad›r. Robertson’a göre küresel olan yerel olandan,yerel olan da küresel olandan sürekli etkilenmektedir. Bu etkilenme sürecini Ro-bertson evrensel küresel olan›n tikelleflmesi yerelleflmesi, tikel-yerel olan›nsa ev-renselleflmesi küreselleflmesi olarak aç›klamaktad›r. fiöyle ki, belli bir kültüre veyöreye ait olan bir yeme içme kültürünün, bir özgün yemek türünün (örne¤in piz-za, döner vb.) dünya ölçe¤inde yayg›nlaflt›¤›n› s›kl›kla görebilmekteyiz. Di¤er ta-raftan küresel süreçte yarat›lan ya da oluflturulan bir tüketim tarz› (örne¤in moda),baflta kitle iletiflim araçlar› olmak üzere reklamc›l›k, pazarlama gibi çeflitli yol veyöntemlerle yerel düzeyde, bireylerin tüketim davran›fllar›n› etkileyebilmektedir.Robertson’a göre bu karfl›l›kl› etkileflim sürecinde evrensel olan küresel olan›, tikelolan yerel olan› temsil etmektedir. Ancak bu etkileflimin sonucunda ortaya ç›kantoplumsal yap›lar art›k ne yerel ne de küreseldir. Robertson’a göre art›k melez biryap›yla karfl› karfl›yay›z. Bu melez yap› yerel ve küresel süreçler taraf›ndan olufltu-rulmufl yeni bir sosyo kültürel oluflumun ta kendisidir. Bu olufluma Robertson kü-yerelleflme (glocalisation) demektedir (Robertson 1992:173-174).

Bu nedenle Robertson’a göre içinde yaflad›¤›m›z süreç ne yerel ne de küresel-dir. Gerçek anlam›yla bu süreç melez yap›lar›n oluflturdu¤u küyerelleflmeden bafl-ka bir fley de¤ildir. Roberson’a göre küyerelleflme sayesinde küresel olan›n yerelolanla ve yerel olan›nda küresel olanla bir bütünleflmesi söz konusudur.

Robertson’a göre beli bir zaman ve mekânda ortaya ç›kan bir toplumsal olgu-nun kendi yerel ve bölgesel s›n›rlar›n›n ötesine geçmesi daha çok geleneksel top-lum yap›s›ndan modern toplum yap›s›na geçiflle bafllam›flt›r. Bu yönüyle küresel-leflme tarihsel bir olayd›r. Buradan yola ç›karak Robertson, küreselleflme kavram›-n›, insan toplumlar›n›n tarihsel gelifliminin belli aflamalar›na ba¤l› olarak aç›klar.

Robertson Küreselleflmeyi Hangi Tarihsel Aflamalar ÇerçevesindeAç›klamaya Çal›flmaktad›r?Robertson küreselleflmeyi 15. yüzy›ldan bafllamak üzere tarihsel süreçte befl aflama-l› bir model çerçevesinde incelemektedir (1992:58-60). Her evrede küreselleflmeninyo¤unlu¤u, h›z› ve karmafl›kl›¤› bir önceki döneme göre daha da artmaktad›r.

Bu befl aflamal› süreç s›ras›yla;• Oluflum aflamas›,• Bafllang›ç aflamas›,• Kalk›fl aflamas›,• Hâkimiyet için mücadele aflamas›,• Belirsizlik aflamas›d›r.


Roland Robertson(1938-)

Küyerelleflme sosyal vekültürel olgular›n yerel veküresel düzeyde birbirlerinietkilemeleri ve birbirlerineeklemlenmeleridir.

1. Oluflum aflamas› (1400-1750): Robertson’a göre küreselleflme süreci ilk ön-ce 1400’lü y›llarda Bat› Avrupa’da ortaya ç›km›flt›r. Bu tarihsel dönemde birey-cilik ve hümanizm önem kazanmaya bafllam›flt›r. Siyasal alandaysa ulusalc›l›k(milliyetçilik) ortaça¤ toplum anlay›fl›na karfl› alternatif bir ideoloji olarak or-taya ç›km›flt›r. Bu dönemde Rönesans ve reform hareketleriyle birlikte, Bat›’daoluflan yeni fikir ve bak›fl aç›lar› yerel, bölgesel ve k›ta s›n›rlar›n›n ötesine geç-mifl, tarihte ilk kez küreselleflme süreci oluflmaya bafllam›flt›r.

2. Bafllang›ç aflamas› (1750-1875): Robertson’a göre küreselleflmenin ikincievresi bafllang›ç aflamas›d›r. Bu aflamada üniter devlet kavram› (ulus-devlet),bütünleflme, uluslararas› iliflkilerin formelleflmesi, bireylerin birer yurttaflolarak ön plana ç›kmas› ve insanl›k kavram› daha da belirginleflmifltir. Budönem ayr›ca Avrupa d›fl›ndaki toplumlar›n uluslararas› toplumun birer par-ças› olmaya bafllad›klar›, ulusalc›l›k ve uluslararas›c›l›k gibi kavramlar›n tar-t›fl›lmaya bafllad›¤› bir dönemin bafllang›c› olmufltur.

3. Kalk›fl aflamas›: Robertson’a göre küreselleflmedeki üçüncü aflama olan“kalk›fl aflamas›” 1875’lerden 1925’lere kadar olan dönemi kapsamaktad›r.Bu dönem, ulusal toplum kavram›n›n kabul gördü¤ü, ulusal ve bireyselkimlik kavramlar›n›n tart›fl›ld›¤›, Avrupa k›tas› d›fl›ndaki baz› toplumlar›n dauluslararas› topluma kat›ld›¤›, hümanizmin uluslararas› düzeyde iyice yer-leflti¤i, küresel iletiflimin h›zland›¤› (posta, telefon, telgraf, vb.) bir dönem-dir. Ayr›ca bu dönemde uluslararas› küresel yar›flmalar (Olimpiyat Oyunla-r›, Nobel ödülleri, vb.) ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r.

4. Hakimiyet için mücadele aflamas›: Küreselleflmedeki dördüncü aflamaolan “hâkimiyet için mücadele aflamas›” ise 1925’lerden 1960’l› y›llar›n sonu-na kadar olan dönemi kapsamaktad›r. Bu dönem küresel boyutta çok bü-yük savafllara ve çat›flmalara sahne olmufl, atom bombas›n›n kullan›lmas›-n›n, savafllarda insanlar›n kitlesel olarak katledilmesinin bir sonucu olarak,insan›n do¤as›na ve gelece¤ine yönelik olan kayg›lar artm›flt›r.


fiekil 6.3

5. Belirsizlik aflamas›: Robertson’a göre, 1960’lar sonras›n› içine alan veÜçüncü Dünya’y› da kapsayan dönem küreselleflmenin en uç noktaya ulafl-t›¤› “belirsizlik aflamas›d›r”. Robertson bu aflaman›n en belirgin özelli¤ininbelirsizlik oldu¤unu öne sürmektedir. Çünkü; bireyler son derece karmafl›kolan küresel oluflumlardan (ulusal, etnik, ›rksal, cinsel, vs.) etkilenmektedir-ler. Bu aflamada küresel kurulufllar›n say›s› ve hareketlili¤i artmakta, bunakarfl›n insan toplulu¤u, farkl› türden kültürel ve etnik sorunlarla daha çokyüzleflmektedir. Ayr›ca bu dönem, küresel kitle iletiflim sisteminin güçlendi-¤i, bireylerin sivil toplum, dünya vatandafll›¤›, savafl karfl›tl›¤›, insan haklar›,çevrecilik, vb. türden kavramlara olan ilgilerinin artt›¤› bir dönemdir.

Robertson’un Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesiRobertson’un befl aflamal› modeli, Giddens’in yaklafl›m›ndan farkl› olarak, küresel-leflmede tarihsel sürecin oynad›¤› rolü ortaya koymas› aç›s›ndan önemli bir eksik-li¤i kapatm›flt›r denilebilir. Yine Robertson’un yaklafl›m›n›n bir di¤er katk›s› da kü-resel ve yerel olgular›n karfl›l›kl› etkileflimi sonucu ortaya ç›kan melez yap›lar›nönemini vurgulam›fl olmas›d›r. Bu melez yap›lar› küyerelleflme olarak tan›mlayanRobertson’un küreselleflme tart›flmalar›na önemli bir kavramsal katk›s› oldu¤u daifade edilebilir. Ancak, Robertson’un yaklafl›m› tamam›yla Avrupa merkezcidir.Ekonomik, siyasal ve kültürel boyutta Avrupa’n›n, dünya toplumlar›n›n küresellefl-me sürecine çok önemli etkilerde bulundu¤u su götürmez bir gerçektir. Ancak kü-reselleflme sürecine Avrupa k›tas› d›fl›ndaki ülkelerin de önemli bir etkisinin oldu-¤u bir gerçektir. Ayr›ca Robertson küreselleflme sürecini tarihsel olarak aç›klarkenbir aflamadan baflka bir aflamaya geçiflte hangi faktörlerin etkin rol oynad›¤›n› vebu aflamalar›n birbirlerini hangi dinamikler sonucu takip etti¤ini yeterince ortayakoyamam›flt›r (Su¤ur 1994).

Robertson’un yaklafl›m›nda di¤er bir eksik yönse bireylerin, küreselleflme içeri-sinde oynad›¤› role yeterince yer verememesidir. Gerçekten de bireyler, içinde bu-lunduklar› toplumlarda var olan de¤iflim dinamiklerinden etkilendikleri gibi, busüreci belirli bir dereceye kadar etkileyebilen birer aktif üyedirler.


fiekil 6.4

http://farm3.static.flickr.com/2238/1861148468_1a8408921b.jpg

Immanuel Wallerstein ve Kapitalist Dünya EkonomisiImmanuel Wallerstein kapitalist dünya ekonomilerinin, endüstriyel üretim, ser-maye birikimi ve uluslararas› pazar iliflkileri aç›s›ndan küresel olarak tek bir kapi-talist dünya toplumuna do¤ru ilerlemekte oldu¤unu öne sürmektedir. Wallerste-in’e göre küresel düzeyde oluflan ekonomik dalgalanmalardan ve krizlerden bütündünya ülkeleri giderek daha çok etkilenmektedir. Özellikle uluslararas› pazardaçok uluslu flirketlerin bütünleflmeleri, yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n artmas›, ülke-ler aras›nda teknoloji transferinin yayg›nlaflmas› ve belirli co¤rafi bölgelerde bulu-nan ülkelerin ekonomik, siyasal düzeyde bloklaflmaya do¤ru yönelmeleri küresel-leflme sürecinin özünü oluflturmaktad›r (Wallerstein 1987). Ancak bu küresellefl-menin ne tür ekonomik, siyasal, kültürel formlar içerisinde gerçekleflti¤i ve az ge-liflmifl ülkelerin konumlar›n›n ne oldu¤u tart›flma konusu olmaya devam etmekte-dir. ‹flte bu noktada Wallerstein günümüz dünya toplumunu geliflmifllik ve azgelifl-mifllik kavramlar› çerçevesinde ele alan, küreselleflme sürecini kapitalist dünyaekonomisi kavram›yla irdeleyen bir sosyal bilimcidir. Marksist bir gelenekten yolaç›kan Wallerstein’a göre günümüz toplumlar›n›n, modern öncesi toplumlardan enönemli farklar›, tek merkezli olmalar›d›r. Tarihsel olarak Roma, Bizans ve Osman-l› gibi büyük imparatorluklar, devletler siyasal, ekonomik ve askeri anlamda böl-gesel güç merkezleri olmufllard›r. Oysa günümüzde dünyam›z tek merkezlidir veo merkez de kapitalist dünya ekonomisidir.

Wallerstein’a göre günümüzde dünyam›z tek merkezlidir ve o merkez de kapitalist dünyaekonomisidir.

Wallerstein’a göre (1987) kapitalist dünya ekonomisinde her türlü araç, gereç, in-san eme¤i, kültür, sanat, spor, insan iliflkileri, do¤al kaynaklar, toprak ve benzeri un-surlar al›n›p sat›labilir birer meta, ticari mal haline dönüflmüfltür. Ticarileflmeyi vemetalaflmay› düzenleyen güç, piyasa ekonomisidir. Wallerstein’e göre piyasa ekono-misi, al›n›p sat›lan tüm ticari mal ve hizmetlerin de¤iflim de¤erini belirlemektedir.

Wallerstein küreselleflme olgusunu, kapitalist ekonomik sisteminin iflleyiflineba¤l› olarak incelemeye çal›flmaktad›r. Wallerstein küreselleflmeyi, kapitalist ser-mayenin s›n›r tan›mayan yay›lmac›l›¤›n›n ve buna ba¤l› olarak ortaya ç›kan ulusla-raras› ifl bölümünün bir yans›mas› olarak görmektedir. Küresel dönüflümler, kapi-talist sermayenin sürekli genifllemek istemesinin do¤al bir sonucudur. Wallersteinkapitalist dünya sisteminin iflleyiflini merkez ülkeler (geliflmifl kapitalist ülkeler),çevre ülkeler (az geliflmifl kapitalist ülkeler) ve yar› çevre ülkeler (yar› geliflmifl ka-pitalist ülkeler) modeli çerçevesinde incelemektedir (Wallerstein, 1987).

• Merkez Ülkeler: Baflta Amerika Birleflik Devletleri (ABD) olmak üzere ge-liflmifl bat› ülkeleri bu grupta yer almaktad›r. Merkez ülkeler ekonomik yön-den kapitalist dünya ekonomisine yön veren, onu kendi ç›karlar› do¤rultu-sunda etkileyip de¤ifltirebilen, sermaye ve ticari hareketleri dünya ölçe¤in-de yönlendiren ve az geliflmifl ülkeleri sömüren ülkelerdir. Dolay›s›yla mer-kez ülkeler, kapitalist dünya ekonomisinin iflleyifl biçiminden olumlu yöndeetkilenen ülkelerdir.

• Çevre Ülkeler: Baflta yoksul Afrika ve Asya ülkeleri olmak üzere dünyada,sosyal ve ekonomik yönden geliflimini tamamlayamam›fl ülkeler bu gruptayer al›rlar. Çevre ülkeleri, merkez ülkeler taraf›ndan sürekli olarak sömürül-dükleri için, ekonomik geliflimlerini bir türlü gerçeklefltirememektedirler.


ImmanuelWallerstein (1930-)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çevre ülkelerinin içinde bulundu¤u sömürü iliflkisi ekonomik alanla s›n›rl›de¤ildir. Wallerstein’e göre çevre ülkeleri gerek insan kaynaklar›, gerekseyer alt› ve yer üstü do¤al kaynaklar› aç›s›ndan da merkez ülkeler taraf›ndansömürülmektedirler. Çevre ülkeleri kapitalist dünya ekonomisinin iflleyiflin-den en olumsuz etkilenen ülkelerdir. Wallerstein’a göre, Türkiye de bugrupta yer almaktad›r.

• Yar› çevre ülkeler: Bu grupta yer alan ülkeler, ekonomik yönden, hemmerkez ülkelerin, hem de çevre ülkelerin özelliklerini bir arada tafl›makta-d›rlar. Yar› çevre ülkeleri, merkez ülkeler kadar olmasa bile, belli bir eko-nomik geliflmeyi sa¤lam›flt›r. Bu grupta az say›da ülke bulunmaktad›r. Wal-lerstein ‹spanya, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkeleri, yar› çevre ülkelerolarak ele almaktad›r.

Wallerstein’e göre (1987) ekonomik ve siyasal düzeydeki küresel de¤iflmelerkapitalist dünya ekonomisinin genifllemesiyle birlikte oluflmufltur. Bu nedenle hiç-bir tarihsel sistem kapitalist dünya ekonomisi kadar kendi içinde ilintili, karmafl›kve yayg›n olmam›flt›r. Wallerstein’in yaklafl›m›na göre, kapitalist dünya ekonomisi-nin genifllemeye her zaman gereksinimi olmufltur ve bunun sonucu olarak sondört yüzy›lda Avrupa merkezli bir sistemden bütün küreyi kapsayacak bir sistemegeçmifltir. Bu süreç içersinde merkez ülkeler kendi ulusal devletlerini güçlendir-mifl, ekonomilerini kalk›nd›rm›fl ve ulusal kültürlerini de gelifltirmifllerdir. Bunakarfl›n çevre ülkelerse ekonomik olarak merkez ülkelere ba¤›ml›, geri kalm›fl buyüzden ulusal devletlerini güçlendirememifllerdir. Ayr›ca, çevre ülkeleri merkez ül-kelerin kültürel etkisi alt›na girmifltir. Böylece ekonomik süreçte kapitalist serma-yenin genifllemesine ba¤l› olarak dünya çap›na yay›lan küreselleflme, kültürel bo-yutu da içine alarak kapitalist dünyay› tek bir sistem haline getirmifltir.

Merkez çevre iliflkisini aç›klay›n›z?

Wallerstein’in Yaklafl›m›n›n De¤erlendirilmesiWallerstein’in yaklafl›m›, azgeliflmifl ülkelerle geliflmifl ülkeler aras›ndaki sömürüyedayal› eflitsiz ekonomik iliflkilerin, küreselleflme üzerine olan etkilerini vurgulama-s› aç›s›ndan, literatüre önemli bir katk› sa¤lam›flt›r. Ayn› flekilde Wallerstein’in yak-lafl›m›n›n bat›l›laflma ya da modernleflme teorilerinin çok baflar›l› bir elefltirisiniyapt›¤›n› da söyleyebiliriz.

Ancak Wallerstein’in yaklafl›m›n›n eksik taraflar› da bulunmaktad›r. Wallerste-in’›n ekonomiyi temel belirleyici faktör olarak ele almas›, ekonomizmin içine düfl-tü¤ü yönünde elefltiriler almas›na yol açm›flt›r. Wallerstein’in merkez-çevre iliflkile-rini irdelerken sosyal ve kültürel süreçlere yeteri kadar vurgu yapmam›fl olmas›elefltirilmifltir. Ayr›ca Wallerstein Giddens’in küreselleflme sürecinde önemine ifla-ret etti¤i siyasal ve askeri güçlerin rolüne de yeteri kadar a¤›rl›k verememifltir. Wal-lerstein’in bir di¤er zay›f noktaysa küresel düzeyde geliflmifl merkez ülkelerin, az-geliflmifl çevre ülkelerini, kendi ekonomik k›skaçlar›na alarak do¤al ve insan kay-naklar›n› sömürdüklerini öne sürmesi ve çevre ülkelerin içinde bulunduklar› eflit-siz uluslararas› ifl bölümü çerçevesinde geliflmifl kapitalist merkez ülkeler halinegelemeyeceklerini belirtmesidir. Hâlbuki geliflmekte olan baz› ülkeler (örne¤in,Güney Kore) belirli bir ekonomik kalk›nma düzeyine ulaflm›fl, hatta uluslar aras›pazarlarda birçok geliflmifl merkez ülkeyle rekabet edebilir hale gelebilmifllerdir(Su¤ur, 1994).


Merkez çevre iliflkisi geliflmiflve az geliflmifl ülkeleraras›ndaki ekonomiksömürüye dayal› eflitsizlikiliflkileridir. Wallerstein’egöre merkez ülkelerekonomik olarak daha güçlüolduklar› için dünya ticaretdüzenini kendi ç›karlar›nagöre düzenlemekte veböylece azgeliflmifl cevreülkelerini do¤al kaynaklar veinsan gücü aç›s›ndansömürmektedirler.Wallerstein küreselleflmeninülkeler aras›ndaki eflitsizli¤isüreklilefltirdi¤ini ve bueflitsizli¤i küreselgeliflmelere paralel olarakbelirli formlar içersindeyeniden üretti¤ini önesürmektedir..

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

TEK KUTUPLU DÜNYA1980’li ve 1990’l› y›llarla birlikte so¤uk savafl döneminin sona ermesi ekonomik aç›-dan küreselleflmeye daha da bir h›z kazand›rm›flt›r. 1990’l› y›llar ile birlikte dünya-m›z tek kutuplu bir küreselleflme sürecini derinden yaflamaktad›r. Sovyetler Birli¤i-nin oluflturdu¤u do¤u blo¤unun y›k›lmas›n› kapitalizmin ve onu sembolize edenABD’nin bir zaferi olarak de¤erlendirenler bulunmaktad›r. Örne¤in; Francis Fuku-yama (1999) so¤uk savafl›n sona ermesiyle birlikte tarihin sonuna gelindi¤ini ve ar-t›k liberalizmin tek ç›k›fl yolu olarak benimsenmesi gerekti¤ini öne sürmektedir.

So¤uk savafl nedir? ‹kinci dünya savafl› sonras›nda bat›da ABD’nin liderli¤indeoluflan blok ile do¤uda Sovyetler Birli¤i’nin liderli¤inde oluflan blok aras›nda dünyaölçe¤inde ortaya ç›kan güç mücadelesi olarak tan›mlanabilir. Her iki blo¤un da dün-yada egemen olabilmek için sürdürdükleri psikolojik gerginlik, y›ld›rma ve s›n›rl› ça-t›flma politikalar› 1989 y›l›nda Berlin duvar›n›n y›k›lmas›yla birlikte son bulmufltur.

Sosyal bilimciler taraf›ndan so¤uk savafl dönemi iki kutuplu ya da çift kutupludünya olarak da tan›mlanmaktad›r. Çünkü; bir tarafta ABD, di¤er taraftaysa Sovyet-ler Birli¤i, so¤uk savafl döneminin etkili ve güçlü taraflar›yd›lar. Ancak, 1989 y›l›n-da Berlin duvar›n›n y›k›lmas› sonras›nda Sovyetler Birli¤inin çözülmesi ve ABD’ninküresel düzeyde hegemonik bir güç haline gelmesi art›k tek kutuplu bir dünyadayaflad›¤›m›z› ifade etmektedir.

ABD liderli¤indeki tek kutuplu dünya gerginliklerden, çat›flmalardan ve y›k›c›savafllardan giderek y›pranan bir dünyad›r. Bu y›pranma yaln›zca sosyal alandade¤il do¤al alanda da baflta küresel ›s›nma, ozon tabakas›n›n delinmesi ve iklimde¤ifliklikleriyle kendisini hissettirmektedir (Beck, 1992). Ünlü Alman sosyal bilim-ci Ulrich Beck’e göre (1992) içinde yaflad›¤›m›z toplum tam anlam›yla bir risk top-lumudur. Beck kapitalist modernitenin küreselleflmesiyle birlikte, insan eliyle üre-tilmifl yeni risklerin ortaya ç›kt›¤›n›, bu risklerin do¤al dengeleri alt üst etti¤ini, do-¤al dengenin bozulmas›yla birlikte öngörülemez ve hesaplanamaz risklerle karfl›karfl›ya oldu¤umuzu öne sürmektedir.

Ulrich Beck risk toplumu kavram›n› nas›l ele almaktad›r?


fiekil 6.5

http://bigpicture.ru/wp-content/uploads/2009/11/berlin11.jpg

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Naomi Klein ise (2002) No Logo adl› çal›flmas›nda, kapitalizmin s›n›r tan›mazsermaye birikim h›rs› ve sömürü mekanizmas› arac›l›¤›yla baflta Çin ve Hindistanolmak üzere tüm az geliflmifl ülkeleri k›skac› alt›na ald›¤›n› öne sürmektedir. Kleindünyan›n önde gelen markalar›n›n, çok düflük ücretlerle sendikas›z, sosyal güven-cesiz ve insani olmayan çal›flma koflullar›na sahip yoksul ülkelere üretimlerini kay-d›klar›n›n› ifade etmektedir.

Küreselleflme olgusunun tek kutuplu dünyay› de¤il tam tersine bölünmeyi veparçalanmay› içerdi¤ini öne süren bir di¤er sosyal bilimci ise Samuel Hunting-ton’dur (1997). Huntington’a göre bölünme ve parçalanma kaç›n›lmazd›r çünkü;dünya farkl› sosyal ve kültürel kodlar› olan medeniyetlerden oluflmaktad›r. Bu me-deniyetlerin (örne¤in Bat› medeniyeti ve ‹slam medeniyeti) bir araya gelmesi pekmümkün de¤ildir (Huntington 1997). Medeniyetleri yak›nlaflt›rmak yerine her birmedeniyetin kendi içinde bütünleflebilece¤i bölgesel yak›nlaflma politikas› dünyabar›fl›na daha fazla hizmet edecektir. Huntington’a göre ‹slam medeniyeti Müslü-man ülkelerle Bat› medeniyeti H›ristiyan ülkelerle bütünleflmelidir. Birbirlerindenson derece farkl› olan medeniyetleri yak›nlaflt›rmak, bütünlefltirmek ve ayn› sosyalve kültürel sistemin içerisine yerlefltirmek bar›fl ve istikrardan daha çok, çat›flma vehuzursuzluk getirecektir. Örne¤in; Huntington Müslüman bir ülke olan Türki-ye’nin Avrupa Birli¤i üyeli¤i yoluyla H›ristiyan Bat› uygarl›¤›na yak›nlaflma çabala-r›n›n do¤ru olmad›¤›n› öne sürmektedir.

KÜRESELLEfiME ‹LE ULUS-DEVLET GÜÇ KAYBINA MI U⁄RAMAKTADIR?Küreselleflme ile birlikte tart›fl›lan bir di¤er noktada ulus-devlet’in giderek güç kay-b›na u¤ray›p u¤ramad›¤› sorunudur. Martin Albrow’a göre (1996) küresel ça¤daulus-devletler h›zla güç kaybetmektedir. Çünkü; küreselleflme ile birlikte gerekekonomik, gerek siyasal ve gerekse askeri düzeyde çokuluslu kurulufllar›n say›s›ve gücü artmakta ve bu kurulufllar ulus-devletlerin gücünü azalt›c› faaliyetlerdebulunmaktad›rlar. Hatta y›ll›k cirosu birçok ulus-devlettin milli gelirini aflan çoku-luslu flirketler bulunmaktad›r. Dünya ekonomisine ulus-devletlerin de¤il, say›lar›100 civar›nda olan çokuluslu büyük flirketlerin yön verdi¤i öne sürülmektedir. So-runun as›l kayna¤›ysa fludur: ulus-devletler kendilerinden çok daha güçlü olanuluslararas› flirketleri nas›l denetim alt›na alacaklard›r? E¤er ulus-devletler bu çokgüçlü uluslararas› flirketleri denetleyemeyecek durumdaysalar bu devasa flirketlerihangi güç kontrol alt›na alacakt›r? E¤er bu çok güçlü uluslararas› flirketler, ulus-devlet taraf›ndan de¤il de ulus-devlet sistemleri (örne¤in Avrupa Birli¤i) taraf›ndankontrol edilebilecekse bu durum ulus-devletin küreselleflme ile birlikte bir güçkayb›na u¤rad›¤›n›n bir göstergesi de¤il midir?

Gerçekten de dünyada meydana gelen ekonomik, siyasal ve kültürel olaylar,belirli ölçülerde, ulus-devletlerin inisiyatifleri d›fl›nda geliflmifltir. Örne¤in; bir kü-resel kriz söz konusu oldu¤unda, bir ulus-devletin kendi bafl›na bu krizden kaç›n-mas› mümkün olamamaktad›r. Çünkü; ulus-devletlerin s›n›rlar› içerisindeki ekono-mik ve ticari iliflkiler, küresel ekonominin birer uzant›s› haline gelmifltir. Dolay›s›y-la küresel bir krizden bir ulus-devletin etkilenmemesi diye bir fley art›k söz konu-su de¤ildir. Sorun yaln›zca ekonomik alanla s›n›rl› da de¤ildir. Örne¤in; ozon ta-bakas›n›n delinmesi sonucu ortaya ç›kan küresel ›s›nma, iklim de¤iflikli¤i ve ku-rakl›kla mücadelede ulus-devletler tek bafllar›na yetersiz kalmaktad›rlar. Yine do-muz gribi gibi salg›n hastal›klar›n yay›lmas›n› önleme konusunda da ulus-devletlertek bafllar›na çaresiz kalmaktad›rlar. Di¤er taraftan Internet yeni bir sanal toplum-


sal alan yaratm›flt›r. ulus-devletler bu alan› denetlemekte büyük güçlükler çekmek-tedir. Dahas› sanal iletiflim ortamlar›, büyük oranda, ulus-devletlerin bilgisi ve kon-trolü d›fl›nda oluflmakta ve geliflmektedir.

Uluslararas› düzeyde çok etkili ve güçlü kurulufllar ulus-devletlerin üzerinde veonlar› ba¤lay›c› kimi kararlar alabilmektedirler. Örne¤in; Birleflmifl Milletler (BM),NATO, Uluslararas› Çal›flma Teflkilat› (ILO) ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO) gibikurulufllar›n küresel düzeyde ald›¤› karalara ulus-devletler uymak zorunda kalabil-mektedirler. Ayr›ca uluslararas› düzeyde Greenpeace, çevreci hareketler ve küresel-leflme karfl›t› gibi yeni muhalif oluflumlar, kimi zaman, ulus-devletleri çok zor du-rumda b›rakabilmektedirler. Di¤er taraftan Thomas Friedman (2006), günümüz kü-resel dünyas›nda baflta Internet olmak üzere kitle iletiflim teknolojilerinin geliflme-siyle birlikte birçok s›n›rlaman›n, engelin ortadan kalkt›¤›n› öne sürmekte ve “dün-ya düzdür” demektedir. Friedman’›n ifade etti¤i gibi dünya e¤er düz ise ulus-devlet-lerin koydu¤u siyasi s›n›rlar›n günümüz iletiflim ça¤›nda herhangi bir anlam› kalm›flm›d›r? Tüm bu ve buna benzer sorular literatürde çok yönlü olarak tart›fl›lmaktad›r.

Ulus-devletlerin, baflta çok uluslu flirketler olmak üzere, küresel güç merkezle-rinden kendilerini korunmak amac›yla bir araya gelip oluflturduklar› ulus-devletsistemleri de bafll› bafl›na bir sorun olabilmektedirler. Örne¤in; bir ulus-devletlersistemi olan Avrupa Birli¤inin bizzat kendisi, kapsam›ndaki ulus-devletin üzerindebir güç gibi durmaktad›r. Birden fazla ulus-devlet taraf›ndan oluflturulan bir ulus-devlet sisteminin küresel boyutta etkinli¤inin artmas›, o birlik içerisinde yer alanulus-devletlerin gücünün artt›¤› anlam›na gelmeyebilir. Örne¤in; ‹ngiltere, AvrupaBirli¤ine üye bir ülke olarak, siyasal ve ekonomik gücün tek bir elde yani AvrupaBirli¤i parlamentosunda tutulmak istenmesine fliddetle karfl› ç›kmakta bunun, üyeülkelerin ulusal gücünü zay›flataca¤›n› öne sürmektedir. Birçok ulus-devlet AB ör-ne¤inde oldu¤u gibi ulus-devlet sistemlerine “ulusal egemenliklerinin tehdit alt›n-da olaca¤›” kayg›s›yla flüpheyle yaklaflmaktad›rlar. Ancak, ulus-devletler, ulus-dev-let sistemlerinin d›fl›nda kald›klar›nda da küresel ve bölgesel politikalarda etkinlik-lerini yitirebilme riskiyle karfl› karfl›ya kalabilmektedirler. Benzer konular Türki-ye’nin olas› AB üyeli¤i konusunda da çok tart›fl›lmaktad›r. Türkiye’nin AB’ye tamüyeli¤ine ulusal egemenli¤i tehdit etti¤i gerekçesiyle karfl› olanlar oldu¤u gibi, ABüyeli¤inin Türkiye’nin sosyal ve ekonomik kalk›nmas›n› h›zland›raca¤› ve Türki-ye’yi içinde bulundu¤u bölgede daha etkili bir güç haline getirece¤i gerekçesiyledestekleyenler de bulunmaktad›r.

Küreselleflme literatüründe ulus-devletin güç kaybetmedi¤ini tersine güç eldeetti¤ini öne süren çok say›da sosyal bilimci de vard›r. Örne¤in, Küreselleflme kav-ram›na flüpheyle yakalaflan Hirst ve Thompson (2000) ulus-devletlerin küresel-leflme ile birlikte daha da güçlendiklerini ve küresel geliflmelere karfl› dirençleriniart›racak yeni yol ve yöntemleri çok baflar›l› bir flekilde gelifltirdiklerini öne sür-mektedirler. Örne¤in; ulus-devletler yeni vergi uygulamalar›, s›n›r kontrolleri, vize,yeni göçmen politikalar› ve mültecilere yönelik yeni yapt›r›mlar uygulayabilmek-tedirler (Hirst ve Thompson 2000). Kimi ulus-devletler belli uluslararas› yapt›r›m-lar› ve kararlar› (insan haklar› evrensel beyannamesi gibi) hesaba katmaks›z›n buyapt›r›mlar› ve kararlar› ihlal edebilmektedirler. Yine birçok ulus-devlet, küresel›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i konusunda ortak mücadeleyi sa¤lamaya yönelik olarakoluflturulan ve Japonya’n›n Kyoto kentinde 1997 y›l›nda imzalanan protokole ra¤-men atmosferdeki ozon tabakas›n›n delinmesini en fazla etkileyen karbon dioksitve sera etkisine neden olan befl gaz›n sal›n›m›n› azaltma konusunda gerekli çaba-y› göstermemektedir. Türkiye ise 2004 y›l›nda Birleflmifl Milletler ‹klim De¤iflikli¤i


Çerçeve Sözleflmesini (BM‹DÇS) imzalamas›na ra¤men bu sözleflme içerisinde yeralan Kyoto protokolünde belirtilen koflullara uyaca¤›n› ancak 2008 y›l›nda aç›kla-m›fl ve 2009 y›l›nda imzalam›flt›r.

Siyasal ve kültürel aç›ndan bak›ld›¤›nda küreselleflme süreci, yerel ve bölgeseldüzeyde belli tepkilere de neden olmaktad›r. Bu tepkiler, toplumlar›n kendi sosyokültürel kimliklerine daha fazla sar›lma, küresel güç merkezlerine karfl› direnç gös-terme, dinsel de¤erlere yönelme, yerel ve etnik milliyetçilik aray›fllar› fleklinde kar-fl›m›za ç›kabilmektedir. Özellikle Türkiye’nin yak›n co¤rafyas›nda yer alan Kafkas-ya ve Balkanlarda son 20 y›lda meydana gelen dinsel, etnik ve siyasi oluflumlar› buba¤lamda de¤erlendirebilir. Dolay›s›yla küreselleflme, tüm dünyada büyük bir h›z-la yay›l›rken belli yerel ve bölgesel tepkilerle de karfl›laflabilmektedir.

KÜRESEL B‹R TOPLUMA DO⁄RU MU?‹ngiliz sosyolog John Urry (2000) sosyolojik anlamda bir arada yaflama iradesinesahip, ortak norm ve de¤erleri paylaflan insan toplulu¤u olarak tan›mlanan “top-lum” kavram›n›n geçerlili¤ini yitirdi¤ini öne sürmektedir. John Urry’e (2000) göreart›k s›n›rlar ötesi ve s›n›rlar üstü bir küresel dünyada yafl›yoruz. Her fley bir s›v› gi-bi hareket halindedir. Üretilen mal ve hizmetler, sermaye ve bilgi (enformasyon)her geçen gün daha fazla ak›flkanl›¤a sahip olmaktad›r. Art›k büyük metropollerbirer devasa havaalan› gibi insan ve eflya hareketlili¤inin bafl döndürücü bir h›zaulaflt›¤› yerler haline gelmifltir. Bu hareketlilik art›k öngörülemez ve kontrol edile-mez boyutlara ulaflm›flt›r. Bu aç›dan küreselleflme sürecine karamsar yaklaflan JohnUrry’e göre sosyal bilimcilere düflen görev öncelikle bu hareketlilikleri incelemekolmal›d›r (Urry, 2000).

Ünlü sosyolog Zygmunt Bauman’a (1998) göre de günümüzde art›k her fley ha-reket halindedir. Hatta evimiz veya iflimizdeyken bile sürekli hareket halindeyiz.Çünkü; Bauman’a göre (1998) kitle iletiflim araçlar› yoluyla küresel a¤lara ulaflabildi-¤imiz her yerde bireyler hareketlili¤in bir parças›d›rlar. Ancak küreselleflme yeni sos-yal ve ekonomik eflitsizlikleri beraberinde getirdi¤ini öne süren Bauman (1998) kü-resel süreçte ciddi s›n›fsal ayr›flmalar›n ortaya ç›kt›¤›n› öne sürmektedir. Bauman gö-re küreselleflme birçok aç›dan yoksullar› denetim alt›na alan, onlar› sosyo ve ekono-mik olanaklardan d›fllayan, yoksullar› daha iyi bir ifl umudu çerçevesinde harekete,göçe zorlayan, hareket halindeki yoksullar›n bir bölümünü mülteci ya da s›¤›nmac›haline getiren eflitsizlikleri beraberinde getirmektedir. Buna karfl›n küresel dünyan›nzenginleri de vard›r. Bauman’a göre küresel dünyan›n zenginleri hareket özgürlü¤ü-ne sahiptirler. Onlar için engel de¤il hareket özgürlü¤ü söz konusudur. Bu hareket-lilik onlara dünyan›n nimetlerinden yararlanma imkan› sa¤lamaktad›r. Bu durum on-lar› küresel dünyan›n avantajl› bir s›n›f› ya da elitleri haline getirmektedir.

Yine ünlü sosyal bilimci Manuel Castells’e göre (2005) bilginin çeflitlendi¤i vebüyük bir h›zla dünyaya yay›ld›¤› bir “a¤” (network) toplumunda yaflamaktay›z.Castells’e göre a¤lar modern toplumun temelidir. Castells göre küresel toplum, a¤-lar üzerine kurulu oldu¤u için merkezsiz toplumdur. Zira sosyal, kültürel ve eko-nomik iliflkiler elektronik ortamda sürekli bir ak›fl içerisindedir. Bu etkileflim elek-tronik a¤lar yoluyla gerçekleflti¤i için belli bir merkez sahip de¤ildir. Castells’e gö-re ulus-devletlerin bile yerini bu ak›flkan elektronik a¤lar alm›flt›r (Castells, 2005).Çünkü a¤ toplumunun t›pk› ulus-devlet gibi kendi kurallar›, s›n›rlar› ve iflleyifl me-kanizmas› vard›r. Bu a¤lar›n itici gücünün küresel sermaye oldu¤unu belirten Cas-tells, a¤ toplumunun özü itibar›yla kapitalist oldu¤unu belirtmektedir. Ancak buöz, endüstriyel kapitalizmden farkl› olarak a¤lar üzerine kuruludur.


A¤ toplumunun yeni bir teknolojik dönemde ortaya ç›kt›¤›n› ifade eden Cas-tells, bu teknolojik dönemin en önemli unsurunun bilgi oldu¤unu ifade etmekte-dir. Bilgi bir ekonomik de¤er olarak a¤larda ak›flkanl›k kazanmaktad›r. Dolay›s›y-la Castells’e göre günümüz ekonomisi sac aya¤› gibi (i) bilgi temellidir, (ii) küre-seldir ve (iii) a¤lar üzerine kurulmufltur.

Manuel Castells ‘e göre a¤ toplumu nedir?

Leslie Sklair (2000) ise küreselleflme olgusuna “uluslarüstü kapitalizm ve ulus-larüstü kapitalist s›n›f” kavramlar› çerçevesinde yaklaflmaktad›r. Sklair’e göre küre-sel sistem küresel kapitalist s›n›f taraf›ndan infla edilen bir yap›d›r. Küresel kapita-list s›n›flar uluslar üstü (transnational) bir konumdad›rlar ve sosyal, ekonomik vekültürel yönden küresel sisteme yön vermektedirler. Sklair’e göre küresel kapita-list s›n›f genellikle çok uluslu flirketlerin sahipleri ve tepe yöneticileri, uluslararas›siyasi kurulufllar›n üst yöneticileri, çok uluslu medya yöneticileri, üst düzey politi-kac›lar, bürokratlar ve benzeri küresel profesyonel kiflilerden oluflmaktad›r. Gün-delik dilde bu tür kifliler genellikle CEO (Chief Executive Officer), üst düzey icrakurulu üyesi, holding yöneticisi ve benzeri profesyonel unvanlarla an›l›rlar. Sklairuluslar üstü kapitalist uygulamalar›n ekonomik, siyasi ve kültürel ve tüketim aç›-s›ndan ulusal s›n›rlar›n ötesine geçti¤ini öne sürmektedir. Sklair’e göre ulus-devlet-ler ise bu tür uygulamalar› kolaylaflt›ran aktörler konumundad›rlar. Uluslar üstü ka-pitalist s›n›f›n ç›kar› yerel ve ulusal de¤il küresel sistemin iflleyifline ba¤l›d›r. Bu ne-denle uluslar üstü kapitalist s›n›f, küresel sistemin iflleyiflini kolaylaflt›ran uluslarüstü hukuk ve küresel sermayenin güvence alt›na al›nmas›n› sa¤layan “uluslarara-s› tahkim kurulu” ve benzeri düzenlemeleri yapabilen bir s›n›ft›r. Sklair’e göreuluslar üstü kapitalistler kendi ç›karlar›n› gerçeklefltirebilmek için, yerel ve ulusaldüzeyde ulus-devletleri etkisi alt›na almaya çal›flmaktad›rlar. Ayr›ca bu s›n›ftakilertüketim kültürü ideolojisini belli pazarlama stratejileriyle tüm dünyaya yaymayaçal›flarak kârlar›na kâr katmaktad›rlar.


fiekil 6.6

http://mm04.nasaimages.org/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

KÜRESELLEfiMEN‹N SONUÇLARIKüreselleflmenin sosyal, kültürel ve ekonomik yaflamda ne tür sonuçlara neden ol-du¤u konusunda literatürde bir fikir birli¤i söz konu de¤ildir. Küreselleflmenin so-nuçlar›n› olumlu olarak de¤erlendiren yaklafl›mlar›n temel tezlerini flu flekilde s›ra-lamak mümkündür.

• Küreselleflme ile birlikte kapal› toplumlar aç›k toplum haline gelmifllerdir. • Küreselleflme yeni ürünlerin piyasaya ç›kmas›n› ve dünya çap›nda kullan›l-

mas›n› sa¤lam›flt›r.• Küreselleflme serbest ticaretin önünü açarak insanlar›n dünyan›n hangi co¤-

rafi mekân›nda yaflarlarsa yaflas›nlar yeni ürünleri daha kolay, h›zl› ve ucuzbir flekilde ulaflma imkân›na sahip olmufllard›r.

• Küreselleflme dünyadaki birçok otoriter ve bask›c› toplumun büyük bir h›z-la demokratikleflmesine neden olmufltur.

• Küreselleflme uluslararas› düzeyde çok yönlü iflbirli¤inin geliflmesine katk›-da bulunmufltur.

• Küreselleflme dünya vatandafll›¤› kavram›n›n ön plana ç›karm›flt›r.• Küreselleflme dünya sorunlar›n›n çözümüne yönelik bir duyarl›l›¤›n ve bilin-

cin geliflmesini sa¤lam›flt›r.Küreselleflmenin olumsuz sonuçlar›na vurgu yapan yaklafl›mlar›n temel tezleri-

niyse flu flekilde s›ralamak mümkündür. • Küreselleflme çevresel felaketlere neden olmufltur. • Küreselleflme dünyada yoksullu¤u art›rm›flt›r. • Küreselleflme büyük can ve mal kayb›n›n oldu¤u savafllara neden olmufltur.• Küreselleflmenin nimetlerinden dünya nüfusunun yaln›zca küçük bir bölü-

mü yararlanmaktad›r. • Küreselleflme az geliflmifl ülkelerin sömürülmesine neden olmaktad›r. • Küreselleflme insan de¤il sermaye odakl›d›r. • Küreselleflme yoksullar›, göçmenleri, s›¤›nmac›lar› ve mültecileri kontrol al-

t›na alarak ezilmifllerin özgürlük alan›n› k›s›tlamaktad›r. • Küreselleflme s›n›fsal, etnik, kültürel ayr›flmalara ve d›fllanmalara neden ol-

maktad›r.Kuflkusuz küreselleflme ile ilgili bu ünitede de¤inilmeyen daha çok say›da teo-

rik yaklafl›m bulunmaktad›r. Ancak bu ünitede küreselleflme ile ilgili teorik yakla-fl›mlar›n en önde gelenlerine özet düzeyinde de¤inilmeye çal›fl›lm›flt›r. Kuflkusuzher yaklafl›m›n güçlü ve zay›f yönleri de vard›r. Ancak yukar›da de¤indi¤imiz teo-rik yaklafl›mlar çerçevesinde küreselleflme sürecine sosyolojik olarak yaklaflt›¤›-m›zda ana hatlar›yla flu sonuçlara ulaflmak mümkündür.

• Toplumsal ve ekonomik iliflkiler yerel, bölgesel ve ulusal s›n›rlar›n ötesinetaflm›flt›r.

• Küresel ve yerel oluflumlar karfl›l›kl› olarak etkileflim halindedirler. • Küreselleflme ulus-devletlerin gücünü zay›flatmakla birlikte ulus-devletler

kendi güçlerini koruyabilecek çeflitli yol ve yöntemleri baflar›l› bir flekildeuygulayabilmektedirler.

• Çok uluslu flirketlerin etki alan› genifllemifltir. • Küreselleflme baflta çevresel felaketler olmak üzere insan eliyle üretilmifl,

öngörülemez ve hesaplanamaz yapay risklere neden olmaktad›r. • Yeni iletiflim teknolojileri (‹nternet, Cep telefonu, vs.) yeni toplumsal iliflki-

ler a¤›n› ortaya ç›karmaktad›r.• Küreselleflme özü itibar›yla kapitalisttir ve eflitsizlik üzerine kuruludur.• Küreselleflmenin h›z›, yayg›nl›¤› ve etkisi her geçen gün artmaktad›r.


1416. Ünite - Toplumsal De¤iflme ve Küresel leflme

Küreselleflmeyi aç›klayabilme,

Dünyam›zda küresel dönüflümlerin yafland›¤›aç›k bir gerçektir. Dünyam›z kitle iletiflim araçla-r›n›n yayg›nlaflmas›na paralel olarak toplumsal,ekonomik, siyasal ve kültürel yönden çok yo¤unbir etkileflim içerisinde bulunmaktad›r. Günü-müzde dünya toplumlar› küresel düzeyde bütün-leflmeyle farkl›laflmay›, uyumla çat›flmay› bir ara-da yaflamaktad›r. Giddens’›n da belirtti¤i gibi, kü-reselleflme olgusu, zaman ve mekân kavram› çer-çevesinde ele al›nmal›d›r. 2000’li y›llar dünyas›n-da toplumsal iliflkiler a¤› zamansal ve mekânsalolarak yerel ve bölgesel s›n›rlar›n d›fl›na taflm›flve tüm dünyay› içine alarak küreselleflmifltir. Top-lumsal ve ekonomik iliflkilerin yerellikten d›flar›-ya taflmas›, küresel iletiflim sistemleri arac›yladünya toplumlar›n›n karfl›l›kl› bir etkileflim içeri-sine girmesi insanl›k tarihinde bir ilktir.Olgusalolarak bu süreçte geriye dönüflü mümkün de¤il-dir.

Küreselleflme ile ilgili teorik yaklafl›mlar› karfl›lafl-

t›rabilme,

Küreselleflme olgusu olumlu ve olumsuz yönle-riyle birlikte tüm insanlar› etkisi alt›na alm›flt›r.Bu olguyu ele alan çok say›da teorik yaklafl›mbulunmaktad›r. Bu teorik yaklafl›mlar› k›sacaözetleyecek olursak Anthony Giddens küresel-leflme olgusunu, kapitalist dünya ekonomisi,dünya askeri düzeni, ulus-devlet sistemleri veuluslar aras› ifl bölümü olarak dört boyutta ele al-m›flt›r. Roland Robertson ise küreselleflmeyi ta-rihsel süreç içerisinde sürekli olarak genifllemek-te olan çok yönlü toplumsal iliflkiler a¤› olarakgörmektedir. Bu çerçevede küreselleflmeyi tarih-sel süreç içerisinde oluflum aflamas›, bafllang›çaflamas›, kalk›fl aflamas›, hakimiyet içinde müca-dele aflamas› ve belirsizlik aflamas› olarak ele alanRobertson bu tarihsel geliflimi daha çok Bat› Av-rupa merkezli olarak görmektedir. ImmanuelWallerstein ise küreselleflmeyi daha çok ekono-mik bir temelden yola ç›karak kapitalist dünyaekonomisinin ekonomik ve kültürel yönden ge-nifllemesi olarak ele almaktad›r. Merkez ülkeler,çevre ülkeler ve yar› çevre ülkeler ayr›m›n› ya-pan Wallerstein, dünya kapitalist ekonomisinin

küreselleflme ile geliflmifl ülkelerin lehine, az ge-liflmifl ülkelerinse aleyhine iflleyen eflitsizlik ilifl-kileri yeniden üretti¤ini öne sürmektedir.

Küreselleflmenin sonuçlar›n› de¤erlendirebilme,

Küreselleflme olgusu 1990’lardan itibaren so¤uksavafl döneminin sona ermesiyle birlikte tek ku-tuplu olarak tüm dünya toplumlar›n› derindenetkilemektedir. Özellikle kitle iletiflim araçlar›-n›n yayg›nlaflmas› yerküre üzerindeki toplumsaliliflkileri daha da yo¤unlaflt›rmakta ve art›k in-sanlar geriye dönüflümü mümkün olmayan birküresel yolculu¤a do¤ru h›zl› ad›mlarla gitmek-tedirler. Küreselleflmenin yayg›nlaflmas›yle bir-likte evrensellik, ulus-devlet, kimlik, etkinlik,yerellik v.b. her türlü kavram yeniden tan›mlan-maya bafllam›flt›r.

Küresel toplum olgusunu kavrayabilme,

Martin Albrow küreselleflme sürecini ulus-devletin sonu olarak ele al›rken, Hirst ve Thomp-son ise ulus-devletlerin tam tersine güçlendi¤iniöne sürmektedir. John Urry ise küresel toplumuhareketlili¤in ön plana ç›kt›¤› bir ak›flkanl›klardünyas› olarak görmektedir. Ulrich Beck is gü-nümüz toplumunu bir risk toplumu olarak ta-n›mlamaktad›r. Zygmunt Bauman küresel toplu-mu hareket halinde ancak yeni eflitsizlikleri üre-ten bir yap› olarak ele al›rken Manuel Castells a¤toplumu kavram›yla küresel süreçleri çözümle-meye çal›flmaktad›r. Leslie Sklair ise uluslar üstükapitalist s›n›f kavram› çerçevesinde küresellefl-meyi farkl› bir boyutta ele alm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Küreselleflmeyi tarihsel aflamalara ba¤l› olarak aç›k-layan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. A. Giddens b. R. Robertson c. I. Wallersteind. M. Weber e. J. Habermas

2. Küreselleflme kavram›n› zaman ve mekân ba¤lam›n-da ele alan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. J. Habermasb. M. Weber c. I. Wallersteind. A. Giddens e. R. Robertson

3. Dünyadaki ülkeleri geliflmifl merkez ülkeler, çevreülkeleri ve yar› çevre ülkeleri olarak ele alan düflünürafla¤›dakilerden hangisidir?

a. R. Robertsonb. A. Giddensc. J. Habermasd. I. Wallersteine. M. Weber

4. Küreselleflmeyi kapitalist dünya ekonomisi, dünyaaskeri düzeni, ulus-devlet sistemleri ve uluslararas› ifl-bölümü çerçevesinde ele alan düflünür afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. A. Giddensb. M. Weberc. I. Wallersteind. R. Robertsone. J. Habermas

5. Robertson’a göre afla¤›daki aflamalar›n hangisinde1400-1750 y›llar› aras›nda Avrupa’da bireycilik ve hu-manizm önem kazanm›fl ve ulusalc›l›k ortaça¤ toplumanlay›fl›na karfl›t olarak ortaya ç›km›flt›r?

a. Oluflumb. Bafllang›çc. Kalk›fld. Hakimiyet için mücadelee. Belirsizlik

6. Küyerelleflme kavram› afla¤›daki düflünürlerden han-gisi taraf›ndan kullan›lm›flt›r?

a. A. Giddensb. R. Robertson c. U.Beckd. I. Wallersteine. M. Albrow

7. Risk toplumu kavram› afla¤›daki düflünürlerden han-gisi taraf›ndan öne sürülmüfltür?

a. U. Beckb. R. Robertson c. I. Wallersteind. J. Urrye. J. Habermas

8. A¤ toplumu kavram› afla¤›daki sosyal bilimcilerinhangisi taraf›ndan öne sürülmüfltür?

a. A. Giddensb. M. Weberc. J. Urryd. R. Robertsone. M. Castells

9. Küreselleflme olgusunu Uluslar üstü kapitalist s›n›f kav-ram›yla aç›klayan düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. A. Giddensb. M. Weber c. M. Fetaherstoned. L. Sklaire. R. Robertson

10. Küresel ›s›nma ve iklim de¤iflikli¤i ile ilgili uluslara-ras› uygulamalar› ve normlar› belirleyen anlaflma/pro-tokol afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Helsinki Sözleflmesib. Kyoto Protokolüc. Uluslararas› Habitat Konsorsiyumud. Bologna Sözleflmesie. Yeni Delhi Protokolü



Küreselleflmeye Dair Kurgusal Bir ÖrnekYorucu bir y›l›n ard›ndan Smith ailesi yaz tatili için Türki-ye’ye gitmeye karar vermiflti. Bay Smith Frankfurt’ta birbankada yönetici olarak çal›flmaktayd›. Efli bayan Smithise yabanc› göçmen iflçilerin sorunlar›n› çözmeye yönelikfaaliyetleri olan bir sosyal hizmet kuruluflunda sosyal ça-l›flmac› olarak görev yapmaktayd›. Smith çifti iki çocukla-r›n› da yanlar›na alarak iki haftal›k tatil için Antalya’ya uç-tular. Belek civar›nda bir otele yerleflen Smith ailesi Al-manya’daki rutin gündelik yaflamlar›ndan zaman ve me-kân olarak epey uzakta olacaklar›n› düflünmüfllerdi. An-cak Smith ailesinin kald›¤› otelde kendilerinin hiçte ön-görmedi¤i bir ortam onlar› bekliyordu. Otel çal›flanlar›n›nönemli bir bölümü baflta Almanca, ‹ngilizce ve Rusça ol-mak üzere en az bir yabanc› dili çok iyi biliyorlard›. Oteliçerisindeki tüm panolar ve tabelalar ‹ngilizce, Almancave Rusça olarak yaz›lm›flt›. Tatilin ilk günü sabah kahval-t›s›na gittiklerinde aralar›nda geleneksel Türk kahvalt›menüsüyle meflhur ‹ngiliz kahvalt› menüsünün de yer al-d›¤› farkl› kahvalt› menüleri aras›ndan bir tercih yapmakdurumundayd›lar. Smith ailesi kahvalt›dan sonra Otelinlobisinde bulunan gazete sat›fl yerinde her gün düzenliolarak gelen Avrupa’n›n önde gelen gazetelerinden bafltaFinancial Times olmak üzere birkaç yabanc› gazeteyi oku-mak için ald›lar. Smith ailesi ö¤leye kadar Rus ve ‹ngiliz-lerin yo¤unlukta bulundu¤u havuzda yüzerek zamanlar›-n› geçirdiler. Ö¤le yeme¤inde baflta vejetaryen menüsüolmak üzere çok çeflitli yiyecekler aras›nda kebap a¤›rl›k-l› menüyü tercih ettiler. Ö¤leden sonra Bay Smith, Al-manya’daki bankas› ile iflle ilgili birkaç önemli telefon gö-rüflmesi yapmak zorunda kald›. ‹fli gere¤i Almanya’dakibankas›n›n Londra’daki flubesini aray›p euro-dolar parite-si ile ilgili vadeli ifllem piyasas› hakk›nda bilgi ald›. Buarada Smith ailesi çocuklar›n›n güneflte bronzlafl›rken de-ri kanseri riskini hesaba katarak onlara Frans›z yap›m›kremler sürdü. Bay Smith ö¤le yeme¤inde tan›flt›¤› Hol-landal› bir ö¤retmen ile Avrupa Birli¤inin e¤itim politika-lar› hakk›nda fikir al›flverifllinde bulundu. Smith ailesininçocuklar› otelde bulunan Internet kafeye gidip Alman-ya’daki arkadafllar› ile Messenger üzerinden haberlefltiler.Akflam oldu¤undaysa Smith ailesi otelin alacarte restora-n›nda verilen Akdeniz mutfa¤›n›n yemeklerinden yediler.Bay Smith günün yorgunlu¤unu ‹skoç yap›m› bir viskiylegidermeye çal›fl›rken, bayan Smith ise Antalya yöresindeyetiflen portakallardan s›k›lan meyve suyunu tercih etti.Akflam saatleri ilerledi¤inde odalar›na çekilen Smith aile-si uydu yay›n› üzerinden Alman kanallar›ndan dünya ha-berlerini izledikten sonra derin bir uykuya dald›lar.

Kaynak: Nadir Su¤ur

1. b Yan›t›n›z yanl›flsa Roland Robertson’un küresel-leflmenin aflamalar› bölümünü gözden geçiriniz

2. d Yan›t›n›z yanl›flsa Anthony Giddens’›n teorikyaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz

3. d Yan›t›n›z yanl›flsa Immanuel Wallerstein’in teo-rik yaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz

4. a Yan›t›n›z yanl›flsa Anthony Giddens’›n teorikyaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz

5. a Yan›t›n›z yanl›flsa Roland Robertson’un küresel-leflmenin aflamalar› bölümünü gözden geçiriniz

6. b Yan›t›n›z yanl›flsa Roland Robertson’un teorikyaklafl›m›n› tekrar gözden geçiriniz

7. a Yan›t›n›z yanl›flsa “küresel bir topluma do¤rumu” bölümünde Ulrich Beck’in yaklafl›m›n› göz-den geçiriniz

8. e Yan›t›n›z yanl›flsa “küresel bir topluma do¤rumu” bölümünde yer alan Manuel Castells’in yak-lafl›m›n› gözden geçiriniz

9. d Yan›t›n›z yanl›flsa “küresel bir topluma do¤rumu” bölümünde yer alan Leslie Skalir’in yakla-fl›m›n› gözden geçiriniz

10. b Yan›t›n›z yanl›flsa “tek kutuplu dünya” bölü-münde yer alan Ulrich Beck’in yaklafl›m›n› göz-den geçiriniz

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Küreselleflme yeni dünya düzenini de içine alan çokdaha genifl ve karmafl›k iliflkileri içeren bir kavramd›r.Küreselleflme olgusu yaln›zca geliflmifl ülkeler taraf›n-dan belirlenen tek yönlü siyasal ve ekonomik iliflkiler-le s›n›rl› bir kavram de¤ildir. Kald› ki küresel düzeyde-ki iliflkilerde geliflmifl ülkelerin, az geliflmifl ülkeleregöre daha etkin ve güçlü görünmeleri, az geliflmifl ül-kelerin küreselleflme sürecine hiçbir etkisinin olmad›¤›anlam›na gelmemelidir. Ayr›ca, küreselleflme yaln›zcaso¤uk savafl sonras› ortaya ç›kan bir olgu de¤ildir. Ter-sine, küreselleflme, tarihsel süreç içerisinde sürekli ola-rak geliflen, yayg›nlaflan, bu ba¤lamda geliflmifl ya daaz geliflmifl tüm toplumlar›n karfl›l›kl› etkileflimleriniiçine alan çok daha genifl ve genel bir kavramd›r. Kü-reselleflme olgusu sömürge d›fl› iliflkileri de kapsam›naalan genifl bir kavramd›r. Bu nedenle ‹nternet’te gezin-me, iletiflim araçlar›n› kullanma, dini ibadetler, sportiffaaliyetler, turizm, seyahat gibi sosyal faaliyetleri, em-peryalizme ve sömürgecili¤e indirgemek biraz abart›l›olacakt›r. Dolay›s›yla küreselleflme, bir yönüyle uygar-l›k tarihinde insanl›¤›n geldi¤i kaç›n›lmaz bir aflama,di¤er yönüyle de etkili ve güçlü ülkelerin kendi ç›kar-lar›n› daha fazla gerçeklefltirebilme olana¤› buldu¤ubir sistemdir.

S›ra Sizde 2

Küresel düzeydeki iliflkilerin geliflmesi ve yayg›nlaflma-s›nda uluslararas› iliflkilerin rolü oldukça büyüktür. Kufl-kusuz, devletlerin birbirleriyle gelifltirmeye çal›flt›klar›siyasal iliflkiler, karfl›l›kl› ticaret anlaflmalar› ve güvenlikgibi konularda güç birli¤i yapmalar›, küreselleflme süre-cinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Bu aç›dan bak›l-d›¤›nda küreselleflmenin en güçlü aktörlerinden biri,ulus-devletin bizzat kendisidir diyebiliriz. Ancak küre-selleflme, uluslararas›laflma ile s›n›rl› bir kavram de¤il-dir. Zira küreselleflme, ulus-devletlerin küresel iliflkileri-ni de kapsayan çok daha genifl bir kavramd›r. Bu nok-tada küresel düzeyde ulus-devlet iliflkilerinin kapsam›d›fl›nda kalan özel kifli ve kurulufllar aras›ndaki ticari veekonomik iliflkileri, borsa ve banka gibi finans kurulufl-lar›n›n uluslararas› düzeydeki hareketlilikleri, uluslara-ras› turizmin yan› s›ra kültürel ve sportif faaliyetlerdekiyayg›nlaflmay› ve benzeri geliflmeleri göz ard› etmemekgerekir.

S›ra Sizde 3

Küreselleflme sürecinin bütününe bak›ld›¤›nda benzefl-me ve farkl›laflman›n efl zamanl› olarak gerçekleflti¤iniifade etmek mümkündür. Kimi zaman buna küresellefl-me ile yerelleflmenin efl zamanl› olarak gerçekleflmeside denilebilmektedir. Toplumlar bir yandan benzernorm ve davran›fllara ve kültürel kodlara sahip olurlar-ken di¤er taraftan da kendi özgünlüklerini keflfetmeyeve onu koruman›n yollar›n› aramaya bafllam›fllard›r. Hat-ta bu süreçte yerel ile küresel olan›n iç içe geçti¤i me-lez kültürel yap›lar› da ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤inMcDonalds tarz› fast-food kültürüne karfl›l›k Türkiye’dedönercili¤in fast-food iflletme tekni¤ini kullanarak dün-yan›n önde gelen ülkelerinde büyük bir h›zla yayg›n-laflmas› yerel olan›n da küreselleflebilece¤ini bizleregöstermektedir. Yine Uzakdo¤u mutfa¤›, Akdeniz mut-fa¤›, Çin mutfa¤›, Türk mutfa¤› gibi yerel tat ve lezzet-lerin küresel yeme içme kültürüne baflar›l› bir flekildeeklemlendi¤ini de görebilmekteyiz. Dolay›s›yla Ritzer’in(1998) öne sürdü¤ü gibi, bir taraftan McDonaldslaflmayoluyla küresel olan yerel olana do¤ru yönelirken di¤ertaraftan da yerel olan›n küresel olana do¤ru bir yöneli-mi söz konudur. Ancak burada dikkat edilmesi gerekennokta küresel olan (örne¤in McDonalds ve Burger King)yerele do¤ru inerken yerel bir tak›m kültürel ö¤eleri(ac›l› ve baharatl› soslar, ayran ve benzeri içecekler) be-nimsemek zorunda kalmas›d›r. Di¤er taraftan yerel olanküresel alana do¤ru yöneldi¤inde küresel iflletmecili¤inyol ve yöntemlerini (fast food kurallar›n›) kullanabil-mektedir. Bu da bize göstermektedir ki küreselleflme,hem sosyo kültürel yap›larda benzeflme ve farkl›laflma-ya neden olmakta, hem de yeni ve farkl› melez yap›la-r› ortaya ç›kmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Merkez çevre iliflkisi, geliflmifl ve az geliflmifl ülkeleraras›ndaki ekonomik sömürüye dayal› eflitsizlik iliflkile-ridir. Wallerstein’e göre merkez ülkeler ekonomik ola-rak daha güçlü olduklar› için, dünya ticaret düzeninikendi ç›karlar›na göre düzenlemekte, böylece azgelifl-mifl cevre ülkelerini do¤al kaynaklar ve insan gücü aç›-s›ndan sömürmektedirler. Wallerstein küreselleflmeninülkeler aras›ndaki eflitsizli¤i süreklilefltirdi¤ini ve bueflitsizli¤i küresel geliflmelere paralel olarak belirli form-lar içersinde yeniden üretti¤ini öne sürmektedir.



S›ra Sizde 5

Ulrich Beck, kapitalist modernitenin küreselleflmesiylebirlikte insan eliyle üretilmifl yeni risklerin ortaya ç›kt›-¤›n›, bu risklerin do¤al dengeleri alt üst etti¤ini, do¤aldengenin bozulmas›yla birlikte öngörülemez ve hesap-lanamaz risklerle karfl› karfl›ya kald›¤›m›z› öne sürmek-tedir. Beck’e göre riskler yerel s›n›rlar›n ötesine taflarakküreselleflmifltir. ‹nsanl›k tarihinde ilk kez yapay risk-lerle karfl› karfl›ya oldu¤umuzu ifade eden Beck ozontabakas›n›n delinmesi, asit ya¤murlar›, küresel ›s›nma,iklim de¤iflikli¤i gibi çevresel felaketlerinin öngörüle-mez ve hesaplanamaz boyutlara ulaflt›¤›n› öne sürmek-tedir. Dolay›s›yla Beck’e göre içinde yaflad›¤›m›z top-lum bir risk toplumudur.

S›ra Sizde 6

Manuel Castells’e göre bilginin çeflitlendi¤i ve büyükbir h›zla dünyaya yay›ld›¤› bir “a¤” toplumunda yafla-maktay›z. Castells’e göre a¤lar modern toplumun teme-lidir. Küresel toplum a¤lar üzerine kurulu oldu¤u içinmerkezsiz toplumdur. Çünkü; a¤lardaki bilgiler süreklibir ak›fl halindedir. Castells’e göre dünyam›za yön ve-ren sosyal, kültürel ve ekonomik iliflkiler art›k geriyedönüflü olmayacak bir flekilde elektronik ortama tafl›n-m›flt›r. Elektronik ortamsa iç içe geçmifl a¤lardan mey-dana gelmektedir.

Albrow, M. (1996) Global Age, The: State and Society

Beyond Modernity, Politiy Press.Bauman, Z. (1998) Globalization: The Human Con-

sequences. New York: Columbia University Press.Beck, Ulrich (1992) Risk Society: Towards a New Mo-

dernity, London: Sage.Castells, M. (2005) A¤ Toplumunun Yükselifli: Enfor-

masyon Ça¤›: Ekonomi, Toplum ve Kültür Bi-

rinci Cilt, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.Featherstone, M. (1990), “Localism, Globalism and Cul-

tural Identity”, Mike Featherstone, (ed.), Global Cul-

ture: Nationalism, Globatization, and Moder-

nity, London: Sage Publications.Friedman, T. (2006) Dünya Düzdür: Yirmi Birinci

Yüzy›l›n K›sa Tarihi, ‹stanbul: Boyner Yay›nevi. Fukuyama F, (1999) Tarihin Sonu ve Son ‹nsan, çe-

viren Zülfü Dicleli, ‹stanbul: Gün Yay›nc›l›k.Giddens, A. (1994) Modernli¤in Sonuçlar›, ‹stanbul:

Ayr›nt› Yay›nlar›.Harvey, D. (1997) Postmodernli¤in Durumu, ‹stan-

bul: Metis Yay›nlar›.Hirst, P. ve Thompson, G. (2000) Küreselleflme Sor-

gulan›yor, Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.Huntington, S. P. (1997) Medeniyetler Çat›flmas›, An-

kara: Vadi Yay›nlar›. Klein, N, (2002) No Logo, Ankara: Bilgi Yay›nlan. McLuhan, M (1962) The Gutenberg Galaxy: The Ma-

king of Typographic Man; 1st Ed.: Univ. of To-ronto Press; reissued by Routledge & Kegan Paul.

Ritzer, G, (1998) Toplumun McDonaldlaflt›r›lmas›,Çev. fien. Süer. Kaya, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

Robertson, R. (1992), Globalization, London: Sage. Sklair, L. (2000) The Transnational Capitalist Class,

Blackwell Publishers.Su¤ur, N. (1994), “Küreselleflme Üzerine Sosyolojik Bir

‹nceleme”, Birikim, no.73.Urry, J. (2000) Sociology beyond Societies: Mobi-

lities for the Twenty-First Century London:Routledge.

Wallerstein, I. (1987) “World System Analysis”, a. Gid-dens ve J.H. Turner (ed.), Social Theory Today,Cambridge: Polity Press.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Feminizmin kalk›nmaya yönelik yaklafl›m›n› s›n›fland›rabilecek, Refah yaklafl›m›n› tan›mlayabilecek, Eflitlik yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, Yoksullukla mücadele yaklafl›m›n›n özelliklerini s›ralayabilecek, Etkililik yaklafl›m›n› aç›klayabilecek,Güçlendirme yaklafl›m›n› di¤er yaklafl›mlarla karfl›laflt›rabilecek, Kalk›nmada kad›nlara yönelik temel konular› s›ralayabileceksiniz.


• Kad›n • Kalk›nma • Toplumsal cinsiyet • Feminizm• Stratejik toplumsal ihtiyaçlar• Pratik toplumsal ihtiyaçlar

• Refah• Eflitlik • Yoksulluk• Etkililik • Güçlendirme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNN


Kalk›nma ve Kad›n

• FEM‹N‹ST YAKLAfiIMLAR VEKALKINMA

• KALKINMA POL‹T‹KALARINDAKADINA YÖNEL‹K YAKLAfiIMLAR

• KADIN VE KALKINMANIN TEMELKONULARI


G‹R‹fiKalk›nma kavram›, azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerin, toplumsal, kültürelve ekonomik aç›dan geliflmifl ülkelerin seviyesine ulaflma giriflimi olarak tan›m-lanmaktad›r. Kalk›nma yaz›n›nda tart›fl›lan önemli konulardan biri kalk›nman›nkad›nlar üzerindeki etkileridir. Kad›n ve kalk›nma yaz›n›nda, kalk›nma sürecin-de kad›nlar›n rolü, önemi ve kalk›nma sürecinden kad›nlar›n nas›l etkilendikle-ri tart›fl›lmaktad›r.

Kalk›nma politikalar›n›n uygulanmaya baflland›¤› ilk y›llarda geliflme, teknik birmesele olarak alg›lanmakta, insan faktörü ve toplumsal iliflkiler ihmal edilmekteydi.Kalk›nma politikalar›n›n uygulanmas› sonucunda, azgeliflmifl ülkelerde ekonomikbüyümenin gerçekleflece¤i, bu büyümenin de toplumun bütün kesimlerine do¤ru-dan refah getirece¤i varsay›m› egemendi. Oysa kalk›nma politikalar›, azgeliflmifl ül-kelerde kad›n ve erke¤i farkl› etkilemektedir. Bunun yan› s›rsa kalk›nma program-lar›n›n uygulanmaya baflland›¤› ilk y›llarda kad›nlar, kalk›nma politikalar›nda veprojelerinde ihmal edilmifltir. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› yükselen feminist hareket,özellikle de Ester Boserup’un “Ekonomik Kalk›nmada Kad›nlar›n Rolü” (1970) ça-l›flmas›; kalk›nma sürecine kad›nlar›n dahil edilmesi üzerinde etkili olmufltur.

Kad›n ve erkek, kalk›nma sürecine eflit koflullarda m› kat›lmaktad›r? Kalk›nmayaklafl›mlar› kad›nlar›n toplumsal konumunu dikkate alm›fl m›d›r? Feminist yakla-fl›mlar kalk›nma politikalar›n› nas›l elefltirmektedir? Bir ülkenin kalk›nma süreci ka-d›n ve erke¤i ayn› düzeyde mi etkilemektedir? Kalk›nma politikalar› kad›nlar›ntoplum içindeki eflitsiz konumlar›n› ne düzeyde iyilefltirebilmifltir? Kad›nlar›n, kal-k›nma sürecinde rolü ve önemi nedir? Bu ünitenin sonunda bu sorulara yan›t bu-labilecek ve kalk›nma ve kad›n aras›ndaki iliflkiyi sorgulayabileceksiniz.

FEM‹N‹ST YAKLAfiIMLAR VE KALKINMA Feministlerin kalk›nmayla ilgili yaklafl›mlar› Kalk›nmada Kad›n (Women in De-velopment (WID)), Kad›n ve Kalk›nma (Women and Development (WAD)),Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nma (Gender and Development (GAD)) olarak s›-n›fland›r›lmaktad›r. Bu bölümde bu s›n›fland›rmay› temsil eden yaklafl›mlar k›sacaözetlenecektir.

Feminizm nedir? Araflt›r›n›z.

Kalk›nma ve Kad›n

Kalk›nma azgeliflmifl vegeliflmekte olan ülkelerin,toplumsal, kültürel veekonomik aç›dan; geliflmiflülkelerin seviyesine ulaflmaçabas›d›r.

Kalk›nma politikalar›azgeliflmifl ülkelerde kad›nve erke¤i farkl›etkilemektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kalk›nmada Kad›nKalk›nmada kad›n (WID), liberal feminist yaklafl›m› temsil etmektedir. Bu yaklafl›m,kad›nlar› homojen bir grup olarak ele almakta ve kad›nlar aras›ndaki s›n›fsal, ›rksalve etnik farkl›l›klar› dikkate almamaktad›r. Oysa kad›nlar ezilmifllik deneyimlerinikendi aralar›nda da farkl› yaflamaktad›r. Üst s›n›fta yaflayan bir kad›n ile alt s›n›ftayaflayan bir kad›n›n ezilmifllik deneyimi ayn› de¤ildir. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m›,kad›nlar›n toplum içindeki ezilmiflliklerinin ortadan kalkmas› için; ekonomik vetoplumsal yaflama kat›lmalar›n› öngörmektedir. Bundan dolay› da kalk›nma süre-cinde kad›nlar›n üretim sürecinde gelir getiren ifllerde çal›flmalar› için politika veprogramlar üretilir. Ayr›ca kad›nlar›n e¤itim almas›na yönelik f›rsatlar›n yarat›lmas›da bu programlar›n bir parças›d›r. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m› modernleflme kura-m›yla iliflkilidir. Kalk›nma politikalar›, özellikle 1950 ve 1970 y›llar› aras›nda; mo-dernleflme kuram›n›n etkisi alt›nda geliflmifltir. Modernleflme kuram›na göre, tekno-lojik geliflme, iflbölümünün artmas› ve ticari faaliyetlerin büyümesi sonucunda ge-leneksel toplum yap›s› ortadan kalkacakt›r. Bu yaklafl›m›n öngörüsüne göre, toplu-mun bütün kesimleri ekonomik geliflmenin sonuçlar›ndan yararlanacakt›r. Oysabu, kad›nlar aç›s›ndan beklenen sonuçlar› do¤urmam›flt›r. Kalk›nmada kad›n yak-lafl›m› Ester Boserup’un Ekonomik Kalk›nmada Kad›nlar›n Rolü adl› kitab›ylaönem kazanm›flt›r. Boserup’a göre, tar›msal üretimde teknolojinin kullan›lmas› ka-d›nlar›n eflitli¤ini sa¤lamam›flt›r, aksine kad›nlar›n sömürüsü yo¤unlaflm›flt›r.

Bu yaklafl›m, kad›nlar›n ezilmiflli¤inin di¤er yap›sal nedenlerini (ataerkillik, s›-n›f vb.) sorgulamad›¤› için baz› s›n›rl›l›klara sahiptir. Örne¤in; sömürgecili¤in, ka-pitalizmin ve emperyalizmin, kad›nlar›n yaflam› üzerindeki etkilerini dikkate alma-maktad›r. Kad›nlar homojen bir grup olarak ele al›nd›¤› için onlar›n s›n›f, ›rk vetoplumsal cinsiyet temelli yaflad›klar› ezilmifllik deneyimi ve bunlar›n etkileri ana-liz edilmemektedir. Kalk›nmada kad›n yaklafl›m›, Dünya Bankas›, Birleflmifl Millet-ler gibi uluslararas› kurumlar›n kalk›nma politika ve projelerinde uygulanmaya de-vam etmektedir (Ramji, 1997).

Liberal feminist yaklafl›m› araflt›r›n›z.

Kad›n ve Kalk›nmaKad›n ve kalk›nma Marksist feministlerin yaklafl›m›n› temsil etmektedir. Bu yak-lafl›m, geliflmekte olan ülkelerde, toplumsal s›n›f yap›s› ve sömürü iliflkileri üze-rinde durmaktad›r. Kalk›nma yaz›n›nda yer alan ba¤›ml›l›k kuram›yla iliflkilidirve 1970’li y›llar›n ikinci yar›s›nda modernleflme projelerinin s›n›rl›l›klar›na karfl›bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r. Ba¤›ml›l›k kuram›na göre, geliflmifl ülkelerin az-geliflmifl ülkeleri sömürdükleri ve bu ülkelerde yarat›lan de¤ere el koyduklar›için geliflmifllerdir. Kad›n ve kalk›nma yaklafl›m›, kad›nlar› kalk›nman›n aktif ka-t›l›mc›lar› olarak görmektedir ve kad›nlar›n karfl›l›¤› ödenmemifl eviçi emeklerinive iflgücü piyasalar›nda ücret karfl›l›¤› kulland›klar› emeklerini dikkate almakta-d›r. Kad›nlar ev içinde ve ev d›fl›nda kulland›klar› emekleriyle kalk›nmaya önem-li bir de¤er katmaktad›rlar. Kad›n ve kalk›nma yaklafl›m›, kalk›nmada kad›n yak-lafl›m›ndan farkl› olarak; küresel kapitalist koflullar alt›nda kad›nlar›n ezilmiflli¤i-nin ortadan kalkamayaca¤›n› düflünmektedir. Bu yaklafl›m›n zay›f yönüyse ka-d›nlar›n ezilmiflli¤ini ataerkil yap› ve iliflkiler d›fl›nda, sadece kapitalizm ve s›n›filiflkileri içinde de¤erlendirmesidir (Ramji, 1997).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kalk›nmada kad›n (WID)Liberal feminist yaklafl›m›temsil etmektedir. Buyaklafl›m, kad›nlar› homojenbir grup olarak gördü¤ü için,kad›nlar aras›ndaki s›n›fsal,›rksal ve etnik farkl›l›klar›nkad›nlar›n eflitsizli¤iüzerindeki etkilerini dikkatealmamaktad›r.

Kalk›nma ve kad›n (WAD)Marksist feministlerinyaklafl›m›n› temsiletmektedir. Bu yaklafl›mkalk›nma sürecinde kad›n›nkonumunu s›n›f yap›s› vesömürü iliflkileri temelindeanaliz etmektedir.

Marksist feminist yaklafl›m› araflt›r›n›z.

Toplumsal Cinsiyet ve Kalk›nmaToplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m›, kad›nlar›n yaflam›n› bütüncül bir bak›flaç›s›yla ele almaktad›r. Sosyal, kültürel, ekonomik ve politik yap›lar›n kad›nlar›nezilmifllikleri üzerindeki etkileri analiz edilmektedir. Kad›n ve erke¤in toplum için-deki rollerinin nas›l infla edildi¤i incelenmektedir. Kalk›nma sürecinde eflitlik vetoplumsal adaletin sa¤lanmas› için hem kad›n, hem de erke¤in toplumsal rolleribirlikte ele al›narak de¤erlendirilmektedir. Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yakla-fl›m› kad›nlar›, pasif de¤il; aksine kalk›nman›n aktif kat›l›mc›lar› olarak görmekte-dir. Ayn› zamanda kad›nlar›n yasal haklar›n›n güçlendirilmesine de önem vermek-tedir. Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma yaklafl›m› özellikle 1980’li y›llardan sonrakalk›nma sürecinin de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu y›llar›n ekonomik kal-k›nma programlar› çerçevesinde, kad›nlara bütün alanlarda tam eflitlik getirilmesihedeflenmektedir (Ramji, 1997).

KALKINMA POL‹T‹KALARINDA KADINA YÖNEL‹KYAKLAfiIMLARGeliflmekte olan ülkelerin kalk›nma sürecinde, özellikle de düflük gelirli kad›nlar›desteklemek ve onlara yard›m etmek için gelifltirilmifl birçok politika, program veproje bulunmaktad›r. Kalk›nma ve kad›n yaz›n›nda 1950’li y›llardan günümüze de-¤in uygulanan bu politika ve projeler refah, eflitlik, yoksullukla mücadele, et-kililik ve güçlendirme olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu s›n›fland›rman›n ilk üçüBuvinic (1983, 1986), son ikisi ise Caroline Moser (1992) taraf›ndan yap›lm›flt›r.Kalk›nma sürecinde kad›nlara yönelik uygulanan bu politikalar›n de¤erlendirilme-sinde bizlere yard›mc› olacak stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar ve pratiktoplumsal cinsiyet ihtiyaçlar kavramlar›n› tan›mlayal›m.

1. Stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar: Stratejik toplumsal cinsiyet ihti-yaçlar kad›nlar›n, erkeklere göre toplum içindeki ikincil ve eflitsiz konumlar›n› ta-n›mlamaktad›r. Stratejik ihtiyaçlar, kad›n ve erkek aras›ndaki ikincil ve eflitsiz ko-num dikkate al›narak formüle edilmektedir. Di¤er bir deyiflle, stratejik ihtiyaçlarkad›nlar›n toplum içinde eflitsizliklerini ele al›r. Örne¤in; kad›nlar›n ço¤u mülkiyethakk›ndan yoksundur. Kad›nlar, erkeklerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda kredi gibi kaynakla-ra eriflim sürecinden yoksundur. Cinsiyete dayal› iflbölümü, kad›nlar›n hem evde,hem de ev d›fl›ndaki ifllerde daha çok emek harcamalar›na neden olmaktad›r. Ka-d›nlar›n bedenleri erkekler taraf›ndan kontrol alt›nda tutulmakta ve birçok kad›nistemedi¤i halde genç yaflta ve çok say›da çocuk sahibi olmaktad›r. Stratejik ihti-yaçlar bu eflitsizliklerin ortadan kald›r›lmas›n› içermektedir. Cinsiyete dayal› iflbö-lümünün ortadan kald›r›lmas›, politik eflitlik, mülkiyet hakk›na ve krediye eflit eri-flim, çocuk do¤urma üzerinde özgürce karar verebilme ve kad›na yönelik fliddetinortadan kald›r›lmas›n›, stratejik ihtiyaçlara örnek olarak verebiliriz. Bu stratejik ih-tiyaçlar›n karfl›lanmas›, toplum içinde var olan cinsiyet rollerinin ve kad›nlar›n ikin-cil ve eflitsiz konumlar›n›n de¤iflmesini sa¤layacakt›r (Moser, 1992, s. 39). Dolay›-s›yla, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik ihtiyaçlar›n› dikkate alan politika,program ve projeler ayn› zamanda kad›nlar›n erkeklere göre eflitsiz ve ikincil ko-numlar›n› de¤ifltirilmesini içermektedir.

2. Pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar: Pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaçlarkad›nlar›n toplumsal olarak kabul edilmifl rollerini tan›mlamaktad›r. Pratik ihtiyaç-

1497. Ünite - Kalk ›nma ve Kad›n

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Toplumsal cinsiyet vekalk›nma yaklafl›m›,kalk›nmada, eflitlik vetoplumsal adaletinsa¤lanmas›nda hem kad›nhem de erke¤in toplumsalrollerini dikkate alarakbirlikte de¤erlendirmektedir

Stratejik toplumsal cinsiyetihtiyaçlar kad›nlar›n toplumiçindeki ikincil ve eflitsizkonumlar›n›n çözülmesineyönelik talepleri ifadeetmektedir. Cinsiyete dayal›iflbölümünün ortadankald›r›lmas›, politik eflitlik,mülkiyet hakk›na ve krediyeeflit eriflim, çocuk do¤urmaüzerinde özgürce kararverebilme ve kad›na yönelikfliddetin ortadankald›r›lmas›n›, stratejikihtiyaçlara örnek olarakverebiliriz.

lar, cinsiyete dayal› iflbölümü ya da kad›nlar›n toplum içindeki eflitsiz ve ikincil ko-numlar›n› dönüfltürmez. Pratik ihtiyaçlar, kad›nlara toplumsal olarak yüklenmiflrollerden yola ç›k›larak formüle edilmektedir. Kad›nlara toplumsal olarak yüklen-mifl birincil roller aras›nda ev kad›nl›¤› ve annelik yer almaktad›r. Ev iflleri (yemek,al›flverifl, temizlik vb), çocuk bak›m›, ailenin bak›m›, sa¤l›k ve temel hizmetlerinsa¤lanmas›, kad›nlar›n yapt›klar› günlük ifller aras›nda yer almaktad›r. Ayr›ca ka-d›nlar ev d›fl›nda gelir getiren ifllerde de çal›flmakta ve topluluk düzeyinde deevinin temel hizmetlerinin karfl›lanmas›na hizmet etmektedirler. Kad›nlar›n gerçek-lefltirdikleri bu ifllere yönelik gereksinimler, pratik ihtiyaçlar olarak tan›mlanmakta-d›r ve kad›nlar›n içinde bulunduklar› koflullarda acil olarak karfl›lanmas› gerekengereksinimleri içermektedir. G›da, bar›nma, su, elektrik gibi altyap› hizmetleri evingeçimi için gerekli temel ihtiyaçlard›r. Bu ihtiyaçlar ev içinde kad›nlar taraf›ndansa¤lanmaktad›r. Su olmayan bir evde kad›n›n yemek yapmas›, ev temizlemesi, ço-cuklar›n sa¤l›¤›n› korumas› zorlaflacakt›r. Her ne kadar kad›nlar›n toplum içindekiikincil ve eflitsiz konumlar›n› de¤ifltirmese de kad›nlar›n içinde yaflad›klar› koflulla-ra ba¤l› olarak bu pratik gereksinimleri karfl›lanmas› gerekmektedir. Hem kad›nlarhem de kalk›nma sürecinde politika ve proje gelifltiren kurumlar bu ihtiyaçlar›nkarfl›lanmas›n› talep etmektedir.

Refah Yaklafl›m›Refah yaklafl›m›, 1950 ve 1960’l› y›llarda genel olarak geliflmekte olan ülkeler veözel olarak da kad›nlar için uygulanan en eski kalk›nma politikas›d›r. Kalk›nmapolitikalar›n›n popüler bir yaklafl›m› olarak günümüzde de hala uygulanmaktad›r.O dönemde uygulanan kalk›nma politikalar› iki önemli unsurdan oluflmaktayd›.Birincisi, azgeliflmifl ülkelerin ekonomik büyümesi için yap›lan finansal yard›mlar-d›r. ‹kincisi ise azgeliflmifl ülkelerde, k›r›lgan gruplara yönelik yap›lan do¤rudanyard›mlard›r (Moser, 1992, s.58).

Bu politikalar›n kad›nlar aç›s›ndan sonuçlar›n› flöyle özetleyebiliriz: Önceli¤idevlete verilen uluslararas› ekonomik yard›mlar, temel olarak sermaye yo¤un alan-lara, endüstri ve tar›msal üretimde üretkenli¤in art›r›lmas›na yönelikti. H›zl› ekono-mik büyümeyi hedefleyen bu yard›mlar erke¤in emek gücü kapasitesinin art›r›lma-s›na odaklanmaktayd›. Di¤er bir deyiflle, üretim sürecine odaklanm›fl bu yard›mla-r›n do¤rudan hedef kitlesini erkekler oluflturmaktayd›. Aileye yap›lan refah yar-d›mlar›ysa kad›nlar› hedeflemekteydi. Kad›nlar›n yan› s›ra nüfusun k›r›lgan grupla-r› olarak tan›mlayabilece¤imiz hasta ve engelli insanlar da bu refah yard›mlar›n›nyap›ld›¤› kitle aras›nda yer almaktayd› (Moser, 1992, s.59).

Refah yaklafl›m›n› temel olarak üç varsay›ma dayanmaktad›r. Birincisi, kad›nlarkalk›nman›n pasif al›c›lar› olarak görülmektedir. ‹kincisi, annelik kad›nlar›n top-lum içinde en önemli rolleri olarak düflünülmüfltür. Üçüncüsü, çocuk yetifltirmeekonomik kalk›nman›n bütünü aç›s›ndan; kad›nlar›n en etkin ve geçerli rolü ola-rak de¤erlendirilmektedir. Bu yaklafl›m aileyi merkez almas›na ra¤men, sadece ka-d›n üzerinde odaklaflmaktad›r. Erkeklerin üretken rolleri dikkate al›n›rken, kad›n-lar›nsa sadece yeniden üretim rolleri üzerinde durulmakta, bu durumda cinsiyetedayal› iflbölümünü güçlendirmektedir. Kad›nlar aile içinde anne çocuk iliflkisi çer-çevesinde de¤erlendirilmekte, uygulanan politikalar da kad›nlar›n toplumsal cinsi-yet temelinde yaflad›klar› eflitsizlikleri yeniden üretmektedir. Bu yaklafl›mda, malve hizmetlerin da¤›t›m›nda yap›lan planlama yukar›dan afla¤›ya do¤ru gerçeklefl-mektedir. Yukar›dan afla¤›ya yap›lan planlama ve uygulamalar›n önemli s›n›rl›l›kla-r›ndan biri kad›nlar›n ve yerel örgütlerin bu sürece dahil edilmemesidir (Moser,


Ev iflleri (yemek, al›flverifl,temizlik vb), çocuk bak›m›,ailenin bak›m, sa¤l›k vetemel hizmetlerinsa¤lanmas› kad›nlar›nyapt›klar› günlük iflleraras›nda yer almaktad›r.Pratik toplumsal cinsiyetihtiyaçlar, kad›nlar›nyapt›klar› bu ifllere yönelikçözüm talepleriniiçermektedir.

Refah yaklafl›m›, erke¤in iflgücü piyasalar›ndakapasitesini art›rmas›naodaklafl›rken, kad›nlar›nkonumuysa eviçindetan›mlanmaktad›r. Kad›nlarkalk›nma sürecinde yard›mprogramlar›n›n hedefkitlesidir.

Refah yaklafl›m›na göre,kad›nlar›n en önemli rolleriannelik ve çocukyetifltirmektir. Buyaklafl›mda, kad›nlarkalk›nman›n pasif al›c›lar›olarak görülmektedir.

1992, s.60). Bu durum kad›nlar› aktif bir özne olarak planlama sürecinden d›flla-maktad›r. Kad›nlar asl›nda içinde bulunduklar› koflullarda yaflad›klar› sorunlar› da-ha iyi bilmektedir. Bundan dolay› da kad›nlar problemlerin çözülmesi sürecininnesnel bir arac› de¤il, tersine aktif özneleri olmak durumundad›rlar. Örne¤in; ka-d›nlar›n esas sorunlar›ndan biri, ev d›fl›nda gelir getiren ifllerde çal›flmak olabilir.Yerel örgütlerin, özellikle de kad›n örgütlerinin planlama ve uygulama sürecinind›fl›nda b›rak›lmas›, toplumsal cinsiyet temelli eflitsizliklerin göz ard› edilmesineneden olmaktad›r. Örne¤in; yerel örgütler, o toplumda kültürel yap› ve iliflkilerinkad›nlar üzerinde nas›l bir bask›ya neden oldu¤unu, politika üreten ve uygulayanuluslararas› kurumlardan daha iyi bilebilir.

Geliflmekte olan ülkelerde uygulanan refah programlar›na, ailenin fiziksel geçi-mi için gerekli g›da yard›mlar›, beslenme e¤itimleri ve aile planlama politikalar›n›örnek olarak verebiliriz. G›da yard›mlar› özellikle deprem, kurakl›k gibi do¤alafetler sonras› k›sa dönemli yard›m programlar›n› içermektedir. Bununla birlikteg›da yard›mlar› mülteci kamplar›na uzun dönemli yap›lmaktad›r ve kamplardayaflayanlar›n ço¤unu kad›nlar ve çocuklar oluflturmaktad›r. Birleflmifl Milletler veHükümet D›fl› Örgütler bu kamplarda yaflayan hamile ve emziren kad›nlara yöne-lik g›da yard›mlar›nda bulunmaktad›r. Azgeliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerdekötü beslenmeyle mücadele kapsam›nda uygulanan di¤er refah programlar›ndanbiri de beslenme e¤itimleridir. Bu programlar›n hedef kitlesi 5 yafl alt› çocuklar, ha-mile ve emziren kad›nlardan oluflmaktad›r. Beslenme e¤itimleri 1960’l› y›llardanitibaren Anne Çocuk Sa¤l›k Programlar› kapsam›nda yürütülmektedir. Beslenmeve sa¤l›k merkezlerinde kad›nlara beslenme e¤itimleri verilmektedir. Anne çocukikilisi çerçevesinde uygulanan bu programlar›n alt›nda yatan temel varsay›mlardanbiri, kad›nlar›n daha iyi anne olmalar›n›n sa¤lanmas›d›r. G›da yard›m› ve beslenmee¤itimlerinin yan› s›ra 1970’li y›llardan sonra kad›nlara yönelik uygulanan refahprogramlar›ndan biri de aile planlamas› programlar›d›r. Geliflmekte olan ülkeler-de nüfus kontrolü kad›nlara uygulanan bu programlar arac›l›¤›yla sa¤lanmaktad›r.Asl›nda kalk›nma kurumlar› dünyan›n nüfus sorununu ve planlamas›n› kad›nlarüzerinden tan›mlamaktad›r. Di¤er bir deyiflle aile nüfusunun azalt›lmas› için esassorumlu kifli kad›nd›r. Çünkü; do¤urganl›¤›n kontrolü için gerekli yöntem ve tek-niklerin bilgisi erkek yerine kad›nlara verilmektedir. Eski programlara göre, yok-sulluk ancak do¤urganl›¤›n önüne geçilmesiyle azalt›labilecekti. Ancak bu yakla-fl›m baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Daha sonraki y›llarda do¤urganl›k üzerinde etki-li olan kad›n›n statüsüyle ilgili di¤er de¤iflkenler gözden geçirmifltir. Örne¤in, ka-d›n›n e¤itim seviyesi ve iflgücüne kat›l›m› do¤urganl›k üzerinde etkilidir. DünyaBankas›n›n 1984 y›l› Geliflmifllik Raporuna göre, k›rsal gelirin artmas›, kad›nlar›ne¤itim seviyesinin, istihdam›, yasal ve toplumsal statülerinin artmas›, do¤urganl›¤›nazalmas› üzerinde etkili olmufltur (Moser, 1992, s.60-61).

Refah programlar›, geliflmekte olan ülkelerin kalk›nma sürecinde; kad›nlar›n enönemli rolü olarak anneli¤i görmektedir. Bu programlarda aile refah›n›n art›rma-n›n arac› olarak kad›nlar görülmekte, onlar›n üretim rolleri üzerinde durulmakta-d›r. Bununla birlikte, ailenin sahip oldu¤u yetersiz kaynak gibi di¤er koflullar ih-mal edilmektedir. Kad›nlar›n ikincil ve eflitsiz toplumsal konumlar›n›n de¤ifltirilme-si için gerekli toplumsal cinsiyet ihtiyaçlar yerine, pratik toplumsal cinsiyet ihtiyaç-lara öncelik verilmektedir. Yukar›dan afla¤›ya do¤ru uygulanan refah programlar›kad›nlar›, aktif özne olarak karar verme ve uygulama sürecinden d›fllamaktad›r. Buda kalk›nma sürecinde kad›nlar› özgürlefltirmek yerine uygulanan yard›m prog-ramlar›na ba¤›ml› hale getirmektedir (Moser, 1992, s. 61).

1970’li y›llarda refah programlar›na farkl› elefltiriler getirilmifl ve bu yaklafl›m›ns›n›rl›klar› tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r. Birleflmifl Milletler’de çal›flan bir grup kad›n uz-man ve araflt›rmac› kalk›nma politikalar›n›n kad›nlar üzerindeki olumsuz etkilerini


Ailenin fiziksel geçimi içingerekli g›da yard›mlar›,beslenme e¤itimleri ve aileplanlamas› geliflmekte olanülkelerde uygulanan refahprogramlar› aras›nda yeralmaktad›r.

Ailenin fiziksel geçimi içingerekli g›da yard›mlar›,beslenme e¤itimleri ve aileplanlama politikalar›geliflmekte olan ülkelerdeuygulanan refah programlar›aras›nda yer almaktad›r.

Refah yaklafl›m› yukar›danafla¤›ya uygulanmakta vekad›nlar›, aktif özne olarakkarar verme ve uygulamasürecinden d›fllamaktad›r.

ortaya koyarken, di¤er yandan, kalk›nma iktisatç›lar› ve planlamac›lar› da modern-leflme teorilerinin baflar›s›zl›klar›n› tart›flmaktayd›. Bu tart›flma sonucunda BirleflmiflMilletler taraf›ndan 1975 y›l›nda Mexico City’de Birinci Dünya Kad›n Konferans›gerçeklefltirilmifltir. Bu konferansla birlikte, kad›na karfl› her türlü ayr›mc›l›¤›n ön-lenmesi amac›yla Birleflmifl Milletler 1976-1985 y›llar› aras›n› Kad›n On Y›l› ilan et-mifltir. Bu y›llarda refah yaklafl›m›na getirilen elefltiriler kalk›nma sürecinde kad›-n›n konumunu dikkate alan di¤er yaklafl›mlar›n (eflitlik, yoksullukla mücadele, et-kililik ve güçlendirme) ortaya ç›kmas›na neden olmufltur.

Eflitlik Yaklafl›m›Eflitlik yaklafl›m› Birleflmifl Milletler Kad›n On Y›l› ile ortaya ç›kan bir yaklafl›md›r.Bu yaklafl›m›n temel amac›, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n eflitlik kazanmas›d›r.Eflitlik yaklafl›m›, refah yaklafl›m›n›n tersine, kad›nlar› kalk›nma sürecinin aktif ka-t›l›mc›lar› olarak görmektedir. Ayr›ca kad›nlar›n eviçi konumlar›n› ve ev d›fl›ndagelir getirici faaliyetlerini dikkate almaktad›r. Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecindekad›nlar›n stratejik, toplumsal, cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir. Hükü-metlerin kad›na ekonomik ve politik özerklik vermesi, kad›n ve erkek aras›ndakieflitsizli¤in azalt›lmas› gibi talepler, temel stratejik ihtiyaçlar aras›nda yer almakta-d›r. Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecinde geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlar›nkonumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelik; Bat›l› feministlerin elefltiri ve talepleri etra-f›nda flekillenmifltir (Moser, 1992, s.62).

Birleflmifl Milletler Kad›n On Y›l›’n› araflt›r›n›z.

1970’li y›llarda yap›lan çal›flmalar; kad›nlar›n, özellikle de tar›msal alanda, eko-nomik düzeyde önemli katk› yapt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Ancak, kad›nlar›n üret-ken faaliyetlere kat›larak yapt›klar› bu katk›, ulusal istatistiklere yans›mam›flt›r. Bu-nun yan› s›ra, kad›nlar›n ekonomik faaliyetleri, kalk›nma projelerinin planlama veuygulanma aflamalar›nda da dikkate al›nmam›flt›r. Yeni modernleflme projelerikapsam›nda, tar›msal üretimde yeni teknoloji ve yöntemlerin uygulanmas› sürecin-den sadece erkekler yararlanm›flt›r. Kad›nlar bu süreçten olumsuz etkilenmifl vegeleneksel iliflkiler içinde edindikleri güç, statü ve gelirleri azalm›flt›r. Bulgular, ge-liflmekte olan ülkelerdeki yeni sömürgecili¤in, kad›n›n toplumsal statüsünü düflür-dü¤ünü göstermekteydi. Tinker (1976, aktaran Moser, 1992, s.63) kalk›nma proje-leri üzerine yapt›¤› inceleme sonucunda, kad›n ve erkek aras›nda eflitsizli¤in artt›-¤›n› ortaya koymufltur. Tinker (1976), kalk›nma planc›lar›n›, kad›nlar›n toplumiçinde yapmak zorunda olduklar› ikili rollerini dikkate almad›klar› için elefltirmek-tedir. Erke¤in üretim sürecindeki rolü önemsenirken kad›nlar›n üretim ve eviçindegerçeklefltirdikleri emekleriyle ilgilenilmemifltir (Moser, 1992, s.62).

Tinker (1976, aktaran Moser, 1992, s.62) kad›nlar üzerindeki olumsuz etkileriolan planlama yanl›fll›klar›n› flöyle özetlemektedir: Birincisi; kalk›nma planlama-lar›nda kad›nlar›n üretken rollerini kabul edilmedi¤i için bu rollerinden yararlan›l-mam›flt›r. ‹kincisi; kad›nlara atfedilen çocuk do¤urma ve çocuk bak›m› gibi rollergüçlendirilerek, kad›nlar ev içine hapsedilmifltir. Üçüncüsü; planlama sürecindeBat› temelli de¤erler, kad›nlar›n çal›flmalar›na uygun olmayan flekilde uygulanm›fl-t›r. Kalk›nmada kad›n gruplar›, modernleflme projeleriyle toplumsal cinsiyet eflitli-¤inin sa¤lanaca¤› yaklafl›m›n› elefltirmektedir. Tersine, Üçüncü Dünya ülkelerineuygulanan kapitalist geliflme modelleri, kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤i fliddet-lendirmifltir (Moser, 1992, s.62).

Eflitlik yaklafl›m› kad›nlar›n üretim ve yeniden üretim rollerini dikkate almakta-d›r. Kad›nlar bu rolleriyle ekonomik büyümeye katk› yapmaktad›rlar ve kalk›nmasürecinin aktif kat›l›mc›lar›d›r. Eflitlik yaklafl›m› flu önermeden yola ç›kmaktad›r:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Eflitlik yaklafl›m›, refahyaklafl›m›n›n tersine,kad›nlar› kalk›nma sürecininaktif kat›l›mc›lar› olarakgörmektedir.

Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nmasürecinde geliflmekte olanülkelerdeki kad›nlar›nkonumlar›n›niyilefltirilmesine yönelik;Bat›l› feministlerin elefltirive talepleri etraf›ndaflekillenmifltir.

Kalk›nma planc›lar› erke¤inüretim sürecindeki rolünüönemsemifl ancak kad›nlar›nüretim ve eviçindegerçeklefltirdikleriemekleriyle ilgilenmemifltir.

Ekonomik stratejiler kad›nlar üzerinde olumsuz etkide bulunmaktad›r. Bundan do-lay› kad›nlar istihdam arac›l›¤›yla kalk›nma sürecine dahil edilmelidir. Geçimin sa¤-lanmas› için gerekli gelire ulafl›lmas› kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar› aras›n-dad›r. Bunun yan› s›ra, eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma alan›n›n d›fl›nda kad›n ve erkek-ler aras›ndaki eflitlikle de ilgilenmektedir. Kad›nlar›n ikincilli¤i sadece ailede de¤il,kad›n ve erkek aras›nda iflgücü piyasalar›nda yaflanan eflitsizlik temelinde de sorgu-lanmaktad›r. Kad›nlar›n, iflgücü piyasalar›na kat›larak, ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›almalar›, kad›n eflitli¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan önemlidir. Kad›n ve erkek aras›nda-ki eflitsizli¤in kald›r›lmas›na yönelik politikalarla kad›nlar›n stratejik toplumsal cin-siyet ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› hedeflenmektedir (Moser, 1992, s.63-64).

Geliflmekte olan ülkelerin feministlerince eflitlik yaklafl›m›, daha çok geliflmiflülkelerdeki feministlerin eflitlik anlay›fl›n› yans›tt›¤› için elefltirilmektedir. Örne¤in;1975 Uluslararas› Kad›n Y›l› Konferans›’nda kad›n›n toplumsal konumun, eflitlen-mesine yönelik konular genel olarak geliflmifl ülkelerdeki feministlerin kayg›lar›n›yans›tmaktad›r. Üçüncü Dünya Ülkelerinden gelen delege kad›nlar, bu konular›kabul etmekle birlikte, geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n karfl›laflt›klar› enönemli sorunlardan birinin bar›fl oldu¤unu belirtmiflleridir. Kad›nlar›n temel sorun-lar›; su, g›da, bar›nma gibi problemlerdir ve geliflmekte olan ülkelerdeki kad›nlariçin feminizm, acilen çözülmesi gereken sorunlar etraf›nda flekillenmektedir (Mo-ser, 1992, s.64-65).

Eflitlik yaklafl›m› çerçevesinde çocuklar›n vesayeti, mülkiyet, kredi kullanmaseçme ve seçilme gibi konularda yasal haklara ulaflmas›n› sa¤layan hedefler belir-lenmifltir. Bu hedefler, kad›nlar›n stratejik toplumsal ihtiyaçlar›n› içermesi aç›s›n-dan önemlidir. Ancak, kad›nlar›n stratejik ve pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›n kalk›n-ma planlar›nda yer almas›, bunlar›n pratikte uygulanmas›n› güvence alt›na alma-maktad›r (Moser, 1992, s.66).

Yoksullukla Mücadele Yaklafl›m›Yoksullukla mücadele yaklafl›m› 1970’li y›llardan sonra uygulanmaya bafllanm›flt›r.Kad›n yoksullu¤u, kad›nlar›n ikincilli¤i olarak de¤il, azgeliflmiflli¤in bir sonucu ola-rak görülmektedir. Bu yaklafl›m, kad›nlar›n üretken rollerine önem vermektedir.Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, kad›nlar›n küçük ölçekli gelir getirici projeler ara-c›l›¤›yla gelir elde etmelerini hedeflemektedir. Eflitlik yaklafl›m›n›n temel politikas›,kad›n ve erkek aras›ndaki eflitsizli¤in giderilmesiyken yoksullukla mücadele yakla-fl›m›ndaysa kad›n ve erkek aras›ndaki ekonomik eflitsizli¤i ortadan kald›r›lmak is-tenmesidir. Geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n ço¤u, yoksullar›n en yoksulu olantoplumsal kesim olarak tan›mlanmaktad›r (Moser, 1992, s.66).

Modernleflme teorisinin h›zl› ekonomik büyümenin gelir da¤›l›m›n› düzeltece¤ive yoksullu¤u ortadan kald›raca¤› yaklafl›m›, 1970’li y›llara gelindi¤inde baflar›s›zl›k-la sonuçlanm›flt›r. Geliflmekte olan ülkelerde büyüyen enformel sektör, modernlefl-me sürecinin beklenmeyen bir sonucudur. Ekonominin formel kesiminde, istihdamolana¤› bulamayan kifliler, enformel sektörde çal›flmaya bafllam›fllard›r. Enformelsektör düzensiz, güvencesiz, geçici ve örgütsüz ifl alanlar›d›r. Bu sektörde çal›flan-lar›n kazanç seviyesi de düflüktür. Enformel sektörde çal›flanlar “çal›flan yoksullar”olarak tan›mlanmaktad›r. O y›llarda enformel sektör istihdam sa¤lama kapasitesiaç›s›ndan yoksullukla mücadele de önemli bir alan olarak görülmekteydi. Di¤er birdeyiflle, tamamen iflsiz kalmaktansa düflük de olsa gelir getiren ekonomik faaliyetalanlar›ndand›. Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (ILO) yoksullukla mücadeledeönerdi¤i temel politikalardan biri istihdam›n art›r›lmas›d›r. Bu çerçevede, enformel


Eflitlik yaklafl›m› kad›nlar›nüretim sürecindeki veeviçindeki rollerini dikkatealmaktad›r. Kad›nlar burolleriyle ekonomikbüyümeye önemli bir katk›yapmaktad›rlar. Bundandolay› da kalk›nman›n aktifkat›l›mc›lar›d›r.

Eflitlik yaklafl›m›, kalk›nmasürecinde kad›nlar›nstratejik, toplumsal, cinsiyetihtiyaçlar›na öncelikvermektedir. Stratejik,toplumsal, cinsiyetihtiyaçlar›n karfl›lanmas›için, çocuklar›n vesayeti,mülkiyet, kredi kullanma,seçme ve seçilme gibikonularda yasal haklaraulafl›lmas›hedeflenmektedir.

1970’li y›llardan sonrauygulanmaya bafllayanyoksullukla mücadeleyaklafl›m›, kad›nlar›nyoksullu¤unu kad›nlar›nikincilli¤i olarak de¤ilazgeliflmiflli¤in bir sonucuolarak görülmektedir.

sektör yeni istihdam alanlar› olarak görülmekteydi. Ancak, bu y›llarda istihdam po-litikalar›n›n yan› s›ra, Dünya Bankas› taraf›ndan yoksullukla mücadelede temel ihti-yaçlar stratejileri de benimsenmiflti. Bu stratejilerle g›da, giysi, bar›nma, yakacak,e¤itim, insan haklar› gibi temel ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› hedeflenmekteydi. Yoksul-lukla mücadele yaklafl›m›; mutlak yoksullukla mücadelede, düflük gelirli kad›nlar›,yard›m edilmesi gereken hedef kitle olarak tan›mlam›flt›r (Moser, 1992,67).

Yoksullukla mücadele yaklafl›m›yla ekonomik büyümeyi dengelemek ve yok-sullu¤u azaltmak için, düflük gelirli hanelerde, kad›nlar›n üretken faaliyetlerinin ar-t›r›lmas›n› hedeflemifltir. Bu yaklafl›m kad›nlar›n üretken rolleri üzerinde durmakta-d›r. Kad›nlar›n yoksullu¤u ve erkeklerle eflitsizli¤i, toprak ve sermaye gibi kaynak-lara sahip olamamas› ve iflgücü piyasalar›nda yaflad›¤› ayr›mc›l›kla aç›klanmaktad›r.Bundan dolay› da kad›nlar›n üretken kaynaklara ulaflarak, gelir getirici ifllere ve ye-ni istihdam olanaklar›na kavuflmas›, yoksullukla mücadelenin temel stratejileri ara-s›nda yer almaktad›r (Moser, 1992, s.68).

1970’li y›llardan sonra kad›nlar için gelifltirilen gelir getirici projeler h›zla ço¤al-m›flt›r. Ancak bu projeler küçük ölçekte ve ço¤unlukla da gönüllü kurulufllarla s›-n›rl› kalm›flt›r. Birincisi; kad›nlar›n geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri gelir getiri-ci projelerde yeniden üretilmektedir (Moser, 1992, s.68). ‹kincisi; feministler buprojelerin oluflturulmas› aflamas›nda yaflanan s›n›rl›l›klar› elefltirmektedir. Kad›nlarço¤unlukla yoksullukla mücadele projelerinin özellikle planlama aflamas›n›n d›fl›n-da kalmaktad›rlar. Di¤er bir deyiflle, kad›nlar›n ve toplumsal cinsiyete duyarl› kuru-lufllar›n proje planlama aflamas›nda yer almalar› s›n›rl› olmufltur (Moser, 1992, s.68;Buvinic, 1986). Üçüncüsü; kad›nlar›n toplumsal cinsiyet rolleri ihmal edilmektedir.Kad›nlar›n evi içi iflleri, çocuklara bakma sorumluluklar› dikkate al›nmamaktad›r.Kad›nlar bir yandan gelir getirici faaliyetlere kat›l›rken di¤er yandan da ev içi so-rumluluklar›n› da yerine getirmek zorunda kalmaktad›r. Ayr›ca, geliflmekte olan ül-kelerin birço¤unda, ataerkil ve geleneksel iliflkiler, kad›nlar›n ev d›fl›nda çal›flmala-r›na engel olmaktad›r. Yani toplumun geleneksel yap›s› kad›nlar›n özgürce hane d›-fl›na ç›kmas›n› s›n›rland›rmaktad›r. Dördüncüsü; hanenin finansal gelirini kontroledenin erkek olmas›, kad›n›n kendi kazanc› üzerinde tasarruf etme olanaklar›n› daellerinden al›nmaktad›r. Son olarak; erkekler için küçük giriflimci projeler kad›nlariçinde gelir getirici projeler ayr›m› yap›lmaktad›r. Bu ayr›m›n alt›nda yatan anlay›flagöre erkek, evin geçimini sa¤layan temel kiflidir. Kad›n ise haneye sadece ek gelirgetiren kifli olarak görülmektedir. Yani erke¤in çal›flmas›, kad›n›n üretken faaliye-tiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, daha önemli görülmektedir (Moser, 1992, s.69).

Sonuç olarak, yoksullukla mücadele yaklafl›m›, gelir getirici projeler ile kad›nla-ra istihdam f›rsatlar› sunmaktad›r. Kad›nlar›n gelir elde etmesini amaçlayan bu pro-jelerde, pratik toplumsal ihtiyaçlar dikkate al›nmaktad›r. E¤er istihdam ve gelir ka-zanma olanaklar› kad›nlara eflitlik ve özgürlük getirmezse stratejik toplumsal ihti-yaçlar›n›n sa¤lanmas› baflar›s›zl›kla sonuçlanacakt›r. Bu nokta eflitlik ve yoksulluklamücadele yaklafl›m›n›n temel fark›n› oluflturmaktad›r. Eflitlik yaklafl›m›nda kad›nla-r›n stratejik toplumsal ihtiyaçlar›na yönelik proje ve politikalar gelifltirilmektedir.Yoksullukla mücadele yaklafl›m›nda, kad›nlar›n üretken rolleri dikkate al›nmakta,fakat ev içinde yeniden üretim rolleri ihmal edilmektedir. Gelir getiren ifllerde çal›fl-maya bafllayan kad›nlar, eviçinde de yeniden üretim rollerini devam ettirdikleri için;toplumsal eflitsizlikleri azalmamaktad›r. Gelir getirici projeler, kad›nlar›n zamanlar›-n›n oldu¤unu varsaymaktad›r. Oysa kad›nlar hem iflte, hem de evde emeklerini yo-¤un olarak kullanarak ciddi zaman sorunu yaflamaktad›rlar. Gelir getirici projelerile birlikte kad›nlar›n eviçi yüklerini, çocuklar›n bak›m› ve büyütme gibi sorumlu-luklar›n› azaltacak alternatif proje ve politikalar gelifltirilmezse pratik ve stratejiktoplumsal ihtiyaçlar›n sa¤lanmas› baflar›s›zl›kla sonuçlanacakt›r (Moser, 1992, s.69).


Yoksullukla mücadeledetemel ihtiyaçlar stratejileri,g›da, giysi, bar›nma,yakacak, e¤itim, insanhaklar› gibi temelihtiyaçlar›n karfl›lanmas›n›içermektedir.

Yoksullukla mücadeleyaklafl›m›, ekonomikbüyümeyi dengelemek,yoksullu¤u azaltmak, düflükgelirli hanelerde kad›nlar›nüretken faaliyetlerininart›r›lmas›n› hedeflemifltir.

Yoksullukla mücadeleyaklafl›m›, gelir getiriciprojeler ile kad›nlaraistihdam f›rsatlar›sunmaktad›r. Ancak, buprojeler kad›nlar›n sadecepratik toplumsalihtiyaçlar›n›karfl›lamaktad›r.

ETK‹L‹L‹K YAKLAfiIMI Etkililik, 1980’li y›llardan sonra geliflmekte olan birçok ülkenin içine düfltü¤ü borçkrizine karfl› gelifltirilen politikalar çerçevesinde gelifltirilmifl bir yaklafl›md›r. Bu yak-lafl›m›n temel amac›, kad›nlar›n iflgücü piyasalar›na kat›lmalar›yla ekonomik verim-lilik ve etkinli¤in art›r›lmas›d›r. Etlilik yaklafl›m›nda kad›nlar›n pratik toplumsal cin-siyet ihtiyaçlar› dikkate al›nmaktad›r. Ayr›ca kad›nlar›n iflgücü piyasas›nda ve ev i-çinde kulland›klar› emekleri de önemsenmektedir. Kad›nlar›n ekonomiye kat›lmala-r›n›n eflitli¤i art›raca¤› varsay›m› egemendir. ‹nsan kaynaklar›n›n yaklafl›k yar›s›n›nkullan›lmad›¤› ve bundan dolay› da kad›nlar›n ekonomiye aktif olarak kat›lmalar›n›nönemli oldu¤u düflünülmektedir. Kad›nlar, kalk›nma sürecinin bütün olarak baflar›-s›nda, önemli bir toplumsal kesim olarak görülmektedir. Daha önce kalk›nman›nkad›nlara refah ve eflitlik getirece¤i yaklafl›m›n›n tersine, kad›nlar›n aktif kat›l›m› ol-madan kalk›nman›n baflar›s›z olaca¤› yaklafl›m› öne ç›kmaktad›r. Kad›nlar›n toplumiçindeki statüsünün ekonomik kalk›nmayla düzelece¤i yaklafl›m› elefltirilmektedir.

1980’li y›llara gelindi¤inde, birçok geliflmekte olan ülke borçlar›n› ödeyemez ha-le gelmifl ve ciddi krizlerle karfl›laflm›flt›r. Dünya Bankas› (WB) ve Uluslararas› ParaFonu (IMF) gibi kurumlar geliflmekte olan ülkeler, Yap›sal Uyum Politikalar› ad› al-t›nda bir dizi ekonomi politikalar›n› hayata geçirmifltir. Bu politikalarla geliflmekteolan ülkelerin ödemeler dengesinin sa¤lanmas›, ihracat›n yükselmesi ve büyümeoranlar›n›n artmas› beklenmektedir. Yap›sal Uyum Politikalar› ile ekonomide etkin-li¤in ve üretkenli¤in artmas› beklenmektedir. Ulusal yönetimler ve uluslararas› kuru-lufllar taraf›ndan, insan kaynaklar›n›n etkin kullan›lmas› aç›s›ndan da kad›nlar önem-li bir potansiyel olarak görülmektedir (Moser, 1992, s.70).

Dünya Bankas› taraf›ndan uygulanan Yap›sal Uyum Politikalar› (YUP) devletinsa¤l›k, e¤itim, g›da, altyap› gibi alanlarda verdi¤i sosyal harcamalar›n› k›smas›na ne-den olmufltur. Bunlar hanelerin sat›n alma ve tüketim al›flkanl›klar›n› etkilemifl veözellikle kad›nlar›n ev içinde emek kullanma biçimlerini etkilemifltir (Günefl, 2009).Elson (1991, aktaran Moser, 1992, s.71-72) YUP’un birçok boyutuyla erkek yanl›s›oldu¤unu ifade etmektedir. Birincisi; bu programlar, kad›nlar›n ev içi yeniden üre-tim faaliyetlerine odaklanm›flt›r. Hükümetlerin sosyal hizmet alanlar›nda yapt›¤› har-camalar› k›smas›, kad›nlar›n ev içi eme¤ini etkilemifltir. Çocuk ve yafll›lar›n bak›m›,g›da, yakacak temini, ev içi kaynaklar›n evin geçimi için tüketilebilir hale getirilme-si, kad›nlar›n ev içi emekleri üzerinden sa¤lanmaktad›r. YUP piyasada gerçekleflenüretim ve tüketim faaliyetleri üzerinde durdu¤u için, kad›nlar›n üretken ve kullan›mde¤eri üreten ev içi emeklerini dikkate almamaktad›r. YUP bir yandan kad›nlar›,ekonominin temel insan kaynaklar› olarak de¤erlendirmekte, di¤er yandansa eviçinde yo¤unlaflan emeklerini ihmal etmektedir. Kad›nlar›n üretim ve yeniden üre-tim süreçlerinde çal›flarak harcad›¤› zaman onlar›n daha çok yorulmas›na ve sömü-rülmesine neden olmaktad›r. Araflt›rmalar, düflük gelirli kad›nlar›n günde ortalamaon iki ve on sekiz saat aras› çal›flt›¤›n› ortaya koymaktad›r. Asl›nda kad›nlar›n gün-de ortalama çal›fl›lan zaman dilimi de¤iflmemifltir, sadece kullan›lan zaman›n farkl›faaliyet biçimlerine tahsisi de¤iflmifltir (Moser, 1992, s.72).

YUP’un ikinci erkek yanl›s› niteli¤iyse kad›nlar›n zaman› kullanmalar› ile ilgi-lidir. Gelir getiren politika ve projelerde, kad›nlar›n zaman› kullanma aç›s›ndankarfl›laflt›klar› problemler dikkate al›nmamaktad›r. Örne¤in; k›rsal alanlarda uygu-lanan projelerde kad›nlar›n ihracata yönelik üretim faaliyetlerine kat›lmas› teflvikedilmektedir. Fakat bu projelerde kad›nlar›n zaman aç›s›ndan karfl›laflt›klar› prob-lemler önemsenmedi¤i için, kad›nlar erkeklerden daha çok çal›flmak zorunda kal-


Etkililik yaklafl›m›n›n temelamac›, kad›nlar›n iflgücüpiyasalar›na kat›lmalar›yla;ekonomik verimlilik veetkinli¤i art›rmakt›r.

maktad›rlar. Üretim sürecinde erkekle birlikte çal›flmas›na ra¤men eviçinde ger-çekleflen ifller, kad›n ve erkek taraf›ndan eflit bir flekilde paylafl›lmamaktad›r. Kent-sel alanlarda erke¤in iflini yitirmesi durumunda kad›nlar, ailenin geçimi için çal›fl-mak zorunda kalmaktad›r. K›rsal alanda oldu¤u gibi kentsel alanlarda da erkeklerev ifllerini kad›nlarla paylaflmad›¤› için kad›nlar hem iflte, hem de evde yo¤un ola-rak çal›flmaktad›rlar (Moser, 1992, s.72).

Politika ve projelerin üçüncüsünün erkek yanl›s› niteli¤i, toplumsal bir kurumolarak hanenin kavramsallaflt›r›lmas› ile ilgidir. Bu anlay›fl hane içi kaynaklar›n eflitflekilde bölüflüldü¤ünü varsaymaktad›r. Hane içinde tüm bireylerin faydas›n›n or-tak bir flekilde sa¤land›¤› yaklafl›m› egemendir. Haneye gelen gelir kaynaklar›n›ntahsisi, bölüflümü ve tüketiminden, tüm hane üyelerinin eflit bir flekilde faydalan-d›¤› düflünülmektedir. Politika ve projelerde hane fedakârl›¤› çift tarafl› (erkek vekad›n) de¤erlendirdi¤i için, hane içinde yaflanan eflitsizlikleri ihmal etmektedir(Moser, 1992, s.72).

Yap›sal Uyum Politikalar›n›n ekonomik içeri¤i üzerinde durulmas›na ra¤menbu programlar, geliflmekte olan ülkelerin bir ço¤unda ciddi toplumsal sonuçlaraneden olmufltur. Bu politikalar›n özellikle kad›nlar aç›s›ndan toplumsal maliyetiyüksek olmufltur. Piyasa etkinlik ve verimlili¤in artmas›n› hedefleyen politikalarücretler seviyesinin düflmesine neden olmufltur. Bunun yan› s›ra temel geçimlikmal ve hizmetlerin maliyeti de yükselmifltir. Hayat pahal›l›¤›, derinleflen krizler bir-çok hanenin yoksullaflmas›na ve geçim s›k›nt›s› çekmesine neden olmufltur. Yok-sulluk ve geçim s›k›nt›s›ndan en çok etkilenen toplumsal kesimler aras›nda kad›n-lar ve çocuklar yer almaktad›r. Hanenin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda kad›nlareviçinde daha fazla emek harcamaya bafllam›flt›r. Yap›lan araflt›rmalarda haneningeçimi için kad›nlar›n eviçinde kaynaklar›n temini ve bunlar›n tüketilebilir hale ge-tirilmesinde yo¤un çaba harcad›klar›n› ortaya koymaktad›r. Hane içi kaynaklar›nbölüflüm, tüketim ve tahsisinde toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlikler yaflanmakta-d›r. YUP’un haneler ve kad›nlar üzerindeki etkilerini tart›flan çal›flmalarda da belir-tildi¤i gibi (Afshar ve Dennis, 1992; Ecevit, 1998; Günefl, 2009), kad›nlar kendi özelihtiyaçlar›ndan vazgeçerek önceli¤i çocuklar›na ve kocalar›na b›rakmaktad›r. Kö-tüleflen ekonomik koflullarda, haneler e¤itim ve sa¤l›k gibi temel harcamalar›n›k›smak zorunda kalmaktad›r. Düflük gelirli hanelerde çocuklar e¤itimlerini b›rak-mak zorunda kalmaktad›r. Kad›nlar ve çocuklar geçici, düzensiz ve düflük gelirliifllerde çal›flarak hanenin geçimine katk›da bulunmaya çal›flmaktad›r.

Kad›nlar üretim ve yeniden üretim süreçlerinin d›fl›nda, topluluk hizmetlerininverilmesinde de çal›flmaktad›r. YUP’un olumsuz etkilerini azaltabilmek için baz›Latin Amerika ülkelerinde düflük gelirli hanelerin yaflad›¤› mahallelerde beslenmeve sa¤l›k programlar› uygulanmaktad›r. Bu hanelere s›cak afl haz›rlanmas›, bunla-r›n da¤›t›lmas› aflamas›nda yine kad›nlar çal›flmaktad›r. Topluluk ihtiyaçlar›n›n ida-resi ve karfl›lanmas›nda kad›nlar›n karfl›l›¤› ödenmemifl emeklerinden yararlan›l-maktad›r (Moser, 1992, s.73).

Etkililik yaklafl›m› üretim, yeniden üretim ve topluluk ifllerinde kad›n eme¤ininesnekli¤ine dayanmaktad›r. Kad›nlar›n sadece pratik toplumsal ihtiyaçlar› karfl›lan-maktad›r. Bu da kad›nlar›n uzun süre ve karfl›l›¤› ödenmemifl emeklerini kullanma-lar› pahas›na gerçekleflmektedir. Bu yaklafl›m kad›nlar›n stratejik toplumsal ihtiyaç-lar›n›n karfl›lanmas›nda baflar›s›z olmaktad›r. Baz› durumlarda da kaynaklar›n k›s›l-mas› kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›n› da zora sokmaktad›r.


Güçlendirme Yaklafl›m›Güçlendirme yaklafl›m›n›n temel amac› kad›nlar›n kendilerine olan güvenlerini art›r-mak ve güçlendirmektir. Bu yaklafl›ma göre, kad›nlar›n toplumdaki ikincil konumla-r›n›n nedenlerinden biri ataerkil yap› ve iliflkilerdir. Ancak bu yaklafl›m, kad›nlar›ntoplum içinde eflitsiz konumlar›n›n di¤er önemli nedeni olarak sömürgecilik ve yenisömürgecilik iliflkilerini görmektedir. Güçlendirme yaklafl›m›, kad›nlar›n eviçi, toplu-luk hizmetleri, ücretli emeklerini ve ayr›ca stratejik ve pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›dikkate almaktad›r. Daha çok geliflmekte olan ülkelerdeki kad›n hareketi ve örgüt-lerinin öncülü¤ünü çekti¤i bir yaklafl›md›r. Kad›n hareketinin sadece Bat›l› feminist-lere özgü bir fley olmad›¤› ve di¤er ülkelerde de kad›n hareketinin kendine özgü ba-¤›ms›z bir tarihinin oldu¤u düflünülmektedir (Moser, 1992, s.74-75).

Güçlendirme yaklafl›m›, geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n sömürülmesininnedenlerini ve dinamiklerini eflitlik yaklafl›m›ndan farkl› de¤erlendirmektedir. Buyaklafl›m, kad›n ve erkek eflitsizli¤ini kabul etmekte, ancak kad›nlar›n eflitsizlik vesömürü deneyimlerini ›rksal, s›n›fsal, etnik temelde yaflad›klar›n› düflünmektedir.Geliflmifl ülkelerden farkl› olarak, geliflmekte olan ülkelerde kad›nlar›n eflitsizli¤i,sömürgecili¤in tarihi ve yeni ekonomik düzenle iliflkilendirilmektedir. Bundan do-lay› da kad›nlar bask›c› yap› ve durumlar› farkl› düzeylerde de¤ifltirmek zorunda-d›r. Güçlendirme yaklafl›m›, kalk›nma ve güç aras›ndaki iliflkiyi daha önceki yakla-fl›mlardan farkl› ele almaktad›r. Örne¤in; eflitlik yaklafl›m› da kad›nlar›n güçlenme-sini savunmaktad›r. Ancak güçlendirme yaklafl›m›na göre, kad›nlar›n güçlenmesidi¤erlerinin (ör. erkekler) güçsüzleflmesi anlam›na gelmemektedir. Tersine, güç-lenme kad›nlar›n kapasitelerini art›rarak kendilerine olan güvenlerini kazanmas›ve bu güveni gelifltirmesidir. Güçlenme, kad›nlar›n maddi ve maddi olmayan kay-naklar üzerinde kontrol kazanmas›d›r. Güçlendirme yaklafl›m›, kad›nlar›n, kalk›n-maya yukar›dan afla¤› uygulanan plan, program ve projeler çerçevesinde dahiledilmesini elefltirmektedir. Çünkü; bu tür uygulamalarda, kad›nlar kendi yaflamla-r› hakk›ndaki sorunlar› ve nas›l bir dünyada yaflamak istediklerini ifade edebilecekkoflullardan yoksundurlar (Moser, 1992, s.75).

1985 y›l›nda Nairobi’de düzenlenen Dünya Kad›n Konferans›nda geliflmekteolan ülkelerden gelen feministler, dünya kad›nlar›n›n yaflam koflullar› ve tüm in-sanlar için istenen alternatif toplum modeli için flu politikalar› önermifllerdir: Dün-yadaki her ülkede toplumsal cinsiyete dayal› eflitsizliklerin yan› s›ra s›n›f ve ›rk te-melinde yaflanan eflitsizlikler ortadan kalkmal›. Kad›nlar›n temel ihtiyaçlar› temelhak olarak tan›nmal›d›r. Yoksulluk ve fliddetin çeflitleri ortadan kald›r›lmal›. Her bi-reyin kapasitesini ve yarat›c›l›¤›n› tam olarak gelifltirebilmek için herkese eflit f›rsat-lar verilmeli. Kad›nlar›n yeniden üretim iflleri yeniden tan›mlanmal› ve bu ifller ka-d›n ve erkek taraf›ndan eflit bir flekilde paylafl›lmal›d›r. Eflitlik, kalk›nma ve bar›fl,temel haklar olmal›d›r. Bütün bunlar da kad›nlar›n güçlendirilmesiyle gerçeklefle-cektir (Moser, 1992, s. 75).

Kad›nlar›n güçlenmesi uzun ve k›sa dönemli stratejiler kapsam›nda gerçek-leflmesi planlanmaktad›r. Uzun dönemli stratejiler toplumsal cinsiyet, s›n›fsal veulusal eflitsizliklerin ortadan kalkmas›n› içermektedir. K›sa dönemli stratejiler isekrizlere karfl› gelifltirilen çözümleri içermektedir. Örne¤in; tar›m, formel ve enfor-mel sektörde kad›nlara yönelik istihdam olanaklar›n›n gelifltirilmesi k›sa dönemlistratejiler aras›nda yer almaktad›r. K›sa dönemli stratejiler kad›nlar›n pratik top-lumsal ihtiyaçlar›n›, uzun dönemli stratejilerse kad›nlar›n toplumsal cinsiyet strate-jilerine karfl›l›k gelmektedir. Ayn› zamanda k›sa dönemli stratejiler uzun dönemli


Güçlendirme yaklafl›m›,kad›nlar›n toplum içindekieflitsiz konumlar›n›n nedenisömürgecilik ve yenisömürgecilik iliflkilerinedayand›rmaktad›r.Kad›nlar›n eflitsizlikleri›rksal, s›n›fsal ve etniktemelde farkl›laflmaktad›r.

Etkililik yaklafl›m› üretim,yeniden üretim ve toplulukifllerinde kad›n eme¤ininesnekli¤ine dayanmaktad›r.Bu yaklafl›mda, kad›nlar›nsadece pratik toplumsalihtiyaçlar› karfl›lanmaktad›r.

Güçlenme kad›nlar›nkapasitelerini art›rarakkendilerine olan güvenlerinikazanmak ve bu güvenigelifltirmektir. Ayn›zamanda, kad›nlar›n maddive maddi olmayan kaynaklarüzerinde kontrolkazanmas›d›r.

Kad›nlar›n güçlenmesi için,uzun dönemli stratejileraras›nda toplumsal cinsiyet,s›n›fsal ve ulusaleflitsizliklerin ortadankalkmas› yer almaktad›r.K›sa dönemli stratejiler isekrizlere karfl› gelifltirilençözümleri içermektedir

stratejilerin geliflmesine hizmet etmektedir. Güçlendirme yaklafl›m›na göre de hu-kukta, medeni kanunda, mülkiyet haklar›n tan›nmas›nda, toplumsal ve kurumsalyap›larda kad›nlara tan›nacak haklar kad›nlar›n güçlenmesi aç›s›ndan önemlidir.Eflitlik yaklafl›m›nda da kad›nlar›n erkeklerle eflitlenmesi için yasal haklar›n kaza-n›lmas› önemlidir. Ancak, güçlendirme yaklafl›m› eflitlik yaklafl›m›ndan farkl› ola-rak, kad›n haklar›n›n geliflimini yukar›dan afla¤›ya kad›nlara verilmesinin aksine,afla¤›dan yukar›ya kad›nlar›n kat›l›m› ve talepleri do¤rultusunda oluflturulmas›n›savunmaktad›r. Hükümetlerin yan› s›ra, kad›nlar›n toplumsal konumlar›n› iyilefltir-me ve eflitleme süreçlerine kad›n örgütlerinin de kat›lmas›n›n önemi vurgulanmak-tad›r. Kad›nlar›n güçlenmesi için sadece yasal de¤iflikliklerin yap›lmas› yeterlide¤ildir. Kad›nlar›n planlama aflamas›na kat›lmalar›, kad›nlara yönelik projelerdekad›nlar›n, bilinçlerinin yükseltilmesi, e¤itim programlar›, politik hareketlili¤in sa¤-lanmas›, kad›n örgütlerinin güçlendirilmesi de en az yasal de¤ifliklikler kadarönemsenmektedir. Afla¤›da aktar›lan deneyim, hükümetler ve kad›n örgütlerininortak çal›flmas›na ve gelifltirdikleri projelerin sonucunda kad›nlar›n güçlenmesi vebilinçlenmesine bir örnek oluflturmaktad›r.


Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP)

“Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’ne kat›l›rken konufltuklar›m›z›, ö¤rendiklerimizi ev-

de ve çevremde de tart›flmaya, uygulamaya bafllad›m. E¤itimden sonra kendime bir

özgüvenim olufltu. Ö¤rendim ki benim de haklar›m var. Ve bu haklar›mdan yarar-

lanabilirim. Hep eflimin dedi¤i olacak diye birfley olmad›¤›n› gördüm. Art›k benim

dedi¤im de olabiliyor. Yeri geldi¤inde eflimle tart›flt›¤›m›z, onu elefltirdi¤im, tersledi-

¤im dahi oluyor. Ev halk›yla aramdaki iliflki de de¤iflmeye bafllad›. Art›k bana sayg›

duyuyorlar, sözüme de¤er veriyorlar, ev ifllerine yard›mc› oluyorlar. Önce kendime,

sonra da çevreme faydal› olabilmeyi amaç edindim. Çünkü herkes kendili¤inden ge-

lip bu e¤itimi alm›yor, ben de elimden geldi¤ince baflkalar›n› da bilgilendirmeye ça-

l›fl›yorum. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itim Program›’n›n Onur Mahallesi’nde uygula-

n›yor olmas› çok güzel birfley ama insanlar›m›z› de¤ifltirmek yavafl yavafl, zamanla

oluyor. Ben hep böyle giriflken, kendi haklar›n› bilen bir kad›n de¤ildim. Dedi¤im gi-

bi Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itim Program›’ndan sonra özgüvenim çok artt›. Aile ço-

cuk e¤itim program›na da kat›ld›m. Yar›m b›rakt›¤›m e¤itimime geri dönmeye karar

verdim. Aç›kö¤retime bafllad›m, d›flardan ortaokulu okumak istedim. Aile içi fliddet

gören arkadafllar›m var. Onlara haklar› oldu¤unu ve bunlar› savunabileceklerini

anlat›yorum. Aralar›ndan karakola baflvuranlar oluyor. Ama polis memuru “efller

aras›nda kavga olur, bar›fl›rlar sonra, biz kar›flamay›z” deyip geri eve yolluyordu ka-

d›nlar›. Oysa karakolun yapmas› gereken ifller var, kad›n›n hastaneye gitmesi gerek

mesela, bir doktor görmesi gerek. Karakolun görevlerinin bilinmesi laz›m. Kad›nlar

olarak haklar›m›z› bilmedi¤imiz için savunam›yorduk da. Kad›n›n ‹nsan Haklar›

E¤itimi’nden sonra bu de¤iflti. Aile içi fliddet gören arkadafllar›mla birlikte karakola

gidip “sizlerin burada bir fleyler yapman›z gerekiyor; bizler hakk›m›z olan› isteyece-

¤iz; sizlerin de bize yol göstermesi gerekiyor” fleklinde konuflmaya bafll›yorum art›k.

Karakoldakiler de sorumluluklar›n›n daha çok fark›na var›yorlar”

K‹HEP kat›l›mc›s›, ‹zmir

Kaynak: Liz Erçevik Amado. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP) edi-

tör Nancy L. Pearson. www.kadinininsanhaklari.org/files/NEWTACTICSweb.pdf

Refah yaklafl›m›nda da kad›n örgütleri önemsenmektedir. Ancak bu yaklafl›m ka-d›nlar›n yeniden üretim rolleri üzerinde daha çok durmakta ve kad›nlara yönelikpolitika ve projelerde yukar›dan afla¤›ya uygulanmaktad›r. Güçlendirme yaklafl›m›ise kad›nlar›n üretim, yeniden üretim ve topluluk hizmetlerindeki rollerinin tümünüdikkate almakta, politika, plan ve projelerin afla¤›dan yukar›ya, yani kad›nlar›n ka-t›l›m›yla kad›n örgütleri taraf›ndan gerçeklefltirilmesini savunmaktad›r. Ayr›ca kad›n-lar›n güçlenme sürecinde, hem stratejik hem de pratik toplumsal ihtiyaçlar›n›n kar-fl›lanmas› önemsenmektedir. Hatta pratik toplumsal ihtiyaçlar, kad›nlar›n stratejikihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› aç›s›ndan önemli bir basamak olarak düflünülmektedir.Örne¤in; kad›nlara yönelik fliddetin ortadan kald›r›lmas› kad›nlar›n stratejik ihtiyaç-lar› aras›ndad›r. Fakat fliddete u¤rayan kad›nlar için öncelikler aras›nda konut, afl, iflgibi temel ihtiyaçlar yer alabilir. Bu pratik ihtiyaçlar›n çözülmesi de kad›nlar›n flid-detle mücadelesinde önemli bir basamakt›r (Moser, 1992, s.77).

KADIN VE KALKINMANIN TEMEL KONULARIGünümüzde kad›n konusu art›k kalk›nma yaz›n›n›n temel bir meselesi haline gel-mifltir. Uluslararas› kurum ve kurulufllar, hükümetler, yerel kad›n örgütleri kalk›n-man›n kad›nlar üzerindeki olumsuz etkilerini, kad›nlar›n toplum içindeki ezilmifl-liklerini belli konular alt›nda tart›flmakta ve bu alanlarda kad›nlar›n durumlar›n›niyilefltirilmesine yönelik politika, program ve projeler gelifltirmektedir. Bu bölüm-de, bu alanda tart›fl›lan baz› önemli konular özetlenecektir.

Yoksulluk: Yoksulluk kalk›nman›n en önemli konular›ndan biridir. 2015 y›l›nakadar dünyada mutlak yoksulluk s›n›r› alt›nda yaflayan kad›n ve erkeklerin en azyar›s›n›n yoksulluktan kurtulmas› hedeflenmektedir. Kad›nlar yoksulluktan en çoketkilenen toplumsal kesimler aras›nda yer almaktad›r. Ayr›ca, kad›nlar genel ola-rak yoksullu¤un ve özel olarakda kendi yoksulluklar›n›n azalt›lmas›nda temel ak-tör olarak görülmektedir. Yoksullu¤u azaltma programlar›n›n etkinli¤i aç›s›ndanekonomiye aktif olarak kat›lmalar› beklenmektedir. Yoksulluk art›k sadece geliryetersizli¤i ve beslenme sorunu olarak görülmez (Bell, 2000). Kiflisel güvenlik veözgürlük de yoksullu¤un ve yoksunlu¤un önemli bir boyutu olarak de¤erlendiri-lir. Birçok uluslararas› kurum, hükümetlerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n yoksul-lu¤u azaltma stratejilerine kat›lmalar›n› desteklemektedir. Dünya Bankas› ve Ulus-lararas› Para Fonu gibi kurulufllar yoksullu¤un azalt›lmas› için geliflmekte olan ül-kelere çeflitli fonlar ay›rmaktad›r. Yoksullu¤un azalt›lmas› programlar›nda, yoksul-lu¤un toplumsal cinsiyet boyutuna ayr›ca dikkat çekilmekte ve kat›l›mc› bir yön-temle bu program ve projelerin uygulanmas› hedeflenmektedir. Kat›l›mc› yöntem-le kad›nlar›n yoksullu¤u nas›l yaflad›klar› ve kendi bak›fl aç›lar›yla öncelikli sorun-lar›n›n neler oldu¤unun belirlenmesi önem kazanmaktad›r. Toplumsal cinsiyeteduyarl› kat›l›mc› yöntem, kad›n yoksullu¤una duyarl› ve kad›nlar›n önceliklerineönem veren bir yaklafl›md›r. Bu yöntemin uygulanmas›nda kad›nlar›n, sivil toplumkurulufllar›n›n, kad›n örgütlerinin, sendikalar›n, hükümetlerin, uluslararas› toplu-luklar›n kat›l›m› ve iflbirli¤i oldukça önemlidir.

Küreselleflmenin Toplumsal Cinsiyet Boyutu: Küreselleflmenin toplumsalcinsiyet boyutunun incelenmesi, küreselleflme ve yap›sal uyum programlar›n›n ka-d›nlar› nas›l etkiledi¤i anlam›na gelmektedir. Yap›sal uyum programlar› sonucun-da e¤itim, sa¤l›k, ulafl›m, altyap› gibi sosyal hizmet alanlar›na ayr›lan harcamalar›nk›s›lmas›, hanenin ihtiyaçlar›n› tedarik etmede önemli bir role sahip kad›nlar›olumsuz etkilemifltir. Daha önce kamu sektörü, sosyal koruma ve sosyal güvenlikgibi alanlarda temel rol oynamaktayd›. Bu alanlarda sa¤lanan hizmetler art›k hane-


Güçlendirme yaklafl›m›kad›nlar›n güçlenmesi içinpolitika, plan ve projelerinafla¤›dan yukar›ya, yanikad›nlar›n kat›l›mlar›ylagerçeklefltirilmesinisavunmaktad›r.

nin kendisine b›rak›lm›flt›r. Hane içinde de bu hizmetler kad›n eme¤i taraf›ndansa¤lanmaktad›r. Küreselleflmenin kad›nlar üzerindeki olumsuz sonuçlar›n›n hafif-letilmesi için makro ekonomik düzeyde önerilen çözümlerden baz›lar› flunlard›r:Kad›nlar›n eviçi karfl›l›¤› ödenmemifl emekleri sonucunda yaratt›klar› de¤erlerinulusal ve uluslararas› istatistiklerde görünür k›l›nmas›. Kad›nlar›n makro ekonomikkararlar›n al›nma sürecine dahil edilmesi. Kad›nlar›n ticaret alanlar›nda gerçeklefl-tirdikleri faaliyetlerin görünür k›l›nmas›. Uluslararas› yard›mlar›n, sermaye ak›fl›n›n,ticaretin serbestleflmesinin, harcamalar›n k›s›lmas›n›n kad›n ve erkekler üzerinde-ki etkilerini ortaya koyan bir bilgi sisteminin oluflturulmas›. Küçük sektörlerdekikad›n giriflimcili¤inin gelifltirilerek orta ve büyük düzeye tafl›nmas›. Makro ekono-mik düzeyin d›fl›nda, küreselleflmenin kad›nlar üzerindeki olumsuz sonuçlar›n›nhafifletilmesi, ekonomik güçlenme aç›s›ndan tart›fl›lmaktad›r. Ekonomik güçlen-menin hem kad›n hem de erkek aç›s›ndan yoksullukla mücadelede önemli oldu-¤u bilinmektedir. Bununla birlikte iflgücü piyasalar›nda kad›nlar daha çok ayr›mc›-l›¤a u¤ramaktad›r. Kad›nlar, ifllere verilen de¤er ve derecelendirme sisteminde, iflkanunlar›nda, sendikalarda ve al›nan ücrette ayr›mc›l›¤a u¤ramaktad›r. Ayr›ca ka-d›nlar›n yeniden üretim alan›ndaki rolleri üretim sürecine kat›lmalar›na engel ola-bilmektedir. Kad›nlar›n ekonomik güçlenmelerinin önündeki engellerin kald›r›l-mas› için uluslararas›, ulusal ve yerel örgütlerin iflbirli¤inin önemli oldu¤u vurgu-lanmaktad›r. Kad›n giriflimcilerin e¤itilmesi ve desteklenmesi, kad›nlara yönelikkredilerin verilmesi ekonomik güçlenme önerileri aras›nda yer almaktad›r (Bell,2000).

‹letiflim ve Bilgi Teknolojileri: Küreselleflmenin önemli göstergelerinden biriiletiflim ve bilgi teknolojilerinin geliflmesi ve kullan›m alan›n›n yayg›nlaflmas›d›r.Kad›n ve erkek aç›s›ndan, geliflen bilgi teknolojilerine ulaflma sürecinde eflitsizlikleryaflanmaktad›r. Dünya Bankas›’n›n küresel bilgi program› kapsam›nda, iletiflim vebilgi teknolojilerine ulaflmada yaflanan eflitsizli¤in ortadan kald›r›lmas› hedeflen-mektedir. ‹letiflim ve bilgi teknolojilerinin kad›nlar aras›nda kullan›m›n›n yayg›nlafl-t›r›lmas› yerel düzeyde kad›n giriflimcileri olumlu etkileyecektir. Kad›nlar, internetarac›l›¤›yla, ürettikleri ürünleri pazarlama olanaklar› yakalayacaklard›r. Bu teknolo-jilerin kullan›m›, kad›nlar›n uzaktan e¤itim almalar› aç›s›ndan da oldukça önemlidir.Sonuç olarak, kad›nlar›n iletiflim ve bilgi teknolojilerine ulaflmas›n› kolaylaflt›racakolanak ve e¤itimlerin verilmesi önemlidir (Bell, 2000).

Çevre: Sürdürülebilir kalk›nmada çevre ve çevreyle toplumsal cinsiyet iliflkisi di-¤er önemli konulardan biridir. Do¤al kaynaklar›n korunmas› ve yönetiminde kad›n-lar›n kapasitelerinin gelifltirilmesi temel hedeflerden biridir. Sürdürülebilir kalk›nmaiçin ulusal kalk›nma stratejilerinde toplumsal cinsiyete duyarl› planlama yaklafl›mla-r›n›n benimsenmesi, kad›nlar›n çevre politikalar›na kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› öneril-mektedir. Çevrenin korunmas› ve sürdürülebilir kalk›nma için di¤er önerilerse flun-lard›r: Mal ortakl›¤›nda kad›n ve erkek aras›nda eflitli¤in sa¤lanmas›. Do¤al kaynak-lara ulaflmada ve planlama sürecinde toplumsal cinsiyet duyarl›l›¤›na önem veril-mesi. Çevre ve toplumsal cinsiyet konusunun kalk›nma sürecine dahil edilmesi.Çevrenin bozulmas› ve korunmas›nda toplumsal cinsiyet etkisinin sorgulanmas›.Kad›nlar›n çevreyle ilgili konularda karar alma süreçlerine kat›l›mlar›n›n sa¤lanma-s›. Çevrenin kad›n sa¤l›¤› üzerindeki etkilerinin tespit edilerek çözülmesi (Bell,2000).

Erkek ve Erkeklik: Erkek ve erkeklik, kalk›nma ve toplumsal cinsiyetle iliflkiliolarak ele al›nan di¤er konulardan biridir. Kalk›nmaya toplumsal cinsiyet yaklafl›-m›ndan bakmak kad›n ve erkek aras›ndaki iliflkinin sorgulanmas›n› zorunlu k›lmak-tad›r. Di¤er bir deyiflle, yerel düzeyde kad›n ve erkeklerin, kad›nl›¤› ve erkekli¤i na-s›l alg›lad›¤› ve deneyimledi¤i kalk›nma programlar› aç›s›ndan da önemlidir. Kad›nolmak nedir? Erkek olmak nedir? Bu sorular›n yan›t›, kad›nlar›n kalk›nma sürecinekat›lmalar› ve kalk›nmadan faydalanmalar› aç›s›ndan oldukça önemlidir. Örne¤in;


fliddetin erkek olmayla özdefllefltirilmesi, erkekli¤in bir göstergesi olarak alg›lanma-s› ve bu alg›n›n kad›nlar taraf›ndan da içsellefltirilmesi kad›na yönelik fliddeti orta-dan kald›rmak için uygulanan stratejilerin gözden geçirilmesini gerektirecektir. fiid-detle mücadelede erkeklik ve kad›nl›k alg›s›n›n de¤ifltirilmesi de mücadele politika-lar›n›n bir boyutu olabilecektir. Erkeklik ve kad›nl›¤›n inflas›, kalk›nma sürecindekad›nlar›n güçlenmesini destekleyen ya da engel olan bir faktöre dönüflebilmekte-dir (Bell, 2000).

fiiddet: Kad›n ve kalk›nma yaz›n›nda yer alan di¤er önemli konulardan biri dekad›na yönelik fliddettir. Küreselleflme sonucunda ortaya ç›kan ekonomik krizlerinve geçim s›k›nt›s›n›n aile içi fliddeti art›rd›¤› tart›fl›lmaktad›r. Aile içi fliddet, uluslara-ras› kurumlar ve kad›n örgütleri taraf›ndan uluslararas› düzeyde önemli bir toplum-sal problem olarak tan›mlanmaktad›r. Ayr›ca küresel düzeyde kad›n ticaretinin yay-g›nlaflmas› da kad›na yönelik fliddeti art›rmaktad›r. Kad›na yönelik fliddetle müca-dele amac›yla ulusal ve uluslararas› düzeyde birçok politika ve öneri gelifltirilmek-tedir. fiiddetle mücadelede, fliddete karfl› kad›nlar› koruyan yasalar›n gelifltirilmesi,okul ça¤›ndaki çocuklara fliddet hakk›nda bilgilendirici e¤itimlerin verilmesi, flidde-te u¤rayan kad›n›n koruma alt›na al›nmas›, fliddet uygulayanlara cezai yapt›r›mlar›nart›r›lmas›, güvenlik güçlerinin fliddet konusunda e¤itilmesi gibi öneriler yer almak-tad›r (Bell, 2000). Di¤er Ülkelerde oldu¤u gibi Türkiye’de de kad›n›n güçlenmesi veaileiçi fliddetin önlenmesine yönelik uygulanan programlar vard›r.

Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program›, bu programlardan bir tanesidir ve afla-¤›daki pasaj bu programa kat›lan bir kad›n›n yaflad›¤› deneyimi aktarmaktad›r.


Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP)

“Elaz›¤’›n Karaköçen Köyü’ne akrabalar›ma gelin olarak yollad›lar beni. Bizim ev-

den baflka cevrede kap› komflusu dahi yoktu. ‹zmir’e tafl›nd›ktan sonra aile içi fliddet

yaflad›¤›m için Toplum Merkezi’ne baflvurdum ve burada da Kad›n›n ‹nsan Haklar›

E¤itimi’ne kat›lmaya bafllad›m. Evlili¤imin 15 y›l› boyunca eflimden ve ailesinden

sürekli fiziksel bask› gördüm. ‹flyerinde Toplum Merkezi’ndeki faaliyetleri duydum ve

geldim. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’ne kat›ld›m. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi

surecinde eflimle mücadele etmeye bafllad›m. Burada insan haklar›n›, Mor Çat›’y›

duydum. Kad›nlar›n da haklar› oldu¤unu ö¤rendim. Benim haklar›m var, bu flidde-

ti hak etmiyorum, dedim. Ben 20 y›ld›r evliyim ve 5 senedir tam bir han›mefendi gi-

bi yafl›yorum. Bu de¤iflikli¤i sa¤lamak için kendim u¤raflt›m, Kad›n›n ‹nsan Hakla-

r› E¤itimi’ne kat›l›rken burada de¤ifltim. Benim yaflad›¤›m fliddet sadece eflimle de¤il,

eflimin çevresiyle, tüm toplumla ilgili. ‹nsan çevresinden etkileniyor. Eflimle konufla-

rak zamanla iliflkimizdeki herfley de¤iflti. Art›k eflim, seninle gurur duyuyorum, di-

yor. Dayak yiyordum, her istedi¤ini yap›yordum da gurur duymuyordun, neden

flimdi duyuyorsun, diyorum. Kad›nl›k gururumu savundu¤umu anlad›. 10 kiflilik

Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi grubumuza geldi, ben kar›mla gurur duyuyorum, be-

nim yapt›klar›m yanl›flt›r, bile dedi. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi’nden sonra ço-

cuklar›mla da daha iyi anlafl›yoruz. Eflimle güzel fleyler yafl›yoruz. 2 senedir bana

bir fiske dahi vurmad›. Eski günler bana art›k bir film gibi geliyor. Hat›rlarken a¤la-

m›yorum bile. Çünkü yaflad›klar›ma inanam›yorum. fiimdiki mant›¤›mla baksay-

d›m bunlar›n hiçbirini çekmezdim. Ç›kar gelirdim. Ama o zamanlar birfley bilmi-

yordum, yaln›zd›m”.

K‹HEP kat›l›mc›s›, ‹zmir

Kaynak: Liz Erçevik Amado. Kad›n›n ‹nsan Haklar› E¤itimi Program› (K‹HEP) edi-

tör Nancy L. Pearson. www.kadinininsanhaklari.org/files/NEWTACTICSweb.pdf

Türkiye’de kad›na yönelik aile içi fliddeti araflt›r›n›z.

HIV/AIDS: HIV/AIDS art›k sadece bir sa¤l›k problemi de¤ildir. Birçok ülkeninekonomik ve toplumsal geliflme süreci üzerinde y›k›c› bir etki yapan probleme dö-nüflmüfltür. HIV/AIDS ile mücadele eden ülkeler için ayn› zamanda bir kalk›nmakrizidir. Kalk›nman›n önünde önemli bir krize dönüflen HIV/AIDS ile mücadelesüreci birçok politika ve program› içermektedir. HIV/AIDS’in kad›n ve erkek aç›-s›ndan etkilerinin belirlenmesi aç›s›ndan topluluk temelli araflt›rmalar yap›lmakta-d›r. Ayn› flekilde topluluk düzeyinde, HIV/AIDS’e karfl› insanlar›n bilinçlenmesiiçin e¤itim programlar› uygulanmaktad›r. Örne¤in Uluslararas› Çal›flma Örgütü, Af-rika’da HIV/AIDS’in yay›lmas›yla bafla ç›kabilmek için programlar gelifltirmektedir.Bu programlarda kurbanlara destek verilmekte ve HIV/AIDS’den korunma yön-temleri hakk›nda topluluklar bilgilendirilmektedir. Okullarda yürütülen kampan-yalarda, kad›n ve erkekler cinsellik, madde ba¤›ml›l›¤›, HIV/AIDS gibi konulardaaç›k ve rahat bir flekilde konuflmalar› için cesaretlendirilmektedir. Erkeklere, ken-dilerini, efllerini ve ailelerini HIV/AIDS’den nas›l koruyabilecekleri anlat›lmaktad›r.Afrika’n›n birçok ülkesinde uygulanan HIV/AIDS ile mücadele programlar›nda ya-flanan önemli problemlerden biri kad›n ve erkeklerin cinsellik hakk›nda konuflma-ya direnç göstermeleridir (Bell, 2000).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5


Feminizmin kalk›nmaya yönelik yaklafl›m›n›

s›n›fland›rabilme,

Feministlerin kalk›nmaya yaklafl›mlar› Kalk›nma-da Kad›n, Kad›n ve Kalk›nma, Toplumsal Cinsi-yet ve Kalk›nma olarak s›n›fland›r›lmaktad›r. Kal-

k›nmada kad›n yaklafl›m›, Liberal feminist yak-lafl›m› temsil etmektedir. Kad›nlar homojen birgrup olarak görülmektedir. Kad›nlar aras›ndakis›n›fsal, ›rksal ve etnik farkl›l›klardan kaynakl›eflitsizlik deneyimi dikkate al›nmamaktad›r. Ge-liflmekte olan ülkelerde kalk›nman›n kad›nlarae¤itim ve istihdam f›rsatlar› yarataca¤› düflünül-mektedir. Kalk›nma ve kad›n, Marksist feministdüflünceyi temsil etmektedir. Kad›n›n toplumsalkonumu, geliflmekte olan ülkelerin toplumsal s›-n›f yap›s› ve sömürü iliflkileri temelinde analizedilir. Kad›nlar›n karfl›l›¤› ödenmemifl eviçi emek-leri ve ücretli emeklerinin kalk›nmaya önemli birde¤er katt›¤› savunulmaktad›r. Küresel kapitalistkoflullar alt›nda kad›nlar›n ezilmiflli¤i ortadankalkmayacakt›r. Toplumsal cinsiyet ve kalk›nma

yaklafl›m›, kad›nlar›n yaflam›n› etkileyen sosyal,ekonomik ve politik faktörleri bütüncül bir çer-çevede analiz etmektedir. Kalk›nma sürecinde,eflitlik ve toplumsal adaletin sa¤lanmas›nda, hemkad›n hem de erke¤in toplumsal rolleri dikkateal›nmaktad›r. Kad›nlar kalk›nman›n aktif kat›l›m-c›lar›d›r. Özellikle 1980’li y›llardan sonraki eko-nomik kalk›nma sürecinde kad›nlar için tam eflit-lik hedeflenmektedir.

Refah yaklafl›m›n› tan›mlayabilme,

Refah yaklafl›m›, 1950 ve 1960’l› y›llarda genelolarak geliflmekte olan ülkeler ve özel olarak dakad›nlar için uygulanan ilk kalk›nma politikas›-d›r. H›zl› ekonomik büyüme amac›yla üretimeyap›lan yat›r›mlarda temel hedef kitlesi erkekler-dir. Kad›nlar ise refah yard›mlar›n›n hedef kit-lesidir. Bu yaklafl›m, kad›nlar› kalk›nman›n pasifal›c›lar› olarak görmektedir. Kad›nlar›n annelikve çocuk yetifltirme rollerine, kalk›nma aç›s›ndanolumlu bak›lmaktad›r. Erkeklerin üretken rolleridikkate al›n›rken kad›nlar›nsa sadece yenidenüretim rolleri üzerinde durulmaktad›r. Geliflmek-te olan ülkelerde uygulanan refah programlar›ailenin fiziksel geçimi için gerekli g›da yard›mla-r›, beslenme e¤itimleri ve aile planlama politika-

lar›n› içermektedir. G›da yard›mlar›, özellikledeprem, kurakl›k gibi do¤al afetler sonras› k›sadönemli yard›m programlar›n› içermektedir. Kö-tü beslenmeyle mücadele kapsam›nda uygula-nan di¤er refah programlar›ndan biri de beslen-

me e¤itimleridir. Bu programlar›n hedef kitlesi, 5yafl alt› çocuklar, hamile ve emziren kad›nlardanoluflmaktad›r. Kad›nlara yönelik uygulanan refahprogramlar›ndan biri de aile planlamas› prog-ramlar›d›r. Refah yaklafl›m›, kad›nlar›n pratik top-

lumsal cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir.

Eflitlik yaklafl›m›n› aç›klayabilme,

Eflitlik yaklafl›m›, kad›nlar› kalk›nma sürecininaktif kat›l›mc›lar› olarak görmektedir. Bu yakla-fl›m, kalk›nma sürecinde kad›nlar›n stratejik top-lumsal cinsiyet ihtiyaçlar›na öncelik vermektedir.Hükümetlerin kad›nlara ekonomik ve politiközerklik vermesi, kad›n ve erkek aras›ndaki eflit-sizli¤in azalt›lmas› gibi talepler temel stratejik ih-tiyaçlar ars›nda yer almaktad›r. Eflitlik yaklafl›m›kalk›nma sürecinde geliflmekte olan ülkelerdekikad›nlar›n konumlar›n›n iyilefltirilmesine yönelikBat›l› feministlerin elefltiri ve talepleri etraf›ndaflekillenmifltir. Eflitlik yaklafl›m›, kad›nlar›n üretimve yeniden üretim rollerini dikkate almaktad›r vekad›nlar›n istihdam arac›l›¤›yla kalk›nma süreci-ne dâhil edilmesini savunmaktad›r. Gelir kazan-ma kad›nlar›n pratik toplumsal ihtiyaçlar› aras›n-dad›r. Ancak eflitlik yaklafl›m›, kalk›nma sürecin-de kad›nlar›n stratejik toplumsal cinsiyet ihtiyaç-lar›na da öncelik vermektedir. Stratejik toplum-sal cinsiyet ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için, çocuk-lar›n vesayeti, mülkiyet, kredi kullanma, seçmeve seçilme gibi konularda yasal haklara ulafl›lma-s› hedeflenmektedir.

Yoksullukla mücadele yaklafl›m›n›n özelliklerini

s›ralayabilme,

Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, 1970’li y›llar-dan sonra uygulanmaya bafllanm›flt›r. Kad›n yok-sullu¤u azgeliflmiflli¤in bir sonucudur. Kad›nlar›nüretken rollerine önem verilmektedir. Yoksul-lukla mücadele yaklafl›m›, kad›nlar›n küçük öl-çekli gelir getirici projeler arac›l›¤›yla gelir ka-zanmas›n› hedeflemektedir. Kad›n ve erkek ara-s›ndaki ekonomik eflitsizli¤in kald›r›lmas›n› he-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


deflemektedir. Gelir getirici ifllerin yan›nda, yok-sullukla mücadelede temel ihtiyaçlar stratejileriuygulan›r. Bu stratejiler, g›da, giysi, bar›nma, ya-kacak, e¤itim, insan haklar› gibi temel ihtiyaçla-r›n karfl›lanmas›n› içermektedir. 1970’li y›llardansonra kad›nlar için gelifltirilen gelir getirici proje-ler h›zla ço¤alm›flt›r. Ancak bu projelerde, kad›n-lar›n geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri orta-dan kald›r›lamam›flt›r. Kad›nlar ço¤unlukla yok-sullukla mücadele projelerinin özellikle planla-ma aflamas›n›n d›fl›nda kalmaktad›rlar. Gelir geti-rici projelere kat›lan kad›nlar›n eviiçi iflleri, ço-cuklara bakma sorumluluklar› dikkate al›nma-maktad›r. Hanenin finansal gelirini kontrol edenerkek oldu¤u için, kad›n›n kendi kazanc› üzerin-de tasarruf etme olanaklar› da ellerinden al›n-maktad›r. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›, gelirgetirici projelerle kad›nlara istihdam f›rsatlar› sun-maktad›r. Ancak kad›nlar›n gelir kazanmas›n›amaçlayan bu projelerde pratik toplumsal ihti-yaçlar dikkate al›nmaktad›r.

Etkililik yaklafl›m›n› aç›klayabilme,

Etkililik yaklafl›m›, 1980’li y›llardan sonra birçokgeliflmekte olan ülkelerin içine düfltü¤ü borç kri-zine karfl› gelifltirilmifltir. Yap›sal Uyum Politika-lar› genel olarak ekonomide verimlilik ve etkin-li¤in art›r›lmas› için uygulanmaktad›r. Bu prog-ramlar alt›nda, etkililik yaklafl›m›n temel amac›kad›nlar›n iflgücü piyasalar›na kat›lmalar›yla eko-nomide verimlilik ve etkinli¤in sa¤lanmas›d›r.Ancak yap›sal uyum politikalar› birçok yönüyleerkek yanl›d›r. Bu programlar kad›nlar›n eviçiyeniden üretim faaliyetlerinden yararlanmakta-d›r. Hükümetlerin sosyal hizmet alanlar›nda yap-t›¤› harcamalar› k›smas› kad›nlar›n eviçi eme¤inietkilemifltir. Çocuk ve yafll›lar›n bak›m›, g›da, ya-kacak temini, hane içi kaynaklar›n evin geçimiiçin tüketilebilir hale getirilmesi, kad›nlar›n eviçiemekleri üzerinden sa¤lanmaktad›r. Ayr›ca, gelirgetiren politika ve projelerde kad›nlar›n zaman›kullanma aç›s›ndan karfl›laflt›klar› problemler dik-kate al›nmamaktad›r. Son olaraksa hane içi kay-naklar›n eflit flekilde bölüflüldü¤ü varsay›lmakta-d›r. Oysak hane içi kaynaklar›n üretim, tahsis vetüketim süreçlerinde toplumsal cinsiyet temellieflitsizlikler yaflanmaktad›r. Etkililik yaklafl›m›

üretim, yeniden üretim ve topluluk ifllerinde ka-d›n eme¤inin esnekli¤ine dayanmaktad›r. Buyaklafl›mda kad›nlar›n sadece pratik toplumsalihtiyaçlar› karfl›lanmaktad›r.

Güçlendirme yaklafl›m›n› di¤er yaklafl›mlarla

karfl›laflt›rabilme,

Güçlendirme yaklafl›m›n›n temel amac› kad›nla-r›n kendilerine olan güvenlerini art›rmak ve güç-lendirmektir. Güçlenme, kad›nlar›n kapasiteleri-ni art›rarak kendilerine olan güvenlerini kazan-mak ve bu güveni gelifltirmektir. Ayr›ca, kad›nla-r›n maddi ve maddi olmayan kaynaklar üzerindekontrol kazanmas›d›r. Bu yaklafl›m, kad›n ve er-kek eflitsizli¤ini kabul etmekte, ancak kad›nlar›neflitsizlik ve sömürü deneyimlerini ›rksal, s›n›fsal,etnik temelde yaflad›klar›n› düflünmektedir. Ka-d›nlar›n güçlenmesi uzun ve k›sa dönemli strate-jiler kapsam›nda gerçekleflmesi planlanmaktad›r.Uzun dönemli stratejiler toplumsal cinsiyet, s›n›f-sal ve ulusal eflitsizliklerin ortadan kalkmas›n›içermektedir. K›sa dönemli stratejilerse krizlerekarfl› gelifltirilen çözümleri içermektedir. Eflitlikyaklafl›m›nda da kad›nlar›n erkeklerle eflitlenme-si için yasal haklar›n kazan›lmas› önemlidir. An-cak, güçlendirme yaklafl›m› eflitlik yaklafl›m›ndanfarkl› olarak kad›n haklar›n›n geliflimini yukar›-dan afla¤›ya kad›nlara verilmesinin aksine, afla¤›-dan yukar›ya kad›nlar›n kat›l›m› ve talepleri do¤-rultusunda oluflturulmas›n› savunmaktad›r. Re-fah yaklafl›m›nda kad›n örgütleri önemsenmek-tedir. Ancak bu yaklafl›m, kad›nlar›n yeniden üre-tim rolleri üzerinde daha çok durmakta ve ka-d›nlara yönelik politika ve projeler de yukar›danafla¤›ya uygulanmaktad›r. Güçlendirme yaklafl›-m›ysa, kad›nlar›n üretim, yeniden üretim ve top-luluk hizmetlerindeki rollerinin tümünü dikkatealmakta ve politika, plan ve projelerin afla¤›danyukar›ya, yani kad›nlar›n kat›l›m› ve kad›n örgüt-leri taraf›ndan gerçeklefltirilmesini savunmakta-d›r. Ayr›ca kad›nlar›n güçlenme sürecinde, hemstratejik toplumsal, hem de pratik toplumsal ihti-yaçlar›n karfl›lanmas› dikkate al›nmaktad›r.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


Kalk›nmada kad›nlara yönelik temel konular›

s›ralayabilme,

Kalk›nmada kad›na yönelik tart›fl›lan birçok ko-nu bulunmaktad›r. Yoksulluk, küreselleflmenintoplumsal cinsiyet boyutu, iletiflim ve bilgi tek-nolojileri, erkek ve erkeklik, fliddet, HIV/AIDSgibi konular ilk s›rada yer almaktad›r. Uluslarara-s› kurum ve kurulufllar, hükümetler, yerel kad›nörgütleri bu alanlarda kad›nlar›n durumlar›n›niyilefltirilmesine yönelik politika, program ve pro-jeler gelifltirmektedir. Yoksulluk kalk›nman›n enönemli konular›ndan biridir. 2015 y›l›na kadardünyada mutlak yoksulluk s›n›r› alt›nda yaflayankad›n ve erkeklerin en az yar›s›n›n yoksulluktankurtulmas› hedeflenmektedir. Kad›nlar yoksul-luktan en çok etkilenen toplumsal kesimler ara-s›nda yer almaktad›r. Küreselleflmenin toplumsal

cinsiyet boyutunun incelenmesi, küreselleflmeve yap›sal uyum programlar›n›n kad›nlar› nas›letkiledi¤i anlam›na gelmektedir. Küreselleflme-nin önemli göstergelerinden biri iletiflim ve bilgi

teknolojilerinin geliflmesi ve kullan›m alan›n›nyayg›nlaflmas›d›r. Kad›nlar ve erkeklerin geliflenbilgi teknolojilerine ulaflma sürecinde eflitsizlikyaflanmaktad›r. Sürdürülebilir kalk›nmada çevre

ve çevreyle toplumsal cinsiyet iliflkisi di¤er önem-li konulardan biridir. Do¤al kaynaklar›n korun-mas› ve yönetiminde kad›nlar›n kapasiteleriningelifltirilmesi temel hedeflerden biridir. Yerel dü-zeyde kad›n ve erkeklerin kad›nl›¤› ve erkekli¤i

nas›l alg›lad›¤› ve deneyimledi¤i kalk›nma prog-ramlar› aç›s›ndan da önemlidir. Kad›na yönelikfliddetle mücadele amac›yla ulusal ve uluslarara-s› düzeyde birçok politika ve öneri gelifltirilmek-tedir. HIV/AIDS art›k sadece bir sa¤l›k problemide¤ildir. Birçok ülkenin ekonomik ve toplumsalgeliflme süreci üzerinde y›k›c› bir etki yapanprobleme dönüflmüfltür.

7NA M A Ç


1. Afla¤›daki s›n›fland›rmalardan hangisi Liberal femi-nist yaklafl›m› temsil etmektedir?

a. Kalk›nmada Kad›n b. Ba¤›ml›l›k ve Kad›n c. Modernleflme ve Kad›n d. Kad›n ve Kalk›nma e. Kalk›nma ve Toplumsal Cinsiyet

2. Afla¤›daki s›n›fland›rmalardan hangisi Marksist femi-nist yaklafl›m› temsil etmektedir?

a. Kalk›nmada Kad›n b. Ba¤›ml›l›k ve Kad›n c. Modernleflme ve Kad›n d. Kad›n ve Kalk›nma e. Kalk›nma ve Toplumsal Cinsiyet

3. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n stratejik toplum-sal cinsiyet ihtiyaçlar› aras›nda yer al›r?

a. Kad›nlar›n gelir kazmas› b. Konutun fiziksel koflullar›n›n düzeltilmesi c. Mülkiyet hakk›nda eflitlik d. Ev ifllerinde eflitlik e. Çocuklar›n bak›m›nda eflitlik

4. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n pratik toplumsalcinsiyet ihtiyaçlar› aras›nda yer al›r?

a. Mülkiyet hakk›nda eflitlik b. Ev iflleri, çocuk bak›m› gibi ifllerde eflitlik c. Seçme seçilme hakk› d. Çal›flma hakk› e. E¤itim hakk›

5. Afla¤›daki yaklafl›mlardan hangisi, 1970 öncesi ka-d›nlara ve toplumun k›r›lgan gruplar›na yard›m›hedefler?

a. Yoksullukla mücadele b. Eflitlik c. Refah d. Güçlendirme e. Etkililik

6. Afla¤›dakilerden hangisi geliflmekte olan ülkelerdekad›nlar›n konumlar›n›n iyilefltirmesine yönelik Bat›l›feministlerin talepleri etraf›nda flekillenen yaklafl›md›r?

a. Refah b. Güçlendirme c. Yoksullukla mücadele d. Etkililik e. Eflitlik

7. Afla¤›dakilerden hangisi 1970’li y›llardan sonra, gelirgetirici projelerle kad›nlar›n gelir kazanmas›n› amaçla-yan yaklafl›md›r?

a. Yoksullukla mücadele b. Refah c. Güçlendirme d. Eflitlik e. Etkililik

8. Afla¤›dakilerin hangisinde, kad›nlar›n üretim, yeni-den üretim ve topluluk ifllerinde kulland›klar› emekle-rin esnekli¤inden yararlan›lmaktad›r?

a. Refah yaklafl›m›nda b. Güçlendirme yaklafl›m›ndac. Yoksullukla mücadele yaklafl›m›ndad. Eflitlik yaklafl›m›ndae. Etkililik yaklafl›m›nda

9. Kapasitelerini art›rarak kad›nlar›n kendilerine olangüvenlerini kazanmas›n›, maddi ve maddi olmayan kay-naklar üzerinde kontrol sahibi olmas›n› hedefleyen yak-lafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yoksullukla mücadele yaklafl›m› b. Eflitlik yaklafl›m› c. Güçlendirme yaklafl›m› d. Eflitlik yaklafl›m› e. Etkililik yaklafl›m›

10. Türkiye’nin kalk›nma sürecinde kad›n-erkek eflitli¤iile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Yetiflkin kad›nlar›n okuma yazma oran› erkekle-re göre daha yüksektir.

b. Kad›nlar›n iflgücüne kat›l›m oran› erkeklere gö-re daha yüksektir.

c. Kad›nlar›n siyasal yaflama kat›lma oran› yüksek-tir.

d. Kad›nlar›n yaflam beklentisi erkeklere göre dahayüksektir.

e. Kad›nlar›n iflsizlik oran› erkeklere göre daha dü-flüktür



UNDP TÜRK‹YE VE KALKINMADA KADIN-ERKEK

Efi‹TL‹⁄‹

1. Mevcut Durum Ne?

Türkiye son y›llarda güçlü ekonomik büyümeye sahiporta gelirli bir ülke. 2004 y›l›nda Türkiye, Avrupa Birli-¤i müktesabat›n› karfl›lamaya yönelik insan haklar›, eflit-lik ve demokratik yarg› da içeren bir dizi reform tale-biyle Avrupa Birli¤i üyelik müzakereleri sürecine girdi.Anayasa, Ceza kanunu, Medeni Kanun ve ‹flçi Kanu-nu’nda birçok ilerleme kaydedilmesine ra¤men bu hak-lar›n uygulanmas› ve fiilen gerçekleflmesi, kad›nlar te-mel kalk›nma göstergelerine yans›d›¤› üzere hala çokbüyük bir sorun. Hatta bu göstergeler karfl›laflt›r›ld›¤›n-da orta gelirli ülkelerin çok gerisinde ve Avrupa Birli-¤i’ne üye ülkelerin daha da gerisinde kal›yor. 2008 y›l›nda kad›nlar›n güçlendirilmesi ve cinsiyet eflit-li¤inde önemli bir geliflme, Kad›n›n Statüsü Genel Mü-dürlü¤ü taraf›ndan yürütülen “Toplumsal Cinsiyet Eflit-li¤inin Gelifltirilmesi Projesi” çerçevesinde haz›rlananve 2008-2013 aras› süreci kapsayan Toplumsal CinsiyetEflitli¤i Ulusal Eylem Plan›’yd›. Eylem plan› cinsiyet eflit-li¤ini teflvik etmeleri için bakanl›klara ve di¤er ulusalkurulufllara hedefler belirliyor. Kad›nlarla ilgili temelsorunlar›n bafl›nda, siyasete ve genel olarak karar alma-ya düflük kat›l›m oran› (ulusal ve yerel düzeyde), gençkad›nlar aras›nda yüksek olan ve artmaya devam edeniflsizlik (beraberinde güven ve vizyon kayb›n›n yan›ndagenç kad›nlar›n ilerlemesini teflvik edecek örneklerinazalmas›); ve her ne kadar düflmeye bafllasa da yine dekad›na karfl› fliddetin kabulü yüksen oranda görmesigeliyor. fiubat 2009’da kad›n-Erkek F›rsat Eflitli¤i Komisyonuiçin ç›kar›lan yasan›n onaylanmas›ndan sonra, oybirli-¤iyle verilen destek ve kad›n hareketinin koordinasyo-nuyla bir komite kuruldu. Yasama sürecinde cinsiyeteflitli¤ini teflvik etmekle ve kad›n ve erkek aras›ndakieflitli¤in ihlali ve cinsiyete ayr›mc›l›kla ilgili flikâyetleriincelemekle yükümlü bu komisyon Türkiye’de kad›nhareketi için büyük bir dönüm noktas›. Komisyon Tür-kiye’deki cinsiyet eflitli¤ine kurumsal bir boyut kazan-d›r›yor: ancak komisyonun etkili olabilmesi için bafllan-g›ç faaliyetleri yetkinlikleriyle gelifltirilmesini yak›ndantakip edece¤ini taahüt etmesi gerekiyor. Türkiye ‹statistik Kurumu ve Birleflmifl Milletler Rapor-lar›na göre Türkiye’deki durum afla¤›daki gibidir:

Okuma Parças›

GöstergelerToplam

(%)

Kad›n

(%)

Erkek

(%)

Yaflam Beklentisi

(do¤umda y›l olarak)

71.3 73.8 68.9

Okul Hayat›

Beklentisi (2) y›l olarak

Yetiflkin Ekonomik

Faaliyet Oran›

11

52

10

28

12

76

‹flsizlik Oran›

‹fl gücüne Kat›l›m Oran›

9.9

47.8

10.3

24.8

9.8

71.3

Gençlik Aras›nda ‹fl

gücüne Kat›l›m Oran›

(15-24)

19.6 20 19.4

Yetiflkin Okuma

Yazma Oran›

88.1 80.4 96.0

Tar›msal Olamayan

‹flsizlik Oran›

12.6 17.4 11.4

Okuma-yazma Bilen

Kad›nlar›n Oran›

19.9

Ulusal Parlamentoda

Kad›nlar›n Sahip Oldu¤u

Koltuk Oran›

9.1

Kad›n Belediye

Baflkanlar›

‹l Konseylerinde Kad›n

Üyeler

Belediye Konseylerinde

Kad›n Üyeler

0.56

1.81

2.42

Cinsiyete Ba¤l› Kalk›nma

Endeks i (GDI)1[1] [5]

De¤eri

GDI S›ralamas›

0.763

157’de

79’uncu

Cinsiyet Güçlendirme Öl-

çüsü (Gender

Empowerment Measure

GEM)1[1][6] De¤eri

GEM S›ralamas›

0.298

93’te

90’›nc›

‹lkö¤retimde K›zlar›n

Erkeklere Oran›

Ortaö¤retimde K›zlar›n

Erkeklere Oran›

Lise ö¤retiminde

K›zlar›n Erkeklere Oran›

0.95

0.74

0.73


(1) 2007 güncellenmifl verileri (2) UNESCO(2007) http//:unstats.un.org/unsd/demographic/products/socind/education.htm:Eriflim28.06.2008(2) BM istatistik Birimi 2006 verileri(3) T.C. Baflbakanl›k-Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü(4) HDR.2007/2008(5) HDR. 2007/2008(6) MDGR.2005(7) HDR.2006T.C. Baflbakanl›k Kad›n›n Statüsü Genel Müdürlü¤ü’negöre kad›nlar›n ilerlemesinde ve güçlendirilmesinde di-¤er çarp›c› veriler: Kad›nlar›n % 57,2’si tar›m sektöründe görev al›yor ve ta-r›m sektöründeki kad›nlar›n % 50’si ödeme yap›lmaks›-z›n aile ifl gücünün bir parças› olarak çal›fl›yor. Her üçkad›ndan biri fliddet kurban›; Yafllar› 15 ile 19 aras›ndaolan kad›nlar›n % 63’ü kad›na yönelik fliddeti onayl›yor.Kad›na yönelik aile içi fliddet Türkiye’de artarak ilgioda¤› haline gelmesine ra¤men, çok yak›n bir zamanakadar problemle ilgili resmi ulusal veri yoktu. “Kad›n›nStatüsü Genel Müdürlü¤ü ve Avrupa Komisyonu Türki-ye Delegasyonu taraf›ndan Ocak 2009’da bafllat›lan Tür-kiye’de Kad›na Yönelik Aile ‹çi fiiddet Araflt›rmas›, ka-d›na yönelik aile içi fliddetin tüm boyutlar›yla inceleyenbir araflt›rma niteli¤i tafl›yor. Araflt›rman›n ortaya koy-du¤u temel bulgular kad›nlar›n en fazla kocalar› taraf›n-dan fliddet gördüklerini ve her 10 kad›ndan 4’ünün butür fliddete maruz kald›¤›n› gösteriyor.2. UNDP Türkiye’de kalk›nmada kad›n-erkek eflit-

li¤ini güçlendirmek için neler yap›yor?

UNDP Türkiye Ülke Program› belgesi, cinsiyeti herprogram alan›nda yayg›nlaflt›r›lmas› gereken bir konuolarak tan›ml›yor. Türkiye’de kad›n-erkek eflitli¤ininyerleflmesine sa¤lad›¤› katk›lar Hükümet, Sivil ToplumKurulufllar›, akademisyenler ve bizzat kad›nlar taraf›n-dan iyi bilinmektedir. 2008’de GAP Bölgesindeki kad›ngiriflimcili¤inin devaml› desteklenmesi, Türkiye’deki ka-d›n›n siyasete ve karar alma sürecine kat›l›m›n›n des-teklenmesi, herhangi bir siyasal parti çizgisi olmaks›z›nkad›n siyasetçiler için platformlar yaratarak kad›n hare-ketleri aras›nda bir a¤ kurmak da dâhil yerel seçimlerve yerel medyada kad›n adaylar için kapasite gelifltirmeve fark›ndal›k yaratma faaliyetlerini öne ç›kartabiliriz.Kad›n›n ekonomik olarak güçlendirilmesi alan›ndaUNDP, cinsiyet eflitli¤i için kad›n ve erkeklerle birlikteçal›fl›yor. 2009’da Kurumsal Düzenlemeler anlam›nda önemli ba-flar›lar afla¤›daki gibi:

UNDP’de tüm ekipleri içeren (Sürdürülebilir kalk›nma,Demokratik Yönetiflim, Yoksullu¤u Azaltma ve Operas-yonu ve Finans) bir Cinsiyet Yayg›nlaflt›rma Stratejisi

gelifltirilerek bir dizi çal›fltaylarda tart›fl›ld› ve yönetimtaraf›ndan onayland›. Böylece Cinsiyet Eflitli¤i Sonuçla-r› için bir fleffafl›k mekanizmas› olarak Yayg›nlaflt›rmaStratejisi’nin uygulanmas›n› takip edecek bir CinsiyetEkibi kuruldu. Avrupa Komisyonu Delegasyonu’yla beraber bir çal›fl-tay düzenlendi.The Gender Atlas RaporuFiziksel ve internet üzerinden bilgiye cinsiyetle ilgili di-¤er malzeme ve araçlar›n paylafl›m› için bir kütüphanekurulmas› ve kad›n ve erkeklerden oluflan UNDP Cinsi-yet tak›m› taraf›ndan proje raporlar›, araçlar› ve yay›nla-r›n› paylaflmak için UNDP cinsiyet stand›n›n tan›t›lmas›. 3. Kad›n-erkek eflitli¤i konusu Türkiye’deki kal-

k›nma programlar›na nas›l dahil ediliyor?

Cinsiyet 2008 ve 2009 y›llar›nda onaylanan birçok pro-jenin merkezinde yer al›rken; bugün UNDP Türkiye’ninüç ana odak alan› Demokratik Yönetiflim, Yoksullu¤unAzalt›lmas› ve Çevre&Sürdürülebilir Kalk›nma’da sürenprojelerinin hemen hemen hepsinde önemli bir bile-flen. Stratejik Plan Hedef 1: (UNDP Kurumsal Strateji Pla-n›’nda yer ald›¤› üzere). Biny›l Kalk›nma Hedeflerin’eUlaflma ve Yoksullu¤u Azaltma: GAP Bölgesinde Kad›n›n Güçlendirilmesinde YeniliklerTürkiye’de Yerel Gündem 21 Yönetiflim A¤› kanal›ylaBM Bin Y›l Kalk›nma Hedefleri’nin Yerellefltirilmesi.Do¤u Anadolu’da Kültür Turizm ‹çin ‹ttifaklar Projesi.fianl›urfa Sanayisinin Yeniden Yap›land›r›lmas› Projesi.Dijital Uçurumun Kapat›lmas›: Türkiye’nin E-Dönüflü-mü için Gençli¤in Etkin K›l›nmas› (Bilgisayar BilmeyenKalmayacak).Stratejik Plan Hedef 2: Demokratik Yönetiflimi TeflvikEtmek:Yerel Politika ve Karar Alma Süreçlerine Kad›n›n Kat›l›-m› Projesi.Türkiye’de Ülke ‹çinde Yerinden Olmufl Kiflilere (Ü‹-YOK’ler) Yönelik Program›n Gelifltirilmesine DestekProjesi (ek-bilefleni).Stratejik Plan Hedef 3: Sürdürülebilir Kalk›nma ‹çinEnerji ve Çevre yönetimi:Türkiye’nin ‹klim De¤iflikli¤ine Uyum Kapasitesinin Ge-lifltirilmesi Bratislava Bölgesel Servis Merkezi’yle Bölge-sel Proje.Kad›nlar ve Karar Kalma Üzerine Bölgesel Proje.


4. Cinsiyet konusunda UNDP Di¤er BM Kuruluflla-

r›yla nas›l ‹flbirli¤i yap›yor?

BM ortak program› Kad›nlar›n ve K›z Çocuklar›n›n ‹n-san Haklar›n›n Korunmas› ve Gelifltirilmesi (UNFDA,UNDP, UNICEF, ve özel sektör).Cinsiyet Tematik Grubu.Cinsiyet Hakk›nda Temel Veriler.CEDAW Raporlar› (Shadow Report. Durum Raporu. SonSözler).Kaynak: http://www.undp.org.tr/Gozlem3.aspx?Web-SayfaNo=618

1. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Kalk›nmada Kad›n” konusu-nu gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Kad›n ve Kalk›nma” konusu-nu gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Stratejik Toplumsal Cinsiyet‹htiyaçlar” konusunu gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Pratik Toplumsal Cinsiyet ‹h-tiyaçlar” konusunu gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Refah Yaklafl›m›” konusunugözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Eflitlik Yaklafl›m›” konusunugözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yaklafl›m› Yoksullukla Mü-cadele Yaklafl›m›” konusunu gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Etkililik Yaklafl›m›” konusu-nu gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Güçlendirme Yaklafl›m›” ko-nusunu gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Okuma Parças›: UNDP Tür-kiye ve Kalk›nmada Kad›n-Erkek Eflitli¤i” konu-sunu gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Feminizm kad›nlar›n toplumdaki eflitsiz ve ikincil ko-numlar›n› inceler. Kad›nlar›n erkeklere göre neden eflit-siz oldu¤unu araflt›r›r. Feminizm kad›nlar›n toplumsalkonumlar›n›n düzeltilmesi ve iyilefltirilmesi için müca-dele eden siyasal bir harekettir. Ayn› zamanda kad›nla-r›n toplumsal eflitsizliklerinin ve ezilmiflliklerinin ne-denlerini araflt›ran toplumsal bir teoridir. Feminizm ka-d›nlar›n toplumsal konumlar›n›n erkeklere göre nedenikincil oldu¤u araflt›r›rken ayn› zamanda toplumun ya-p›s›n› da sorgulamaktad›r. Feminizm kad›nlar›n ezilmifl-lik nedenlerini ortaya koyma aç›s›ndan kendi içindefarkl› gruplara ayr›lm›flt›r. Örne¤in, Liberal feminizm,Marksist feminizm, Radikal feminizm, Sosyalist femi-nizm, Post-feminizm bu gruplardan baz›lar›d›r.

S›ra Sizde 2

Liberal feminizm kad›nlar›n erkekler gibi eflit hak veözgürlüklere sahip olmas›n› talep etmektedir. Toplu-mun yap›s›yla kad›nlar›n ezilmiflleri aras›nda iliflkiyi sor-gulamaz. Bu yaklafl›m, kad›nlar›n cinsiyetinden dolay›haks›zl›klara u¤rad›¤›n› düflünür. Eflitlik, eflit ücret, eflitinsan haklar›, e¤itim ve sa¤l›kta f›rsat eflitli¤i ve siyasalyaflama kat›l›m konusunda kad›nlar›n durumlar›n› iyi-lefltirme mücadelesi verir. Kad›nlar›n toplumsal bir grupolarak cinsiyetlerinden dolay› ezildiklerini kabul etmek-le birlikte kad›n ve erkek aras›ndaki güç iliflkilerini sor-gulamaz. Sonuç olarak liberal feminizm kad›n haklar›için mücadele eden bir yaklafl›md›r.

S›ra Sizde 3

Marksizm, toplumun s›n›flar aras› eflitsizlikler üzerinekurulu oldu¤unu savunan ve s›n›fs›z bir toplum içinmücadele eden bir ak›md›r. Marksist feministlerde ka-d›nlar›n ezilmiflliklerini s›n›f iliflkileri içinde ele al›r. Li-beral feministlerden farkl› olarak kad›nlar›n kendi ara-lar›nda farkl› sömürü ve eflitsizlik iliflkileri alt›nda ezil-diklerini savunur. ‹flçi s›n›f kad›n›n ezilmiflli¤i ile üst s›-n›f kad›nlar›n ezilmifllikleri ayn› de¤ildir. Kad›n›n ezil-miflli¤i kapitalist toplumun sömürü iliflkileri içinde ana-liz edilir. Marksist feministler, bir yandan s›n›f mücade-lesinin di¤er yandan da kad›n mücadelesinin önemli ol-du¤unu vurgulamaktad›rlar.

S›ra Sizde 4

1975 y›l›nda Birleflmifl Milletler Dünya Kad›n Konferan-s› Mexico City’de gerçeklefltirilmifltir. 1975-1985 y›l› Bir-leflmifl Milletler taraf›ndan Uluslararas› Kad›n On Y›l›ilan edilmifltir. Bu konferansta, toplumsal cinsiyet eflitli-¤inin tam olarak sa¤lanmas›, ayr›mc›l›¤›n önlenmesi,kad›n›n kalk›nmaya kat›l›m›, dünya bar›fl›n›n sa¤lamlafl-t›r›lmas›na kad›nlar›n katk›s›n›n art›r›lmas› gibi konulartart›fl›lm›flt›r. Kad›n On Y›l› için ilk befl y›lda ne tür afla-malara gelindi¤i de¤erlendirmek için 1980 y›l›nda Ko-penhag’da II. Dünya Kad›n Konferans› düzenlenmifltir.Daha sonra, 1985 y›l›n›n Temmuz ay›nda Nairobi’deKad›n ‹çin Eflitlik, Kalk›nma ve Bar›fl konular›nda Bir-leflmifl Milletler Kad›n On Y›l›n›n Baflar›lar›n›n GözdenGeçirilmesi ve De¤erlendirilmesi Dünya Konferans› ger-çeklefltirilmifltir. Toplam 157 ülke resmi olarak temsiledilmifltir. “Kad›n›n ‹lerlemesi ‹çin Nairobi ‹leriye Dö-nük Stratejileri” kabul edilmifltir. IV. Dünya Kad›n Kon-ferans› 1995 y›l›n›n Eylül ay›nda Çin/Pekin’de gerçek-lefltirilmifltir. Aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤u top-lam 189 ülke temsilcileriyle kat›lm›flt›r. Konferans›n so-nucunda Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu ol-mak üzere iki belge kabul edilmifltir (www.ksgm.gov.tr).

S›ra Sizde 5

Türkiye’de Kad›na Yönelik Aile ‹çi fiiddet Araflt›rmas›2008 çal›flmas›n›n sonuçlar›ndan baz›lar› flunlard›r: Efliveya eski efli taraf›ndan fiziksel fliddete maruz b›rak›lankad›nlar›n oran› yüzde 39’dur. Hayat›n›n herhangi birdönemde duygusal fliddet yaflayan kad›nlar›n oran› yüz-de 43,9 ve sadece cinsel fliddete maruz kalan kad›nlar›noran› ise yüzde 15,3’tür. Kentte fiziksel fliddet oran› yüz-de 38 iken k›rda ise yüzde 43’tür. Yaflad›klar› fizikselfliddet sonucunda yaralanan kad›nlar›n oran› yüzde25’tir. Hayat›nda en az bir kez fiziksel veya cinsel flid-dete maruz kalm›fl kad›nlar aras›nda e¤itimi olmayanla-r›n oran› yüzde 55,7; lise ve üzeri düzeyde e¤itim alan-lar›n oran› ise yüzde 27’dir. “Baz› durumlarda erkeklerefllerini dövebilir” ifadesine kat›lan kad›nlar›n oran› yüz-de 14,2’dir. Her 10 kad›ndan biri gebeli¤i s›ras›nda fi-ziksel fliddete maruz kalm›flt›r. Sadece e¤itim düzeyidüflük olan kad›nlar fliddete maruz kalmamaktad›r. E¤i-tim düzeyi daha yüksek olan kad›nlar aras›nda bile her10 kad›ndan 3’ü eflleri taraf›ndan fiziksel veya cinselfliddete maruz kalmaktad›r (www.ksgm.gov.tr).



Afshar, H ve Dennis, C. (1992). Women and Adjustment

Policies in the Third World. New York: St. Martin’sPres.

Bell, E. (2000). Emerging Issues in Gender and

Develeopment: An Overview. Bridge ReportNo:58. University of Sussex.

Boserup, E. (1970). Woman’s Role in Economic

Develeopment. London: George Allen and Unwin.Buvinic, M (1986). “Projects for women in the third

world: explaining their misbehavior”, World

Development, 14, 5: 653-664.Buvinic, M (1983). “Women’s issues in Third World

poverty: a policy analysis,” (Ed) M. Buvinic, M.Lycette ve Mc Grevey, Women and Poverty in the

Third World, Baltimore: John Hopkins UniversityPress.

Ecevit, Y. (1998), “Küreselleflme, Yap›sal Uyum ve Ka-d›n Eme¤inin Kullan›m›nda De¤iflmeler”, F. Özbay(Der), Küresel Pazar Aç›s›ndan Kad›n Eme¤in-

de ve ‹stihdam›nda De¤iflmeler: Türkiye Örne-

¤i, ‹stanbul: T.C. Baflbakanl›k-Kad›n Statüsü ve So-runlar› Genel Müdürlü¤ü ve ‹nsan Kayna¤› gelifltir-me Vakf›.

Gündüz-Hoflgör, A. (2001). “Convergence betweentheoretical percpective in women-gender anddeveleopment literature regarding women’seconomic status in Middle East”, METU Studies in

Develeopment 28 (1-2): 111-132. Günefl, F. (2009), “Türkiye’de Yeni Liberal Ekonomi Po-

litikalar› ve Krizlerin Kad›nlar›n Emek Piyasas› ve Eviçinde Emek Kullanma Biçimleri Üzerindeki Etkile-ri”, Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar Der-

gisi 46 (532): 15-28.Moser, C. (1993). Gender Planning and Development.

London: Routledge.Ramji, S. (1997). “The Many Faces of Women and

Development”, The Peak, Vol. 96, Issue 13 (28).


Bu bölümde, Türkiye’de toplumsal de¤iflme dinamikleri tarihsel bir bak›flaç›s›yla tart›fl›lacakt›r. Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun dönüflümsel temellerini tart›flabilecek, Türkiye’de kapitalizmin tarihini tart›flabilecek, Ulus devlete geçifl sürecinin ekonomik temellerini kavrayabilecek,Kapal› ekonomi ve devletçilikle çok partili dönemi ay›rt edebilecek, ‹thal ikameci sanayileflme dönemini kavrayabilecek,Neoliberal politikalar› tart›flabilecek, Türkiye’nin uluslararas› iflbölümü içerisinde yerini tart›flabilecek, Türkiye’de kapitalizmin geliflmesini bat› kapitalizmi ile karfl›laflt›rabileceksiniz.


• Ulus Devlet• Kapal› Ekonomi• Devletçilik

• ‹thal ‹kamesi• Kapitalizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNNNN


Türkiye’deToplumsal De¤iflme

• G‹R‹fi• TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N

KURULUfiUNUN DÖNÜfiÜMSELTEMELLER‹

• CUMHUR‹YET’‹N KURULUfiU• ‹THAL ‹KAMEC‹ SANAY‹LEfiME

DÖNEM‹• GER‹YE DÖNÜfiÜ OLMAYAN

DE⁄‹fi‹M: NEO-L‹BERALPOL‹T‹KALAR


G‹R‹fiTürkiye’de toplumsal de¤iflim her ne kadar Cumhuriyetin kuruluflundan bugünekadar geçen zaman çerçevesinde inceleniyorsa da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun sondöneminde, yeni bir ülkenin kuruluflunu haz›rlayan toplumsal koflullar›n ele al›n-mas› kaç›n›lmazd›r.

Türkiye’de toplumsal de¤iflimin unsurlar›na kapitalist geliflme süreci aç›s›ndanbakt›¤›m›zda, ülkenin kendine özgü toplumsal, ekonomik ve politik olgular›n›n de-¤erlendirilmesi gerekmektedir. Örne¤in; Büyük Buhran diye an›lan 1929 dünya eko-nomik krizi, Türkiye ve benzeri ülkelerde sanayileflme olanaklar›n› artt›rarak sanayi-leflmeyi ve kapitalist geliflmeyi ivmelendirerek, tam tersi bir geliflmeye neden olmufl-tur. Bunun yan› s›ra Türkiye’de k›rsal kesime verilen fiyat, kredi ve makine gibi des-tekler tar›mda küçük ve orta ölçekte toprak mülkiyetinin miktar›n› art›rm›flt›r. Örne-¤in topraks›z köylülerde orta büyüklüklerde toprak sahibi olmufllard›r. Tar›ma verilenbu destekler Türkiye’de tar›msal yap›da küçük meta üreticili¤inin bir üretim biçimiolarak yerleflmesini sa¤layarak k›sa dönemli bir refah yaratm›flt›r Fakat daha sonrah›zl› nüfus art›fl› kaynaklar›n daralmas›na yol açarak köyden kente göçün altyap›s›n›haz›rlam›flt›r. Bu göçün bir sonucu olan gecekondular, kendi kültürünü de birlikte ge-tirmifl, toplu tafl›m araçlar›n›n ulaflamad›¤› bu yerleflimlere dolmufl unsuru girerek, ül-kede dolmufl kültürünün ve bununla ba¤lant›l› müzik türlerini ortaya ç›karm›flt›r.

K›rsal alanlardaki nüfus art›fl›, kaynaklar›n daralmas›na yol açarken yeni ekono-mik olanaklar yaratmak ad›na kentsel alanlara yo¤un göç süreci bafllam›flt›r. Nüfustoplumsal de¤iflimin önemli bir göstergesi olarak ortaya ç›kar. Zira Türkiye’de ar-tan nüfusla birlikte kaç›n›lmaz olarak köyden kente ve yine bölgeleraras› bir hare-ketlilik söz konusu olmufltur. Afla¤›daki tablo 1965-2000 y›llar› aras›nda kentsel vek›rsal alandaki nüfus hareketlili¤ini göstermektedir.

TÜRK‹YE’DE 1965-2000 ARASI GENEL NÜFUS SAYIMLARINA GÖRE

TOPLAM NÜFUSUN fiEH‹R VE KÖYLERE GÖRE DA⁄ILIMI*

TOPLAM fiEH‹R KÖY

1965 31.391.421 10.805.817 20.585.604

1970 35.605.176 13.691.101 21.914.075

1975 40.347.719 16.869.068 23.478.651

1980 44.736.957 19.645.007 25.091.950

1985 50.664.458 26.865.757 23.798.701

1990 56.473.035 33.326.351 23.146.684

2000 67.803.927 44.006.184 23.797.743

Türkiye’de ToplumsalDe¤iflme

Tablo 8.1*TÜ‹K, Türkiye ‹sta-tistik Kurumu

Bu ünitede toplumsal de¤iflim, Korkut Boratav’›n Türkiye’nin ekonomik tari-hini, toplumsal ve politik olaylarla paralel olarak de¤erlendirdi¤i dönemlefltirmele-ri çerçevesinde tart›fl›lacakt›r.

TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹’N‹N KURULUfiUNUN DÖNÜfiÜMSEL TEMELLER‹Emre Kongar (1992, s.484), Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun arkas›nda ya-tan nedenleri ideolojik olarak de¤erlendirir. Osmanl› ‹mparatorlu¤unun ‘teknik veaskeri geri kalm›fll›¤›’ Bat›ya karfl› bir tepkisellik geliflmesine neden olur. Bat›n›ngeliflme çizgisi bir yandan esas geliflme örne¤i olarak ele al›n›rken di¤er taraftan,“Bat›’n›n siyasal denetimi ve ekonomik sömürüsü” Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çö-küfl nedenleri olarak de¤erlendirilir. Türkiye Cumhuriyeti kökensel olarak Osman-l› Devleti’ne dayansada, geçifl sürecinin kökten bir kopufl olarak ele al›nmas› teme-linde Atatürk’ün, Osmanl› Devleti hakk›ndaki olumsuz düflüncesinden kaynaklan-maktad›r. Zira Taner Timur’a göre hem Kurtulufl Savafl› hem de Türk DevrimleriOsmanl› Devleti’nden toplumsal, ekonomik ve siyasal anlamda köklü bir kopuflunkaynaklar›n› oluflturmufltur. (Timur, 1992, s.14).

Timur’un (1992, s.15) konuyla ilgili temel sorular› flunlard›r: “Türk Devrimi ileça¤dafl Türkiye toplumunda neler de¤iflmifltir? Buna karfl›l›k Osmanl› devrindenberi süregelen unsurlar ve kal›nt›lar nelerdir?”. Burada Cumhuriyet düzenini enfazla ilgilendiren, yeni kurulan cumhuriyete tarihsel zemin haz›rlayan 19. yüzy›lOsmanl› toplumudur. Sonuç olarak “Kemalist dönem özellikle ideoloji düzeyindeOsmanl› devletinden bir kopufl olarak görünmektedir” (Timur, 1992, s.17). Bu ko-pufl Arap harflerinden Latin harflerine geçiflle birlikte h›zlanm›flt›r. Oysa Timur(1992, s.17)’a göre tüm bunlar ‘toplumsal düzende köklü bir de¤iflikli¤i’ ifade et-mez. Dolay›s›yla özellikle ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra Türkiye NATO’ya (Ku-zey Atlantik Savunma Pakt›) girerek, devletçili¤i terk ederek ve çok partili düzenegeçerek bir tak›m h›zl› de¤ifliklikler gösterir. Bu yeni geliflmelerle birlikte TürkiyeCumhuriyeti’nin kuruluflunda Osmanl› reformlar›n›n etkisi üzerinde durulur.

Sonuç olarak Osmanl› gibi çokuluslu bir imparatorluktan Türkiye Cumhuriyetigibi ulusal bir devlete köktenci bir geçifl olmufltur. Burada as›l önemli olansa bugeçiflin sanayileflme ve kapitalistleflme aç›s›ndan sonuçlar›d›r. Bu sonuçlar›n anla-fl›labilmesi için, Osmanl›’n›n son dönemlerinin ulusal devlete geçifl sürecinde, netür ekonomik temellere sahip oldu¤una bak›lmas› anlaml› olacakt›r.

Türkiye’de Kapitalizmin Tarihi Cumhuriyet’in kuruldu¤u y›llardan itibaren üretim güçlerinde meydana gelen ge-liflmeler hem kapitalist üretim biçiminin topluma giderek egemen olmas›n› sa¤lar,hem de kapitalist üretim biçiminin geliflimi sayesinde gerçekleflir. Dolay›s›yla “20.Yüzy›l Türkiye iktisat tarihi, ayn› zamanda Türkiye’de kapitalizmin gelifliminin ta-rihidir” (Boratav, 2003, s.207).

Kapitalist bir toplumsal sistemin yerleflmesinin yayg›n önkoflulu olan ve hem si-yasi iktidar hem de üst yap› sorunlar›n› çözen burjuva devriminin Türkiye’de bafl-lang›ç y›l› 1908’dir. Kemalist devrim, 1908 devrimini tamamlayan ikinci dalga ola-rak de¤erlendirilmektedir.

Birinci olarak “milli mücadele, cumhuriyetin kuruluflu ve bu kuruluflu izleyenüstyap› devrimleri ulusal kapitalist geliflmenin önkoflulu olan siyasi ba¤›ms›zl›k so-rununu radikal bir biçimde çözmüfltür”. ‹kinci olarak saltanat ve hilafete son veri-lerek eski rejimin siyasi kurumlar› tasfiye edilmifltir. Üçüncü ve son olarak da ka-


pitalizmin hukuki ve kurumsal üstyap›s›n›n ana unsurlar› infla edilmifltir (Boratav,2003, s.208). Türkiye’de ulusal ekonomi oluflturma süreci 1930 sonras›nda bafllar.Ülke, 1929 büyük dünya buhran›n›, korumac› devletçi ekonomi politikas› senteziy-le atlatmaya çal›fl›r. Dahas› 1950 sonras›nda, farkl› olarak, ulusal kaynaklara daya-narak sanayileflmeyi bafllat›r ve bu da Türkiye kapitalizminin gelifliminde önemlibir olgunluk aflamas› olarak ortaya ç›kar (Boratav, 2003, s.208).

1946-1950 y›llar› içinde çok partili parlamenter demokrasiye geçilir. CHP’ninseçim yoluyla iktidardan uzaklaflmas›, bir yandan anti-Kemalist karfl› devrim, di¤eryandan da Cumhuriyet tarihinin tek devrimci dönüflümü olarak de¤erlendirilir. Bo-ratav’a göreyse “otoriter-paternalist bir rejimden parlamenter popülizm denebile-cek bir rejime geçifl olarak olumlu özellikler; ba¤›ms›z nitelikleri a¤›r basan birekonomik yap›dan ba¤›ml› bir yap›ya geçifl olarak da olumsuz özellikleri” içerir(Boratav, 2003, s.208).

1960’l› ve 1970’li y›llar sanayileflmenin önce yayg›nlaflt›¤›, sonra derinleflmeyebafllad›¤› bir dönemi ifade eder. Ne var ki bu geliflme ‘çarp›kl›k ve gerilik unsurla-r›yla iç içe meydana gelir’. Siyasal olarak hem 1971’de hem de 1980’de kesintiyeu¤rayan ‘parlamenter popülizm’ uzun dönemli istikrar ö¤elerinden yoksundur(Boratav, 2003, s.209).

“Türkiye nas›l kalk›nabilir?” sorusunun iki yan›t› vard›r: Ya d›fla aç›k, entegras-yoncu, serbest piyasa ekonomisine dayal› olarak ya da korumac›, ulusal, müdaha-leci devletçi politikalara dayanarak kalk›nacakt›r (Boratav, 2003, s.208).

21. yüzy›la girildi¤indeyse uluslararas› kapitalizm üçüncü dünya ülkelerineneoliberal savlar ihraç ederek serbest piyasa sistemine geçer. Bu savlar›n güçodaklar› ABD, IMF (Uluslararas› Para Fonu) ve Dünya Bankas› oldu¤u için, azge-liflmifl ülkelerin sermaye gruplar›, seçkinleri ve yöneticileri aras›nda önemli bir say-g›nl›k kazan›r. Küreselleflme olgusu, emperyalizm çözümlemelerinin yerini alarak20. yüzy›l›n “müdahaleci-planlamac›-korumac› sosyalizan ve kapitalist kalk›nmadeneyimlerinin olumlu sayfalar›n›n” göz ard› edilmesine yol açar (Boratav, 2003,s.213). Sonuç; uluslararas› sermayenin yaratt›¤›, öncelikle de finans kapitalin ege-menli¤ine refakat eden küresel bir kargafla olarak ortaya ç›kar. Türkiye ekonomisibu kargafladan pay›n› al›r. Dahas› üçüncü dünyan›n ulusal düzlemindeki muhaliftoplumsal hareketlere, “köktendinci, floven ve mikro-milliyetçi patlamalar damga-lar›n›” vurur (Boratav, 2003, s.213).

21. Yüzy›la hangi toplumsal, ekonomik ve politik koflullarda gelindi¤inin por-tresi sanc›l› geçifl süreçlerinde ve toplumsal hayat›n üzerinde b›rakt›¤› etkide gizli-dir. Kalk›nma ve ilerleme ad›na uygulanan ekonomi politikalar›n›n yan› s›ra dü-flünce hayat›ndaki geliflmelerin bask› alt›na al›nmas›, ülke için çal›flmalar yapandüflünürlerin göz ard› edilmesi, bugünkü temelsiz ve tüketime yönelik toplum ya-p›s›n› do¤urmufltur.

Ulus Devlete Geçifl Sürecinin Ekonomik Temelleri Türkiye Cumhuriyeti’ne geçifl sürecindeki Osmanl› toplum yap›s› bir yandan “yar›-sömürgeleflmifl toplum yap›s›” (Boratav; 2003, s.19) olarak de¤erlendirilirken, 1908ve 1922 aras›ndaki bu dönemin cumhuriyete tarihsel zemin haz›rland›¤›n› söyle-yen baflka bir bak›fl aç›s› da vard›r (Timur, 1992, s.15). 1908’de ‹ttihat ve TerakkiCemiyeti’nin ve 1922’de Kemalist devrimcilere miras olarak kalan Osmanl› ekono-mik yap›s› “hammadde ihracatç›s› ve s›nai ürün ithalatç›s›” konumundad›r.

Hammadde ihracatç›s› ve sanayi ithalatç›s› ekonomiyi anlat›n›z.

1758. Ünite - Türk iye ’de Toplumsal De¤iflme

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yine de 1908 y›l›nda ça¤dafl bir Osmanl› sanayisinden söz etmek oldukça zor-dur (Boratav; 2003, s.21). Daha çok siyasal durumun belirleyici oldu¤u bu dönem-de siyasal düzeydeki ana aktörler 1908-1918 aras›nda ‹ttihatç›lar ve 1919-1922 ara-s›ndaysa Kemalist devrimcilerdir. Bu dönem “eksik kalm›fl burjuva demokratik dev-rimi” ya da “ulusal bir kapitalizm do¤rultusunda at›lan ilk ve çekingen ad›mlar” ola-rak de¤erlendirilir. Özellikle 1919-1922 y›llar› aras›nda ‹stanbul’da emperyalizmleuzlaflan ve teslim olan bürokratik aristokrasiye karfl›, Anadolu’da Kemalist devrim-ciler iktidara sahip olurlar. Boratav’a göre döneme burjuva-devrimci karakterini ka-zand›ran siyasi kadrolarsa ‹ttihatç›lar ve Kemalistlerdir (Boratav, 2003, s.21-22).

Türkiye’de ulusal nitelikte bir kapitalizmin geliflmesinin önüne ç›kan engellervard›r. Bu engeller flöyle s›ralanabilir: ekonominin yar› sömürge statüsünün getir-di¤i ba¤›ml›l›k iliflkileri; 1908’den itibaren 14 y›l boyunca devam eden isyan ve sa-vafllar; en son ve önemli engelse c›l›z Türk burjuvazisidir. Zira Osmanl› burjuvazi-si sanayide de¤il ticarette geliflti¤i için komparador (yerli iflbirlikçi) özelliklere sa-hiptir. Dahas› burjuvazi önemli oranda gayrimüslim nüfustan olufltu¤u için ulusalnitelikte bir burjuva devrimini sürükleme olas›l›¤› yoktur (Boratav, 2003, s.23-24).Keyder (1992a, s.43)’in de bahsetti¤i gibi Bat› Anadolu’da Rumlar ‘ticari ve s›na-i iflleri tekellerine al›rken’, hem do¤u illerinde hem de Çukurova’da Ermeniler zen-gin arazilere sahip olmakla kalmay›p ayn› zamanda ticaretle de u¤rafl›rlar.

20. yüzy›l bafllar›ndaysa Türkiye’de ‘serbest ticaretçi, giriflimci ve beynelmilelcibir geliflme çizgisine angaje olan’ etkili bir siyasetçi ve ayd›n grubu, ulusal kapita-lizmin geliflmesine öznel bir engel oluflturur. Zira bu ayd›nlar ‘ulusal ve ba¤›ms›z-l›kç› bir kapitalizmin geliflmesini de¤il, ülkenin ‘dünya kapitalist sisteminin ham-maddeci ve ba¤›ml› aç›k pazarlar›’ olarak kalmas› yönünde düflünceye sahiptirler(Boratav, 2003, s.25).

Bütün bu engellere ra¤men “korumac› sanayileflmeye yönelik ve devlet teflvikve müdahaleleriyle bir milli sanayi burjuvazisinin ‘yetifltirilece¤ini’ savunan bir‘milli iktisat’ okulu vard›r. Zira devlet deste¤iyle bir milli burjuvazinin yetifltirilme-sinin zorunlu oldu¤u görüflü kalk›nma ve modernleflme için zorunludur (Boratav,2003, s.27). Bu görüfl geçerli¤ini, 1929 ekonomik buhran›na kadar sürdürür. Zira1920’ler ticaret burjuvazisinin ekonomik yeniden infla ve zenginleflme dönemi ol-sa da ekonomik buhranla birlikte ekonomi çöküntüye u¤rar (Keyder, 1992a, s.46).Yine de Boratav’a göre Türkiye’de ulusal bir ekonomiye dönüflümün koflullar›n›Birinci Dünya Savafl› haz›rlar. ‹lk olarak kendi co¤rafi unsurlar› aras›nda ekonomikba¤lar› zay›f olan yar› sömürge toplumu, nesnel zorunluluklar nedeniyle ulusalekonomiye dönüflmeye bafllar. ‹kinci olaraksa o dönemde k›tl›k koflullar› nedeniy-le ‘vurgun ve karaborsa olgular›’ ilkel birikimin ana mekanizmalar›n› oluflturur.

‹çsel bütünleflmenin zay›f oldu¤u ve yar› sömürge niteli¤e sahip Osmanl› eko-nomisi, dünya kapitalizmiyle iliflkisini ‹stanbul, ‹zmir ve Selanik gibi metropollerarac›l›¤›yla kurar. Bat›daki bu kentlerin ülkenin di¤er kesimleriyle olan ekonomikba¤lar› yok denecek kadar azd›r. Birinci Dünya Savafl›, Bat› ile olan bu ekonomikba¤lar› kesintiye u¤rat›nca ‘a¤›r beslenme s›k›nt›s›’ içerisine giren ‹stanbul nüfusu-nun s›k›nt› ve t›kanmalar› ulusal ekonomiye dönüflü zorunlu hale getirir. Metropoltüketicileri art›k Anadolu çiftçisinin üretti¤i ürünleri tüketmek zorunda kal›rkenonlarda bu tüketicileri için üretirler (Boratav, 2003, s.28).

Her ne kadar as›l gelir getiren ifllere az›nl›klar›n sahip oldu¤u söylense de 1908ve 1922 y›llar› aras›nda az›nl›k nüfusunda önemli azalmalar oldu¤unu görülür.Keyder’e göre 1906’da Türkiye’deki 1,5 milyon Rum nüfus 1923’e gelindi¤inde400.000’e düfler. Bu azalmadaki etkenler 1912’de bafllayan d›fl göç ve Kurtulufl Sa-


Bat› Anadolu ve MarmaraBölgelerinde 1913 ve 1915y›llar› aras›nda afla¤›dakifabrikalar vard›r: 20 unde¤irmeni, 2 makarna, 6konserve, 1 bira fabrikas›, 2tütün ma¤azas›, 1 buz, 3tu¤la, 7 kutu, 2 ya¤, 2sabun, 2 porselenimalathanesi, 11tabakhane, 7 marangoz vedo¤rama atölyesi, 7 yün, 2pamuklu iplik ve dokuma,36 ham ipek, 1 ipeklidokuma ve “sair” dokumafabrikas›, 35 matbaa, 8sigara ka¤›d›, 5 madenieflya ve 1 kimyasal ürünfabrikas› (Boratav. 2003,s.20).

1920’li y›llar›n bafl›nda“büyük bir hububat alan›olan ‹ç Anadolu’dan‹stanbul’a bu¤daynakletmek, New York’tanithal etmekten %75 dahapahal›yd›. Bu nedenle‹stanbul, hububat tüketiminibüyük ölçüde Avrupa veAmerika kaynakl› unlardansa¤l›yordu” (Boratav, 2003,s.28).

vafl› s›ras›nda Rumlar›n Türklere karfl› savaflmalar› gösterilebilir. Yine 1906’da say›-lar› 1 milyon olan Ermenilerin say›lar› 1927’de 100.000’in alt›na düfler. 1915 Erme-ni tehcirinin de bu azalmada önemli pay› olmufltur (Keyder, 1992a, s.43).

CUMHUR‹YET‹N KURULUfiU Cumhuriyetin ulus kurmaya uygun olan kurumsal ve yasal yap›s› ekonomik yap›ve durumla ayn› oranda uygunluk göstermez. Zira 1923 Lozan Antlaflmas›’n›n da-yatt›¤› d›fl ticaret politikas› koruyucu de¤ildir. Bunun sonuçlar›ndan birisi Rumlar›nterk etti¤i ifllerin yabanc› sermaye taraf›ndan devral›nmas›d›r. Dolay›s›yla Rumlar›nve Ermenilerin yerini Müslümanlar›n almas› Türkiye ekonomisinde önemli bir de-¤ifliklik yaratmaz (Keyder, 1992a, s.46).

Boratav’a göre Meflrutiyetten sonra egemen olan “milli iktisat” görüflü 1923’tensonra da egemen görüfl olur. Bu görüfle göre modernleflmenin ve kalk›nman›n enönemli mekanizmas› “devlet deste¤iyle bir yerli ve milli burjuvazi yetifltirilmesi”olarak görülür. Dolay›s›yla ‘devlet tekelleri imtiyazl› özel flah›s ve flirketlerce iflleti-lir’ ve ‘bu flirketlerin yönetim kurullar›na devlet kat›ndan ve üst düzeyde siyasalkadrolardan kifliler ortak ve hissedar olarak yerlefltirilir’. Bu anlay›fl›n en önemli ör-ne¤i 1924 y›l›nda kurulan ‹fl Bankas›’d›r (Boratav, 2003, s.41).

‹fl Bankas›’n›n kurulufl amaçlar›n› araflt›r›n›z.

Yine 1923 y›l›n›n fiubat ay›nda yap›lan ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde iktisadi esas-lar “milli iktisat” görüflüyle benzerlikler tafl›r. Kongrede ortaya ç›kan ana hatlar“kalk›nmac›, yerli ve yabanc› sermayeyi ve piyasaya dönük çiftçiyi özendirici, eko-nomik hayat›n kontrolünün milli unsurlara geçmesini kolaylaflt›r›c› ve ›l›ml› bir ko-rumac›l›k” içeren görüfllerden oluflur (Boratav, 2003, s.46).

Bugün 1908’li y›llar›n sonunda bafllayan özellefltirme politikalar›n›n sonucu ola-rak Haydarpafla gar›n›n çok uluslu sermayenin kullan›m›na verilmeye çal›fl›lmas›yukar›daki geliflmeler göz önüne al›nd›¤›nda manidard›r.

Bu dönem Boratav (2003, s.49) taraf›ndan d›fl ticaret ve üretim göstergeleri ne-deniyle “aç›k ekonomi koflullar›nda yeniden infla” süreci olarak tan›mlan›r. Örne-¤in, 1926 y›l›nda hammaddeler (tütün, kuru üzüm, pamuk, incir, f›nd›k, yün, afyonve yumurta) toplam ihracat›n %60-72’sini oluflturmas›na karfl›l›k, s›nai tüketim mal-lar›n›n büyük oranlarda ithal edildi¤ini görürüz. Dolay›s›yla Türkiye bu dönemdedi¤er azgeliflmifl ülkeler gibi ‘dünya ekonomisi içerisinde hammadde ihraç eden ves›nai tüketim mal› ithal eden ülke konumundad›r’ (Boratav, 2003, s.50).

Bu dönemde, hammadde üreten ve h›zla artan tar›msal üretim, milli has›lan›nbüyük bölümünü (%46) oluflturarak ekonominin yeniden inflas›nda önemli rol üst-lenir. Oysa ‘sanayileflmenin milli has›la içindeki pay› ortalama %11 düzeyindedir’(Boratav, 2003, s.51).

Kapal› Ekonomi ve Devletçilik: Farkl› Bir Kapitalist Geliflme ModeliÇa¤lar Keyder’in (1992a, s.46) bir dönüm noktas› olarak gördü¤ü 1929 ile birlik-te ekonomi ‘merkezi otoritenin siyasi denetimine’ girer. Dolay›s›yla 1920’lerde ser-best ekonomide egemenlik kuran ticaret burjuvazisi art›k merkezin ona sa¤layaca-¤› kaynaklar›n beklentisi içerisine girer. 1930’larda bafllayan devletçilikle birlikteekonominin yap›s›n›n, iç piyasan›n egemen oldu¤u bir yap›ya dönüflmesi “ulusaliktisadi kalk›nma kuram›” oluflturma çabalar›na efllik eder (Keyder, 1992a, s.47).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

‹zmir ‹ktisat Kongresi’ndenç›kan görüfllerdo¤rultusunda Haydarpaflar›ht›m›, Haydarpafla-Ankara,Eskiflehir-Konya, ArifiyeAdapazar› hatlar›, 1928y›l›ndaysa Tarsus-Adanademiryolu hatlar›devletlefltirilir. Kabotaj hakk›(Türk limanlar› aras›ndadeniz ulafl›m› yapma) 1926y›l›nda yabanc› sermayeyeyasaklan›r. Tütün rejisi 1925y›l›nda devletlefltirilir.Tar›msal geliflmeyle ilgiliolarak 1925 y›l›nda aflarvergisi kald›r›l›r.

Boratav (2003)’a göreyse bu dönemde Türkiye ekonomisi d›fla kapanarak dev-let eliyle milli bir sanayileflme denemesine giriflilir. Korumac›l›k ve devletçilik budönemin iki belirleyici özelli¤i olarak ortaya ç›kar. 1929 y›l›ndaki büyük buhranlabirlikte Latin Amerika ülkeleri ve Türkiye serbest ticaret rejimi anlay›fl› içerisindehammadde ihracatç›s› ve s›nai ithalatç›s› olarak dünya ekonomisine kat›l›rlar. Tür-kiye’de kendi koruma duvarlar› içerisinde ithal ikameci yat›r›mlara giderek ilk sana-yileflme çabalar›n› oluflturan bu ülkeler aras›nda yer al›r. Dolay›s›yla devletçilik ka-pitalist geliflme modelinin bir parças› haline gelir (Boratav, 2003, s.63-64).

Ekonomik krizin ba¤›ml› ve azgeliflmifl ülkelere kendi özgül dinamikleri içeri-sinde ulusal sanayileflme olanaklar› yaratmas› ve devletçili¤in belirleyici olmas›,Ocak 1932 ile Aral›k 1934 tarihleri aras›nda yay›nlanan KADRO dergisi yazarlar›n›nda ana çizgisi olmufltur. Önerdikleri geliflme stratejisiyse 1929 Dünya EkonomikBuhran›n›n Türkiye gibi sanayileflmemifl ülkeler için bir sanayi hamlesi gerçeklefl-tirme f›rsat› oldu¤u düflüncesidir. Keyder ise Kadro hareketi taraf›ndan belirtilenstratejinin 30 y›l sonra “Ba¤›ml›l›k Okulu” taraf›ndan “dünya ekonomik buhranla-r›n›n az geliflmifl ülkeler için sanayileflme f›rsatlar› oldu¤u” tezinin ileri sürülmesi-ne dikkat çekmifltir (Keyder, 1984 aktaran Türkefl, 1996, s.28).

Ba¤›ml›l›k Okulunun temel görüfllerine bu kitab›n 4. ünitesinde yer verilmifltir.

1929 ekonomik krizi dünya kapitalist sisteminin azgeliflmifl ve geliflmifl bölgele-ri aras›nda ilk iflbölümünü oluflturur. Türkiye’deki siyasi iktidar bunu, bir sanayi-leflme f›rsat› olarak görerek, 1933 y›l›nda oluflturulan birinci befl y›ll›k sanayi pla-n›n›n girifl bölümüne aç›kça yerlefltirir (Boratav, 2003, s.66). Yukar›da bahsetti¤i-miz gibi 1932 y›l›nda ‘devletçi uygulamalara ani bir geçifl’ söz konusuyken 1933 ve1939 y›llar› aras›nda devlet “yat›r›mc›, iflletmeci ve denetleyici” yönüyle ekonomikhayata önemli ölçüde egemen olur (Boratav, 2003, s.68).

Bu dönemde, tar›msal piyasalar temel al›nd›¤›nda devlet denetimi üç farkl› bi-çimde uygulan›r: Biryandan kamu kurulufllar› do¤rudan piyasaya girerek hammad-de sat›n al›rken di¤er yandan da devlete ait sanayi kurulufllar› bu tar›msal ham-maddeleri (fleker pancar›, pamuk, tütün, v.b.) kullan›r. Dolay›s›yla devlet iflletme-leri piyasaya egemen olur. Dahas› “devlet denetimindeki tar›m sat›fl kooperatifleri-nin ihraç fiyat›yla çiftçinin eline geçen fiyat aras›ndaki marj üzerinde yine devlet ifl-letmeleri egemen olur” (Boratav, 2003, s.69).

Birinci Befl Y›ll›k Sanayi Plan›’na bakt›¤›m›zda devlet yaln›zca “tar›m d›fl›ndakiüretken alanlarda asli yat›r›mc› ve üretici unsur” olarak egemen olmaz. Bunun ya-n› s›ra “demir ve deniz yollar›nda, belediye hizmetlerinde, enerjide, sanayi ve ma-den sektörlerinde de egemen olur” (Boratav, 1999, s.75).

Cumhuriyetin 10. y›l› olan 1933’te söylenen 10. Y›l Marfl›’n›n bir m›sras› olan“Demir a¤larla ördük anayurdu dört bafltan” tamda bu dönemin ifadesidir. Zira de-miryolu, “Anadolu’ya gitmenin, yurdu kalk›nd›rman›n, Cumhuriyet kadrolar›n›nbafl ülküsü oldu¤u bir dönemde yurdun dört bir yan›na da¤›lan Cumhuriyet ayd›n-lar›n›n dünya ile ba¤lar›n› sa¤layan; ayn› zamanda da ‘halka gitmeyi’ kolaylaflt›ranbir olanakt›r. Demiryolu demek uygarl›k demekti, dünyaya aç›lmak demekti” (To-puçar, H.,v.d., 1999, s.33).

Daha öncede söyledi¤imiz gibi 1930 ve 1939 y›llar› aras›nda ‘Türkiye sanayilefl-me yolunda ilk önemli ad›mlar›n› atar’. Bu dönemde ‘d›fl ticarete ve ithalata yöne-lik ticaret burjuvazisinin göreli durumu bozulurken’ devlet ihaleleriyle çal›flan mü-teahhitler oldukça önemli kazançlar elde ederler. Bu y›llarda ‘özel sanayi sermaye-


1929 ekonomik krizi ‘ba¤›ml›ve azgeliflmifl ülkelerdekendi özgül dinamikleriyleulusal sanayileflmeolanaklar›n› yarat›r’. Bu1950 sonras›nda “Ba¤›ml›l›kOkulu” olarak genifl biryank› uyand›ran görüflün entemel tezidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“Dört y›lda befl y›ll›k plan”slogan›yla uygulamayakonan Birinci Befl Y›ll›kSanayi Plan›, Sümerbankeliyle uygulamaya çal›fl›l›r.1935 y›l›nda Maden Tetkik veArama Enstitüsü, Elektrik‹flleri Etüd ‹daresi araflt›rmakurulufllar› olarak projegelifltirmek üzere, Etibankise maden ç›kar›m› veelektrik üretimiyle ilgiliprojelerin finansman veuygulama kuruluflu olarakkurulur (Boratav, 1999,s.74).

Boratav’›n 1930’lu y›llarda kiiflçi s›n›f› ile ilgiliçözümlemesine göre,tar›mdan ve k›rsal kesimdengelen köylüler s›naiiflçilerinin say›s›n› artt›r›r.Sanayi kesimine gelen buiflçilerin ‘eski köylüler’ olarakhayat düzeyleri yükselirken‘yeni iflçiler’ olarak ücretleriönceki iflçilerin ortalamaücretlerinin alt›na düfler.Ortalama reel ücretlerindüflmesine ra¤men hiçbirgrubun durumu mutlakolarak bozulmaz (Boratav,2003, s.77).

siyle devlet sanayisinin birbirlerini tamamlay›c› iliflkiler içerisine girdikleri’ gözlenir(Boratav, 2003, s.74-76).

Bu tamamlay›c› politikan›n temelinde “özel sanayinin güçlendirilmesi” yatar.Zira sanayide devlet kapitalizmine baflvurulsa da devlet özel sanayi birikiminedo¤rudan destek sa¤lamaya devam eder. Dahas› devletçili¤in sanayi burjuvazisiningeliflmesi üzerinde olumlu etkileri olur. Devletin yetiflmesi için yurt içinde ve d›-fl›nda e¤itime gönderdi¤i mühendisler, yönetici ve iflçilerin yüksek ücretlerle özelgiriflimlere transferi bunun en güzel örne¤idir (Tezel, 1999, s.81).

Kuruç’a (1999, 86) göre Türkiye’de bu dönemde çözüm isteyen en önemli so-run sermaye birikimidir. Dolay›s›yla “birikimin anahtar› sanayidir ve sanayileflmehareketinin bafllang›c› da son ürünü de ülkenin mal› olmal›d›r; ifle ülkenin ham-madde kaynaklar›ndan bafllamal›, pazarlar›na eriflmeli ve yerleflmelidir” (Kuruç,1999, s.86). Devletin bunlar› gerçeklefltirebilmesi için kredileme ve tesis iflleri ör-gütlenir. 22 Mart 1932’de Türkiye Sanayi Bankas›, 22 May›s 1932’de Devlet SanayiOfisi kurulur.

Sanayide ilk büyük at›l›m›n yap›ld›¤› y›l olan 1934’te Kayseri Dokuma Fabrika-s›, ‹zmit Ka¤›t Fabrikas›, Paflabahçe Cam, Keçio¤lu Kükürt, Isparta Gülya¤› fabrika-s›n›n temelleri at›l›r ve Bak›rköy Bez Fabrikas› aç›l›r (Kuruç, 1999, s.103).

Ekonomide korumac›l›k politikas›n›n a¤›r bast›¤› bu dönemde “Yaflas›n YerliMal›, Yaflas›n Kumbara” adl› piyeste “yerli ürün kullanman›n ve tasarrufta bulun-man›n ülke ekonomisine getirece¤i katk› vurgulan›r” (Duman, 1999, s.109).

Sonuç olarak bu dönemde 1929 dünya ekonomik krizinin yaratt›¤› flokun çözü-mü sanayileflmede görülmüfltür. Boratav’a (2003, s.79) göre sanayileflmenin yükübu¤day üreticisi köylüler ve iflçi s›n›f› taraf›ndan paylafl›l›r. Dahas›, burjuvazinindevletle ifl yapan kesimi, durumlar›n› iyilefltirmekle kalmay›p devletin yan›nda ser-maye birikim sürecine katk›da bulunurlar. ‹kinci Dünya Savafl› öncesi var olan budinamizm savafl›n bafllamas›, ithalat›n düflüflü ve savunma harcamalar›n›n artma-s›yla birlikte durgunluk içerisine girmifltir.

‹kinci Dünya Savafl› ve Türkiye: 1940-1945Dünya tarihinde önemli sosyal ve ekonomik dönüflümlere yol açacak olan ‹kinciDünya Savafl›’na girmeyen Türkiye’de ‘ithalat yar› yar›ya düfler, bu¤day üretimi%50 geriler ve sanayi yat›r›mlar› ertelenir’. Dolay›s›yla bu dönem bir kesinti döne-mi olarak adland›r›l›r (Boratav, 2003, s.81).

Keyder’e (1992, s.51) göre sanayiyi destekleyen devletçi politikalar ve d›fl tica-retin üzerindeki devlet tekeli, bir rüflvet ve vurgun ekonomisi yarat›r. ‹stanbul’dad›fl ticareti tüccarlar ele geçirirken taflrada oturan ve temel ihtiyaç maddelerindenbirinin ikmalinin tekelini ele geçirerek büyük karlar elde eden spekülatörler s›n›f›bu dönemde ortaya ç›kar. Hükümetin ekonomiye müdahalesi ticari karlar›n artma-s›na katk› sa¤lar ve halk yoksullafl›rken vurguncular zenginleflir.

Savafl y›llar›nda iktidarda bulunan Refik Saydam ve fiükrü Saraço¤lu hükümet-lerinden birincisi, ekonomik sorunlar› çözmek için flu yöntemlere baflvurur: ‘kat› fi-yat denetimleri ve tar›m ürünlerine düflük fiyatla el koyma’, 1940 Milli Koruma Ka-nunu, ‘devletin iç ve d›fl ticarette denetimi artt›rmak için Ticaret Ofisi ve ‹afle Müs-teflarl›¤› kurulur (Boratav, 2003, s.84-85).

fiükrü Saraço¤lu ise Temmuz 1942 y›l›nda iktidara gelir. Saraço¤lu “piyasa üze-rindeki denetim mekanizmalar›n› kald›r›r, hububat al›m fiyatlar› yükselir, iafle müs-teflarl›¤› la¤vedilir, g›da maddelerindeki fiyat denetimleri kald›r›l›r”. Bu da çiftçi vetüccar kazançlar›n› artt›r›r. Yukar›da bahsetti¤imiz vurguncular› vergilendirmek,


Karabük Demir Çelik‹flletmesi, Türkiye’nin budönemdeki sanayileflmeçabalar›n›n önemli birsembolü olarakde¤erlendirilir. ‹flletmekurulmadan önce küçük birköyden ibaret olan Karabük,sosyal tesisleri, sporalanlar›, tiyatro binas› veparklar› ile “gençCumhuriyetin yeni bir ülke veyeni bir insan yaratmak”hedefiyle ortaya ç›kansosyokültürel politikalar›nhayata geçirilmesinin önemlibir örne¤idir (Engin, 1999,s.126).

Sümerbank dokumafabrikalar› aras›nda enünlüsü olan Nazilli BasmaFabrikas› 9 Ekim 1937’deMustafa Kemal Atatürktaraf›ndan aç›l›r. Y›lda 18milyon metre basmaüretmesi öngörülen fabrika768 dokuma tezgâh›yla iflebafllar. Afla¤› Nazilli’defabrikan›n karfl›s›na kurulaniflçi lojmanlar›yla birliktetiyatro, sinema salonlar› vefutbol tak›m› kurulur. Bugünbu sosyal tesislerin hiçbiriyoktur (Topuçar, H., v.d.,1999, s.142).

Milli Koruma Kanunuiflgücünü denetleyenhükümler (ücretli iflyükümlülü¤ü, çal›flmasüresinin uzat›lmas› veücret s›n›rlamas›) bafltaolmak üzere, hükümetlere‘özel iflletmelere geçici elkoyma yetkisi’, ‘ithalatta veiç ticarette azami veihracatta asgari fiyatlar›saptama’ ve ‘temel mallar›nvesikayla da¤›t›lmas›’yetkisini veren bir kanundur(Boratav, 2003, s.83-84).

afl›r› kazançlar› ve enflasyonu engellemek için 1942’de Varl›k Vergisi Kanunu ç›ka-r›l›r. Esas olarak ticaret burjuvazisini daha sonra çiftçi, esnaf ve ücretlileri hedefle-yen ve yaln›zca bir kere uygulanan bu vergi ‘orans›z ölçüde’ gayri Müslimlerinüzerine y›k›l›r. Ellerindeki mallar›n› yok pahas›na Müslüman burjuvaziye satmakzorunda kal›rlar. Bu vergiye itiraz hakk› olmad›¤› için vergi borçlar›n› bir ay içeri-sinde ödemeyenler, öncelikli olarak kamplara, çal›flt›r›lmak üzere Aflkale’ye gön-derilirler. Sonuçta, Varl›k Vergisi Kanunu ile tahsil edilen verginin yar›dan fazlas›-n› az›nl›klar ödemifltir (Boratav, 2003, s.85; Keyder, 1992a, s.51).

1944 y›l›nda ç›kar›lan Toprak Mahsulleri Vergisi ile savafl zaman› tar›msal ka-zançlarda oluflan art›¤a el konur. Aflar›n kald›r›lmas›ndan sonra tar›ma yönelik ger-çeklefltirilen bu vergilendirme ‘piyasa için üretmeyen küçük ve yoksul köylününüzerinde çok a¤›r bir yük’ oluflturur (Boratav, 2003, s.86). Yine savafl dönemindememurlar›n durumunda göreli olarak bozulma görülmez ama, iflçi s›n›f›n›n durumuhem göreli olarak, hem de mutlak olarak bozulur. Bu dönemde tar›m kesimiyle ilgi-li iki önemli geliflme yaflan›r: ‹lk olarak Maarif Vekili Hasan Ali Yücel ve ‹lkö¤retimGenel Müdürü ‹smail Hakk› Tonguç’un önderli¤inde 1940 y›l›nda kurulan köy ens-titülerinde yoksul köy çocuklar› ‘hem e¤itim alan›nda, hem de k›rsal yap›y› modern-lefltirecek aktif aktörler olarak’ köylere yerlefltirme plan›n› içerir. Bir di¤er geliflme iseÇiftçiyi Toprakland›rma Kanunu’dur (Boratav, 2003, s.90). Bu kanun 1945 toprak re-formu yasas› olarak da geçer ve ayr›nt›lar› afla¤›daki bölümde tart›fl›lacakt›r.

Çok Partili Dönem ve Köylülü¤ün De¤iflim RolüTürkiye’nin siyasal ve ekonomik tarihi aç›s›ndan 1946 y›l›, çok partili parlamenterrejime geçiflin oldu¤u önemli bir y›ld›r. Keyder (1992a, s.53)’e göre çok partili de-mokrasiyle köylüler aras›nda önemli bir iliflki vard›r. Zira savafl dönemindeki uy-gulamalar nedeniyle köylünün gözünden “jandarmal›, tahsildarl› ceberut devlet”imgesi silinmez ve bu savafl dönemi politikalar›na tepki olarak, oylar DemokratParti’ye gider (Keyder, 1999, s.169).

5 Eylül 1945’te Milli Kalk›nma Partisi, 7 Ocak 1946’da ise Demokrat Parti kuru-lur. 21 Temmuz 1946’da ilk defa tek dereceli seçimler yap›l›r. 14 May›s 1950’de iseseçim yoluyla iktidar›n de¤iflimine yol açan önemli bir siyasi dönüflüm söz konu-sudur. Boratav’a göre bu dönem ‘siyasal iktidar›n s›n›fsal içeri¤inde niteliksel ol-mayan de¤iflimlere yol açm›flt›r. Art›k siyaset içerisinde genifl halk kitleleri art›k se-yirci de¤il aktörler olarak yer almaya bafllam›flt›r. Buna göre siyasi iktidarlar iflçi,köylü, esnaf gibi toplumsal kesimlerin isteklerini göz önüne almak zorunda kal›r-lar (Boratav, 2003, s.94). Tar›m arazilerinde bireysel mülkiyet bu dönemde yap›salbir olgu haline gelmifltir (Keyder, 1998, s.169). Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu veAmerikan yard›mlar›n›n tar›ma aktar›lmas› arac›l›¤›yla köylülerin büyük ço¤unlu¤uyasal olarak toprak sahibi olur (Keyder, 1998, s.169).

Boratav bu dönemi ‘dünya ekonomisiyle farkl› bir eklemlenme denemesi’ ola-rak ele almaktad›r. Zira “kapal›, korumac›, d›fl dengeye dayal› ve içe dönük iktisatpolitikalar› ad›m ad›m gevfletilir; ithalat serbestlefltirilerek büyük ölçüde artt›r›l›r;kronikleflmeye bafllayan d›fl aç›klar nedeniyle d›fl yard›m, kredi ve yabanc› serma-ye yat›r›mlar›yla ayakta duran bir ekonomik yap› yerleflir” (Boratav, 2003, s.94-95).

Boratav (2003, s.95), CHP iktidar› alt›nda egemen s›n›f›n ‘yüksek bürokrasi vesiyasi kadrolarla içli d›fll› olmufl ç›kar gruplar› ve burjuva klikleri ve Anadolu kö-kenli ticaret sermayesinin” savafl ekonomisi uygulamalar›ndan ç›kar sa¤lad›klar›n›yazar. Dolay›s›yla 1945 sonras›nda birinci grup Demokrat Parti hareketini örgütle-yip desteklerken, ikinci grup CHP iktidar›na ba¤lan›r. Bu ikinci grup CHP içerisin-


Aflar vergisi, Osmanl›mülkiyet sistemi gere¤incedevlete ait olan topraklarüzerinde yap›lan tar›mdanelde edilen mahsuldenal›nan %10 oran›ndavergidir. Osmanl›‹mparatorlu¤u dönemindenkalma olan Aflar vergisi,‹zmir ‹ktisat Kongresi’ndeal›nan kararlar gere¤i 1925y›l›nda kald›r›lm›flt›r.

17 Nisan 1940’ta 3803 say›l›Köy Enstitüleri Yasas›yla 21tane kurulan ve 1954 y›l›ndakapat›lan köy enstitülerininamaçlar› “yeni toplumde¤erleri gelifltirme”,“ulusal kültürün yarat›lmas›ve gelifltirilmesi”, “ekonomikyaflam›n uzmanlaflmas›” ve“üretimin ve verimlili¤inartt›r›lmas›” olarak belirlenir(Önen, 1993, aktaran Kartal,2008, s.25)

Üniversitede tasfiye AnkaraÜniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi’ndegerçekleflmifltir. 1945y›l›nda fakülte hocalar›ndanPertev Naili Boratav, BehiceBoran, Niyazi Berkes veMuzaffer fierif Baflo¤luaç›¤a al›narak üniversitedenuzaklaflt›r›l›rlar (Çetik, 1998,s.17).

de “ Köy Enstitülerinin çökertilmesi, üniversitede tasfiye ve savafl sonunda filizlen-meye bafllayan ilerici, solcu ve demokrat oluflumlar›” ezmeye giriflti ve baflar›l› oldu.

Boratav’a göre toplumsal yap›daki bu dönüflümler “savafl sonras›nda kapitalistdünya sisteminde meydana gelen yeni dengelerden türeyen d›flsal etkenlerleahenkli bir uyum” sa¤lam›flt›r” (Boratav, 2003, s.96).

Türkiye’nin ekonomisinin ‘d›fla aç›k vermeyen bir yap›ya dönüflmesi’, ‘kapita-list dünya ekonomisinin savafl sonu konjonktürü taraf›ndan belirlenen bir dönü-flümdür’ (Boratav, 2003, s.97). Ona göre 1946-1953 döneminde Demokrat Parti’niniktidara gelmesi ekonominin genel yönelifli üzerinde önemli bir de¤ifliklik yapmaz.CHP ve DP iktidarlar› aras›nda “kalk›nma stratejisi, devletin ekonomik rolü, d›flyard›m, yabanc› sermaye ve d›fl ticaret rejimi, dünya ekonomisiyle piyasa iliflkileri-ne, göreli serbest ticarete ve aç›k ekonomi koflullar›na dayal› bir eklemlenme e¤i-limi” ile ilgili süreklilik söz konusudur. Yine 1946 y›l›nda 100 milyon dolara ulaflanbir d›fl ticaret fazlas› veren Türkiye’nin, Truman Doktrini ve Marshall Plan› çerçe-vesinde d›fl yard›m aray›fl›na girmesi hem CHP, hem de DP’nin yaklafl›m›d›r (Bora-tav, 2003, s.99). Türkiye 1947’de IMF, Dünya Bankas› ve Avrupa ‹ktisadi ‹flbirli¤iÖrgütü’ne, 1952’de ise NATO’ya üye olur.

Truman Doktrini ve Marshall Plan›’n›n ne zaman ortaya ç›kt›¤›n› ve amaçlar›n› araflt›r›n›z.

Keyder’e göre Demokrat Parti’nin 1950’de iktidara gelifli “Türkiye tarihinde seç-kinler yönetiminden tam s›n›f yönetimine ve bir kapitalist geliflme kal›b›ndan birbaflkas›na, belirleyici bir kayma olarak görmek mümkündür”. Zira CHP hükümet-leri burjuvaziye hiçbir zaman tam serbestlik tan›mad›¤› için DP iktidar› ile birlikteburjuvazi rüfltünü kazan›r ve DP onun sözcüsü olur (Keyder, 1992a, s.55). Key-der’in bu dönemde özellikle köylülükle ilgili çözümlemesi oldukça önemlidir. Bu-na göre Fransa ve ‹ngiltere’nin aksine Türkiye’de, ba¤›ms›z köylülük ortaya ç›k-m›flt›r. Oysa, Fransa’da ‘feodal s›n›f karfl›s›nda toprak üzerindeki haklar›n› pekiflti-ren köylülükle ‹ngiltere’de kapitalist çiftçili¤in do¤uflu vard›r.

Oysa Türkiye’ye bakt›¤›m›zda gerek d›fl yard›mlarla gerekse devletin yüksek fi-yat ve düflük faizli kredi politikalar›yla tar›mda, kapitalist geliflmenin önü t›kan›r veküçük meta üreticili¤i tar›mda yerleflik bir üretim biçimi haline gelir. 1945 ÇiftçiyiToprakland›rma Kanunu ve 1950’lerde ki geliflmelerle küçük meta üretiminin yer-leflmesi, tar›mda Türkiye’deki kapitalist dönüflümün kap›s›n› kapat›r. Küçük metaüretimiyse ‘aile eme¤ine dayanan bir iflletmenin meta iliflkilerinin yayg›nlaflt›¤› birekonomik ortamda faaliyet göstermesidir. Küçük meta üreticisi, hane içerisindekiiflbölümünü, yafla ve cinsiyete göre belirler’ (Keyder, 1998, s.165).

1946 ve 1953 y›llar› aras›nda, toplumsal gruplar›n sosyal ve ekonomik durumlar›nabakt›¤›m›zda, “tüm sosyal gruplar›n mutlak durumlar›n›n ve yaflam koflullar›n›n düzel-di¤ini” görürüz. Reel gelirlerin artmas›na ra¤men ücretli-maafll› gruplar›n göreli durum-lar› geriler, genel olarak mülk gelirleri ve özellikle ticaret sermayesinin milli has›ladanald›¤› paylar artarken genifl köylü kitlelerinin fiyat hareketleri nedeniyle bozulan bölü-flüm iliflkileri, üretim dinamizmi içinde fazlas›yla telafi edilir (Boratav, 2003, s.106).

Türkiye, 1950’lerin bafllar›nda ihracat gelirlerinin yükseldi¤i ortamdan yararla-narak, Kore savafl›n›n da yaratt›¤› ekonomik patlamayla artan oranda tah›l ve ma-den cevheri ihraç eder. Özellikle tar›m kesimindeki fiyat teflvikleri ve ithal edilentraktörler, topraklar›n geniflletilmesi ihtiyac›n› do¤urur ve ekilen alan %50’den faz-la artar. 1953’e kadar olan dönemde ‘ihraç gelirleri 35.000 traktöre dönüflür ve köy-lünün gözü para görür’ (Keyder, 1992a, s.57). 1953’ten sonra tar›msal ihracat eko-nomisi hammadde fiyatlar›n›n gerilemesi ve ticaret aç›klar›n›n ortaya ç›kmas›yla


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

1947 y›l›nda bafllayanMarshall Yard›m›, Türkiyeekonomisine, dünyaekonomisi içerisindepiyasan›n dayatt›¤›iflbölümü içerisindeki rolünügerçeklefltirmesine yard›mc›olur. Dolay›s›yla 1950 y›l›nda15.000 olan traktör say›s›,1955’te 40.000’e ulafl›r.Dahas› ba¤›ms›z topraksahiplerinin say›s›ndaönemli bir art›fl gerçekleflir(Keyder, 1992b, s.312-312).

geriler. 1955’ten sonra d›fl yard›m bulunamaz ve hükümet, tar›m kesimindeki yük-sek gelirleri devam ettirebilmek için, çiftçinin ürününe yüksek fiyat öder. D›fl borç-lar artar ve 1958’de DP düflüfle geçer (Keyder, 1992a, s.59).

Bu dönemde, savafl sonras›nda yaflanan ekonomik geniflleme ortam› ve liberald›fl ticaret politikalar› son bulur. Yine ihraç mallar›na olan talep düfler ve ithalat s›-n›rlamalar›na gidilir. Demokrat parti “devlet yat›r›mlar›yla gerçeklefltirilen ithal ika-meci politikaya angaje olur” (Boratav, 2003, s.108).

Demokrat Parti kamu yat›r›mlar›n› geniflletmek zorunda kalsa da özel s›nai üreti-minde de önemli bir geniflleme gerçekleflir. Tar›m d›fl› faaliyetlere bak›ld›¤›nda ka-mu iflyerlerinde çal›flan iflçilerin art›fl h›z›, özel iflyerlerinde çal›flan iflçilerin art›fl h›z›-n›n alt›na düfler. Bu y›llar düzensiz kentleflme ve gecekondulaflma y›llar›d›r. “Kentlinüfus içinde, ücretli maafll› gruplar›n pay›, bu dönem boyunca gerilemifl; düzensiz,marjinal faaliyetlerde, kendilerine hayat alan› bulan gruplar›n pay›ysa artm›flt›r (Bo-ratav, 2003, s.108). Böylelikle ‘k›rsal alan içinde de¤iflen çeflitli mekanizmalarla top-raktan kopan nüfus göç bask›s› alt›na girer’ ve ‘topraktan kopman›n h›zland›¤› veköylülü¤ün kayboldu¤u dönemlerde flehirlere y›¤›lan gruplar’ (K›ray, 1982, 61) ayn›zamanda yukar›da bahsedilen marjinal faaliyetlerin aktörleri olurlar. Gecekondularise ‘göç sonucu oluflan yerleflmeler’ olarak tan›mlan›r (fienyap›l›, 1982, s.103).

Bu resim Türkiye’deki nüfus art›fl›, çarp›k kentleflme ve gecekondulaflma olgular›n› çarp›c›bir biçimde göstermektedir.

Bu dönemler ‘kapitalist azgeliflmiflli¤in tipik bunal›m›n›n” yafland›¤› dönemler-dir. Yüksek düzeyde ithalata karfl›l›k ihracat›n artmad›¤› ve d›fl borcun bulunama-d›¤› bir dönemde DP hükümetine karfl› artan muhalefet toplumun her kesimindengelmeye bafllar. Gerginleflen siyasal ortamda bask›c› politikalar›n› artt›ran hüküme-te karfl› kent ayd›nlar› darbeyi aç›kça davet eder (Keyder, 1992a, s.61).

27 May›s 1960 darbesini gerçeklefltiren subaylar›n “toplumsal de¤iflme anlay›fl-lar› ‹ttihat Terakki ve CHP seçkinlerinin otoriter, devletçi ideolojisinden türerken”Milli Birlik Komitesi içerisinde de çeflitli görüfller oluflur. Bu görüfllerden birisiyseordunun gelecekte de politikaya kar›flmas›n› öngören bir düflünceye sahiptir. On-lara göre ekonomik kalk›nma, ancak planl› ve devlet taraf›ndan idare edilen bir


Gecekondu nüfusu genç veçal›flmaya isteklidir. Erkeknüfus yayg›n olarak çal›flmayaflam›na kat›l›rken kad›nnüfus daha az kat›l›mgösterir. Kentteki iflkollar›n›n belli kesimlerinegirebildikleri için ücretleridüflük olur. Kenttekarfl›laflt›¤› zorluklar›akraba, komflu ve iflarkadafllar›n›n oluflturdu¤uçevre içerisinde çözer. Kentyaflam›na s›n›rl› kat›l›rken,kentin tüketim pazar›nagelir olanaklar›n› zorlayarakkat›l›r (fienyap›l›, 1982,s.113-114).

Resim 8.1

Gerçek Göründü¤üGibi Olmayabilir

Kaynak: 120*180,Tuval ÜzerineYa¤l› Boya, KifliselKoleksiyon, 2008Arzu Ayd›n Deveci

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ekonomiyle mümkündür. Bu görüflün egemen nitelik kazanmas›yla birlikte 1961y›l›n›n Ekim ay›nda seçimler yap›l›r (Keyder, 1992a, s.62).

Üniversite profesörlerine haz›rlat›lan yeni anayasa ile toplum içerisinde sosyal de-mokrat bir anlay›fl oluflturulmas› ve kapitalist ekonominin geliflmesi hedeflenir. Mo-dern sanayi ve küçük sermaye ikili¤inden oluflan ekonomik yap›da, birinci kesim ‘tek-nokratik yönetim’ gerektirirken ikinci kesimin h›zl› birikime ihtiyac› vard›r. Devletçilikve teknokratik devletin kar›fl›m›n› öngören düflünce için anayasa DPT’nin kurulmas›n›öngörür (Keyder, 1992a, s.63). Dolay›s›yla 1962 y›l›yla bafllayan süreçte ‘iç piyasan›nsürükledi¤i geliflme biçimi egemen olmaya devam eder’ (Boratav, 2003, s.117)

1973 y›l›ndaki çal›flmas›nda ‹brahim Yasa, 1950 y›llar›nda bafllayan ekonomikve teknolojik geliflmelerin, sanayileflme ve kentleflme süreçlerinin toplumsal yap›dade¤iflmelere yol açt›¤›n› belirtir. (Yasa, 1973, s.183). Yasa’ya göre köyler Türkiye’nintoplumsal ve ekonomik yap›s›nda önemli bir yer tutmaktad›r ve köyler bir geçifl dö-nemi içerisinde yer almaktad›r. Tar›m›n 1980 y›l›yla birlikte h›zla de¤er kaybetti¤inidüflündü¤ümüzde 1970’li y›llarda yap›lan bu de¤iflim analizi oldukça manidard›r.

Genel olarak bak›ld›¤›nda 1923-1960 y›llar› aras›ndaki dönemde ekonomik vetoplumsal de¤iflmelerin en çok 27 May›s 1960 darbesinden sonra gerçekleflti¤ini söy-leyen Yasa’ya göre toplumsal de¤iflmede “toplumun kendi iç devinimleri, yani, nüfusve üretimin art›fl›, bu art›fllar›n yaratt›¤› bask›lar büyük rol oynar” (Yasa, 1973, s.184).

Yasa (1973, s.185) 1923-1960 y›llar› aras›ndaki toplumsal ve ekonomik de¤ifl-meleri saptamak için Türk ‹ktisadi Geliflmesi Araflt›rma Projesi taraf›ndan yap›lanaraflt›rman›n sonuçlar›n› yazar. Çal›flman›n ekonomik sonuçlar› hep k›rsal alandaolan de¤ifliklikleri içerir. Bu de¤ifliklikler; köylerde makineleflme, toprak da¤›t›m›,suni gübre kullan›m›, toprak ve ürün miktarlar›n›n de¤iflmesi, toprak bölünmesi-nin ve ortakç›l›¤›n ortadan kalkmas› fleklinde s›ralanabilir. Yine köylünün üretim-de ve tüketimde kredi ihtiyac›n› tefeciden karfl›layarak, artan ulafl›m olanaklar›ylabirlikte ürününü kasaba ve kente götürüp satmas›, köylere radyo, dikifl makinesi,gaz oca¤›, de¤iflik giyim eflyalar› ve yiyeceklerin girmesi, son olarakda köylerdebaz› zanaatlar›n ortadan kalkmas› söylenebilir. Bunlar›n yerine floförlük, kamyonve araba tamircili¤i, kaynakç›l›k, terzilik ve marangozluk gibi zanaatlar ortaya ç›k-m›flt›r (Yasa, 1973, s.186).

Ona göre tüm bu de¤iflmeler 1945 y›l›ndan sonra görülmektedir. Toplumsalalanda gözlenen de¤iflikliklerse bugünle karfl›laflt›r›ld›¤›nda oldukça ilginçtir. Köy-lerde ilkokul olmas›, köylülerin siyasi partiler ve demokrasi hakk›nda olumlu dü-flünce ve görüfllere sahip olmas›, hane say›s›n›n artmas›, köylere gazete gitmesi,kooperatifleflme, sa¤l›k kurumlar›ndan yararlanma olanaklar›n›n gelifltirilmesi vekent yaflam› hakk›ndaki düflüncelerin de¤iflerek kente gidip yerleflme e¤ilimlerininartmas›d›r (Yasa, 1973, s.186-187). Bu de¤iflmelere paralel olarak kentleflme ve ge-cekondu sorunundan bahseden Yasa dikkati nüfus art›fl›na, kentlerdeki kamu hiz-metlerine ve iflsizlik sorunlar›na çekmektedir.

‹THAL ‹KAMEC‹ SANAY‹LEfiME DÖNEM‹Boratav’a göre 1962 sonras›nda ekonomi politikalar› planlama temelli olarak eleal›nd›¤› için, kamu yat›r›mlar›n›n, haz›rlanan befl y›ll›k planlara uyum göstermesi zo-runluluk haline gelir. Özel yat›r›mlarsa Devlet Planlama Teflkilat›’n›n planlama he-deflerine uygunlu¤unu denetleyen kamu kurulufllar›n›n onay›na ihtiyaç duyar veyönetimle planlama aras›nda gerekli uyum hiçbir zaman sa¤lanamaz Dahas›, ‘para-kredi-kambiyo ve zaman zaman maliye politikalar›, planlama sürecinden d›fllan›r’(Boratav, 2003, s.118).


‹thal ikameci sanayileflme, Birinci Befl Y›ll›k Plan’›n (1963) aç›k stratejik tercihiolarak, 1971 y›l›na kadar %9 bir büyüme h›z› gösterir (Boratav, 2003, s.119; Key-der, 1992 a, s.63). Geliflmifl kapitalist toplumlardaki tüketim normlar› ve kentli, tafl-ral› burjuvazinin gelir düzeyi “dayan›kl› tüketim mallar›” olarak bilinen radyo, tele-vizyon, buzdolab›, çamafl›r makinesi, elektrik süpürgesi, otomobil ve modern bü-ro ve mutfak eflyalar›na etkili bir talep gelifltirir. Bu mallar›n ithalat› serbest b›rak›l-mayarak baz› koflullarda yabanc› sermayenin kat›l›m›yla ülke içinde üretilir. ‹thala-t› serbest b›rak›lmayan dayan›kl› tüketim mallar›n›n sanayisi önce montajla bafllar.Modern bir sanayi görünüm kazanmas›ysa yerli katk› ve yan sanayiyle mümkünolur. Sonuç olarak bu mallar›n üretim kollar›; teknoloji ve temel girdiler aç›s›ndand›fla ba¤›ml› oldu¤u gibi, üretim ölçe¤i, birim maliyetler ve kalite bak›m›ndan ba-t›dan oldukça geri durumdad›r. Bu mallar› d›fla pazarlama olana¤›ysa oldukça s›-n›rl›d›r (Boratav, 2003, s.119).

‹thal ikameci sanayileflme sürecinde devlet, uluslararas› ekonomiyle ulusal eko-nomi aras›nda bir köprü ifllevi görmekle kalmaz, bu duruma uygun ‘iç ekonomipolitikas›’ oluflturulur. Döviz s›k›nt›s› nedeniyle dolar›n bulunmas› siyasi yetkilile-rin ifli haline gelir ve bu durum ekonomiyi siyasallaflt›r›r. Dolay›s›yla güçlü bir bü-rokrasi ve burjuvazinin sürekli kuflatt›¤› bir devlet mekanizmas› oluflur ( Keyder,1992b, s.317).

Türkiye’de tar›mda küçük köylü mülkiyeti gibi tarihi olarak belirlenmifl toplum-sal yap›, iç pazar› gelifltirir ve k›rsal bölgeler imalat sanayi ürünleri için pazar hali-ne gelir. Kentlere göç eden köylülerin ço¤unlu¤unu küçük toprak sahipleri olufl-turdu¤u için, birikimleri ve köyle olan iliflkileri onlar› konuta ve dayan›kl› tüketimmallar›na kavuflturur. Böylece kentleflme h›z› imalat sanayi ürünlerinin pazar›n› ge-lifltirir ( Keyder, 1992b, s.317).

Bu dönemde dünya ekonomisine Keynes’cilik damgas›n› vurur. Azgeliflmiflekonomiler kronik d›fl aç›klar›n› resmi kaynaklardan gelen kredilerle kapat›rlar.Böylece Türkiye ekonomisinin ithal ba¤›ml›l›¤› kronik hale gelir ve bu da ihraca-t›n ihmal edilmesine yol açar (Boratav, 2003, s.123).

1962-1976 döneminde siyasi iktidar›n popülist politikalar›yla siyasi partiler, iflçive köylü kitlelerinin isteklerine duyarl› hale gelirler. Dolay›s›yla “egemen blokun


1970’li y›llar›n ortalar›ndanitibaren gecekondusemtlerinde çat›lar›televizyon antenleri kaplar.Yine iflçi ve köylü ailelerindetransistorlu radyo, teyp,buzdolab›, hatta otomobilkullan›m› yayg›nlafl›r(Boratav, 2003, s.120).

Resim 8.2

Arzu’nun ZihinselEvrimi-I

Kaynak: 25*20Ya¤l›boya, KifliselKoleksiyon, 2010Arzu Ayd›n Deveci

uzun dönemli ç›karlar›yla genifl halk kitlelerinin k›sa dönemli ç›karlar› aras›nda biruzlaflma sa¤lan›r”. Daha da ilginç olan›ysa bu dengenin egemen blok aleyhine bo-zulma olas›l›¤›n›n ortaya ç›kt›¤› rejim d›fl› müdahaleler meydana gelir (Boratav,2003, s.123).

Popülist politikalar›n bir di¤er sonucu Türkiye’de kurulan ileri bir sosyal güven-lik sistemidir. “Böylece iflçi s›n›f› ücret d›fl›nda önemli güvencelere ve parasal ol-mayan gelir türlerine kavuflur” (Boratav, 2003, s.124). Sendikal› iflçilerin ücretleriartt›r›l›r, sendikalara grev hakk› tan›n›r ( Keyder, 1992b, s.318). Nitekim 1961’deço¤unlu¤u sendikac›lardan oluflan kurucular› olan Türkiye ‹flçi Partisi örgütlenerek1965 y›l›nda yap›lan seçimler sonucunda 15 milletvekiliyle mecliste temsil edilmeolana¤›na sahip olur (fiener, 2010, s.13).

Tar›m kesimindeyse “tar›msal has›lan›n artan bölümü, tar›m sat›fl kooperatifle-ri, Toprak Mahsulleri Ofisi, Tekel, fieker fiirketi, Çaykur gibi kurulufllarla pazarla-n›r ve destekleme politikalar›n›n etki alan› genifller” (Boratav, 2003, s.125). Bu mo-del 1977’deki bunal›m konjonktürüne kadar sürer (Boratav, 2003, s.125).

Türkiye imalat sanayisindeki yüksek ücretler nedeniyle yabanc› sermayeninuzak durdu¤u bir ülkedir. Bu dönemde ortaya ç›kan döviz ve yabanc› sermaye s›-k›nt›s› zengin Kuzey Avrupa ekonomileri için çal›flmaya giden Türk iflçilerinin dö-vizleriyle kapat›l›r. ‹lk etapta ‘kentlerdeki nitelikli sanayi iflçileri’ misafir iflçi ola-rak giderler. ‹kinci etaptaysa ‘kasabalardaki küçük burjuvazi ve orta köylüler gi-derken, son olarak ta köyden ç›k›p giden yoksul köylüler, Avrupa ülkelerine, sa-nayi iflçisi olarak giderler. Bu dönemde Avrupa büyümenin zirvesindedir( Keyder,1992b, s.319).

Kalk›nma Temelli Bir Azgeliflmifllik Tart›flmas›1950’li ve 1960’l› y›llarda geliflen “sanayileflmeyle birlikte büyüyen iflçi s›n›f› ve az-geliflmifl ülkelerde ortaya ç›kan anti-emperyalist ve sol dalgadan etkilenen ayd›n-lar” sayesinde Türkiye ‹flçi Partisi ve Yön dergisi ortaya ç›kar (fiener, 2010, s.76).

Türkiye’nin 1960’l› y›llarda tarihinin en demokratik dönemini yaflad›¤›n› iddiaeden Türkiye ‹flçi Partisi (T‹P) 1961-1971 y›llar› aras›nda ‘Türkiye sol hareketininüç farkl› stratejisini savunarak üç kola ayr›lanlardan birisidir. Di¤er ikisiyise YönDevrim Hareketi (YDH) ve Milli Demokratik Devrim Hareketidir (MDD). Yön Dev-rim Hareketine göre bu ayr›l›¤›n nedeniyse Türkiye’nin sosyo-ekonomik yap›s›n›nfarkl› çözümlenmesidir. Bir di¤er görüfle göreyse “sol hareketler yapt›klar› stratejiktercihlere uygun olarak ülkenin sosyo-ekonomik yap›s›n› tahlil ederler” (fiener,2010, s.14-15).

Yön Devrim Hareketi Do¤an Avc›o¤lu önderli¤inde ‘1961-1967 y›llar› aras›ndayay›nlanan Yön ve 1969-1971 aras›nda yay›nlanan Devrim dergisi etraf›nda örgüt-lenen bir ayd›n hareketidir’. Avc›o¤lu, Yön ve Devrim yazarlar›na göre ülkenin so-runlar›n›n oda¤› kalk›nma sorunudur. Tüm sorunlar›n temelinde azgeliflmifllik ol-gusunu görürler. Yöncülere göre demokrasi ve kalk›nma aras›nda kalk›nman›nbelirleyici oldu¤u pozitif bir iliflki vard›r. Zira kalk›nma demokrasinin önkoflulu-dur. Onlara göre kalk›nmaysa sosyalist yoldan mümkündür. Ancak sosyalizmimilliyetçilikle özdefllefltirerek onun iflçi s›n›f›n›n mücadelesiyle kurulaca¤›na inan-mazlar ama inkarda etmezler (fiener, 2010, s.85-90). Programlar›n›n ana çerçeve-si, “k›rda derebeyi art›klar›na bir toprak reformuyla son vermek, d›fl ticareti, bü-yük sanayiyi ve bankac›l›¤› devletlefltirmek, tarafs›z bir d›fl politika izlemek”tenoluflur. Zira “yar›da b›rak›lm›fl Kemalist reformlar› tamamlama” misyonunu üstle-nir (fiener, 2010, s.173).


Milli Demokratik Devrim (MDD) Hareketiyse 1960’lar›n ikinci yar›s›nda YönHareketinden kopar, Kemalizmi bir ç›k›fl noktas› olarak ele al›p “günümüzün ger-çekleri ›fl›¤›nda” ondan yararlan›lmas› gerekti¤i düflüncesine sahiptir. Türkiye’yiyar›-sömürge ve yar›-feodal olarak de¤erlendirerek, egemen s›n›flar›n en güçlüsüolan iflbirlikçi sermayenin gerçek sanayileflmeye ve gerçek iktisadi kalk›nmayakarfl› oldu¤u düflüncesine sahiptirler (fiener, 2010, s.181). Milli Demokratik Devrim“emperyalizm, iflbirlikçi sermaye ve feodal mütegallibe” ittifak›na karfl› yap›lacak-t›r. Bu ittifak›n d›fl›ndakiler demokratik devrim cephesi olarak görülür. Devrimcicepheyse, Türkiye proletaryas›, yar›-proleter, yoksul köylülük, flehir ve köy küçükburjuvazisi ve tar›m bölgelerinin orta köylüsünden oluflur (Belli, 1970a’dan aktaranfiener, 2010, s.183). Yar›- proleter olarak nitelenen küçük mülk sahibi köylü kitle-si, demokratik devrimin en önemli müttefikidir.

MDD’ciler aras›nda iki tez vard›r. Birincisi “kapitalist olmayan yol” yaklafl›m›d›r.Bu yaklafl›ma göre “emperyalizme karfl› milli kurtulufl devrimlerini gerçeklefltirenülkeler, siyasal ba¤›ms›zl›k hedeflerine ulaflt›klar›nda ekonomik ba¤›ms›zl›k içinmücadele etmeli ve dört hedef gerçeklefltirmelidirler (Alpay, 1968a’dan aktaran fie-ner, 2010, s.197). Dört hedefin birincisi “yabanc› sermayenin kald›r›lmas› ve ya-banc› tekellerin mallar›n›n millilefltirilmesi”, ikincisi “toprak meselesinin radikal birbiçimde çözülmesi, feodalizmin y›k›lmas› ve köylerin isteklerinin karfl›lanmas›”d›r.Üçüncü hedef, “devlet sektörünün gelifltirilmesi temelinde endüstrileflme” ve sonhedef olarak da “toplumun her bak›mdan demokratlaflt›r›lmas›, halk›n ekonomikve sosyal reformlara tam kat›l›m›n›n sa¤lanmas›” yer al›r (Alpay, 1968a’dan aktaranfiener, 2010, s.197). MDD içerisindeki ikince tezse siyasi iktidar temelli bir yakla-fl›m sergiler. Bu yaklafl›m öncelikle iflçi s›n›f›n›n önderli¤inde kurulacak bir iktida-r› hedefler. Cephenin öncülü¤ünü iflçi s›n›f› yapacakt›r (fiener, 2010, s.198).

fiener’e (2010) göre “her üç hareket de sosyalizmi büyük ölçüde bir kalk›nmayöntemi olarak benimser. ‘Sosyal adalet için kalk›nma” ancak sosyalizmle olanak-l›d›r. Kalk›nma için yap›lmas› gerekenlerse ‘toprak reformu, genifl çapl› millilefltir-me ve kamulaflt›rmalar, planl› bir devletçilik’ anlay›fl›d›r (fiener, 2010, s.361). Herüç düflüncenin de azgeliflmiflli¤i alt etmek için kalk›nman›n ya da endüstrileflme-nin gereklili¤i düflüncesi 12 Mart 1971 darbesiyle önemli bir kesintiye u¤rar ve Tür-kiye ‹flçi Partisi kapat›l›r. Türkiye azgeliflmifl bir konumda kapitalistleflmeyi sürdü-rür. Bunun sonuçlar›ndan birisi üretken olmayan faaliyetlerin artmas›d›r.

Üretken Olmayan Faaliyetlerin Artmas›Sanayileflmeyle hizmetlerin büyüme h›zlar› aras›nda önemli farklar oluflur. Bununnedeni de ekonominin d›fla karfl› korumac› bir geliflme çizgisini, yükselen bir ithale¤ilimiyle sürdürmesi ve ithal edilen mallardan elde edilen yüksek karlar›n sanayisermayesinden çok ticaret sermayesine gitmesidir. Dahas› tar›m›n ihraç etti¤i nüfusfazlas›n›n bir bölümü modern, sermaye yo¤un teknoloji kullanan sanayi taraf›ndanemilirken ekonomi, geriye kalan nüfus fazlas› için, marjinal-verimsiz faaliyet alan-lar› yarat›lmas› için gereken esnekli¤i gösterir (Boratav, 2003, s.131).

Oysa mülksüzleflme proleterleflme sürecine dayanan Bat› Avrupa sanayileflmesiile karfl›laflt›r›ld›¤›nda Türkiye belirgin farklar içerir: “tar›mda küçük mülkiyet, küçükiflletme biçimleri yayg›n ve kal›c› hale gelir”. “Nüfus fazlas› k›rsal kesimle ekonomikba¤lar›n› koparmadan kente kayman›n olanaklar›n› yarat›r”. Asl›nda sanayileflmeyedayal› bir kentleflmenin nüfus ak›m›n› sanayi iflçili¤iyle iflsizlik seçenekleri aras›ndab›rakmas› gerekir. Ama marjinal-verimsiz faaliyetlerin ve hizmetlerin fliflkinli¤i sana-yi iflçili¤i ve iflsizlik ikili¤ini kat› bir seçenek olmaktan ç›kar›r (Boratav, 2003, s.132).


Kentleflme süreci gecekondubölgelerinde k›rsal hayatyaflayan, köyle olanekonomik ba¤lar›n› devamettiren, hatta ailebireylerinin farkl› biçimlerdehayatlar›n› sürdürdü¤ü(dolmufl kâhyal›¤›,iflportac›l›k, hizmetçilik,pazarc›l›k, bekçilik, pavyonfedaili¤i) bir biçimde ortayaç›kar (Boratav, 2003, s.132).

1970’li y›llarda sanayileflmenin baflar›s›, toplumsal s›n›flar aras›ndaki farkl›lafl-may› artt›r›r. Dahas› Avrupa’ya giden iflçi say›s› azald›¤› için, döviz ak›fl› yavafllar vek›rsal bölgelerden gelenler gecekondu bölgelerinde yo¤unlafl›r. Güçlenen sendi-kalar ve siyasileflen talepleri, sanayicilerin yüksek karlar› önünde engel oluflturur.Bunun sonucu olarak örgütlü iflgücüyle küçük sermaye ya da marjinal sektörde ça-l›flanlar aras›nda ekonomik ve siyasi uçurum ortaya ç›kar (Keyderb, 1992, s.321).

Dolay›s›yla 1977 ve 1979 y›llar› “içe dönük, d›fla ba¤›ml›, müdahaleci, ithal ika-meci ve populist” modelin bunal›m› ve uzant›s› olarak de¤erlendirilir. 1977 y›l› d›flticaret göstergelerinin bozulmas›na, ihracat›n gerilemesine, tan›kl›k eder. Zira d›flticaret aç›¤› 4 milyar dolar› aflm›fl, kredi kanallar› t›kanm›fl ve petrolde dâhil olmaküzere tüm ithalat›n peflin ödenmesi gerekmifltir. 1978 ve 1979 y›llar›ndaysa ithalat-ta ve milli hâs›lan›n büyümesinde durgunluk gözlense de ihracat›n belli bir art›fle¤ilimi göstermeye bafllad›¤› y›llard›r. Bat› Avrupa sanayileflmesiyle karfl›laflt›r›ld›-¤›nda Türkiye belirgin farklar içerir: “tar›mda küçük mülkiyet, küçük iflletme bi-çimleri yayg›n ve kal›c› hale gelir. Ne var ki “iflçi s›n›f› ve egemen s›n›f aras›ndakibölüflüm çekiflmesi, siyasi ve sosyal dengeleri temelinden sarsacak derecede ger-ginleflir” (Boratav, 2003, s.140-141-142).

Bu gergin ortamda kentli emekçiler ve halk, tüketim mallar›n› almak için, ye-tersiz kalan fiyat denetimleri nedeniyle kuyruklar ve karaborsa içerisinde bunal›r-lar. Bu arada, örgütlü iflçi s›n›f›, enflasyon karfl›s›nda reel gelir düzeylerini korumakiçin sendikal mücadele verirler. Dahas› köylü ve çiftçiler için 1977 y›l›nda getirilendestekleme fiyatlar› 1979 y›l›nda eriyerek onlar› savunmas›z hale getirir (Boratav,2003, s.145).

Sanayi burjuvazisi art›-de¤er oran›n› yükseltmek ve sermaye-iflgücü iliflkisini le-hine çevirmek için, darbe ça¤r›lar›n› 1979 y›l›ndan itibaren bafllat›rlar. Zira “sendi-kalar›n disiplin alt›na al›nmas› ve sermaye için gerekli güven ortam›n›n yenidenyarat›lmas›” gerekmektedir (Boratav, 2003, s.146). 12 Eylül 1980’de yap›lan askeridarbeyle sivil rejime ara verilir. Bu nedenlerden dolay› Boratav, 1980 sonras› dö-nemi sermayenin karfl› sald›r›s› olarak de¤erlendirir.

GER‹YE DÖNÜfiÜ OLMAYAN DE⁄‹fi‹M: NEO L‹BERALPOL‹T‹KALAR1980 y›l›n›n bafllar›nda afl›r› derecede bozulan döviz durumu nedeniyle IMF (Ulus-lararas› Para Fonu)’nin neo-liberal ekonomik program› 24 Ocak 1980’de yürürlü¤egirer. Talep üzerine, öncelikli olarak, hemen devalüasyon (bir ülkenin resmi parabiriminin di¤er ülkelerin resmi para birimleri karfl›s›nda de¤erinin düflürülmesi) ya-p›l›r. Yine istenenden fazlas› verilerek, kemer s›kma anlam›na gelen K‹T (Kamu ‹k-tisadi Teflekkülleri) zamlar› ve fiyat denetimleri kald›r›l›r (Boratav, 2003, s.147). Ne-oliberal politikalar literatürde ayn› zamanda yap›sal uyum politikalar› olarak yer al›r.Bu politikalar uluslararas› ve ulusal sermayenin eme¤e karfl› güçlendirilmesini içe-rir. Baflka bir boyutuysa uluslararas› sermayenin Dünya Bankas› arac›l›¤›yla pazar-lad›¤› hem iç, hem de d›fl piyasada serbest piyasa anlay›fl›d›r (Boratav, 2003, s.148).

24 Ocak kararlar› diye an›lan ve Türkiye’nin IMF’nin liberal ekonomik program›-n› uygulamaya bafllaman önce iktidarda olan Süleyman Demirel hükümetinin prog-ram›, “Özal’›n ve sermaye çevrelerinin 24 Ocak kararlar› do¤rultusundaki talepleri-ni sistemli ve sürekli olarak ‘emek aleyhtar›’ bir do¤rultuda uygulaman›n ve gelifltir-menin araçlar›ndan yoksundu”. ‹flte 12 Eylül 1980’de yap›lan askeri darbe, 24 Ocakprogram›n›n önündeki bu engeli kald›rm›fl, “sermayenin karfl› sald›r›s›n› iflgücü pi-yasas›n› “askeri” bir denetim alt›nda tutarak gerçeklefltirmifltir” (Boratav, 2003, s.148).


24 Ocak kararlar› ileekonomiye damgas›n› vuraniktisat politikalar›n›n temelunsurlar›n›n bafl›ndakambiyo ve ticaretinliberallefltirilmesi gelir.‹hracat pahal› döviz, ucuzkredi ve vergi iadesi gibiteflviklerle ulusal öncelikhaline gelir. Yabanc›sermayeye kolayl›ksa¤land›¤› gibi, sosyalhizmet harcamalar›k›s›tlan›r, fiyat kontrolleri vetemel mallar›n ço¤undasübvansiyonlar(desteklemeler) kald›r›l›r(Boratav, 2003, s.149),(Schick ve Tonak, 1992,s.380).

Boratav’a göre askeri rejim, sermayenin taleplerine göre hareket ederek, iflgü-cü piyasas›n› askeri ve yasal yöntemlerle disiplin alt›na al›r. Tüm bunlar ekonomid›fl› yöntemlerdir (sendikal faaliyetlerin ask›ya al›nmas›, grev yasa¤›, ücret belirlen-mesinin toplu sözleflme düzeninden Yüksek Hakem Kurulu’na kayd›r›lmas› v.b.örnekler). Bu dönemde toplumda hemen her kesimin gelirinde (memur maafllar›,emekli ikramiyeleri ve k›dem tazminatlar› ve tar›ma dönük destekleme politikala-r›nda) büyük boyutlu reel ve göreli gerilemeler oluflur (Boratav, 2003, s.151).

Türkiye’de ilk olarak 1980 ve 1985 y›llar› aras›nda k›rsal nüfus mutlak olarakazalmaya bafllar ve k›rsal yoksulluk derinleflir. Gayri safi milli hâs›la içerisinde tar›-m›n pay› göreli olarak azal›rken sanayinin artmas› gereken pay› istenen geliflmeyigöstermez ve Türkiye üretimden kopufl noktas›na gelir (Günayd›n, 2003, s.130-131).

1982 Anayasas› ile birlikte 1984 y›l›nda 24 Ocak kararlar›n›n uygulay›c›s› Özaltaraf›ndan kurulan Anavatan Partisi (ANAP) iktidara gelir.

24 Ocak program› 1988 y›l›n›n sonuna kadar ekonomi politikalar›na damgas›n›vururken Türkiye’de köklü bir toplumsal, ekonomik, politik ve kültürel dönüflü-mün içerisine girer. Kentli yoksul kesimlerin ekonomik sorunlar›n›n iflgücü piyasa-s›n›n d›fl›na tafl›narak farkl› (gecekondulara dönük tapu tahsis belgeleri, imar afla-r›, ücretliye vergi iadesi, fak fuk fon uygulamas›) uygulamalar›n içerisine girilir. Odönemde Özal taraf›ndan kurulan ve iktidarda olan ANAP’›n bölüflüm politikalar›-na egemen olan anlay›fl, kitleleri “kentli, gecekondulu, yoksul ve tüketici” özellik-leriyle tatmin etmeye çal›flarak, s›n›f tabanl› ekonomik talepleri sendikal örgütlen-meyi, ücret mücadelesini ve köylünün destekleme talebini kat› ve ödünsüz yan›t-larla karfl›lar (Boratav, 2003, s.153). Bu dönemde Türkiye’de tüketime yönelik ha-yat tarz›n›n ivmelenmesini görürüz. Kitleleri yoksul ve tüketici özellikleriyle tatminetmeye çal›flmak, üretmeden ve ihtiyac› olmadan tüketmeye yönlendirir. 1970’liy›llarda Türkiye’de bulunmayan tüketim olgular› vitrinlerde yerini al›rken, süper-marketlerden Amerikan Dolar› ile al›flverifl yapmak bile olanakl› hale gelir.

Boratav’a göre, ekonomik konularda “liberal” görüntü tafl›yan bu dönem, Tür-kiye’nin siyasi tarihinin en bask›c› döneminde yeflerir. Bu dönemde sosyalistler “li-beral sol” ve “sivil toplumcu” konumlara s›¤›n›r. Türk-‹slam sentezi ad› alt›nda ye-


1970 y›l›ndan itibaren 30 y›lboyunca tar›m›n Gayri SafiMilli Has›laya katk›s›%40’lardan % 13’lerdüzeyine inerken, sanayininGSMH’ya katk›s› ancak %17düzeyinden % 24 düzeyineyükselir.

Resim 8.3

Arzu’nun ZihinselEvrimi-II

Kaynak: 25*20Ya¤l›boya, KifliselKoleksiyon, 2010Arzu Ayd›n Deveci

ni bir görüfl ortaya ç›karken Türkiye’de kad›n hareketinin feminist bir temelle budönemde ivme göstermesi yine manidard›r.

12 Eylül 1980 darbesi sonras› Türkiye’de feminizm nas›l bir siyasal hareketlilik sergile-mifltir tart›fl›n›z.

Büyük bir liberal ekonomik programla hareket edildi¤i söylenen bu dönemde,“ihracat›n sürükleyici sektörü olan sanayi 1978-79’da toplam sermaye birikiminden%29 pay al›rken bu kesime giden yat›r›m oran›, 1988 y›l›nda %16’ya düfler” ve do-lay›s›yla sanayi yat›r›mlar›n›n milli gelir içindeki oran› %6,1’den %4,2.’ye geriler”(Boratav, 2010, s.162).

Türkiye’nin 1980 sonras› sanayileflmesini emek yo¤un ve sermaye yo¤un teknolojiler çer-çevesinde tart›fl›n›z?

Sanayinin sermaye birikiminden ald›¤› pay gerilerken bu y›llara ‘burjuvazininyat›r›m unsurlar› de¤il’, ‘arac›, tüketici ve paraziter ö¤eleri’ damgas›n› vurur (Bora-tav, 2010, s.170). Dolay›s›yla 1980 sonras› sanayileflmenin iki özelli¤i vard›r. ‹lkolarak devlet sanayiye yat›r›m yapmaktan vazgeçer ve devlete ait sanayi tesislerinih›zla elden ç›kar›r ve özellefltirir. Yani sanayi yat›r›mlar› ve üretim serbest piyasakoflullar›na terk edilir, dahas› sanayi ürünlerinin d›flsat›m› artt›r›l›r (Kepenek, 1999,s.235). Buradan devamla Kepenek, sanayileflme politikalar›n›, “devalüasyonlarlaTL’nin de¤erinin düflürülmesi, iflgücü maliyetlerinin sendikal çal›flmalar ve toplupazarl›k haklar›n›n ask›ya al›nmas› yoluyla düflürülmesi, gümrük duvarlar› ve ko-rumac›l›¤›n kald›r›lmas›, d›flsat›ma do¤rudan sa¤lanan parasal destekler ve özellefl-tirme yoluyla devletin sanayi yat›r›m ve üretiminden elini çekmesi” olarak befl anabafll›k alt›nda tart›fl›r (Kepenek, 1999, s.236).

Buradan hareketle neoliberal küreselleflme, sermaye yanl›s› tutumuyla serma-yenin serbest dolafl›m›na izin verirken eme¤in dolafl›m›n› k›s›tlar. ‹flgücü piyasala-r›n›n esnekleflmesiyle birlikte eme¤in pazarl›k gücünde meydana gelen düflüfller,piyasa odakl› politikalar›nda katk›s›yla gelir da¤›l›m›nda ciddi bozukluklar yarata-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Resim 8.4

Arzu’nun ZihinselEvrimi-III

Kaynak25*20 Ya¤l›-boya, Kiflisel Kolek-siyon, 2010, ArzuAyd›n Deveci

rak yoksulluk olgusunu keskinlefltirir. Örne¤in; Türkiye ve baflka ülkelerde “gelirda¤›l›m›nda keskin de¤iflimlere ve sosyoekonomik etkilere yol açan derin finansalkrizler” neoliberalizmle birlikte an›lmaya bafllan›r. Dahas› hemflehrilik iliflkileri gi-bi toplumsal dayan›flma mekanizmalar›n› aksat›r (fienses, 2009, s.684). Afla¤›da dagörece¤imiz gibi 1990’larla birlikte uluslararas› iflbölümü, azgeliflmiflli¤in sürekliazgeliflmifl kalmas› ve geliflmifl olan›nda ilerlemesi üzerine kurulmufltur.

Uluslararas› ‹flbölümü ve Türkiye: 1989-2007Bu dönem için Boratav iki ö¤eden bahseder: Birincisi askeri rejimin getirdi¤i siya-si yasaklar›n kald›r›larak 1980 öncesinin köklü partilerinin siyasete geri dönmesi-dir. ‹kinci ö¤eyse 1989 y›l›nda sermaye hareketleri üzerindeki k›s›tlar›n kalkmas›-d›r. 1995 y›l›nda Avrupa Birli¤i ülkeleriyle gümrük birli¤inin gerçeklefltirilmesidirve bu da d›fl ticaret politikalar›ndaki liberalleflmenin son dura¤› olur (Boratav,2003, s.172). “Türkiye 21. yüzy›la, kapsaml› bir IMF-Dünya Bankas› program›yla‘yolsuzlukla mücadele’ gündemiyle girer”. Gündem ‘emek sermaye iliflkilerinden’ve ‘sermaye içi sorunlardan’ oluflan iki boyut içermektedir. Emek sermaye iliflkile-ri, emek sermaye aras›ndaki bölüflüm sürecini piyasa mekanizmalar›na teslim eder.Yani “iflgücü piyasas›n› ve tar›m› etkileyen iktisat politikas› araçlar›n› tamamen tas-fiye ederek popülizmin ekonomik taban›n› ortadan kald›rmay› hedefler ve Türki-ye burjuvazisinin katmanlar› bu yönelifli hararetle destekler” (Boratav, 2003, s.173).Gündemin ikinci boyutuysa “siyasi iktidar›n ayr›cal›kl› ifl adamlar›na ve sermayegruplar›na dönük kay›r›c› uygulamalar›n›, özerk kurumlar oluflturarak önlemeyihedefler. Ekonomik yönetimin genifl alanlar›, siyasetten ba¤›ms›z özerk kurumlaradevredilir” (Boratav, 2003, s.175). Ancak bu özerk kurumlar›n, belli sermaye grup-lar›n›n etkileri alt›na girmesine ve “eknomik güç bak›m›ndan avantajl› olan ulusla-raras› sermayenin fiili ayr›cal›klar›na engel olacak güvenceler gelifltiremez” (Bora-tav 2010,176).1980 ve 1988 y›llar›n›n emek aleyhtar› politikalar›na halk taban›ndan gelen iki tep-ki son verir: 1989 iflçi eylemleri (demir çelik, SEKA ve Zonguldak grevleri) veANAP’›n yerel seçimleri kaybetmesidir” (Boratav, 2003, s.175). Sendikal harekette-ki bu canlanma iflsizlik tehdidiyle duraklar ve “sendikalaflmaya son darbeleri finan-sal krizlerin ard›ndan gerçekleflen ekonomik bunal›mlar ve yayg›n özellefltirme uy-gulamalar› vurur” (Boratav, 2003, s.176). 2000 y›l›nda sendikalaflma oran› 10 y›l ön-cesinin yar›s› olan %21’e düfler. Dolay›s›yla Türkiye uluslararas› ifl bölümü içerisindeucuz ve tepkisiz iflgücüyle varolmaya çal›fl›r.

Türkiye’de Kapitalizmin Geliflmesi ve Bat› KapitalizmiTürkiye’de kapitalizmin geliflmesi ve yerleflmesi 1908’den bafllayarak 2005 y›l›na ka-dar sürer. 21. Yüzy›l›n bafl›nda Türkiye, dünya ekonomisine eklemlenmesinde, iç-sel olarak, kronik gerilik unsurlar›ndan yani azgeliflmifllikten kurtulamam›flt›r. Daha-s› olgunlaflm›fl bir burjuva demokrasisi yerine uzun süren bir popülizm ve çeflitli as-keri rejimler aras›nda yalpalay›p durmufltur. Türkiye 2005 itibariyle ise “ülkenin ge-lece¤ini uluslararas› kapitalizmin güç odaklar›na devretmifl görünmektedir” (Bora-tav, 2010, s.208). Klasik kapitalizmin geliflmesinden farkl› olarak Türkiye ekonomi-si, özellikle 1946 y›l›ndan sonra giderek artan d›fl ba¤›ml›l›k özellikleri gösterir.

Bugün Türkiye’nin içyap›s›na dönük ekonomik göstergeler ‘kronik bozukluk-lar ve gerilik unsurlar›’ tafl›r. Ekonomik olarak çal›flan nüfusun tar›msal özelliklertafl›d›¤›n› düflünürsek, GSMH’ya katk›s› %13,5’ olan tar›m, halihaz›rda toplam çal›-flan nüfusun %48,4’üne istihdam sa¤lamaktad›r. Çal›flan nüfusun yar›ya yak›n› “dü-


flük bir verimlilik düzeyinde milli ekonomiye kat›lmaktad›r”. Dolay›s›yla ekonomi“azgeliflmifl” olmaktan kurtulamamaktad›r. Baflka bir kronik bozukluksa ekonomikgeliflme sürecinin erken aflamalar›ndan itibaren, üretken olmayan “hizmetler” sek-törü olumsuz anlamda afl›r› geliflmesidir. (Boratav, 2010, s.220).

Türkiye’nin sanayileflme sürecinde, d›fl pazarda ucuz iflgücüyle var olmas›n›nsonuçlar›ndan birisi de hizmetler sektörünün afl›r› geliflmesidir. Ba¤lant›l› olarakyabanc› sermaye yat›r›mlar›n› sanayiye de¤il, turizm, bankac›l›k gibi sektörlereyönlendirmektedir.

Türkiye’de kapitalizmin geliflmesiyle bat› kapitalizmi aras›ndaki temel farklar-dan bir tanesi burjuva demokrasisiyle “parlamenter popülizm” olarak nitelenen re-jim aras›ndaki ayr›md›r. Zira kapitalist bir toplumsal sistemin yerleflmesinin yayg›nönkoflullar›ndan biriyse ‘siyasi ve üstyap› sorunlar›n›n’ bir burjuva devrimiyle çö-zülmesidir (Boratav, 2010, s.212).

Türkiye’de emekçi s›n›flar›n siyaset sahnesine ç›kabilmeleri ancak Cumhuriye-tin ilk 25 y›l›n› takip eden “parlamenter popülizm” içinde olmufltur. Bu nedenleemekçi s›n›flar “egemen s›n›flar›n inisiyatifinde sadece ödünler verilen aktörler”olarak ekonomik yap› içerisinde yer alm›flt›r. Oysa burjuva demokrasilerinde emek-çi s›n›flar, haklar›n›, örgütlü ve somut mücadele sonunda kopararak al›rlar. Dola-y›s›yla Türkiye’de egemen s›n›f›n tekelinde olan iktidar paylafl›lamad›¤› gibi, eko-nominin geniflledi¤i dönemlerde ‘halk s›n›flar›n›n mutlak gelir düzeylerini ilerlete-cek mekanizmalar’ gelifltirir (Boratav, 2003, s.217)

Türkiye’nin bat›daki geliflmeyi izleyerek burjuva demokrasisine geçemeyifli mil-li burjuvazinin bir s›n›f olarak tarih sahnesine geç ç›kmas› nedeniyle, c›l›z kalm›fl,“s›n›fça üstlenilmesi gereken tarihi misyon, hep baflka s›n›f ve tabakalara devretmifl-tir.” Ancak devlet mekanizmas›n›n sa¤lad›¤› özel olanaklardan yararlanarak güçlübir s›n›f haline gelmifltir. Milli burjuvazi Türkiye kapitalizmini ‘dinamik bir geliflmesürecine tafl›yabilecek rekabetçi, at›l›mc›, yenilikçi, yarat›c› bir toplumsal aktör’ ol-maktan uzakt›r. Güçlü bir s›n›f haline gelebilmesi için rekabet koflullar› içerisindeüstünlü¤ünü ve etkinli¤ini kan›tlamak zorunda de¤ildir (Boratav, 2010, s.218).

Tarihsel olarak bakt›¤›m›zda bugün, bir s›n›f olarak burjuvazinin çok da de¤ifl-medi¤ini yukar›da Boratav’›n belirtti¤i özellikler çerçevesinde görüyoruz. Oysaemekçiler aç›s›nda durumun zor oldu¤unu 1970’li y›llarda örgütlü sanayiye alter-natif olarak geliflen, güvencesi olmayan marjinal ifllerin bugün tafleron flirketlerarac›l›¤›yla ekonominin her alan›nda faaliyet göstermesi emekçi s›n›f aç›s›ndanolumsuz bir durum ortaya ç›karm›flt›r. Herhangi bir sendikal destek olmadan dü-flük ücretlerle çal›flt›r›lan sosyal güvencesi olmayan ifller esnek üretim faaliyetleri-nin ana unsuru haline gelmifltir.



Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun dönü-

flümsel temellerini tart›flabilme,

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun dönüflüm-sel temellerinin bafl›nda Osmanl› gibi çokuluslubir imparatorluktan Türkiye Cumhuriyeti gibi ulu-sal bir devlete köktenci geçifl gelir. Yeni kurulancumhuriyete tarihsel zemin haz›rlayan 19. yüzy›lOsmanl› toplumudur. Kemalist dönemle birlikteOsmanl› devletinden ideolojik düzeyde bir ko-pufl gerçekleflir. Bu kopufl Latin harflerine geçifl-le h›zlan›r.

Ulus devlete geçifl sürecinin ekonomik temellerini

kavrayabilme,

Ulus devlete geçifl sürecinde kapitalist bir top-lumsal sistemin yerleflmesinin ön koflulu olanburjuva devriminin bafllang›ç y›l› ise1908’dir. Ke-malist devrimse 1908 devrimini tamamlayan ikin-ci dalgad›r. Cumhuriyete geçifl sürecindeki Os-manl› toplum yap›s› Boratav (2003, s.19) taraf›n-dan “yar›-sömürgeleflmifl toplum yap›s›” olarakde¤erlendirilir. Zira Osmanl› ekonomik yap›s›“hammadde ihracatç›s› ve s›naî ürün ithalatç›s›”konumundad›r. Ekonominin yar› sömürge statü-sünün ba¤›ml›l›k iliflkileri oluflturmas› ve c›l›zTürk burjuvazisi, ulusal nitelikte bir kapitalizmingeliflmesini engeller.

Kapal› ekonomi ve devletçilikle çok partili döne-

mi ay›rt edebilme,

1929 y›l› ile birlikte ekonomi “merkezi otoriteninsiyasi denetimine” girer ve ticaret burjuvazisi mer-kezin ona sa¤layaca¤› kaynaklar›n beklentisi içe-risindedir. 1930’larda devletçilikle birlikte eko-nomiye, iç piyasa egemen olur ve “ulusal iktisa-di kalk›nma kuram›” oluflturma çabalar› bafllar(Keyder, 1992a, s.46–47). Bu dönemde, Türkiyeekonomisi d›fla kapanarak, devlet eliyle sanayi-leflme denemesine giriflilir. Korumac›l›k ve dev-letçilik bu dönemin iki belirleyici özelli¤i olarakortaya ç›kar. 1929 y›l› büyük ekonomik krizindeTürkiye hammadde ihracatç›s› ve s›naî ithalatç›s›olarak dünya ekonomisine kat›l›r. Dahas› kendikoruma duvarlar› içerisinde ithal ikameci yat›-r›mlara giderek ilk sanayileflme denemelerine gi-riflir (Boratav, 2003, s. 63-64).

1946 y›l›nda çok partili döneme geçiflle birliktetar›m arazilerinde bireysel mülkiyet yap›sal birolgu haline gelir. “Dünya ekonomisiyle farkl› bireklemlenme denemesi” olarak adland›r›lan budönemde “ithalat serbestlefltirilir, d›fl yard›m, kre-di ve yabanc› sermaye yat›r›mlar›yla ayakta du-ran bir ekonomik yap›” yerleflir (Boratav,2003,s.94–95).

‹thal ikameci sanayileflme dönemini kavraya-

bilme,

1962 y›l›ndan sonra ekonomi politikalar› planla-ma temelli haz›rlan›r ve kamu yat›r›mlar› zorun-lu olarak haz›rlanan befl y›ll›k planlara uyarlar.‹thal ikameci sanayileflme, Birinci Befl Y›ll›kPlan’›n (1963) aç›k stratejik tercihidir (Boratav,2003, s.119). Bu dönemde devlet uluslararas› eko-nomiyle ulusal ekonomi aras›nda köprü ifllevigörür. Türkiye ekonomisinin ithal ba¤›ml›l›¤› budönemde kronik hale gelir ve ihracat ihmal edi-lir(Boratav, 2003, s.123). Bu dönemde iflçiler veköylüler lehine geliflen popülist politikalardanbir tanesi ileri sosyal güvenlik sistemidir. 1970’liy›llara gelindi¤inde sanayiyle hizmetlerin büyü-me h›zlar› aras›nda farklar oluflur. Bu dönemdemarjinal ve verimsiz faaliyetlerin fliflkinli¤i iflsizlikve sanayi iflçili¤i ikili¤ini seçenek olmaktan ç›ka-r›r (Boratav, 2003, s.132).

Neoliberal politikalar› tart›flabilme,

Türkiye’de neo liberal ekonomik program›n 24Ocak 1980’de yürürlü¤e girmesiyle birlikte deva-lüasyon yap›l›r, Kamu ‹ktisadi Teflekküllerininzamlar› ve fiyat denetimleri kald›r›l›r. Bu politi-kalarla uluslar aras› ve ulusal sermaye eme¤ekarfl› güçlenir. Yine uluslar aras› sermaye, DünyaBankas› arac›l›¤›yla iç ve d›fl piyasada, serbest pi-yasa anlay›fl›n› pazarlar. 12 Eylül 1980’de gerçek-lefltirilen darbe, 24 Ocak kararlar› diye an›lanIMF’in liberal ekonomik program›n›n önündekiengelleri kald›r›r ve “iflgücü piyasas›n› askeri de-netim alt›nda tutarak sermayenin karfl› sald›r›s›n›gerçeklefltirir” (Boratav, 2003, s. 148). Kitleleriyoksul ve tüketici özellikleriyle tatmin etmeyeçal›flmak, üretmeden ve ihtiyac› olmadan tüket-meye yönlendirir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


Türkiye’nin uluslararas› iflbölümü içerisinde ye-

rini tart›flabilme,

1989 ve 2007 y›llar› aras›nda Türkiye’de siyasiyasaklar kalkar ve 1980 öncesinin partileri siya-sete döner. Daha da önemlisi 1989 y›l›nda ser-maye üzerindeki k›s›tlamalar kalkar. 1995 y›l›ndaAvrupa Birli¤i ülkeleriyle gümrük birli¤i gerçek-lefltirilir. Bu ticaret politikalar›n›n liberalleflmesi-nin son aflamas›d›r. 21. Yüzy›la giren Türkiyeemek sermaye aras›ndaki bölüflüm sürecini piya-sa mekanizmalar›na teslim eder. Buna ekonomikyönetimin genifl alanlar›n›n siyasetten ba¤›ms›zözerk kurumlara devredilmesi efllik eder (Bora-tav, 2003, s.172–175).

Türkiye’de kapitalizmin tarihi’ni tart›flabilme,

Türkiye’de kapitalizmin geliflmesi 1908 y›l›ndabafllar ve 2005 y›l›na kadar sürer. Yine de 21.yüzy›l›n bafl›nda dünya ekonomisiyle eklemlen-mesinde kronik gerilik unsurlar›ndan yani azge-liflmifllikten kurtulamaz. Olgunlaflm›fl bir burjuvademokrasisi yerine uzun süren bir popülizm veçeflitli askeri rejimler aras›nda yalpalay›p durur.Bugün içyap›s›na dönük ekonomik göstergeler“kronik bozukluk ve gerilik unsurlar› tafl›r. Çal›-flan nüfusun yar›ya yak›n› “düflük bir verimlilikdüzeyinde milli ekonomiye kat›l›r”. En önemlikronik bozukluklardan bir tanesi üretken olma-yan sektörlerin afl›r› geliflmesidir.

Türkiye’de kapitalizmin geliflmesini bat› kapita-

lizmi ile karfl›laflt›rabilme,

Türkiye’de kapitalizmin geliflmesiyle bat› kapita-lizmi aras›ndaki temel farklardan bir tanesi bur-juva demokrasisiyle “parlamenter popülizm” ola-rak nitelenen rejim aras›ndaki ayr›md›r. Bu ne-denden dolay› cumhuriyetin ilk 25 y›l›nda ki “par-lamenter popülizm” içerisinde emekçi s›n›flar“egemen s›n›flar›n inisiyatifinde sadece ödün ve-rilen aktörler” olarak ekonomik yap› içerisindeyer al›r. Türkiye’nin bat›daki geliflmeyi izleyerekburjuva demokrasisine geçemeyifli milli burjuva-zinin bir s›n›f olarak tarih sahnesine geç ç›km›fl,c›l›z kalm›fl ve “s›n›fça üstlenmesi gereken tarihimisyonu hep baflka s›n›f ve tabakalara devret-mifl” olmas›d›r (Boratav, 2003, s.218).

6NA M A Ç

7NA M A Ç

8NA M A Ç


UNDP RAPORUNDA TÜRK‹YE ‹NSAN‹ GEL‹fi‹M'DE

177 ÜLKEDE 84. SIRADA

Dünyan›n 17. büyük ekonomisi Türkiye, 177 ülkenin

yer ald›¤› endekste yerinde say›yor, cinsiyet eflitsizli¤i ve

e¤itim gibi konularda Türkiye'nin çok uzun bir yolu,

çok h›zl› biçimde geçmesi flart

Birleflmifl Milletler Kalk›nma Program›'n›n (UNDP)

2007-2008 ‹nsani Geliflme Raporu, Brezilya ile eflzamanl›olarak Türkiye'de de aç›kland›. 350 milyar dolarl›k d›flticaret hacimine sahip, Gayri Safi Yurtiçi Has›la'ya(GSYH) göre dünyan›n en büyük 17. ekonomisi olanTürkiye 'insani geliflmifllik' endeksinde 177 ülkearas›nda 84'üncü s›rada yer ald›.Ekonomik büyüklükte dünya 17'ncili¤iyle çeliflen 'insanigeliflmifllikte 84'üncülük' Türkiye'nin daha yolunbafllar›nda oldu¤unu çok aç›k ortaya koyuyor. Her ne kadar Türkiye'nin son befl-alt› y›lda gösterdi¤iekonomik performansla 'endeks'te 92'ncilikten84'üncülü¤e ç›kmas› göz ard› edilemez bir durum olsada, Türkiye'nin, yoksullu¤uyla bilinen Ermenistan'›nbile 'insani geliflmifllik'te gerisinde kalmas› oldukçadüflündürücü. Avrupa Birli¤i'nin yeni üyesi Polonya'n›n37'nci, komflumuz Yunanistan'›n 24. rakibimizArjantin'in 38. Kazakistan'›n 73. s›radan listeye yineTürkiye'nin önünde girmesi dikkatlerden kaçm›yor. Türkiye'nin bu ülkelerin geri kalmas›nda okuryazarl›kve e¤itime kat›l›m oranlar›n›n nispi düflüklü¤ü de önemlirol oynuyor. UNDP Türkiye Temsilcisi Mahmud Ayub,177 ülkeyi ele alan ve 'hayat beklentisi', 'e¤itim', 'bilgiyeeriflim' ve 'gayrisafi milli has›la'y› kriter olarak ele alanendekste Türkiye'nin durumuna dikkat çekti. Türkiye 15 y›ld›r tutarl›

Ayub, "Rapora göre Türkiye, insani geliflme endeksinde177 ülke aras›nda 84'üncü oldu. Geçen y›l 92. s›radaolan Türkiye'nin endeksteki de¤erinin yükselmesininnedeni, son befl-alt› y›lda gerçekleflen ekonomikgeliflmelerdir" dedi. Ayub, Türkiye'yi endeks de¤erlerde afla¤› çekenetkenlerden birinin cinsiyet eflitsizli¤i oldu¤unu ifadeederek, "Türkiye'yi toplumsal cinsiyet eflitsizli¤ine göreele al›rsak, 111. s›rada yer al›yor. Türkiye'deki kad›nlar›ngüçlendirilmesi büyük önem tafl›yor" dedi. Ayub taraf›ndan aç›klanan '‹nsani Geliflme Raporu'ndakiBM Y›ll›k Endeksi'nde ‹zlanda bafl› çekiyor. Ülkelerinortalama ömür, e¤itim ve ayarlanm›fl gerçek gelir

alanlar›ndaki seviyelerini ölçen ‹nsani GeliflmeEndeksi'nde Türkiye 177 ülke ve alan içinde 84. s›radabulunuyor. Endeksin, insani kalk›nmada k›sa vadeli bir sürecide¤erlendirmeyi amaçlamad›¤› ve göstergelerindenbaz›lar›n›n k›sa vadeli politika de¤iflikliklerine karfl›l›kgelmedi¤i de raporda vurgulanan unsurlar aras›nda.Rapora göre, Türkiye'nin temel insani kalk›nmagöstergelerindeki ilerleme son 15 y›lda tutarl› kald›. Ülke 1990 ve 2005 aras›nda taban göstergelerintümünde ilerleme gösterdi ve bu süre içinde ortalamaömür yaklafl›k yedi y›l artt›. Kifli bafl›na düflen yurtiçihas›la ise üçte biri geçen oranda artt›. OECD'de son s›rada

Benzer insani geliflim endeksi de¤erlerine sahip, co¤rafiolarak da yak›n üç ülkenin uzun dönemli geliflimlerinibirbirleriyle karfl›laflt›rman›n yararl› olaca¤›n›n ifadeedildi¤i raporda, bu çerçevede Türkiye, Ürdün veLübnan'›n 1990'da benzer insani geliflim endekside¤erlerine sahip oldu¤u aç›kland›. Bu üç ülkedekide¤erler 1990 ile 2005 aras›nda art›fl gösterirken, Türkiyedi¤er iki ülkeye göre biraz daha iyi bir performansgösterdi. Raporda bunun, insani geliflim endeksi de¤ergöstergelerindeki art›fl›n sonucu oldu¤u ve ayr›ca insanigeliflimdeki gerçek ve devaml› ilerlemenin bir iflaretiniteli¤i tafl›d›¤› kaydedildi. Halen Türkiye'nin 2005'teki0.775 oran›ndaki insani geliflim endeksi de¤eri, OECDülkelerinin 0.916 oran›ndaki bölgesel ortalamas›n›nalt›nda. Bu oran, bütün geliflmekte olan ülkelerdeki0.691 orandan ve orta düzeyde insani geliflim endekside¤erine sahip ülkelerdeki 0.698 oran›ndan ise yüksek. Rapora göre Türkiye, insani geliflim endeksi de¤erioran›nda OECD bölgesi içinde son s›rada. Türkiye'de,ortalama yaflam süresi raporda 2005 y›l› için 71.4 olarakbelirlenirken, 15 yafl›n üzerindekiler için okuma-yazmaoran› yüzde 87.4, kifli bafl›na düflen gayri safi milli has›laise 8 bin 407 dolar olarak tespit edildi. (NZ)

‹stanbul – Radikal, 28 Kas›m 2007http://www.bianet.org/bianet/toplum/103192-undp-

raporunda-turkiye-insani-gelisimde-177-ulkede-84-sirada, Eriflim Tarihi: 17.08.2010.

Okuma Parças›

1. Modernleflmenin ve kalk›nman›n en önemlimekanizmas› olarak devlet deste¤iyle bir yerli ve milliburjuvazi yetifltirilmesini savunan görüfl afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Milli iktisat görüflüb. Liberal görüflc. Muhafazakar görüfld. Kemalist görüfle. Neoliberal görüfl

2. Afla¤›dakilerden hangisi Latin Amerika Ba¤›ml›l›kOkulu taraf›ndan savunulan tezi, 1930’lu y›llardaTürkiye için öne sürmüfltür?

a. Milli iktisatb. ‹ttihat ve Terakkic. Kadro hareketi d. Liberal harekete. Kemalist görüfl

3. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de 1919–1922 y›llar›aras›ndaki döneme burjuva-devrimci karakterinikazand›rm›flt›r?

a. Frans›zlar ve ‹ngilizlerb. ‹ttihatç›lar ve Kemalistler c. Köylülerd. Amerikan yard›mlar›e. Kadro hareketi

4. Türkiye Cumhuriyeti’ne geçifl sürecindeki Osmanl›toplum yap›s› afla¤›dakilerden hangisine karfl›l›k gelir?

a. Yar›-sömürgeleflmifl toplum yap›s›b. ‹çe kapal› ekonomic. Sanayi toplumud. Feodal toplume. Kapitalist toplum

5. Afla¤›dakilerden hangisi kapitalist bir toplumsalsistemin yerleflmesinin yayg›n önkoflulu olan burjuvadevriminin Türkiye’de bafllang›ç y›l›d›r?

a. 1920b. 1923c. 1914d. 1908e. 1919

6. Türkiye’de ekonomik geliflme sürecinin erkenaflamalar›ndan bafllayarak üretken olmayan “hizmetler”sektörünün afl›r› geliflmesi ve fliflkinleflmesi sonucuortaya ç›kan ekonomik yap› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Liberalb. Kapitalist c. Yar›-sömürged. Neoliberale. Azgeliflmifl

7. Afla¤›dakilerden hangisi 24 Ocak 1980 kararlar›n›nekonomiye damgas›n› vuran iktisat politikalar›n›n temelunsurlar›ndan biri de¤ildir?

a. Fiyat kontrollerinin ve temel mallar›n üzerindekisübvansiyonlar›n artt›r›lmas›

b. Kambiyo ve ticaretin liberallefltirilmesi c. ‹hracat›n pahal› döviz, ucuz kredi ve vergi iadesi

gibi teflviklerle ulusal öncelik haline gelmesid. Yabanc› sermayeye kolayl›k sa¤lanmas›e. Sosyal hizmet harcamalar›n›n k›s›tlanmas›

8. Çiftçiyi Toprakland›rma Kanunu hangi y›l yürürlü¤egirmifltir?

a. 1940b. 1939c. 1950d. 1945e. 1946

9. Bat› Avrupa sanayileflmesi ile karfl›laflt›r›ld›¤›ndaafla¤›dakilerden hangisi Türkiye’ye özgü belirginfarklardan birisidir?

a. Tar›mda mülksüzleflme sonucu ücretli iflçilikb. Tar›mda küçük mülkiyet-küçük iflletme

biçimlerini yayg›n ve kal›c› hale gelmesi c. Kentlerde örgütlü üretimin birincil hale gelmesid. Toplum taraf›ndan gerçeklefltirilen burjuva

devrimie. Kapitalistleflme

10. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de burjuvademokrasisine karfl› uygulanan rejimdir?

a. Tek partili rejimb. Çok partili rejimc. Parlamenter popülizm d. ‹thal ikameci sanayileflmee. Kapal› ekonomi




1. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Ulus Devlete Geçifl Süreci-nin Ekonomik Temelleri” konusunu gözden ge-çiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Kapal› Ekonomi ve Devletçi-lik: Farkl› Bir Kapitalist Geliflme Modeli” konu-lar›n› gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Ulus Devlete Geçifl Süreci-nin Ekonomik Temelleri” konusunu gözden ge-çiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Ulus Devlete Geçifl Süreci-nin Ekonomik Temelleri” konusunu gözden ge-çiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkiye’de Kapitalizmin Ta-rihi” konusunu gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkiye’de Kapitalizmin Ge-liflmesi ve Bat› Kapitalizmi” konusunu gözdengeçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Geriye Dönüflü Olmayan De-¤iflim: Neoliberal Politikalar” konular›n› gözdengeçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Çok Partili Dönem ve Köylü-lü¤ün De¤iflimifl” konular›n› gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Üretken Olmayan Faaliyetle-rin Artmas›” konusunu gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Türkiye’de Kapitalizmin Ta-rihi” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Tar›ma dayal› ekonomiler yo¤un olarak sanayi ham-maddesi üreterek ihracat yaparak ve sanayi ürünlerinigeliflmifl ülkelerden ithal ederek varl›klar›n› sürdürürler.

S›ra Sizde 2Cumhuriyet Dönemi’nin ilk ulusal bankas› olan ‹fl Ban-kas›, ‹zmir ‹ktisat Kongresi’nde al›nan kararlar çerçeve-sinde 26 A¤ustos 1924’te kurulmufltur. “Vatan› kurtara-cak ve yükseltecek tedbirlerin bafl›nda olarak, halk›ndo¤rudan itibar ve itimad›ndan do¤up meydana gelentam manas›yla modern ve milli bir banka kurulmas›...”(‹fl Bankas›’n›n Tarihi ve Yönetim Kurulu, http://bia-net.org/bianet/print/11999 ) hedefiyle aç›lan bankan›nilk genel müdürü Celal Bayar’d›r. Bafllang›çta sadece ikiflubesi bulunan banka 1 milyon liral›k nominal sermayeile kurulmufltur. ‹fl Bankas› yaln›zca finansal alanda de-¤il bunun yan› s›ra sanayileflme alan›nda da önemli rol-ler oynam›flt›r. Bankan›n bu alandaki katk›lar› flu flekil-

de aç›klanmaktad›r: “Öncelik temel ihtiyaçlara dönükve yurt içi olanaklara dayand›r›labilecek sektörlere veril-di. Bu arada yabanc›lar taraf›ndan uzun bir süredir iflle-tilen ve genellikle imtiyaz konusu olan iflletmelerin mil-lilefltirilmesinde önemli rol oynad›; kimi tar›m ürünleri-nin ihracat›n› örgütledi. fieker, cam, dokuma, madenkömürü, pamuk ve tütün ihracat›yla sigortac›l›k ve re-eskont sektörlerinde ulusal nitelikte flirketlerinin kurul-mas›.” (http://www.muze.isbank.com.tr/isbank.asp).

S›ra Sizde 3II. Dünya Savafl› sonras› dönem dünyada “So¤uk Savafl”dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Amerika BirleflikDevletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Bir-li¤i (SSCB) önderli¤inde Do¤u ve Bat› bloku ülkeleraras›nda sürdürülen bu “So¤uk Savafl” dönemi 1991 deSSCB’nin da¤›lmas›yla sonlanm›flt›r. So¤uk Savafl döne-mini bafllatan bir proje olarak an›lan Truman Doktrini,bu savafl›n taraflar›ndan birisi olan ABD’nin Baflkan›Harry Truman taraf›ndan 1947’de aç›klanm›flt›r. Buprogram, Yunanistan (300 milyon dolar) ve Türkiye’ye(100 milyon dolar) askeri yard›m yap›lmas›n› hedefle-mifltir. ABD’nin II. Dünya Savafl› sonras› d›fl politikas›n-da son derece belirleyici olan bu program esas olarakSSCB’nin yay›lma politikalar›na ve komünizm tehlikesi-ne karfl› gelifltirilmifltir. Marshall Plan› ise Truman Doktrini’nin devaml›l›¤› ola-rak görülmektedir. Marshall Plan›, Amerika Birleflik Dev-letleri D›fliflleri Bakan› George Marshall taraf›ndan 1947y›l›nda haz›rlanan ve 1948-1951 y›llar› aras›nda uygula-nan bir ekonomik yard›m paketidir. Bu yard›m paketigere¤ince Amerika Birleflik Devletleri, aralar›nda Türki-ye’nin de bulundu¤u 16 Avrupa ülkesine (‹ngiltere, Da-nimarka, Fransa, ‹sviçre, Belçika, ‹talya, Lüksemburg,Portekiz, ‹zlanda, ‹rlanda, Norveç, Hollanda, Yunanis-tan, ‹sveç, Türkiye, Avusturya) mali yard›mda bulunmufl-tur. “Avrupa’n›n yeniden imar program›” ya da “Avrupakalk›nma projesi” olarak da an›lan bu paketin amac› II.Dünya Savafl› sonras› Avrupa devletlerinin y›k›lan eko-nomilerinin onar›lmas›n› ve kalk›nmalar›n› sa¤lamakt›r.ABD, 1951 y›l›nda ç›kan Kore Savafl›’n›n kendi bütçesinizorlamas› nedeniyle bu program› sonland›rm›flt›r.

S›ra Sizde 412 Eylül 1980 darbesini takip eden dönemde Türki-ye’de çeflitli ba¤›ms›z feminist çevreler ortaya ç›kar (Ka-d›o¤lu, 1998, s.99). Nitekim 1981’de ilk feminist bilinçyükseltme gruplar› oluflturularak, 12 Eylül bask›s›nara¤men evlerde yo¤un tart›flma toplant›lar› yap›l›r, 1982y›l›n›n nisan ay›nda YAZKO dört günlük kad›n sorunla-



r› toplant›s› düzenler. Feministler ilk eylemlerini “Ka-d›nlara Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n Önlenmesi Sözlefl-mesi” nin yaflama geçirilmesi için 7 bin imza toplayarakyaparlar (Tekeli, 1998, s.343).

S›ra Sizde 5Sanayi ürünlerinin d›fl pazarla rekabet edebilmesi içinönündeki politikalardan bir tanesi ucuz iflçi çal›flt›rmakdi¤eriyse sanayi ürünlerinin kalitesini yükseltmektir.E¤er üretim unsurlar› emek ve sermaye olarak al›n›rsaazgeliflmifl ülkelerin pahal› oldu¤u için sermaye yo¤unteknolojileri seçmemeleri tam tersi emek yo¤un tekno-loji ve sektörlere dayal› sanayileflme stratejileri uygula-malar› beklenir. Türkiye sanayileflmesi de 1980’lerdensonra emek yo¤un olan g›da, dokuma ve giyim gibi altsektörlerde yo¤unlaflm›flt›r (Kepenek, 1999, s.237).

Yararlan›lan ve Baflvurulacak KaynaklarBoratav, Korkut (2003) Türkiye ‹ktisat Tarihi 1908-

2002, Ankara: ‹mge Kitabevi.Boratav, Korkut (2010) Türkiye ‹ktisat Tarihi 1908-

2007, Ankara: ‹mge Kitabevi.Çetik Mete (1998) Üniversitede Cad› Kazan› 1948

DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav’›n Müda-faas›, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Duman, Do¤an (1999) “ 1930’larda Ekonomideki Koru-mac›l›k Politikas›n›n Okullardaki Yans›malar›: “Ya-flas›n Yerli Mal›, Yaflas›n Kumbara!” 75 Y›lda Çark-lardan Chiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar› s.107-117.

Engin, Ayd›n (1999) “7’den 70’e All› Güllü Fistanlar: Na-zilli Basma Fabrikas›” 75 Y›lda Çarklardan Chip-lere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.137-145.

Engin, Ayd›n (1999) “Divri¤i’nin Demiriyle Zonguldak’›nKömürünün Karabük’teki Dü¤ünü: Karabük Demir‹flletmeleri” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹stan-bul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.121-126.

Günayd›n, G. (2003) “Küreselleflen Piyasa, YoksullaflanKöylü” Özgür Üniversite Forumu, Say›: 22, Nisan-Haziran 2003, s: 128-154.

Kad›o¤lu, Ayfle (1998) “Cinselli¤in ‹nkâr›: Büyük Top-lumsal Projelerin Nesnesi Olarak Türk Kad›nlar›”,75 Y›lda Kad›nlar ve Erkekler, ‹stanbul: TarihVakf› Yay›nlar›, s. 89-100.

Kartal, Sad›k (2008) “Toplum Kalk›nmas›nda Farkl› BirE¤itim Kurumu: Köy Enstitüleri”, Mersin Üniversi-tesi E¤itim Fakültesi Dergisi, Cilt 4, Say› 1, Hazi-ran 2008, s. 23-36.

Kepenek, Yakup (1999) “Türkiye’nin 1980 Sonras› Sa-nayileflme Süreci” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere,‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s. 229-240.

Keyder, Ça¤lar (1998) “Tar›mda Küçük Meta ÜretimininOluflumu: Türkiye Örne¤i” 75 Y›lda Köylerden fie-hirlere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.163-172.

Keyder, Ça¤lar (1992a) “Türkiye Demokrasisinin Eko-nomi Politi¤i” Geçifl Sürecinde Türkiye, der. IrvinCemil Schick/Ahmet Tonak, ‹stanbul: Belge Yay›la-r›, s.38-76.

Keyder, Ça¤lar (1992b) “‹ktisadi Geliflme ve Bunal›m:1950-1980” Geçifl Sürecinde Türkiye, der. IrvinCemil Schick/Ahmet Tonak, ‹stanbul: Belge Yay›la-r›, s.310-325.

Keyder, Ça¤lar (1988) “Türk Tar›m›nda Küçük Meta Üre-timinin Yerleflmesi (1946-1960)” Türkiye’de Tar›m-sal Yap›lar (1923-2000), der. fievket Pamuk, ZaferToprak, Ankara: Yurt Yay›nlar› 18.

K›ray, Mübeccel (1982) “Toplumsal De¤iflme ve Kent-leflme”, Kentsel Bütünleflme Yay›na Haz›rlayan:Türköz Erder, Ankara: Türkiye Geliflme Araflt›rmala-r› Vakf› Yay›n No: 4, Y, s.57-66.

Kongar, Emre (1992) ‹mparatorluktan GünümüzeTürkiye’nin Toplumsal Yap›s›, Cilt 1-2, ‹stanbul:Remzi Kitabevi.

Kuruç, Bilsay(1999) “1930’lar›n Sanayi HareketindeUnutulanlar ve Az Bilinenler” 75 Y›lda ÇarklardanChiplere, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s. 85-106.

fiener, M. (2010) Türkiye Solunda Üç Tarz-› Siyaset,Yön, MDD ve T‹P, ‹stanbul: Yordam Kitap.

fienses, Fikret (2009) “Neoliberal Küreselleflme Ça¤›ndaYoksulluk Araflt›rmalar›ndaki Kay›p Ba¤lant›lar: Tür-kiye Deneyiminden Ç›kar›lacak Dersler” Neolibe-ral ve Küresel Kalk›nma, der. Fikret fienses, ‹stan-bul: ‹letiflim Yay›nlar›, s.679-704.

fienyap›l›, Tans› (1982) “Ankara Gecekondular›n›n Eko-nomik Profili” Kentsel Bütünleflme, Yay›na Haz›r-layan: Türköz Erder, Ankara: Türkiye Geliflme Arafl-t›rmalar› Vakf› Yay›n No: 4, 103-121.

Tekeli, fiirin (1998) “Birinci ve ‹kinci Dalga FeministHareketlerin Karfl›laflt›rmal› ‹ncelemesi”, 75 Y›ldaKad›nlar ve Erkekler, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›n-lar›, s. 337-346.

Tezel, Yahya (1999) “ Sanayide Devlet KapitalizmininOrtaya Ç›k›fl›” 75 Y›lda Çarklardan Chiplere, ‹s-tanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›, s.77-84.

Timur, Taner (1992) “Osmanl› Miras›” Geçifl SürecindeTürkiye, der. Irvin Cemil Schick/Ahmet Tonak, ‹s-tanbul: Belge Yay›lar›, s.12-37.

Türkefl, Mustafa (1996) “Kadro Hareketi ile ‹lgili Düflün-celer” Mürekkep, Say› 6, s.25-30.

Yasa, ‹brahim (1973) Türkiye’nin Toplumsal Yap›s›ve Temel Sorunlar›, Ankara: TODA‹E Yay›nlar›.

75 Y›lda Çarklardan Chiplere (1999) ‹stanbul: Türki-ye Ekonomik ve Toplumsal Tarih

toplumsal degisme kuramlari

Documents